kajian lapangan 2012

8/16/2019 kajian lapangan 2012

1/794


2/794

ii

PENGAKUAN

Saya akui karya ini adalah hasil kerja saya sendiri kecuali nukilan dan ringkasan yang

tiap-tiap satunya telah saya jelaskan sumbernya.

17 Ogos 2012 TEUKU AFRIZAL

P 27861


3/794

iii

PENGHARGAAN

Alhamdullillah dengan izin ALLAH S.W.T dan kekuatan yang diberinya akhirnya

dapat juga saya menyiapkan tesis ini dengan baik. Setingi-tingginya penghargaan dan eiaai

aarkma eaaPo.mrtsDt‟D.AdlRhaj a

Embong dan Prof. Dr. Jacqualine Pireira. Khususnya kepada Prof Rahman tesis ini

tidak wujud dalam bentuknya seperti ini jika tiada bimbingan, nasihat dan galakan

yang membina dari beliau. Penyeliaan beliau yang sistematik dan inovatif serta

kebebasan yang diberikan untuk mengekspresikan gagasan-gagasan saya tidak sahaja

terhad untuk menyiapkan tesis ini namun ia dapat meningkatkan lagi ilmu akademik

saya. Penghargaan ini juga saya tujukan kepada mantan penyelia saya Profesor

Dr.Diana Wong Im Boh yang banyak memberi inspirasi dan membantu saya dalam

mengkonstruksikan kerangka pemikiran di awal-awal penulisan tesis ini.

Ribuan terima kasih juga saya rakamkan kepada Pengarah Institut Kajian

Malaysia dan Antarabangsa (IKMAS), Felo-felo dan seluruh kakitangan IKMAS.

Selain itu kepada mantan Pengurusi Persatuan Kebajikan Masyarakat Taman Guru

(PKMTG), Alayarham Ayah Haji Idris Bin Abd. Rahman, Setia Usaha PKMTG Haji

Wan Ismail Bin Wan Ahmad, seluruh Ahli Jawatan Kuasa PKMTG dan ahli

persatuan serta para responden di Taman Guru. Tidak dilupakan Hj Shaari pengasas

Badan Amal dan Sukan Taman Seri (BATAS), Pengurusi BATAS, Encik Zainudin,Setia Usaha BATAS, Abe Azis, Pengerusi JKK Kebersihan dan Keceriaan Encik

Adnan dan Penyelia Lapangan Hj Mahmud serta seluruh responden yang terlibat

dalam kajian ini. Kepada YDP Majlis Perbandaran Kota Bharu-Bandaraya Islam,

Sekratariat Bandaraya Islam, Pengarah Jabatan Perkhidmatan Bandaran, Jabatan

Kewangan, Jabatan Hasil dan Penilaian dan Ketua Bahagian Kebersihan Bandar,

Encik Razli serta staff di Jabatan Perkhidmatan Bandaran, Encik Dazuki tak lupa saya

rakamkan ribuan terima kasih. Terima kasih ini saya rakamkan juga kepada Ketua

Pengarah Jabatan Pengurusan Sisa Pepejal Negara dan Ketua Pegawai Eksekutif

Perbadanan Pengurusan Sisa Pepejal Negara dan Timbalannya Encik Sanusi Bin Awi.

Buat rakan-rakan di IKMAS khususnya Asmawi Noor bin Sarani dan

Muhammad Suhaidi Salleh serta rakan lainnya Mas Supeno terima kasih atas

sokongan dan bantuan anda. Penghargaan yang tidak terhingga saya rakamkan

khususnya kepada anak-anak tercinta Teuku Ryan Iskandar, Teuku Mohd. Danish,

Teuku Andre Rasyid, Teuku Ivan Dawood dan bonda mereka Dr. Wan Zumusni.

Kepada Poyah Teuku Iskandar dan Pamanda Teuku Nurlif serta Adinda Pocut Hanifah

saya juga merakamkan penghargaan yang tidak terhingga. Kepada arwah

Mama dan Papa tercinta, Pocut Fauziah Binti Teuku Radja Abdullah dan Teuku


4/794


5/794

iv

PENGAKUAN

PENGHARGA

ABSTRAK

ABSTRACT

KANDUNGAN

SENARAI JA

SENARAI ILU

SENARAI SIN

BAB I

1.1

1.2

1.3

1.4


6/794


7/794

vii

1.5 Kerangka Penulisan Thesis 27

BAB II EKOSISTEM BANDAR DAN PENGURUSAN SISA

PEPEJAL : KERANGKA KONSEP DAN TEORI

2.1 Pengenalan 30

2.2 Kerangka Teori Ekosistem Bandar : Perspektif Makro 31

2.2.1 Teori ekosistem bandar 31

2.2.2 Aplikasi teori ekosistem bandar terhadap bandar 42dan sisa pepejal

2.3 Kerangka Teori Strukturasi dan Teori Modal Sosial: 67

Perspektif Mikro 682.3.1 Teori strukturasi2.3.2 Teori modal Sosial 73

2.3.3 Aplikasi teori modal sosial terhadap penglibatan 86komuniti

dalam

pengurusa

n sisa pepejal

2.4

Kesesuaian

Kerangka Teori

dalam Kajian

BAB III KAEDAH DAN KAWASAN KAJIAN SERTA

PROFIL

RESPONDEN

3.1 Pengenalan

3.2 Perspektif Kajian

3.3 Pendekatan Kajian

3.4 Pelaksanaan Kajian

3.5 Kawasan Kajian

3.6

Penentuan

Kawasan Kajian

3.7 Sumber Data

3.7.1

Pengumpulan

data utama3.7.2.


8/794

Pengumpulan

data sekunder

3.8

Kaedah

Penganalisisan

Data

3.9 Profil Responden

3.10 Kesimpulan

BAB IV

PENGURUS

AN SISA

PEPEJAL

DI

MALAYSIA

:

TUMPUAN

PADA

PENGURUS

AN SISA

PEPEJALDI KOTA

BHARU

4.1 Pengenalan

4.2

Senario

Pengurusan

Sisa Pepejal

Di Malaysia:

Strategi

dan KaedahPengurusan

Si

s

a

P

e

p

e

j

al

4.2.1

Strategi dalam

pengurusan sisa

pepejal

4.2.2

Kedah

pengurusan sisa

pepejal semasa

di Malaysia

4.3

Pengurusan

Sisa Pepejal

di Kota Bharu


9/794

4.3.1

Institusi dan

koordinasi

dalam

sistem

pengurusan

sisa pepejal

4.3.2

Tenaga pekerja

dan zon kawalan

kebersihan

4.3.3 Kenderaan dan jentera

4.3.4 Sumber

kewangan

4.3.5

Penjanaan

dan

komposisi

sisa sepejal

4.4 Kesimpulan

BAB V

PERANAN

PIHAK

BERKUASA

TEMPATAN

:

LANGKAH-

LANGKAH

OPERASION

AL DAN

STRATEGI

PENGURUS

AN SISAPEPEJAL

5.1 Pengenalan

5.2

Langkah-

Langkah

Operasional

dalam

Pegurusan

Sisa

Pepejal:AktivitiPengurusanSisa PepejaldanKebersihanAwam

5.2.1

Penanganan,

Pengasingan

dan

PenyimpananSisa


10/794


11/794

Pepejal: Perbandingan Ringkas

6.3 Penglibatan Komuniti dalam Pengurusan Sisa Pepejal: 233

Perbandingan Ringkas

6.3.1 Penglibatan komuniti dalam pengurusan sisa 236

pepejal di negara membangun Lainnya

6.3.2 Persamaan dan perbezaan dalam pelaksanaan skim 242

pengutipan primer antara Malaysia dengan negaramembangun lainnya

6.4 Kesimpulan 250

BAB VII PENGLIBATAN KOMUNITI DALAM

PENGURUSAN SISA PEPEJAL: KOORDINASI,

SUMBER TENAGA DAN KEWANGAN, URUSAN

SISA PEPEJAL DAN PENGAWASAN

7.1 Pengenalan 252

7.2 Koordinasi dalam Pengurusan Sisa Pepejal 253

7.3 Tenaga Kerja 258

7.4 Sumber Kewangan dan Pembiayaan 261

7.5 Penjanaan, Penanganan, Penyimpanan, Pengutipan Sisa 272

Pepejal dan Kebersihan Awam Serta Kempen Kebersihan

dan Gotong Royong

7.6 Pengawasan dan Pemantauan 308

7.7 Kesimpulan 311

BAB VIII PENDEKATAN BERASASKAN KOMUNITI

TEMPATAN: SATU PENILAIAN KEBERKESANAN

8.1 Pengenalan 313

8.2 Impak Pengurusan Sisa Berasaskan Komuniti Tempatan 315Ke atas Penduduk Setempat, Persatuan Penduduk dan

x

Pihak Berkuasa Tempatan

8.2.1 Impak positif ke tas komuniti tempatan 315

8.2.2 Impak positif ke atas persatuan penduduk 323

8.2.3 Impak positif ke atas pihak berkuasa tempatan 325

8.3 Pemerkasaan Modal Sosial Dalam Komuniti Tempatan 329


12/794

8.3.1 Organisasi-organisasi dan aktiviti-aktiviti, 330

kemasyarakatan, politik dan ugama

8.3.2 Proses pembinaan modal sosial di kalangan 340

komuniti tempatan

8.4 Kesimpulan 361

BAB IX KESIMPULAN: PENGLIBATAN KOMUNITI

DALAM PENGURUSAN SISA PEPEJAL

9.1 Pengenalan 364

9.2 Pengurusan Sisa Pepejal Berasaskan Komuniti : Satu

Alternatif Pengurusan Sisa Pepejal di Bandar 365

9.3 Modal Sosial, Kesedaran Kolektif dan Penglibatan

Menyeluruh 367

9.4 Ke Arah Komuniti Mandiri dan Pembangunan Lestari

369

9.5 Isu Teori dan Metodologi

3699.6 Sumbangan Kajian Terhadap Korpus Ilmu dan Dasar

3709.7 Rancangan Kajian Di masa Hadapan

3729.8 Kesimpulan

372

RUJUKAN 273

LAMPIRAN

A Panduan Soalan Temu Bual 394

B Syarat-syarat Lesen Yang Perlu Di Patuhi 414

C Undang-Undang Kecil Mencegah Kekotoran 415

xi

D Undang-undang Kecil Pemungutan, Pembuangan 424

dan pelupusan Sampah Sarap MPKB-BRI 1985

E Perintah Tetap Tatacara Kompaun MPKB-BRI 2006 428


13/794

No.Jadual

2.1 Keperluan manusia dalam bandar

2.2 Jenis dan kategori sisa pepejal mengikut sumber

penjanaan

3.1 Informan-informan utama dan pegawai-pegawai yang

ditemubual mengikut kawasan kajian dan agensi

3.2 Jumlah dan peratusan responden survei mengikut

kawasan kajian

3.3 Bahagian dan sub-tema dalam soal selidik

3.4 Maklumat-maklumat sekunder yang diperolehi

mengikut kawasan dan jabatan

3.5 Status responden dalam persatuan penduduk di kedua-duakawasan kajian

3.6 Jantina responden mengikut kawaan kajian

3.7 Pola umur responden mengikut kawasan kajian

3.8 Taraf Pendidikan Responden Mengikut Kawasan

Kajian

3.9 Asal responden mengikut kawasan kajian

3.10 Jenis pekerjaan mengikut kawasan kajian

3.11 Pendapatan isirumah responden mengikut kawasan

kajian

3.12 Pemilikan rumah responden mengikut kawasan kajian

3.13 Jangka masa responden tinggal mengikut kawasankajian

4.1 Jabatan- jabatan dan bahagian-bahagian di MPKB-BRI

4.2 Jumlah pekerja di bahagian kebersihan Bandar

4.3 Petugas-petugas di setiap zon

xii

Halaman

39

48

120

122

123

130

133

133

134

135

136

136

138

139

139

159

163


14/794


15/794


16/794

3.2

3.3

4.1

4.2

6.1

6.2

7.1

7.2

7.3

No.Gambar

5.1

5.2

5.3

SENARAI ILUSTRASI

Hirarki dalam elemen fungsional pengurusan sisapepejal

Pengurusan sisa pepejal secara bersepadu dan lestari

Pengutipan primer dan sekunder dalam pengurusan sisapepejal

Kedudukan kota Bharu Kelantan di semenanjungMalaysia

Kawasan pentadbiran MPKB-BRI

Kedudukan Taman Guru dan Taman Seri di MPKB-BRI

Carta fungsi Jabatan Perkhidmatan Bandar

Zon kawalan kebersihan di MPKB-BRI

Proses pelaksanaan projek penglibatan komuniti dalampengurusan sisa pepejal di Taman Guru

Proses pelaksanaan projek penglibatan komuniti dalampengurusan sisa pepejal di Taman Seri

Carta strukur persatuan kebajikan masyarakat TamanGuru

Carta strukur badan amal dan sukan Taman Seri

Peringkat penyimpanan sisa pepejal di Taman Gurudan Taman Seri

Pelbagai jenis tempat penyimpanan yang digunakan diMPKB-BRI

Tempat penyimpanan sisa pepejal individu tidak mengikut piawaian yang banyak digunakan olehpenduduk di MPKB-BRI

Penyimpanan sisa pepejal secara tidak bersesuaian

diluar kawasan pusat bandar MPKB-BRI

xv

Halaman

52

67

91

103

104

112

162

166

234

235

254

255

278

185

190

190


17/794

5.4 Buangan sisa pepejal yang berselerak diluar tong

penyimpanan komunal diluar kawasan pusat bandar di

MPKB-BRI

7.1 Kaedah penyimpanan sisa pepejal di bahagian luaran

rumah menggunakan beg plastik sisa pepejal dan begplastik terpakai

7.2 Pelbagai jenis tempat penyimpanan sisa pepejal diTaman Guru dan Taman Seri

7.3 Tempat penyimpanan komunal ataupun tong RoRo diTaman Guru dan Taman Seri

7.4 Pengutipan sisa pepejal di bahagian belakang rumah

ataupun di lorong-lorong bahagian belakang rumah diTaman Seri

7.5 Kenderaan bermotor roda tiga (tree cycle) dan kereta

tolak (push cart)

7.6 Aktiviti gotong royong perdana di Taman Guru dan

Taman Seri

xvi

191

287

289

293

296

299

305


18/794

xvii

SENARAI SINGKATAN

ABC Action Plan for Beauty and Clean Malaysia

AJK Ahli Jawatan KuasaBATAS Badan Amal dan Sukan Taman Seri

BKKK Badan Kebajikan dan Khairat Kematian Taman Seri

BKPTS Badan Kebajikan Penduduk Taman Seri

DASN Dasar Alam Sekitar Negara

DUN Dewan Undangan Negeri

EPF Employee Provident Fund

EPU Economic Planning Unit

HDPE Highg Density Polyetthylene

JAS Jabatan Alam Sekitar

JKK Jawatan Kuasa Kecil

JKT Jabatan Kerajaan TempatanJPB Jabatan Perkhidmatan Bandaran

JPP Jabatan Pembangunan Persekutuan

KB MALL Kota Bharu Mall

KRT Kawasan Rukun Tetangga

KEMAS Jabatan Kemajuan Masyarakat

KPKT Kementrian Perumahan dan Kerajaan Tempatan

KWSP Kumpulan Wang Simpanan Pekerja

LO Local Order

NGO Organisasi bukan kerajaan

MAIK Majlis Agama Islam Kelantan

MPKB-BRI Majlis Perbandaran Kota Bharu Bandaraya Islam

PAS Parti Islam Semalaysia

PBT Pihak Berkuasa Tempatan

Perkeso Pertubuhan Keselamatan Sosial Pekerja

PPSPPA Perbadanan Pengurusan Sisa Pepejal dan Pembersihan Awam

PSPSPK Plan Strategik Pengurusan Sisa Pepejal Kebangsaan

PRA Pekerja Rendah Am

PKMTG Persatuan Kebajikan Masyarakat Taman Guru

RoRo Roll off Roll on

SDC Swiss Development Agency

SLP Sustainable Lusaka ProgramTADIKA Taman Didikan Kanak-kanak

UMNO United Malaya National Organisation

UNDP United Nation for Development Project

YB Yang Berhormat

YDP Yang Dipertua

VVIP Very Very Important Person


19/794

BAB I

PENDAHULUAN

1.1 PENGENALAN

Bandar adalah satu ekosistem baru ciptaan manusia yang menunjukkan pengaruh

manusia ke atas alam semula jadi. Ia merupakan tempat di mana manusia telah banyak

mengubah sumber-sumber tanah, air, udara dan organisma. Pada prinsipnya, bandar

merupakan ruang di mana manusia melakukan perubahan dalam habitatnya (Marvin

& Detwyler 1985). Secara asasnya, tujuan manusia melakukan perubahan tersebut

adalah selari dengan meningkatnya keperluan mereka terhadap penggunaan sumber

alam sekitar bagi memenuhi keperluan hidup dan kesejahteraannya (Sardar 1984;

Sutarman Kastin 1986). Menurut Howe (1976), sumber-sumber alam sekitar yang

dimaksudkan merupakan sumber-sumber asli daripada alam semula jadi yang

sememangnya telah memberikan manfaat kepada manusia bagi keselesaan dan

kesejahtraan hidup mereka.

Pada masa ini, di bawah sistem ekonomi kapitalis prinsip-prinsip ekonomi

amat mempengaruhi manusia untuk mencapai kemajuan dalam hidupnya. Bagi

mencapai matlamat ini, pelbagai aktiviti pembangunan yang melibatkan pemanfaatan

dan penggunaan sumber-sumber persekitaran seperti tanah, air, organisma dan udara

telah berlangsung (Jamaluddin 1996). Menurut Sulong (1985), aktiviti pembangunan

di kawasan bandar pula sering dikaitkan dengan berlakunya proses pembandaran.

Oleh demikian, proses pembandaran kerap kali dilihat sebagai ukuran bagi

menunjukkan kemajuan pembangunan di sesuatu kawasan bandar. Secara asasnya,

bandar merupakan satu ekosistem yang dibentuk oleh manusia melalui suatu proses

perbandaran. Sebagai suatu sistem, ekosistem bandar sangat terikat dengan prinsip-


20/794

prinsip perpaduan persekitaran, di mana semua elemen dalam persekitaran bandar


21/794

2

saling berkait dan bergantungan. Sekiranya berlaku perubahan pada satu elemen maka

keadaaan ini akan melibatkan perubahan pada yang lainnya. Misalnya, meningkatnya

saiz penduduk bandar akan meningkatkan lagi keperluan penduduk bagi memenuhi

keperluan-keperluannya. Justru itu, pemanfaatan sumber-sumber alam sekitar oleh

manusia di bandar akan meningkat selari dengan meningkatnya jumlah penduduk

bandar.

Secara ringkasnya, proses perbandaran yang menunjukkan hubungan dan

pengaruh manusia terhadap alam sekitar di bandar telah menjana wujudnya

pembangunan bandar dan kemerosotan kualiti alam sekitar bandar (Jamaluddin 1993,

1999; Aiken et al. 1982; Der Duh et al. 2008). Pembangunan yang dimaksudkan

berlakunya pertumbuhan dan perkembangan bandar dari segi fizikal dan wujudnya

proses perindustrian serta perubahan sosial, ekonomi dan budaya, selain

meningkatnya jumlah penduduk bandar (Aiken et al. 1982). Kemerosotan kualiti alam

sekitar pula merupakan kesan daripada proses pembangunan dan pemanfaatan

sumber-sumber alam sekitar. Ia merujuk kepada wujudnya pelbagai masalah

pencemaran alam sekitar di bandar seperti berlakunya pencemaran udara, air, bunyi

bising dan pencemaran sisa pepejal (Northam 1975; Sham Sani 1982, 1990; Stanners

& Bourdeau 1995: 261). Secara umum, punca pencemaran udara di bandar adalah

daripada punca bergerak dan tidak bergerak, Punca bergerak wujud menerusi pelbagai

jenis kenderaan bermotor, manakala punca tidak bergerak pula terdiri daripada

sejumlah besar industri dan tempat pembuangan sisa pepejal (Sham Sani et al. 1983).

Begitu pula halnya dengan punca pencemaran air. Berlakunya pencemaran air di

kebanyakan bandar umumnya disebabkan oleh sejumlah buangan industri dan

buangan sisa pepejal (Sham Sani 1987; Bartone et al. 1995). Sedangkan punca-punca

utama pencemaran bunyi bising umumnya adalah daripada bunyi bising komuniti di

kawasan perumahan, kawasan industri, kawasan perniagaan dan bunyi bising trafik

daripada kenderaan bermotor (Stevenson 1985). Sementara itu, pencemaran sisa

pepejal pula berpunca daripada sejumlah buangan sisa menerusi pelbagai jenis

aktiviti manusia di kawasan perumahan, perniagaan, institusi dan industri

(Tchonobalognous et al. 1993). Menurut World Bank (1992, 1993, 1999) bahawa

fenomena pencemaran sisa pepejal di bandar merupakan satu fenomena alam


22/794

sekitar yang penting selain daripada fenomena pencemaran air, udara dan bunyi


23/794

3

bising. Fenomena ini berlaku di bandar-bandar di negara membangun seperti di

Afrika, Latin Amerika dan Asia (Sarkawi 2001). Pada prinsipnya, penjanaan

buangan sisa pepejal di bandar sangat berhubungkait dengan pelbagai aktiviti

manusia (Goh 1990). Justru, akumulasi buangan sisa pepejal dalam bandar

merupakan akibat daripada wujudnya aktiviti manusia dari pelbagai sisi kehidupan

mereka di bandar. Oleh demikian, daripada semua bentuk pencemaran yang wujud

di bandar, fenomena pencemaran sisa pepejal boleh dikatakan sebagai suatu

fenomena pencemaran yang paling signifikan dengan wujudnya proses perbandaran,

pembangunan ekonomi dan proses perindustrian yang pesat di bandar (Tchobalognous

et al. 1993; Seo Ta Wee 2000).

Secara ringkasnya, proses perbandaran yang meningkatkan jumlah penduduk,

perkembangan, pertumbuhan bandar dan pembangunan ekonomi yang pesat serta

berlakunya proses perindustrian merupakan punca-punca utama yang meningkatkan

jumlah buangan sisa pepejal, selain merubah komposisi dan karakteristik buangan sisa

pepejal sedia ada (Jamaluddin 1998; Mohd. Nasir et al. 1999). Keadaan ini

menambahkan lagi kompleksiti permasalahan buangan sisa pepejal dan wujudnya

masalah pencemaran sisa pepejal di bandar (Jamaluddin 1996). Justeru, merujuk

kepada perkara yang berlaku maka suatu sistem pengurusan sisa pepejal yang holistik

dan bersepadu adalah diperlukan (Baud et al. 2001; Ahmed et al. 2004). Menurut

Gerlagh et al. (1999) dikebanayakan negara membangun sistem pengurusan sisa

pepejal sangat bertumpu pada dimensi organisasional dan teknikal. Oleh itu,

pengurusan sisa pepejal yang holistik dan bersepadu adalah sebuah sistem

pengurusan sisa pepejal yang meliputi pelbagai pendekatan dan dimensi. Dimensi ini

adalah dimensi organisasional dan teknikal serta bersifat “topndimensidown” da

sosio-budaya, pembangunan manusia dan mengambilkira pelbagai faktor termasuk

penglibatan pelbagai pihak berkepentingan antaranya penglibatan komuniti yang

bersifat “bottom up”. Pada prinsipnya salah satu dasar yang petantingdenganberkai

kelestarian alam sekitar sejak kovensyen Rio 1992 adalah penglibatan semua pihak

berkepentingan termasuk komuniti tempatan (Ballet et al. 2007). Menurut Joseph (2006) dan

Zia et al. (2007) penglibatan komuniti merupakan satu komponen penting dalam sistem

pengurusan sisa pepejal. Dalam konteks pembangunan, penglibatan komuniti adalah salah

satu tonggak utama yang menyokong pelaksanaan


24/794

4

pembangunan, di mana komuniti perlu dibangunkan dengan pelbagai program

pemerkasaan (Stiglitz 2006). Strategi pembangunan memerlukan keputusan yang

dibuat secara bersama dengan komuniti setempat ataupun sekurang-kurangnya

maklumat dan cadangan daripada mereka (Abdul Rahman 2007). Komuniti setempat

paling tahu tentang keadaan di tempat mereka, dan tahu rancangan yang boleh dan

akan membawa perubahan kepada kehidupan mereka. Pada prinsipnya, penglibatan

komuniti merupakan suatu usaha bagi meningkatkan minat dan kesedaran komuniti

khususnya terhadap keperluan untuk menjaga alam sekitar (EPA 1995). Penglibatan

komuniti juga merupakan suatu usaha bagi mengawal dan menyelesaikan masalah

alam sekitar “di peringkat tempatan” (Moser 1989). ni bermaksud bahawa

penglibatan komuniti adalah untuk melibatkan komuniti secara aktif dalam proses

pengambilan keputusan, merekabentuk, merancang dan melaksanakan kebijakan alam

sekitar di peringkat akarumbi (Ghai & Vivian 1992). Isu penglibatan komuniti dalam

pengurusan alam sekitar khususnya dalam pengurusan sisa pepejal merupakan satu

perkara penting yang dilaksanakan selari dengan prinsip Agendapelaksanaan “

Tempatan 21”. !alam agenda ini pihak komuniti dapat dilibatkan se"ara proakt

bagi merancang, mengurus dan mengawal alam sekitar bandar berpandukan kepada

wawasan “pembangunan lestari” (Malaysia #$$#). %khirnya& bagi meningkatkan dan

menggalakkan penglibatan komuniti secara menyeluruh adalah penting untuk

memperkasakan dan menggerakkan modal sosial.Menurut Pargal et al. (1999),

modal sosial merupakan faktor penentu utama yang mengikat komuniti bagi

menghasilkan tindakan-tindakan kolektif yang terhasil daripada wujudnya sebuah

penglibatan secara kolektif. Dalam konteks pembangunan modal sosial merupakan

satu mata rantai (the missing link) yang hilang yang selama ini kurang diberi perhatian

tetapi sesungguhnya ia penting bagi pembangunan ekonomi (Harriss & Renzio 1997)

dan pembangunan lestari

1.2 PERMASALAHAN KAJIAN

Pada prinsipnya pencemaran sisa pepejal yang terhasil daripada suatu proses

perbandaran telah memberi kesan kepada wujudnya masalah kemerosotan kualiti alam

sekitar, kesihatan awam dan masalah estetika yang menjejaskan kualiti hidup

penduduk bandar (Diaz et al. 1996). Oleh itu, bagi mengatasi wujudnya masalah-


25/794

5

masalah tersebut di bandar diperlukan satu sistem pengurusan sisa pepejal yang cekap

dan berkesan. Dalam kontreks pengurusan sisa pepejal, menurut Cointreu (1982,

1994) dan Bartone et al. (1995) di kebanyakan bandar di negara membangun, sistem

pengurusan sisa pepejal masih diuruskan di bawah tanggungjawab Pihak Berkuasa

Tempatan (PBT). Tanggungjawab ini meliputi tanggungjawab bagi menyediakan dan

melaksanakan aktiviti pengurusan sisa pepejal termasuk aktiviti kebersihan awam

seperti cuci longkang, sapu jalan, potong rumput yang dilaksanakan secara

bersendirian ataupun bekerjasama dengan pihak berkepentingan lainnya, selain

menyediakan sumber kewangan bagi melaksanakan pengurusan sisa pepejal.

Secara praktikalnya, di Malaysia, peruntukan Akta Perumahan Tempatan

1976 telah menentukan bahawa Pihak Berkuasa Tempatan sebagai pihak yang

bertanggungjawab sepenuhnya terhadap aktiviti pemungutan, pengangkutan dan

pelupusan sisa pepejal (Malaysia 1999). Dari segi pengurusannya, pengurusan sisa

pepejal telah dijalankan dengan beberapa pendekatan meliputi; pertama, pendekatan

di mana sistem pengurusan sisa pepejal sepenuhnya diuruskan dan dilaksanakan oleh

Pihak Berkuasa Tempatan sendiri tanpa melibatkan pihak lain sebagai rakan sekerja

(partner). Kedua, pendekatan pengurusan yang dilaksanakan secara bekerjasama

dengan pihak berkepentingan lainnya iaitu pihak swasta. Pengurusan ini dilakukan

dengan mengagihkan beberapa elemen dalam sistem pengurusan sisa pepejal meliputi

sistem pengutipan, pengangkutan dan pelupusan kepada pihak swasta berasaskan

perjanjian kontrak kerja pada jangka masa yang ditentukan oleh Pihak Berkuasa

Tempatan. Pengagihan tugas di sini merujuk kepada pengagihan beberapa

tanggungjawab pengurusan kepada organisasi di luar struktur birokrasi yang regular

dan secara tidak langsung dikawal oleh Pihak Berkuasa Tempatan (Manor 1999).

Ketiga, kaedah pengurusan dengan mengagihkan sebahagian sistem pengurusan sisa

pepejal kepada komuniti tempatan. Keempat, pendekatan pengurusan sisa pepejal

secara interim. Pengurusan sisa pepejal secara interim berkaitan dengan penswastaan

pengurusan sisa pepejal negara ataupun dikenali sebagai proses federalisasi

pengurusan sisa pepejal. Pengurusan sisa pepejal secara interim mula dilaksanakan di

Malaysia pada tahun 1995. Kaedah ini dilakukan dengan melaksanakan perjanjian

kontrak di antara Pihak Berkuasa Tempatan dengan pihak swasta yang mendapat


26/794

konsesi dari bulan ke bulan. Pelaksanaan interim ini dilakukan sehingga ke hari ini.


27/794

6

Pada awalnya, pelaksanaan interim dilakukan ditahap awal penswastaan disebabkan

kerana belum diterbitkannya pindaan undang-undang bagi mengambilalih kuasa dan

tanggungjawab Pihak Berkuasa Tempatan dan masalah caj pengguna (Teuku Afrizal

et al. 2000). Semasa ini walaupun undang-undang untuk mengambilalih kuasa dan

tanggungjawab Pihak Berkuasa Tempatan iaitu Akta Pengurusan Sisa Pepejal dan

Pembersihan Awam (Akta 672) dan Akta Perbadanan Pengurusan Sisa Pepejal (673)

sudah diwartakan sejak tahun 2007, namun isu caj pengguna antara pihak konsortium

dengan kerajaan Persekutuan belum lagi diselesaikan, sehingga pengurusan sisa

pepejal masih dilakukan secara interim. Walaupun begitu dalam masa ini pihak

Perbadanan Pengurusan Sisa Pepejal dan Pembersihan Awam yang merupakan pihak

yang bertanggungjawab terhadap pengurusan sisa pepejal di seluruh Negara terus

mempersiapkan infrastruktur dan logistik 1 di negeri-negeri dan daerah-daerah.

Sekiranya isu caj pengguna antara pihak konsortium dengan kerajaan persekutuan

diselesaikan maka pengambilalihan tanggungjawab pengurusan sisa pepejal Negara

daripada pihak berkuasa tempatan kepada Perbadanan Pengurusan Sisa Pepejal

Negera dapat dilaksanakan. Justeru, keadaan ini membolehkan pihak kerajaan

persekutuan menjalankan penswastaan secara penuh terhadap pengurusan sisa pepejal

di seluruh Malaysia.

Ditinjau dari segi pelaksanaannya, di Malaysia, walaupun pihak kerajaan

tempatan telah menyediakan sejumlah besar peruntukan kewangan bagi sistem

pengurusan sisa pepejal iaitu diantara 15 sehingga 30 peratus daripada bajet tahunan

mereka, di kebanyakan bandar di Malaysia pengurusan sisa pepejal masih lagi

menghadapi pelbagai masalah. Tahap pengurusan sisa pepejal adalah tidak

memuaskan dan berbahaya (Mohd. Nasir 1999). Fenomena ketidakcekapan dan

ketidakberkesanan dalam sistem pengurusan sisa pepejal bukanlah satu fenomena baru

yang berlaku di bandar-bandar di Malaysia (Hidayah 2001). Dalam Mohd. Nasir

(1997) dan Mohd.Nasir et al. (2000a) dikatakan bahawa masalah pencemaran

buangan sisa pepejal yang terus meningkat merupakan kesan daripada

ketidakcekapan dan ketidakberkesanan sistem penyimpanan, pengutipan,

pengangkutan dan pelupusan sisa pepejal. Berkaitan dengan sistem penyimpanan,

beberapa isu yang berkaitan meliputi; pertama, penyimpanan sisa pepejal


28/794

1 Keadaan ini merujuk pada masa tesis ini ditulis 10hb Julai 2009.


29/794

7

dilakukan pada tempat yang tidak sepatutnya. Di kebanyakan kawasan perumahan,

penyimpanan buangan sisa pepejal biasanya dilakukan dengan meletakkan sisa

pepejal pada bekas penyimpanan yang tidak sepatutnya. Kebanyakan penghuni

rumah tidak memiliki tong sampah (storage bin) yang berpatutan. Umumnya, bagi

menyimpan buangan sisa pepejal, penghuni rumah hanya menggunakan kantung-

kantung plastik kecil. Kantung-kantung plastik tersebut kemudian digantung di pagar-

pagar rumah, pokok-pokok di hadapan rumah ataupun diletakkan di luar pagar rumah

ataupun diletakkan begitu sahaja di tepi-tepi jalan di hadapan rumah. Justeru, akibat

gangguan binatang seperti kucing dan anjing liar, sisa pepejal berselerak di merata-

rata tempat. Keadaan ini merosakkan keindahan dan kebersihan kawasan. Selain

pelaksanaan operasi pengutipan sisa pepejal juga ikut terjejas. Kedua, isu berkaitan

dengan ketiadaan penutup di tempat penyimpanan buangan sisa pepejal. Pada

umumnya ketiadaan penutup di tempat penyimpatan yang disebabkan kerana hilang

atau rosaknya penutup berlaku di kawasan perumahan dan kawasan perniagaan.

Perkara inimenyebabkan sisa buangan yang diletakkan di dalam tong sampah

terdedah dengan pelbagai perkara termasuk gangguan lalat dan binatang seperti

kucing dan anjing liar. Ketiga, isu berkenaan dengan kurang tersedianya tong

komunal (communal bins) di kawasan perumahan, perniagaan dan institusi. Perkara

ini menyebabkan tong sampah komunal yang sedia ada tidak dapat menampung

sejumlah sisa pepejal yang terbuang. Akibatnya kawasan di sekitar tong sampah

menjadi tempat pelupusan sementara bagi sisa pepejal yang tidak tertampung. Justru

keadaan ini menyebabkan berlaku masalah pencemaran seperti masalah pencemaran

bau dan risiko terhadap kesihatan awam di mana tong sampah menjadi tempat

pembiakan serangga dan tikus serta masalah estetik dan lambatnya pelaksanaan

operasi pengutipan dan pengangkutan sisa pepejal.

Berkaitan dengan sistem pengutipan pula, terdapat beberapa masalah yang

berlaku meliputi; pertama, perkhidmatan pengutipan dan pengangkutan sisa pepejal

hanya mencakupi 60 sehingga 90 peratus kawasan yang digazetkan oleh Pihak

Berkuasa Tempatan (Malaysia 1999). Ini bermakna terdapat banyak kawasan yang

tidak menerima perkhidmatan pengutipan sisa pepejal seperti kawasan setinggan dan

kawasan-kawasan kampung tradisional. Keadaan jalan yang kecil dan sempit


30/794


31/794

8

perkhidmatan ke kawasan berkenaan. Kedua, tahap pengutipan dan pengangkutan

sisa pepejal setiap harinya hanya meliputi 70 sehingga 90 peratus daripada

keseluruhan jumlah buangan sisa pepejal yang dijana. Justeru kebanyakan

penduduk, misalnya penduduk di kawasan kampung-kampung tradisional di Kota

Bharu akan menyimpan sisa pepejal pada tong penyimpanan komunal yang

berhampiran ataupun menimbusnya dengan menggali lubang ataup membakarnya

secara terbuka (Majlis Perbandaran Kota Bharu 2003). Ketiga, rendahnya tahap

kebolehpercayaan, di mana di sesetengah banda, khususnya di kawasan perumahan

dan perniagaan, pengutipan sisa pepejal sering dijalankan di luar jadual hari pungutan

yang ditentukan (Rospida et al. 2000). Di Kota Bharu misalnya di kawasan-kawasan

tertentu pengutipan sisa pepejal dilakukan tiga sehingga empat hari sekali.

Sedangkan mengikut jadual pengutipan sepatutnya dijalankan dua kali sehari. Perkara

ini menyebabkan sisa pepejal yang disimpan pada tong individu dan tong komunal

menumpuk dan melimpah keluar serta berselerak di merata-rata tempat. (Zainuddin et

al. 2005). Keempat, masalah kenderaan pengutip dan pengangkut sisa pepejal yang

tidak dipelihara dan diberi rawatan secara berpatutan. Kerosakan yang kerap berlaku

pada kenderaan pengutip dan pengangkut sisa pepejal menjadikan kerja-kerja

operasional tidak dapat dilakukan mengikut pada jadual yang telah ditentukan

(Mohd. Nasir 1999).

Selain masalah penyimpanan dan pengutipan serta pengangkutan sisa pepejal,

masalah pelupusan merupakan satu lagi masalah yang berlaku dalam sistem

pengurusan sisa pepejal. Isu-isu penting berkaitan dengan masalah ini adalah

masalah tapak pelupusan. Menurut Mohd. Nasir (1999) hampir semua tapak

pelupusan yang terdapat di Malaysia tidak diuruskan secara baik iaitu tanpa

pengurusan dan perawatan sisa cecair sisa pepejal (leachate) atau tanpa pengawasan

terhadap gas-gas yang dihasilkan. Kebanyakan tapak pelupusan yang dioperasikan

tidak memenuhi persyaratan yang telah ditetapkan pada Akta Kualiti Alam Sekitar

1976. Lokasi tapak-tapak pelupusan juga terletak berhampiran dengan kawasan

perniagaan dan perumahan ataupun terlalu jauh dari kawasan pusat bandar dan lokasi

pengutipan sisa pepejal. Menurut Jabatan Kerajaan Tempatan (2005) sehingga tahun

2004 terdapat sejumlah 113 tapak pelupusan yang beroperasi di Malaysia. Namun,


32/794

daripada 113 tapak pelupusan beroperasi hanya sejumlah 17 peratus sahaja yang


33/794

9

beroperasi secara kambus sanitari (sanitary landfill). Secara praktikalnya, daripada 17

peratustapak pelupusan kambus sanitari yang dioperasikan hanya satu tapak

pelupusan kambus sanitari yang diuruskan secara moden dan memenuhi persyaratan

Akta Kualiti Alam Sekitar 1976. Tapak pelupusan kambus sanitari Air Hitam,

Petaling Jaya yang dioperasikan pada tahun 1995 merupakan tapak pelupusan

pertama di Malaysia yang diuruskan oleh pihak swasta dengan sistem operasinya yang

moden. Sehingga dengan terdapatnya teknologi rawatan air resapan, air sisa yang

dihasilkan adalah bersih dan selamat serta boleh dilepas ke sistem sungai dan laut.

Disamping tapak pelupusan berkenaan juga dilengkapi dengan kemudian paip

pelapasan metana. Selebihnya 83 peratus tapak pelupusan lainnya beroperasi secara

terbuka (open dumping) (Zainudin et al. 2005). Menurut Mohd. Nasir et al. (1998)

kaedah terbuka merupakan satu kaedah pelupusan yang murah dan hanya

memerlukan tanah yang luas berbanding dengan kaedah pelupusan kambus sanitari

dan penggunaan “incinerator”. !i Malaysia& penggunaan insinerator 'uga telah

dipraktikkan walaupun penggunaannya belum secara meluas disebabkan kerana kos

yang tinggi dan memerlukan pekerja mahir serta prfesional untuk mengoperasikan dan

merawatnya (Malaysia 1999).

Pengoperasian tapak pelupusan secara terbuka dan kambus sanitari tanpa

pengurusan dan rawatan sisa cecair sisa pepejal (leachate) serta pengawasan

terhadap gas-gas metane menyebabkan berlakunya masalah kemerosotan kualiti alam

sekitar meliputi masalah-masalah seperti masalah pencemaran udara, air dan masalah

kesihatan awam serta masalah-masalah lainnya. Pencemaran udara wujud

disebabkan oleh pembakaran secara terbuka di kawasan tapak pelupusan kambus

terbuka dan juga oleh emisi gas metane yang berpunca daripada tapak pelupusan

yang keluar ke udara. Pencemaran air terutamanya terhadap sumber-sumber air

penduduk dan pencemaran air bawah tanah berlaku disebabkan oleh sisa cecair sisa

pepejal (leachate) yang tidak terkawal (Rospida et al. 2000).

Isu lain berkaitan dengan masalah kecekapan dan keberkesanan dalam sistem

pengurusan sisa pepejal di Malaysia adalah isu kurangnya peruntukan kewangan dan

terhadnya sumber kewangan di kebanyakan bandar- bandar di Malaysia (Mohd. Nasir


34/794

1997). Mohd. Nasir (1998) dan Mohd. Nasir et al. (2000b, 2000c)


35/794

10

mengatakan bahawa kurangnya peruntukan kewangan dan terhadnya sumber

kewangan dalam sistem pengurusan sisa pepejal memberi kesan terhadap sistem

pengurusan dan pelaksanaan aktiviti penyimpanan, pengutipan dan pelupusan sisa

pepejal. Peruntukan kewangan biasanya digunakan bagi melaksanakan kerja-kerja

operasional dan pembangunan sistem pengurusan sisa pepejal meliputi penyediaan

infrastruktur dan kemudahan kenderaan pengangkut, pembinaan dan pembangunan

bengkel kenderaan dan tempat penyimpanan peralatan, pembangunan tapak

pelupusan dan peralatan-peralatan lain yang diperlukan (Yani 2000). Di Malaysia,

isu ini berlaku di bandar-bandar yang berpendapatan rendah seperti di Kota Bharu,

Kelantan. Di Kota Bharu pelaksanaan sistem pengurusan sisa pepejal sangat

bergantung kepada pendapatan tahunan Majlis Perbandaran tanpa bantuan daripada

pihak kerajaan negeri dan Persekutuan. Ini menyebabkan pihak majlis sangat terhad

dalam mengagihkan peruntukan kewangan sehingga tidak memadai untuk

menampung segala kos dan keperluan untuk menjalankan sistem pengurusan sisa

pepejal. Dari segi lain pula, isu ini dikaitkan dengan kos pengurusan yang meningkat

kerana berlakunya pembangunan, pertumbuhan dan perkembangan bandar yang

meningkatkan permintaan untuk menyediakan perkhidmatan pengurusan sisa pepejal.

Sebaliknya, agihan peruntukan kewangan masih seperti sedia ada. Oleh

demikian, bagi tersebut pihak Majlis berupaya untuk menjalankan sistem pengurusan

sisa pepejal dengan memaksimumkan sumber kewangan dan memaksimumkan

penggunaan peralatan-peralatan yang sedia ada. Perkara ini menyebabkan wujudnya

halangan untuk melaksanakan sistem pengurusan sisa pepejal dan meningkatkan

kualiti pengurusan sisa pepejal. Justru pihak Majlis tidak dapat melakukan

perancangan jangka masa panjang, menyediakan tenaga-tenaga mahir, menambah

kekurangan pekerja, melaksanakan program-program kebersihan dan kebijakan-

kebijakan berkaitan dengan pengurusan sisa pepejal, menambah lori-lori pengangkut

dan menyediakan peralatan-peralatan moden serta berteknologi tinggi bagi sistem

pengurusan sisa pepejal secara keseluruhan (Zainuddin et al. 2005).

Isu utama lainnya dalam sistem pengurusan sisa pepejal adalah ketiadaan

sistem perancangan dan kelemahan dalam sistem pengurusan serta lemahnya

penguatkuasaan undang-undang (Abdul Wahid & Azizi 1995; Kementerian


36/794

Perumahan dan Kerajaan Tempatan 1999; Agamuthu 2001). Dalam banyak kes,


37/794

11

didapati bahawa kebanyakan pihak berkuasa tempatan di Malaysia masih

melaksanakan pengurusan sisa pepejal secara adhoc tanpa perancangan yang sesuai

misalnya menyediakan plan induk (master plan) dan plan tindakan (action plan) bagi

pengurusan sisa pepejal. Penyediaan plan induk dan plan tindakan merupakan satu

garis panduan bagi melaksanakan pengurusan sisa pepejal secara cekap dan berkesan

(Mohd. Nasir 1997). Isu lain yang berkaitan dengan isu pengurusan adalah berkaitan

dengan komitmen pengurusan atasan yang tidak seragam atau secara berterusan

memberi penekanan terhadap aktiviti pengurusan sisa pepejal dan kebersihan.

Didapati bahawa sesetengah pengurusan atasan Pihak Berkuasa Tempatan tidak

membuat penilaian ke atas pencapaian dan keberkesanan semua aktiviti-aktiviti yang

dilaksanakan serta tidak membuat tindakan susulan dan pembetulan. Justeru terdapat

Pihak Berkuasa Tempatan yang merasa tidak mempunyai peranan dalam menentukan

tahap kebersihan misalnya premis makanan dan penjaja dengan meletakkan

tanggungjawab kepada Kementerian Kesihatan, masalah kebersihan parit dan

longkang kepada Jabatan Kerja Raya dan masalah kebersihan saliran kepada Jabatan

Pengairan dan Saliran. Selain Pihak Berkuasa Tempatan juga kurang melakukan

penyelarasan dengan jabatan-jabatan tersebut berkaitan dengan aktiviti kebersihan.

Dari segi penguatkuasaan pula, kebanyakan Pihak Berkuasa Tempatan tidak dapat

menjalankan aktiviti ini secara tegas, konsisten dan berterusan. Keadaan ini

menyebabkan orang awam sentiasa tidak berhati-hati dan secara berterusan

melakukan kesalahan. Selain tindakan susulan kepada orang awam yang melanggar

peraturan juga tidak dilaksanakan secara agresif. Dalam masa yang sama terdapat

kelemahan pada peraturan-peraturan dan undang-undang kecil yang dijalankan

menyebabkan pesalah tidak dapat diambil tindakan undang-undang (Kementerian

Perumahan dan Kerajaan Tempatan 1999).

Sikap, tingkahlaku, kesedaran dan pengetahuan yang rendah di kalangan orang

awam merupakan satu lagi isu penting yang berkaitan dengan ketidakcekapan dan

ketidakberkesanan sistem pengurusan sisa pepejal. Secara umumnya, orang awam

berpandangan bahawa kerja-kerja pengurusan sisa pepejal dan menjaga kebersihan

adalah tangungjawab Pihak Berkuasa Tempatan semata-mata. Oleh itu, masih banyak orang awam membuang sisa pepejal di merata tempat ataupun meletakkan sisa pepejal


38/794

di tempat yang tidak berpatutan tanpa rasa bersalah. Orang awam juga di


39/794

12

dapati masih kurang pengetahuan dan sedar mengenai kesan ke atas perbuatan yang

mereka lakukan (Kementerian Perumahan dan Kerajaan Tempatan 1999).

Oleh demikian, merujuk kepada permasalahan yang terdapat dalam sistem

pengurusan sisa pepejal semasa ini adalah penting bagi Pihak Berkuasa Tempatan

(PBT) untuk menjalankan satu pendekatan alternatif. Pendekatan ini dapat dilihat

sebagai satu peluang untuk mengurangkan ataupun menyelesaikan pelbagai

permasalahan dalam sistem pengurusan sisa pepejal. Justeru suatu pendekatan

pengurusan sisa pepe'al yang bersifatbottom up“” dan berdimensi sosio budaya&

pembangunan manusia serta mengambilkira penglibatan komuniti adalah satu perkara

penting untuk dilaksanakan. Menurut United Nations (1992) bahawa terdapat

konsensus secara global untuk membangun penyelesaian masalah di peringkat

tempatan dan melibatkan komuniti bagi melaksanakan sistem pengurusan sisa pepejal

secara lebih baik. Penglibatan komuniti adalah suatu bentuk interaksi sosial di mana

ahli-ahli komuniti dapat terlibat dalam pelbagai aktiviti pembangunan termasuk

aktiviti pengurusan sisa pepejal. Dalam Anschutz (1996) dikemukakan bahawa

penglibatan komuniti merupakan satu aspek penting dalam pengurusan sisa pepejal.

Dalam konteks pengurusan sisa pepejal penglibatan komuniti bermakna bahawa

komuniti akan secara langsung terlibat dalam aktiviti pemisahan, penyimpanan,

pemungutan dan pemulihan sumber sisa pepejal (Zurbrugg et al. 1999). Menurut Ali et

al. (1998) dan Chakrabarti et al. (2008), penglibatan komuniti dalam

pengurusan sisa pepe'al laimnya berkaitan dengan pelaksanadmatan perkhi“skim

pengutipan primer”.!alam konteks ini komuniti tempatan men'alankan aktiiti

pengutipan sisa pepejal dari pintu ke pintu di kawasan kejiranan dan mengangkut

serta meletakkannya pada tong penyimpanan komunal yang disediakan oleh Pihak

Berkuasa Tempatan. Seterusnya Pihak Berkuasa Tempatan bertanggungjawab ke

atas pengutipan sekunder iaitu mengangkut sisa pepejal ke tapak pelupusan (Silas

1995). Selain melakukan aktiviti pemisahan dan penyimpanan secara bersesuaian di

peringkat isirumah serta pengutipan sisa pepejal, penglibatan komuniti dalam

program yang lebih berintegrasi iaitu program kitar semula dan guna semula

merupakan sisi penting dalam skim pengutipan primer. Justeru pelaksanaan skim

pengutipan primer adalah penting bagi mengelakkan risiko terhadap wujudnya


40/794

13

persekitaran yang tidak sihat di kawasan kejiranan dan pemanfaatan semula sumber-

sumber yang masih dapat digunakan (Ali et al. 1998).

Penglibatan komuniti merupakan satu pendekatan bertujuan untuk

memperkasakan dan memberi peluang kepada komuniti untuk terlibat secara

langsung dan bertanggungjawab dalam menguruskan perkhidmatan pengurusan sisa

pepejal di kawasan kejiranan mereka (Anschultz 1996). Menurut UNCHS (1984),

penglibatan komuniti dapat membangunkan kebergantungan diri dan semangat

kerjasama dalam komuniti tersebut. Justeru dalam konteks ini komuniti akan

memainkan peranan secara aktif dalam setiap aktiviti pengurusan sisa pepejal.

Komuniti berperanan sebagai pengguna perkhidmatan dan pihak yang

berkepentingan yang bertanggungjawab terhadap pelaksanaan pengurusan sisa

pepejal (Bulle 1999). Oleh demikian, gagasan tentang penglibatan komuniti bermakna

melibatkan komuniti secara kolektif dalam merancang, merekabentuk,

menguruskan, melaksanakan dasar dan menyelesaikan isu-isu yang berkait dengan

sisa pepejal di peringkat akarumbi (Ghai & Vivian 1992;Ali 2003). Selain itu,

penglibatan komuniti dalam pengurusan sisa pepejal dapat dilihat sebagai satu kaedah

bagi menyelesaikan permasalahan sisa pepejal di peringkat sumber penjanaannya.

Menurut UNCED (1992) bahawa pendekatan pengurusan alam sekitar berasaskan

penglibatan komuniti merupakan satu pendekatan yang melibatkan konsep

pembangunan lestari. Di sebalik pendekatan ini terdapat argumentasi moral untuk

mencapai tujuan yang memberikan sumbangan kepada kesihatan dan kehidupan yang

lebih produktif bagi mencapai keharmonian alam sekitar khususnya di kawasan

bandar. Justeru untuk membangunkan penglibatan komuniti secara menyeluruh adalah

perlu untuk menggerakkan dan memperkasakan modal sosial. Modal sosial

merujuk kepada jaringan sosial, nilai-nilai dan norma-norma yang dimiliki oleh

masyarakat yang memungkinkan masyarakat untuk berinteraksi dan menjalin

kerjasama bagi menghasilkan hubungan sosial serta ikatan sosial di kalangan mereka

dan institusi di mana mereka bersatu. Menurut Coleman (1988) modal sosial adalah

norma dalam mencapai kepentingan personal dan bertindak dalam kepentingan

kolektif. Menurut Grootaert (1998) modal sosial merupakan perekat sosial(social


41/794

glue) yang dapat menyatupadukan masyarakat secara bersama. Tanpa modal sosial

masyarakat akan berpecah. Pada prinsipnya, pemerkasaan modal sosial

sangat

14

penting kerana ia mengubah rasakeindividuan“ ” (sense of self) kepada rasa“kekitaan” (Putnam 199*+ 199,+ #$$$). !alam konteks ini pemerkasaan modal sosial

akan meningkatkan hidup berkomuniti (sense of community), rasa kebersamaan

(sense of belonging), sikap berkongsi (shared behavioural norm) dan mengambil

berat terhadap orang-orang di sekitarnya. Menurut Lesser (2000), modal sosial

merupakan suatu komitmen dari setiap individu untuk saling terbuka dan saling

percaya yang menghasilkan rasa kebersamaan, kesetiakawanan, dan tanggungjawab

bagi kemajuan bersama. Justeru modal sosial dapat menggalakkan penglibatan

komuniti secara kolektif (Portney & Berry 1997).

Secara umumnya, penglibatan komuniti dalam pengurusan sisa

pepejal bukanlah satu perkara yang baharu khususnya di negera-negara

membangun lainnya. Sistem pengurusan sisa pepejal yang melibatkan

komuniti secara langsung telahpun

dijalankan di pelbagai negara membangun seperti India, Mali, Tanzania, Bangladesh

dan Vietnam. Di negera-negara tersebut penglibatan komuniti dalam

pengurusan sisa pepejal telah dijalankan secara menyeluruh di kawasan

bandar, kawasan-kawasan

perumahan berpendapatan tinggi, menengah, menengah sederhana dan

berpendapatan rendah serta kawasan setinggan serta kawasan-kawasan lainnya

yang tidak mendapat perkhidmatan pengurusan sisa pepejal. Dari segi

pelaksanaannya, ia melibatkan Pihak Berkuasa Tempatan, ejensi-ejensi Pertubuhan

Bangsa-Bangsa bersatu seperti UNDP dan World Bank, ejensi-ejensi

rasmi negara seperti Swiss Agency for Development, Pertubuhan Bukan

Kerajaan, Perusahaan-perusahaan Kecil dan Persatuan Penduduk

Tempatan (UWEP 1996; Anshulzt 1996;

Moningka 2000; Keita 2003; Rahman 2003). Di Malaysia, pelaksanaan

kaedah penglibatan komuniti secara langsung dalam pengurusan sisa

pepejal ataupun dalam

“skim pengutipan primer” belum lagi popular. anya hanya di'alankan di dua


42/794

kawasan taman perumahan di Kota Bharu iaitu di Taman Guru Pintu Geng pada

tahun 2002

dan Taman Seri, Pengkalan Chepa pada tahuan 2004. Justeru

kebanyakan penglibatan komuniti dalam pengurusan sisa pepejal di

Malaysia taerdapat pada aktiviti pemulihan sumber sisa pepejal meliputi

aktiviti guna semula dan kitar semula. Aktiviti-aktiviti tersebut

dijalankan atas inisiatif persatuan penduduk tempatan ataupun pihak

swasta dan Pihak Berkuasa Tempatan.


43/794

15

Oleh demikian, keupayaan Pihak Berkuasa Tempatan untuk melibatkan

komuniti dalam sistem pengurusan sisa pepejal dan faktor-faktor yang mendorong

penglibatan komuniti, proses pelaksanaannya di peringkat komuniti tempatan dan

impaknya pelaksanaannya terhadap komuniti setempat, persatuan penduduk dan Pihak

Berkuasa Tempatan serta faktor-faktor yang menjayakan pelaksanaannya dalam

pengurusan sisa pepejal merupakan isu penting dan menarik yang perlu dikaji. Justeru

bagi merealisasikan terlaksananya Agenda Tempatan 21 dan mencapai matlamat

pembangunan lestari, penglibatan komuniti tempatan merupakan satu perkara utama

yang perlu diambilkira. Oleh demikian, memperkasakan dan menggerakkan modal

sosial dalam komuniti merupakan perkara penting yang perlu dilakukan untuk

menghasilkan penglibatan komuniti secara kolektif dalam menjalankan sistem

pengurusan sisa pepejal.

1.3 OBJEKTIF DAN SOALAN KAJIAN

Penglibatan komuniti tempatan dalam sistem pengurusan sisa pepejal diperlukan

untuk men'alankan sistem pengurusan sisa pepe'al bukan saha'a dilakukanra“top se"a

down” tetapi 'uga se"ara “bottom up” yang berdimensi sosiobudaya dan pembangunan

manusia serta pembangunan sosial. Oleh demikian, bagi meningkatkan penglibatan

komuniti secara kolektif dalam pengurusan sisa pepejal adalah penting untuk

memperkasakan dan menggerakkan modal sosial dalam komuniti.

Kajian ini merupakan satu kajian kes yang dilaksanakan di dua taman perumahan

di Kota Bharu, Kelantan iaitu di Taman Guru, Pintu Geng dan Taman Seri, PengkalanChepa. Kajian ini mempunyai objektif kajian seperti berikut:

1. Mengkaji peranan Pihak Berkuasa Tempatan dan faktor-faktor yang

mendorong penglibatan komuniti dalam sistem pengurusan sisa pepejal di

Kota Bharu

2. Menghuraikan proses, mekanisme dan pelaksanaan pengurusan sisa pepejal

oleh komuniti tempatan di taman perumahan di Kota Bharu


44/794

16

3. Menganalisis impak pelaksanaan pengurusan sisa pepejal oleh komuniti

tempatan ke atas komuniti tempatan, persatuan penduduk dan Pihak berkuasa

Tempatan

4. Menganalisis sebab-sebab modal sosial adalah berkenaan dalam

membangunkan penglibatan komuniti secara kolektif dalam pengurusan sisa

pepejal

Berdasarkan objektif kajian di atas maka soalan kajian yang dibentuk bagi

menjawab objektif-objektif kajian tersebut meliputi;

1. Mengapa Pihak Berkuasa Tempatan mengambil keputusan untuk mendorong

penglibatan komuniti dalam pengurusan sisa pepejal di Kota Bharu?

2. Bagaimana proses, mekanisme dan pelaksanaan penglibatan komuniti

tempatan dalam pengurusan sisa pepejal di taman perumahan di Kota Bharu ?

3. Sejauhmana pengurusan sisa pepejal yang melibatkan komuniti tempatan

memberi kesan ke atas komuniti setempat, persatuan penduduk dan Pihak

Berkuasa Tempatan?

4. Sejauhmanakah modal sosial menyumbang kepada keberkesanan penglibatan

komuniti tempatan dalam pengurusan sisa pepejal di Kota Bharu ? Apakah

sebab-sebab yang menyumbangkan kepada keberkesanan sedemikian?

1.4 DEFINISI KONSEP UTAMA

Kajian ini akan mengandungi beberapa konsep utama. Dalam hal ini tersebut

merupakan konsep-konsep penting yang berkaitan yang digunakan dalam konteks

kajian ini. Justeru beberapa konsep tersebut meliputi; (i) Pihak Berkuasa Tempatan; (ii)

“-ons"ien"e -olle"tie” (esedaran olektif)+ (iii) /isabandaran+Pepe'al(i) Pihak

Berkepentingan dalam Pengurusan Sisa Pepejal; (v) Disentralisasi; (vi) Sentralisasi;

(vii) Komuniti; (viii) Pemerkasaan; (ix) Pembangunan Lestari; (x) Agenda Tempatan

21; (xi) Alam Sekitar Semulajadi; (xii) Alam Sekitar Buatan; (xiii) Modal Sosial; (xiv)

Kawasan Rukun Tetangga; (xv) Pertubuhan Sosial; (xvi) Skim Pengutipan Primer dan


45/794

Pengutipan Sekunder.


46/794

17

1.4.1 Pihak Berkuasa Tempatan

Pihak Berkuasa Tempatan merupakan kerajaan ketiga dalam pentadbiran negara di

Malaysia selain Kerajaan Persekutuan dan Kerajaan Negeri. Secara umumnya Pihak

Berkuasa Tempatan merupakan sebuah pertubuhan perbadanan yang di tubuhkan oleh

Akta 171 ataupun Akta Kerajaan Tempatan 1976 sebagai satu badan yang

bertanggungjawab untuk menguruskan dan mentadbir sesuatu kawasan berasaskan

kepertingan tempatan. Pihak berkuasa Tempatan merupakan pelaksana dasar di

peringkat akarumbi yang secara langsung menyampaikan perkhidmatan kepada warga

penduduk tempatan dengan tujuan menentukan kehidupan masyarakat tempatan

berada pada tahap optimum. Secara ringkasnya, berdasarkan Akta 171 Pihak Berkuasa

Tempatan sebagai Majlis Bandaraya, Majlis Bandaran, Majlis Perbandaran dan Majlis

Daerah. Justeru dalam kajian ini pendefinisian tentang Pihak Berkuasa Tempatan akan

merujuk kepada definisi yang telah dihuraikan di atas.

1.4.2 Sisa Pepejal Bandaran

Sisa pepejal bandaran merujuk kepada buangan sisa pepejal yang dibuang oleh

penduduk dalam kawasan pihak berkuasa tempatan tertentu, di mana pengurusan

buangan sisa pepejal termasuk pengutipan dan pelupusannya dilaksanakan di bawah

tanggungjawab Pihak Berkuasa Tempatan. Secara umumnya, terdapat pelbagai jenis

dan bentuk buangan sisa pepejal dalam kawasan bandaran yang bergantung kepada

jenis kawasan yang menghasilkan buangan sisa berkenaan. Biasanya sisa pepejal di

bandar dihasilkan di kawasan perumahan, industri, perniagaan, institusi ataupun

perkhidmatan, kawasan-kawasan pembinaan dan kawasan bandaran lainnya. Secara

khususnya dalam konteks Malaysia sisa pepejal bandaran bermaksud sebagai; (i) apa-

apa bahan sekerap atau benda lebihan lain yang tidak dikehendaki atau keluaran yang

ditolak yang timbul daripada penggunaan apa-apa proses; (ii) apa-apa benda yang

dikehendaki dilupuskan kerana sudah pecah, lusuh, tercemar atau selainnya rosak;

atau (iii) apa-apa bahan lain dikehendaki oleh Pihak Berkuasa Tempatan untuk

dilupuskan (Malaysia 2007).


47/794

18

1.4.3 Pihak Berkepentingan Dalam Pengurusan Sisa Pepejal

Dalam konteks pengurusan sisa pepejal, istilah pihak yang berkepentingan merujuk

kepada aktor-aktor utama ataupun kelompok-kelompok ataupun institusi yang terlibat

secara langsung dan memainkan peranan dalam sistem pengurusan sisa pepejal. Pihak

yang berkepentingan tersebut meliputi isirumah di kawasan perumahan, komuniti dan

pengguna-pengguna perkhidmatan lainnya di kawasan perniagaan, industri sama ada

industri yang berskel kecil mahupun besar, institusi-institusi, pertubuhan bukan

kerajaan, kerajaan tempatan dan kerajaan pusat (Schubeler et al. 1996).

1.4.4 Disentralisasi

Istilah disentralisasi merujuk kepada perkongsian sebahagian daripada kuasa kerajaan

oleh sekumpulan pusat yang berkuasa dengan kumpulan lain di mana setiap kumpulan

mempunyai autoriti dalam bahagian tertentu dalam wilayah (Parson 1961). Istilah ini

juga diertikan sebagai delegasi kuasa dari tahap paling atas kepada yang lebih rendah

dalam hirarki kawasan sama ada kerajaan dalam satu negeri atau pejabat dalam

organisasi yang besar (Smith 1985). Menurut Rondinalli & Chema (1983)

disentralisasi dilihat sebagai pemindahan kuasa merancang, membuat keputusan, atau

mentadbir dari kerajaan pusat ke organisasi lapangan, unit pemerintahan tempatan,

organisasi separa autonomi, kerajaan tempatan atau organisasi bukan kerajaan. Oleh

demikian, dalam konteks ini definisi Rondinalli dan Chema ini akan digunapakai bagi

tujuan kajian ini dan di seluruh tesis ini.

1.4.5 Sentralisasi

Sentralisasi merupakan suatu proses di mana semua aktiviti daripada sesebuah

organisasi khususnya yang berkaitan dengan pengambilan keputusan adalah berpusat

pada sesebuah lokasi ataupun organisasi ataupun sesebuah kumpulan. Di dalam ilmu

politik keadaan ini merujuk kepada pemusatan kekuasaan sesebuah kerajaan secara

geografi dan secara politik kepada sistem kerajaan yang terpusat


48/794

19

1.4.6 Komuniti

Istilah komuniti merujuk kepada komuniti setempat yang bersifat akar umbi yang

mendiami kawasan tertentu dan mempunyai hubungan antara satu sama lain dengan

berinteraksi sehari-hari di antara mereka (Abdul Rahman 2007). Komuniti tidak terdiri

daripada ciri-ciri fizikal, yakni manusia, habitat dan corak ekonominya sahaja, tetapi

lebih dari itu. Terdapat satu set ciri yang lain yang tidak tangible yang juga amat

penting untuk membawa pembangunan. Ciri-ciri ini merangkumi aspek sosiobudaya

seperti nilai, norma dan adat resam yang dikongsi bersama, hubungan bersemuka,

semangat dan amalan saling membantu seperti bergotong-royong, kesedaran tentang

keterikatan nasib bersama, identiti yang dikongsi bersama serta kepercayaan dan

amalan agama yang sama (Abdul Rahman 2007). Menurut Fukuyama (2000) komuniti

sejati di ikat bersama oleh nilai-nilai, norma-norma dan pengalaman yang dimiliki

bersama diantara para ahlinya. Semakin dalam dan semakin kuat mereka memegang

nilai-nilai bersama semakin kuat pula rasa komunitinya.

Secara definisinya juga Abdul Rahman (2007) mengatakan bahawa komunitimerupakan suatu himpunan manusia yang terikat dalam suatu kawasan tertentu, oleh

ciri-ciri yang dikongsi bersama, nilai dan norma serta identiti sepunya dan imaginasi

bersama& “omunitik juga mempunyai kehomogenan serta interaksi bersemuka

dalam

darjah tertentu. Para anggotanya menjalin hubungan dan saling bergantung,

mempertahankan idea berkongsi dan saling membantu, diikat oleh apa yang dikatakan

Durkheim sebagai conscience collective. Beliau menegaskan lagi bahawa sesebuah

komuniti mempunyai dinamikanya sendiri. Dinamika ini terhasil daripada kewujudan

peranan institusi-institusi sosiobudaya, agama dan ekonomi yang memastikan

kesinambungan komuniti berkenanan. Komuniti tidak dapat lahir dan

berkesinambungan tanpa institusi tersebut yang berfungsi sebagai pusat

berkumpulnya anggota komuniti, tempat berinteraksi dan berkomunikasi sehari-hari,

tempat belajar dan juga tempat berjual beli. Institusi yang paling asas adalah keluarga

dan kaum kerabat yang menjadi tunjang komuniti untuk berkembang. Di luar institusi

keluarga pula terdapat institusi agama, institusi sosiobudaya dan institusi


49/794

sosioekonomi“.


50/794

20

1.4.7 Pemerkasaan

Istilah ini menunjukkan suatu proses yang merujuk kepada proses pemerkasaan dalam

sesebuah kumpulan dan individu. Sebagai tujuan, pemerkasaan merujuk kepada

keadaan atau hasil yang ingin dicapai oleh sesebuah perubahan sosial iaitu kelompok

ataupun individu yang perkasa, mempunyai pengetahuan dan kemampuan dalam

memenuhi keperluan hidupnya sama ada bersifat fizikal, ekonomi mahupun sosial

seperti mempunyai kepercayaan diri, mampu menyampaikan aspirasi, mempunyai

pekerjaan, berpartisipasi dalam aktiviti sosial, dan berdikari dalam menjalankan kerja-

kerja dalam kehidupannya. Pemahaman pemerkasaan sebagai tujuan seringkali

digunakan sebagai ukuran kejayaan pemerkasaan sebagai sebuah proses (Edi Suharto

2005). Secara khususnya, pemerkasaan dapat didefinisikan sebagai meningkatkan

kapasiti seseorang mahupun sesebuah kumpulan untuk membuat pilihan dan

menukarkan pilihan tersebut kepada tindakan-tindakan dan hasil yang diinginkan.

Definisi tersebut merujuk kepada perkara-perkara yang meliputi pemerkasaan diri,

kawalan, kekuatan dalaman, kemampuan untuk berdikari, bebas membuat pilihan

sendiri, harga diri, perkara-perkara yang berkaitan dengan nilai seseorang, mampumemperjuangkan hak seseorang dan mampu membuat keputusan sendiri.

Pemerkasaan berkaitan dengan nilai dalaman dan nilai instrumental. Pemerkasaan

adalah signifikan di peringkat individu dan kolektif serta dapat wujud dalam bentuk

ekonomi, sosial ataupun politik (World 2002).

1.4.8 Pembangunan Lestari

Konsep pembangunan lestari telah dipopulerkan pada tahun 1987 melalui laporan

“Our Common Future” yang disiapkan oleh Suruhanjaya Persekitaran dan

Pembangunan Dunia (WCED) yang dikenal juga sebagai Suruhanjaya Bruntland

(Mitchell et al. 2003). Menurut Chamhuri (2001) terdapat pelbagai konsep dan

dimensi pembangunan lestari yang diutarakan dan ianya mencerminkan kepelbagaian

pemikiran dan pendekatan ke arah hala tuju pembangunan lestari. Umpamanya, Allen

(1980) mendefinisikan pembangunan lestari sebagai sebuah pembangunan yang

berupaya untuk mencapai kepuasan berkekalan bagi keperluan manusia dan perbaikan


51/794

kualiti hidup manusia. Manakala Barbier (1987) pula menekankan aspek kelestarian


52/794

21

ekonomi dan sosial. Beliau menekankan bahawa objektif pembangunan lestari ialah

untuk mengurangkan kemiskinan mutlak dengan menyediakan kehidupan yang

terjamin dan berkekalan bagi golongan miskin dengan meminimumkan kepupusan

sumber, pencemaran alam sekitar, ketakstabilan sosial budaya. Sedangkan Adam

(2001) mendefinisikan pembangunan lestari sebagai suatu bentuk pembangunan yang

dapat memenuhi keperluan masa kini tanpa menjejaskan keupayaan generasi masa

yang akan datang untuk memenuhi keperluan mereka. Dalam konteks kajian ini istilah

pembangunan lestari akan merujuk kepada definisi Suruhanjaya Persekitaran dan

Pembangunan Dunia.

Pembangunan lestari sebagai suatu konsep pendekatan mempunyai batasan-

batasan tertentu, bukan batasan-batasan mutlak, tetapi batasan-batasan yang didorong

oleh kedudukan teknologi dan organisasi sosial berhubung dengan sumber sekitaran,

dan batasan-batasan yang disebabkan oleh keupayaan biosfera untuk menampung

kesan daripada kegiatan-kegiatan manusia (Mitchell et al. 2003). Asas pokok konsep

pembangunan lestari ialah hakikat bahawa alam sekitar dan pembangunan adalah

salingkait antara satu sama lainnya. Keduanya tidaklah boleh dipisahkan.

Pembangunan tidak dapat wujud dan berkembang sekiranya sumber sekitaran semakin

merosot. Begitu juga dengan alam sekitar. Ianya tidak dapat dilindungi dan dipulihara

sekiranya pertumbuhan pembangunan tidak langsung mengambilkira kos pemusnahan

dan pemuliharaan alam sekitar. Justru itu, ekonomi dan ekologi haruslah digabungkan

sepenuhnya dalam proses membuat keputusan dan menggubal undang-undang

bertujuan bukanlah semata-mata untuk melindungi alam sekitar tetapi juga untuk

melindungi pembangunan dan mempertingkatkannya (Sham Sani 1993) .

1.4.9 Agenda tempatan 21

Agenda tempatan 21 merupakan program tindakan ataupun rangka tindakan (blue-

print) bagi pembangunan lestari yang lahir daripada Persidangan Bangsa-bangsa

Bersatu Alam Sekitar dan Pembangunan (UNICED) yang lebih dikenali sebagai

Sidang Kemuncak Bumi (Earth Summit) tahun 1992 di Rio DeJenairo (Holmberg et al

1993). Agenda 21 terdiri daripada 40 bab dan dibahagi kepada empat bahagian


53/794

meliputi; (i) dimensi sosial dan ekonomi; (ii) pemuliharaan dan pengurusan sumber


54/794

22

bagi pembangunan; (iii) kumpulan utama orang yang mesti dilibatkan; (iv) cara

melaksanakan agenda tempatan 21 (Adam 2001). Secara umumnya, agenda tempatan

21 merupakan pelan rujukan untuk setiap negara dunia menyediakan pelan

pelaksanaan masing-masing. Susulan daripada penerimaan dokumen rujukan ini

semua negara berhadapan dengan tuntutan bagi menyediakan perancangan

pembangunan lestari. Pendekatan perancangan ini merupakan satu langkah awal yang

asas bagi membolehkan seluruh keluarga negara, negeri atau tempatan menyediakan

kerangka langkah ke hadapan menuju abad 21 dan yakin bahawa keperluan

kesejahteraan masyarakat, peluang pertumbuhan ekonomi dan pemuliharaan alam

sekitar diberikan pertimbangan secara seksama (Kerajaan Negeri Selangor 2001).

Walaupun agenda tempatan 21 merupakan suatu perjanjian antara kerajaan dan

kerajaan dan pelan tindakan global, namun ia harus dilaksanakan di peringkat lokal.

Oleh itu, agenda tempatan 21 meminta kerajaan untuk membentuk perkongsian

diantara Pihak Berkuasa Tempatan, masyarakat dan sektor swasta bagi merancang dan

menguruskan kawasan persekitaran mereka ke arah pembangunan lestari. Secara

khususnya, melalui agenda tempatan 21 masyarakat tempatan dapat melibatkan diri

bagi mengenalpasti dan mengkaji isu-isu pembangunan lestari, membentuk plan

tindakan untuk menangani isu-isu tersebut dan melaksanakan plan tersebut.

Pendekatan berasaskan program ini merupakan satu pendekatan -up”“bottomatau

dari akar umbi ke atas. Dalam hal ini penduduk-penduduk tempatan sendiri akan terlibat

dalam menentukan plan tindakan bagi menguruskan kawasan masing-masing.

1.4.10 Alam Sekitar Semulajadi (natural environment)

Menurut Detwyler et al. (1985) definisi alam sekitar semulajadi merujuk kepada

persekitaran fizikal yang mengandungi elemen-elemen semulajadi seperti persekitaran

litologi, persekitaran atmosfera, persekitaran hidrologi dan persekitaran biologi.

Persekitaran litologi terdiri daripada bahagian-bahagian bumi yang bukan hidup,

termasuklah bentuk bumi, batuan dasar dan tanah-tanih. Persekitaran atmosfera terdiri

daripada gas yang terdapat di sekitar bumi. Persekitaran hidrologi terdiri daripada

bahagian-bahagian air yang terdapat di bumi. Manakala persekitaran biologi terdiri

daripada bahagian dunia yang mengandungi benda-benda hidup. Semua persekitaran


55/794

fizikal berkenaan terdapat sama ada manusia wujud mahupun tidak. Di


56/794

23

bandar elemen-elemen tersebut selalu diubahsuai oleh manusia, walaupun ciri-cirinya

tidak berubah, namun bentuknya kebanyakan berubah.

1.4.11 Alam Sekitar Buatan (man made environment)

Istilah alam sekitar buatan merujuk kepada persekitaran buatan manusia yang

menyediakan pusat untuk kegiatan manusia daripada skala persekitaran sivik yang

besar sehingga kepada ruang-ruang individu. Dalam bidang senibina dan psikologi

persekitaran istilah ini merujuk kepada sebahagian kecil bangunan yang dibina setiap

tahun, yang direka bentuk oleh arkitek yang mana pengguna kepada persekitaran yangdibina itu menhadapi isu-isu yang melangkaui batasan profesional yang lazim antara

perancang bandar, jurutera lalulintas, pihak berkuasa wilayah, pereka dalaman dan

sebagainya. Dari segi sejarahnya kebanyakan persekitaran tersebut mengambil bentuk

senibina dan ini masih lagi berlaku di beberapa tempat di dunia. Dalam dunia

industralisasi kebanyakan bangunan dibina secara besar-besaran oleh pengguna

semasa. Dalam senibina lanskap, persekitaran buatan manusia adalah berbeza dari

persekitaran semulajadi. Misalnya sesebuah taman yang memiliki ciri-ciri semulajadiyang tidak asli dan dibina sehingga wujudnya perbezaan di antara keduanya. Dalam

istilah perancang bandar ianya merujuk kepada peratusan besar persekitaran manusia

yang diciptakan dan persekitaran buatan yang sangat besar yang mana mereka

berfungsi sebagai organisme yang menggunakan sumber dan menghasilkan buangan

sisa

1.4.12 Modal Sosial

Istilah modal sosial merujuk kepada jaringan sosial, norma-norma, hubungan-

hubungan dan nilai-nilai dalam masyarakat yang menghasilkan interaksi dan ikatan

sosial serta hubungan sosial di kalangan individu dalam masyarakat dan institusi di

mana mereka bersatu. Modal sosial merupakan perekat yang menyatupadukan

masyarakat secara bersama. Tanpa modal sosial masyarakat secara umumnya akan

berpecah belah (Pargal et al. 1999). Menurut Putnam (1993) bahawa modal sosial


57/794

merujuk kepada bahagian-bahagian daripada organisasi sosial seperti kepercayaan,


58/794

24

norma dan jaringan sosial yang dapat meningkatkan kecekapan masyarakat dengan

memfasilitasi tindakan-tindakan terkordinasi. Dalam Fukuyama pula (2000) modal

sosial bermaksud wujudnya serangkaian nilai-nilai dan norma-norma yang dimiliki

bersama di antara para ahli dalam suatu kelompok masyarakat yang memungkinkan

terjalinnya kerjasama diantara mereka. Norma-norma yang menghasilkan modal sosial

harus secara substantif memasukkan nilai-nilai seperti kejujuran, kesediaan untuk

saling tolong menolong dan komitmen bersama. Tambah beliau lagi bahawa modal

sosial dapat diukur dengan menggunakan beberapa indikator, namun indikator yang

umum digunakan untuk mengukur adalah kepercayaan terhadap orang lain.

Kepercayaan ibarat pelincir (lubricant) dan sangat signifikan dengan terbangunnya

modal sosial (Aldridge et al. 2002). Kepercayaan adalah by product yang sangat

penting daripada norma-norma sosial koperatif yang memunculkan modal sosial. Jika

masyarakat dapat diandalkan untuk tetap menjaga komitmen, norma-norma kooperatif

seperti kejujuran dan saling tolong menolong serta menghindari perilaku oportunistik

maka pelbagai kelompok yang terbentuk akan mampu mencapai tujuan-tujuan

bersama secara lebih berkesan. Seperti bentuk-bentuk modal lainnya, modal sosial

adalah bersifat produktif,memungkinkan pencapaian tujuan tertentu, yang tanpa

konstribusinya tujuan itu tidak tercapai. Umpamanya, suatu kelompok di mana ahli-

ahlinya menunjukkan rasa kepercayaan dan percaya akan satu sama lainnya akan

mampu menyelesaikan masalah jauh lebih banyak dibandingkan dengan kelompok

yang tidak memiliki rasa percaya dan kepercayaan. Dalam suatu komuniti petani di

mana seorang petani sudah memperolehi rumput yang sudah di ikat oleh orang lain

dan di mana alat-alat pertaniannya dipinjamkan dan disewakan secara meluas modal

sosial memungkinkan setiap petani menyelesaikan pekerjaannya dengan hanya sedikit

modal fizikal dalam penyediaan alat dan perlengkapan (Putnam 1993). Dalam keadaan

tertentu modal sosial dapat memberikan keuntungan terhadap tingkat inovasi,

menurunkan kadar jenayah, penciptaan kesihatan bagi masyarakat sivil, institusi

kerajaan yang lebih berkesan,meningkatkan pertumbuhan ekonomi dan meningkatkan

tindakan kolektif khususnya dalam pengurusan sisa pepejal.


59/794

25

1.4.13 Kawasan Rukun Tetangga

Istilah Rukun Tetangga merujuk kepada Skim Rukun Tetangga diperkenalkan di

Malaysia pada tahun 1975 oleh Jabatan Integrasi Nasional dan Perpaduan Negara,

Kementrian Dalam Negeri sebagai satu langkah membolehkan rakyat tempatan

mengawal dan menjaga keselamatan kawasan kediaman mereka sendiri. Skim ini

kemudiannya diperbaharui dengan menambah satu lagi konsep yang memberi

penekanan kepada konsep kejiranan dengan falsafah bahawa kesejahteraan kawasan

sejiran akan menjamin kesejahteraan negara. Pada masa kini peranan Skim Rukun

Tetangga telah diperluaskan lagi dengan pendekatan pembangunan komuniti bagi

memastikan perpaduan dan keharmonian hubungan di dalam masyarakat akan terus

berkekalan dan berterusan. Aktiviti-aktiviti yang dilaksanakan umumnya

membolehkan penduduk setempat berkenalan, saling membantu dalam menghadapi

masalah bersama, berinteraksi dan merapatkan hubungan di peringkat akar umbi di

antara pemimpin dengan rakyat dan di antara rakyat pelbagai keturunan, adat dan

budaya.

1.4.14 Pertubuhan Sosial

Pertubuhan sosial ataupun institusi sosial biasanya merujuk kepada sebuah kelompok

dari kelas sosial yang berbeza, dihubungkan oleh hubungan sosial dan melaksanakan

peranan sosial. Dari konteks yang berbeza pertubuhan sosial didefinisikan sebagai

institusi yang mensosialisasikan sebuah kelompok ataupun orang-orang yang ada

didalamnya. Pertubuhan sosial dapat dilihat dalam pelbagai bentuk bergantung kepada

konteks sosial. Sebagai contoh dalam konteks perniagaan pertubuhan sosial dapat

berbentuk syarikat ataupun enterprise. Dalam konteks pendidikan dapat berbentuk

sekolah dan universiti, dan dalam konteks politik dapat berbentuk partai politik

ataupun kerajaan. Dalam konteks sosial dapat berbentuk pertubuhan agama dan

pertubuhan sosial lainnya. Namun, definisi pertubuhan sosial akan berbeza kalau

didefinisikan secara khusus dalam konteks pertubuhan sahaja. Pertubuhan di sini

bermaksud sekelompok orang-orang yang ingin mencapai tujuan bersama (kolektif)


60/794

berasaskan kepada aturan-aturan, kaedah pengkoordinasian, prosedur, budaya dan


61/794

26

tempat. Pertubuhan termasuk partai politik, gereja, klab-klab sekolah, pusat latihan

dan lain-lain.

1.4.15 Skim Pengutipan Primer dan Pengutipan Sekunder

Skim pengutipan primer bermaksud di mana komuniti tempatan diberi

tanggungjawab untuk melaksanakan aktiviti pengutipan dan pengangkutan sisa pepejal

di kawasan kejiranan mereka dan seterusnya menghantar sisa pepejal bekenaan ke

tempat penyimpanan sisa pepejal sementara yang disediakan di kawasan kejiranan

mereka. Sedangkan pengutipan sekunder yang melibatkan pengangkutan danpelupusan sisa pepejal ke tapak pelupusan adalah di luar jangkauan komuniti

tempatan. Pengutipan sekunder lazimnya dilaksanakan oleh Pihak Berkuasa Tempatan

atau pihak-pihak yang berkepentingan lainnya. Selain itu, pengutipan primer lazimnya

juga dilaksanakan secara bersepadu dengan program kitar semula dan guna semula.

Program kitar semula dan guna semula merupakan satu sisi penting dalam

melaksanakan skim pengutipan primer (Indrayana & Silas 1993; Pfammatter et al.

1996; Ali et al. 1998). Dalam konteks kajian ini, penglibatan komuniti dalampengurusan sisa pepejal bermaksud penglibatan komuniti dalam skim pegutipan

primer.

1.4.16 Conscience Collective (Kesedaran Kolektif)

Kesedaran kolektif merupakan terma yang digunakan oleh Emile Durkheim dalam

buku Division of Labour (1893), The Rule of Sociological Method (1895), Suicide

(1897) dan The Elementry Form of Religious Life (1912). Dari segi definisinya

kesedaran kolektif merujuk kepada perkongsian kepercayaan dan sikap moral bersama

untuk menyatukan sesebuah masyarakat. Menurut Durkheim kesedaran kolektif wujud

daripada sebuah gagasan yang bersifat kolektif. Gagasan ini bermula daripada

wujudnya gagasan-gagasan individu. Oleh kerana masing-masing individu

mempunyai gagasan yang yang sama maka beberapa kesamaan tersebut telah

disatukan dalam satu gagasan kolektif. Gagasan individu umumnya berpunca daripada


62/794

sifat manusia itu sendiri yang mempunyai wawasan pengetahuan terhadap


63/794

27

persekitaran sosialnya. Justeru, gagasan individu tersebut mempunyai kesamaan yang

potensial digunakan bersama sebagai garis panduan bersama. Sehingga individu-

individu yang mempunyai gagasan secara tidak sedar mempunyai kesamaan visi

(Rudito et al. 2008).

1.5 KERANGKA PENULISAN THESIS

Dalam kajian ini terdapat tiga asas untuk melihat peranan Pihak Berkusa Tempatan

dan penglibatan komuniti dalam pengurusan sisa pepejal; pertama, peranan PBT

dalam menjalankan projek penglibatan komuniti sebagai sebuah penyelesaian untuk mengurangkan permasalahan yang wujud dalam sistem pengurusan sisa pepejal;;

kedua, penglibatan komuniti sebagai sebuah sistem pengurusan sisa pepejal; ketiga,

penglibatan komuniti sebagai sebuah penglibatan kolektif yang dibina melalui

pemerkasaan modal sosial. Selanjutnya, tesis ini akan menghuraikan perkara-perkara

di atas dalam bab-bab tesis.

Berasaskan ketiga-tiga asas di atas, terdapat beberapa hujah utama yang

akan dibahas melalui dalam tesis ini. Hujah-hujah tersebut berkaitan dengan; (i) latar

belakang dan gagasan untuk melibatkan komuniti tempatan dalam sistem

pengurusan sisa pepejal; (ii) proses dan mekanisme pelaksanaan pengurusan sisa

pepejal di peringkat komuniti tempatan; (iii) impak penglibatan komuniti tempatan

dalam pengurusan sisa pepejal ke atas komuniti setempat dan pihak berkuasa

tempatan; dan (iv) peranan modal sosial sebagai faktor yang menjayakan penglibatan

komuniti dalam pengurusan sisa pepejal dan kejayaan penglibatan komuniti tempatan

sebagai faktor yang meningkatkan kepercayaan komuniti yang menebalkan lagi

kewujudan modal sosial.

Tesis ini disusun dalam sembilan bab. Bab I adalah Pendahuluan bertujuan

untuk memberikan penjelasan tentang latar belakang dan permasalahan kajian,

objektif dan soalan kajian, definisi terma kajian dan kerangka penulisan tesis. Bab

“0kosistem andar dan urusanPeng Sisa Pepejal: Kerangka Konsep dan Teori

a'ian” menghuraikan tiga kerangka teori ka'ian daripadarspektifdua yangpe


64/794

berbeza iaitu perspektif makro dan mikro. ab “awasan dan aedah a'ian28

serta Profil 2esponden“

memberikan gambarantang

tenkawasan kajian dan asas

pemilihan kawasan kajian,

perspektif kajian, pendekatan

kajian dan peringkatpelaksahnaan kajian. Bab ini juga akan menghuraikan sumber-sumber data kajian

merangkumi sumber data primer dan data sekunder dan kaedah penganalisisan data

meliputi kaedah secara kuantitatif dan kualitatif serta profil responden. Bab IV

“Pengurusan /isa Pepe'al di Malaysia3 4umpuan Pengurusanepe'al/isa !iP

ota haru” pula menghuraikan se"ara khusus tentang strategi

pengurusanpepe'al sidi

Malaysia berkaitan asas dan garis panduan serta peraturan-peraturan yang dibinadi peringkat kebangsaan dan pelaksanaan langkah-langkah pengurusan sisa

pepejal di peringkat Pihak Berkuasa Tempatan. Seterusnya, bab ini

menghuraikan pengurusan sisa pepejal di Kota Bharu khususnya tentang

mekanisme pengurusan sisa pepejal.

ab 5 “Peranan Pihak erkuasa 4empatan3 6angkah-langkah dan Strategi

Pengurusan /isa Pepe'al di ota haru” membahas tentang danlangkahstrategi

pengurusan sisa pepejal yang dilaksanakan oleh Pihak Berkuasa Tempatan KotaBharu meliputi pelaksanaan langkah operasional iaitu melaksanakan aktiviti

pengurusan sisa pepejal dan kebersihan awam, pelaksanaan pemantauan dan

pengawasan terhadap kualiti kerja operasional dan pelaksanaan pengurusan sisa

pepejal melalui kaedah undang-undang dan bukan undang-undang. Bab V

“Penglibatan Komuniti Tempatan Dalam Pengurusan Sisa Pepejal: Beberapa

Perbandingan dan Proses Pelaksanaannya”pula menghuraikan proses pelaksanaan

pengurusan sisa pepejal di peringkat komuniti tempatan di Malaysia khususnyadi Kota Bharu dan perbandingan ringkas dengan beberapa negara membangun

lainnya.

ab5 “Penglibatan Komuniti Tempatan Dalam Pengurusan Sisa

Pepejal: Koordinasi,Sumber Tenaga dan Pekerja, Urusan Sisa dan Pengawasan”

membahas tentang mekanisme dan pelaksanaan pengurusan sisa pepejal di

peringkat komunititempatan. ab 5 ” Pendekatan erasaskan omuniti 4empatan3 /atu nPenilaia


65/794

eberkesanan” menghuraikan kesan pengurusan sisa pepejal ke atas komuniti

tempatan, persatuan penduduk dan Pihak Berkuasa Tempatan. Bab ini juga

menghuraikan isu pemerkasaan modal sosial yang dilakukan secara organisasi dan

bukan organisasi oleh persatuan penduduk dan komuniti tempatan melalui aktiviti

kemasyarakatan, keagamaan dan sukan. ab 7 “ esimpulan3 Penglibatan

omuniti

4empatan dalam Pengurusan /isa Pepe'al“ adalah bab kesimpulan. ab ini


66/794

29

menyimpulkan dapatan-dapatan utama kajian meliputi (i) pengurusan sisa pepejal

berasaskan komuniti sebagai satu alternatif bagi pengurusan sisa pepejal di bandar; (ii)

pemerkasaan modal sosial dan wujudnya kesedaran kolektif; (iii) komuniti mandiri

dan pembangunan lestari. Bab ini juga akan menghuraikan beberapa isu teori dan

metodologi serta memberi cadangan tentang kajian-kajian yang berkaitan pada masa

hadapan


67/794

30

BAB II

EKOSISTEM BANDAR DAN PENGURUSAN SISA PEPEJAL :

KERANGKA KONSEP DAN TEORI

2.1 PENGENALAN

Melaksanakan sebuah kajian bermakna membangunkan sebuah epistimologi. Oleh itu,

dalam membangunkan epistimologi, ontologi yang dirumuskan sebagai suatu entiti

yang mempelajari hakikat realiti secara kritikal adalah diperlukan. Secara

prinsipnya, ontologi merupakan sebuah entiti yang berintikan konsep dan teori

berfungsi menjadi pedoman bagi memahami arah dan maksud penyelidikan,

sebagai kerangka bagi memahami dan menafsirkan fakta-fakta empirikal ataupun

realiti-realiti penyelidikan; sebagai alat untuk menganalisis fakta-fakta empirikal

ataupun realiti penyelidikan; sebagai penentu model dan kaedah penyelidikan. Justru,

bab ini akan memberi tumpuan secara khusus untuk menjelaskan kerangka konsep dan

teori yang menjadi asas dan digunapakai dalam kajian ini.

Terdapat tiga kerangka teori kajian iaitu kerangka teori ekosistem bandar, teori

strukturasi dan kerangka teori modal sosial yang akan dibincangkan dalam bab ini.

Ketiga-tiga kerangka teori tersebut akan dihuraikan dari perspektif yang berbeza iaitu

perspektif makro dan mikro. Secara khususnya, huraian tentang kerangka teori kajian

dari perspektif makro iaitu kerangka teori ekosistem bandar akan dihuraikan di awal

bab ini. Dalam kerangka teori ini akan dibincangkan konsep-konsep dan prinsip-

prinsip dalam teori ekosistem bandar. Perbincangan dilanjutkan dengan

membincangkan aplikasi teori ekosistem bandar terhadap ekosistem bandar dan sisa

pepejal. Hal-hal yang akan dibincangkan di sini berkaitan dengan perbandaran danmasalah pencemaran sisa pepejal serta pengurusan sisa pepejal. Daripada perspektif

mikro, kerangka teori kajian akan dimulakan dengan membincangkan secara khusus


68/794

31

tentang teori strukturasi dan teori modal sosial termasuk skop, ciri dan jenis, prinsip

dan definisinya, unsur-unsur dan pengukuran modal sosial secara mendalam.

Selanjutnya huraian bab ini dilanjutkan dengan menghuraikan aplikasi teori modal

sosial dalam konteks penglibatan komuniti dalam pengurusan sisa pepejal. Kesesuaian

kerangka teori dalam kajian ini juga akan dihuraikan di akhir bab ini.

2.2 KERANGKA TEORI EKOSISTEM BANDAR: PERSPEKTIF MAKRO

Teori ekosistem bandar merupakan teori yang mengkaji proses interaksi manusia dan

alam sekitar terutamanya berkaitan dengan kesan interaksi tersebut terhadappembangunan dan kemerosotan kualiti alam sekitar serta tindakan pengawalan dan

pengurusan terhadap alam sekitar yang dilakukan oleh manusia di bandar. Oleh

demikian, penggunaan kerangka teori ekosistem bandar dalam konteks ini adalah

sebagai alat bagi memahami, mengkaji dan menganalisis fakta, fenomena dan

dinamika serta proses interaksi manusia dengan alam sekitar dan kesan serta tindak

balasnya terhadap alam sekitar dalam konteks bandar secara makro yang merangkumi

keseluruhan ekosistem di kawasan bandar.

2.2.1 Teori Ekosistem Bandar

Pada tahun-tahun kebelakangan ini pertembungan manusia, pembandaran, teknologi

dan alam sekitar telah menimbulkan percanggahan yang agak serius. Ketika

penguasaan manusia terhadap alam semulajadi kian mening

kajian lapangan 2012

Documents