siri wacana sejarah dan falsafah sains j 5

SIRI WACANA SEJARAIIDAN FALSAFAH SAWS

Jilid 5

SIRI WACANA SEJARAHDAN FALSAFAH SAINS

Jilid 5

EditorMohd. Yusof Hj. Othman

et.a!.

Dewan BahasadanPustakaKuala Lumpur

1996

CetakanPertama1996© Penulis-penulis1996

Hak Cipta Terpelihara.Tidak dibenarkanmengeluarulangmana-manabahagianartikel, ilustrasi, dan isi kandunganbuku mi dalamapajuga bentukdan dengancara apa jua samaada secaraelektronik, fotokopi, mekanik, rakaman,atau caralain sebelummendapatizin bertulis daripadaKetuaPengarah,DewanBahasadanPustaka,Peti Surat 10803, 50926Kuala Lumpur, Malaysia. Perundingantertak-

luk kepadaperkiraanroyalti atau honorarium.

PcrpustakaanNegaraMalaysia DataPengkatalogan-dalam-Penerbitan

Sin wacanasejarahdan falsafahsains/editorMohd. Yusof Hj. Othman ... [etal].ISBN 983-62-2928-0(j. 1). - ISBN 983-62-3060-2(j. 2). -

ISBN 983-62-3061-0(j. 3)~- ISBN 983-62-3062-9(j. 4). -

ISBN 983-62-3063-7(j. 5)~- ISBN 983-62-3064-5(j. 6). -

ISBN 983-62-3065-3(j. 7)~- ISBN 983-62-3066-1(j. 8). -

1. Scienceand civilization. 2. Philosophyand science.3. Islam andscience-Malaysia.I. Mohd. YusofHj. Othman.501

Dicerak olehPercetakanDewanBahasadan PustakaLot 1037, Mukim PerindustrianPKNS

Ampang/HuluKelangSelangorDarul Ehsan

KANDUNGAN

SidangEditor viiAhli KumpulanSejarahdan FalsafahSains, UK/vI ixKata Pengantar xiPrakata xiiiPenghargaan xviiUcapanPenutupSeminarSehariBudayaSainsdan Pembangunan Xix

1 PEMBUDAYAAN MATEMATIK DALAMGUGUSAN KEPULAUAN MELAVU 1

2 PENGARUH BUDAYA SAINS TERHADAPSAINS BARAT 27

3 ANJAKAN PARADIGMA DAN PERUBAHANIMEJ SAINS 52

4 PENEROKAAN AL-QUR’AN MELALUI SAINS 65

Indeks 79

v

SIDANG EDITOR

Mohd. YusofHj. Othman - KetuaEditorKetuaJabatanFizik,Universiti KebangsaanMalaysia

BaharudinYatim,Dekan,Fakulti SainsFizis danGunaan,Universiti KebangsaanMalaysia.

SulaimanNoordin,Penyelaras,PusatPengajianUmum,Universiti KebangsaanMalaysia.

JamaluddinMohd. Sulong,Editor Sains,Dewan BahasadanPustaka,KualaLumpur.

vii

AHLI KUMPULAN SEJARAH FALSAFAH SAINS,UKM

Khalijah Mohd. Salleh(Prof. Dr.) - PengerusiAbd. RahmanOmar (Dr.)Abd. RazakDaud (Prof. Madya Dr.)Amran Abd. Majid (Dr.)BaharudinYatim (Prof. Dr.)BasirJasin (Prof MadyaDr.)CheRosli CheMat (Prof. MadyaDr.)IbrahimAbuTalib (Prof. MadyaDr.)JariahAbdullah (Dr.)Khairul Anwar MastorMat Zakaria(Prof MadyaDr.)Md. Soot Hj. Ahmad (Prof MadyaDr.)Mohd. YusofHj. Othman(Prof Dr.)MuhamadMat Salleh (Prof MadyaDr.)MuhamadOthman(Dr.)SulaimanNoordin (Prof MadyaDr.)Wan FuadWanHassan(Prof Madya Dr.)WanMohamadWanMuda (Dr.)

x

KATA PENGANTAR

Dengantakzim danhormatsayamemperkenalkanbukumi kepadapara pembacadenganharapanakin memberi manfaatseadanya.Hasratkami semata-matauntuk menambahkanbahanbacaanyangboleh mendorongpembaca-pembacauntuk memikirkan cara dan

arahilmu sains dan teknologidikembangkandi negarakita padamasahadapan.

Penerbitanbuku mi adalahdi atasusahadankerjasamaantaraJawatankuasaKumpulan Sejarahdan FalsafahSains,Fakulti SainsFizis dan Gunaan,Universiti KebangsaanMalaysiadenganpihakDewanBahasadan Pustaka.JawatankuasaKumpulan SejarahdanFalsafahSains(Jawatankuasa)bertanggungjawabmengumpuldanmenyunting rencana-rencanadan Dewan Bahasadan Pustakamenerbitkannyadalambentukyangtuan tatapiin Namundemi-klan ketepatandan kesahihanfakta serta keaslian idea’ dalamrencana-rencanayang dimuatkan adalahtanggungjawabdan hakpenulis-penulis.

Sayamengucapkansetinggi-tinggi terima kasih dan tahniahkepadapenulis-penulis,ahli-ahli JawatankuasadanDewan Bahasadan Pustakaatas kerjayaanmenerbitkanbuku i. Semogasegalausahamerekaitu diredaiAllah subahanahuwa taala.Wassalam.

BaharudinYatim,Dekan,Fakuki SainsFizis dan Gunaan.

x

PRAKATA

Alhamdulillah, untuk kali kelimanya, sekali lagi kami hidangkankepadapembacabudimanbeberaparencanauntukmenambahlagikhazanahilmu yangberhubungdengansejarahdan falsafahsains.Rencana-rencanami adalahhasil daripadaseminaryangdianjurkanoleh Kumpulan Sejarahdan FalsafahSains,Fakulti SainsFizis danGunaan(FSFG), Universiti KebangsaanMalaysia. SeminarSehariBudayaSainsdan Pembangunantelah diadakanbersamadenganAkademik Sains Islam Malaysia (ASASI) dan Institut PengajianIlmu-ilmu Islam,AngkatanBelia IslamMalaysia.Seminardiadakanbersempenadenganlawatan Prof HoessinNasrke Malaysiapada5 Julai 1993.Sebanyaklima kertaskerja telahdibincangkandalamseminartersebut,namun disebabkanmasalahteknikal, hanyatigayang dapatdisajikan dalamJilid 5 i. Untuk melengkapkanjilid

in ucapanpenutupoleh DekanFSFGdansatulagi rencanatam-bahantelahdimuatkandalamjilid mi untuk tatapankita bersama.

BabpertamamembincangkanPembudayaanMatematikdalamGugusanKepulauanMelayu yang ditulis oleh Dr. Mat Rofa binIsmail. Dalam bab mi penulismengajakpembacabersama-samamelihat bagaimanamatematikdancabang-cabangnyamemainkanperanannyadalam urusan yang melibatkan pengiraan dankehidupanmasyarakatMelayu sejak dahulu kala. Telahditunjuk-kin dalam rencanami matematiktelahdigunakandalam menyele-saikan masalahberhubungdenganagama,keilmuan, dan dalamkehidupanseharianmasyarakatMelayu. Dengankatalain, pembu-dayaanmatematikdi rantaumi berlakuserentakdenganpembuda-

Xiii

SIRI WACANA SEJARAH DAN FALSAFAH SAINS JILID 5

yaan ilmu-ilmu lain dalam tamadunIslam. Walaupunfakta yangdibentangdalam rencanami merupakankajian awal, namun iabanyakmemberikanmaklumat kepadapembacabudiman untukmerenungpengaruhmatematikkepadaorang-orangdi KepulauanMelayu mi.

Rencanakeduaadalahhasil nukilan Prof MadyaDr. KhalijahMohd. Salleh tentangAnjakan Paradigma dan PerubahanImejSains.Penuliscubamenghuraikanbeberapaperubahanyangsedangberlakudi sekitaraktiviti sains.Perubahanyangberlakumi mem-ben pengaruhkepadaaktiviti sainsitu sendiri.Dalamhal mi penu-lis merasakanperkarayang lebih mencabaradalahmerealisasikanparadigmabarumi dalam bentukaktiviti yangmembolehkankri-sisdalam sainsditangani.

Bab ketigamembincangkanPengaruhBudayaSainsIslam Ter-hadapSainsBarat. Rencanadalambabmi dibincangkanoleh Sdr.Abdul Latif Samian.Bagi Abdul Latif sains dalam Islam sentiasadiwarnaioleh kedudukannyadalamIslam. Dengankatalain, sainstidak berfungsidi luar domain keagamaan.Penuliscubamenun-jukkan bahawabudayasainsIslam yangpaling ‘fundamental’padasainsBaratadalahbudayayangmencernakansains sebagaiaktivitikeagamaan.

Bab empatkami catatkanrumusanyangtelahdiberikanolehDekanFakulti SainsFizis danGunaan,UKM tentangseminarin-sebut.Rasanyaamatbaik sekiranyakita sama-samamerenungten-tangsasaranyangdinyatakanoleh penulismengenaipembudayaansainsdanjuga pelantindakanyangseharusnyadiambil.

Bab kelima, yakni bab terakhir membincangkanPenerokaanAl-Qur’an Melalui Sains. Sebenarnyarencanami tidak dibincang-kin dalamseminaryangdiadakandi atasmaupunyangtelahdiwa-canakandi Fakulti SainsFizis danGunaan,UKM. Sebaliknyaren-canami telah dibincangkandi Seminar PenghayatanAI-Qur’an,anjuranPersatuanKebangsaanPelajar-pelajarIslam Malaysia pada7 Ogos 1995, di Universiti IslamAntarabangsaMalaysia. Rencanami cuba menerangkanbatas-batassains dan aktivitinya dalammenerokaAJ-Qur’an.Tidak semuaperkaradapatditerangkanolehsains,dan sainsitu sendiri adalahilmu yang berubah-ubahsepan-jang sejarah dan tanpa nilai. Al-Qur’an mempunyaiskop yang

xiv

PRAKATA

lebih luas. Aspek nilai kemanusiaan,keimanan,kepercayaandantatacarahidupkemanusiaanmerupakantemautamayangdiajukanoleh Al-Qur’an, manakalaisu sains adalahprinsip kebersebaban(rationality andcasuality).

Demikianlahlima rencanayangkami hidangkankepadapem-bacabudiman.Sepertimanayangtelahdinyatakandalamjilid-jilidyang lalu, segalapandangandan pendapatyang dikemukakandisini merupakanpandangandanpendapatpenulisrencanaberkena-

an. Kita boleh berhujah,mengkritik, danmemberipandangankitasendiri tentangisu-isuyangdikemukakan.

Marilah kita sama-samamerenungsegalaideayangdiluahkandalamrencana-rencanatersebut.Semogasegalapandangandankri-tikan yang dikemukakanakanmenambahkanlagi khazanahilmuyang telahsediaada.

Wassalam.

Mohd. YusofHj. OthmanKetuaEditor

xv

PENGHARGAAN

Sidangeditor ingin merakamkanpenghargaankepadaKumpulanSejarahdanFalsafahSains,Fakulti SainsFizis danGunaan,Univer-siti KebangsaanMalaysia yang telah menganjurkanSin WacanaSejanahdan Falsafah Sainskeranadenganadanyasin tersebutlahbuku mi dapatditerbitkan.

Kami jugaingin menyatakanpenghargaankami kepadapihakDewan Bahasadan Pustakayang telah memberi galakandenganmenerbitkanbuku mi. Kami amat yakin dengankemampuanDewan Bahasadan Pustaka untuk menyebarluaskansegalapemikiranilmiah begini.

Akhir sekalikami jugaingin merakamkanpenghargaankepadaDekan Fakulti Sains Fizis dan Gunaan, Universiti KebangsaanMalaysia keranamendorongpenganjuransin wacanami, dansemuapenulis yang telah mengizinkanpenerbitanrencanayangtelahdibentangkan.

Semogasemuausahami diberkatiAllah.

SidangEditor

xvii

UCAPAN PENUTUP SEMINAR SEHARI BUDAYA SAINSDAN PEMBANGUNAN PADA 5 JULAI 1993 DI BILIK

JUMAAH, UNWERSITI KEBANGSAAN MALAYSIA

Prof Dr. BaharudinYatimDekan

Fakulti SainsFizis dan GunaanUniversiti KebangsaanMalaysia

Terlebihdahulusayaingin menyatakanbahawasayaamatgembira

berdiri di sini padapengakhiranseminarmi keranabagi seorangyangberucappadapengakhiranmi adaduakemungkinan.Pertamapeserta-pesertasudahkeletihandan tidak akanmemberisepenuhperhatiankepadaucapan.Kedua, adalahsebaliknya,iaitu denganmengeluarkankata-katayangakhir itulah kata-katayangakandi-ingati oleh parapesertaapabilakeluardan dewanmi. Sayabèrha-rapkemungkinanyangkeduami akanberlakupadakali mi.

Sebelumsayateruskan,sayaingin menyampaikansalamdan-padaProf Dr. ShahrirMohd. Zain,TimbalanNaib Canselor,Hal-ehwalAkademik, Universiti KebangsaanMalaysia.Yangsepatutnyaberdiri di sini padawaktu mi ialah beliausendiri tetapi oleh sebabpanggilantugasyang lebih pentingyangtidak dapatdielakkan.

Terlebihsayaingin mengingatkansemulabahawaseminarmitelah dianjurkan oleh Kumpulan Sejarahdan Falsafah Sains,Fakulti SainsFizis dan Gunaan,UKM bersamadenganAkademiSainsIslam (ASASI) dan Institut PengajianIlmu-Ilmu Islam (IPI).Mungkin ada daripadapeserta-pesertayang telah lama kenaldenganbadan-badanmi danmungkin juga adayangbarukali miberkenalandenganbadan-badantersebut.Walau bagaimanapun,sayarasaelok juga sayamenggunakansedikit masamajlis penutupmi untuk membuatsedikit muhasabah;apakahdia badan-badanmi danapakahyangtelahmerekausahakan?

Akademi Sains Islam (ASASI) adalab antara tiga badan

xix


penganjurmi yang paling lamabergiat. ASASI telah ditubuhkansejaktahun-tahun70-an,yangdimulakanoleh Prof OsmanBakardan beliau telah lama berkecimpungdalam badanmi. Sejak tigadanempattahunkebelakanganmi ASASI adamenerbitkansebuahjurnal yangbertajukKASTURI. Ia boleh dilangganterus dan ProfOsmanBakar.

Yang keduanyaialah Institut PengajianIlmu-Ilmu Islam (IPI)yangmerupakansatu institusi pengajianyangmemberikursusdantauliah. Sungguhpuninstitusi tersebutbaru ditubuhkan tetapikegiatannyacukup baik dansayadibenitahubahawasambutanten-hadapkursus-kursusyang dianjurkanoleh IPI sangatmenggalak-

kin.

Kumpulan Sejarahdan FalsafahSains,Fakulti SainsFizis danGunaan,UKM, merupakansatuforumyangsifatnyalonggar,sesia-pa yangberminat, talc payahdatang.Hanyakepadamerekayangbetul-betuladamotivasi intnium yangmahu menghadininya.Kitamengadakanwacanaduaminggusekali atauadakalanyatiap-tiapminggu,mi bergantungpadakemungkinanmendapatkanpencera-mah.TetapiAlhamdulillah, setakatmi wacanaitu benjalandenganberterusandan kita juga telah mendapatbantuan dan DewanBahasadan Pustakauntuk menerbitkankertas-kertaskerja yang

dibincangkandalamwacanami. Padamasami kita telahmenerbit-kan jilid pentama.Kepadasesiapayangberminatboleh mendapat-kin senaskhahwacanatersebutdan Fakulti SainsFizis dan Guna-an.

Selain tiga badandi atasyangmenganjunkanseminarhan mi,kita juga ingin dan perlu mengingatkanbahawaadalagi badan-badanyang melakukanusaha-usahayangsamamisalnyalIlT (In-ternationalInstitute for Islamic Thought) yang dipeloponi olehProf SyedNaguibAl-Attas, iaitu satuinstitusiyangdiiktinafantana-bangsa.Kedua,SeknetaniatSejarahdanFalsafahSainsdi UniversitiSains Malaysia, yang juga diiktiraf antarabangsa.Ketiga, KenusiFalsafahSainsdi Universiti Malaya, satupengiktirafanyangpalingtinggi dibenikankepadabidang mi di mana-manauniversiti dalamnegarakita. Tambahanpulaia ditubuhkandi dalamFakulti Sains.Pendeknyakegiatan-kegiatanyangkita lakukanmi telahpun men-

n

UCAPAN PENUTUP SEMINAR SEHARI BUDAYA SAINS DAN PEMBANGUNAN

dapatpengiktirafan.Kita bersyukunkeranasetakatmi sudahadabadan-badanyangdiiktinaf samaadadi sini ataujuga diiktinaf dipeningkatantarabangsa.

MasalahPembudayaanSains

Itulah tadi sedikit tentangperkembangandankemajuanyangtelahdicapai. Seterusnyasayanasaperlu dikenali atauditetapkanapakah

dia masalah-masalahyang dihadapi?Kita penlu jelas apakahdiamasalahberkenaandenganbudayasains dan pembangunanmi.Untuk itu kita perlu membuatkajian. Dalam sains mesti dibuatkajian dankajian mi hendaldahmenggunakankaedahyangsainti-fik. Ada beberapakajian yangperlu dibuat. Sebahagiandanipada-nya adalahsepertibenikut:

1. Satukajianyangperlu disegenakanialah setakatmanakahahli-ahli samns muslim di neganakta telah menyumbangkepadapembangunannegana.Ini penludibuatkajian dandidokumen-tasikan untuk melihat apakahahli sains muslim mi hanyacakapsahajaataubetul-betulbenusahauntuk membawapem-bangunankepadanegara.

2. Benhubung dengan kajian itu juga apakah kelemahan-

kelemahanmereka.Ini pentingsupayakelemahan-kelemahanahli sains muslim di negarakita dapatdiperbaiki.

3. Berkenaandenganpengajanandan pembelajanansains danmatematik. Ini menujuk kepadamasalah-masalahdan segikebenkesanannyadanmetodologinya.

4. Apakah ‘world view’ ahli sains muslim kita sebenannya?Apa-kah menekamempunyai ‘world view’ yang sama?Apakahimplikasi ‘world view’ itu tenhadapkemungkinan menekamemainkanpenananyangtepat dengancanayangbenkesan?

5. Kita juga perlu melihat dan mengkaji apakah tanggapanmasyarakatumumterhadapsainsdan matematik

PelanTindakan

Ini adalahsebahagiandanipadamasalah-masalahyangpenlu dikaji.Setelahitu kita haruslahmenancangtindakanyangboleh diambil

xxi

SIR! WACANA SEJARAH DAN FALSAFAH SA!NS JILID 5

bagi mengunangkanmasalah-masalahtensebut.Sebahagiandanipadapelan tindakanitu mestilahmengambilkina penkana-penkanaben-ikut:

Bagi pentubuhan-pentubuhansepentiASASI, IPI dansebagai-nya, hendaklahditetapkandi kalanganbadan-badanmi apa-kah yang lebih penting dan patut dilakukan oleh masing-masing. K.ita tidak mahu hanya satu badan ditimbunkandengantugas menjalankankajian mi. Kalauboleh tugas-tugasyangdihadapi dibahagi-bahagikansupayakita dapatmenan-ganinyadenganmudah.

2. Apakah tindakan yang hanus kita laksanalcandi peningkatsekolah?Kalau kajian yang dibuat oleh PusatKunikulummisalnya, mendapatipelajan-pelajantidak benminat untukmempelajanisainsdanmatematik,apakahtmndakanyangpenlu

dilakukan?

3. Di peningkatmasyanalcatumum, apakahtindakanyanghanuskita ambil untuk membetulkantanggapanumum tenhadapsains.

4. Tentang pembudayaansains, saya nasa masyanakatumumdibeni fahamanyangtepattentangsainsdanteknologi.

5. Kita perlu melatih masyanakatumum tenutamasekali kanak-kanaksekolahsupayabentindaksecanasaintifik Denganpen-kataansaintifik di sini sayamaksudkancenapanke atasyangnyata,menekodkancenapandenganbensistem,mengolahdatacenapandengankaedah-kaedahyang betul dan membuatkesimpulanyangnasional.Dengankaedahsaintifik mi bolehmenghindankanbenlakunyagelincinkepadatahayuldankhuna-fat. Kalaukita penhatikanmasyanakatumumhani in nata-natamenekaboleh membuatpemenhatian/cenapantetapi tidakmenekodkannya.Oleh itu kenapkali kesimpulanyangdicapai-nya’ menyeleweng.Kaedahsaintifik mi hendaklahdigunalcandalamkenja-kenjasehanian.

6. Tindakanyangpaling utamaialah meletakkansainsdan tek-nologi di bawahsyaniah. Ini adalahmasalahyangnumit, yang

tidak difahamidenganjelas oleh semuaahli sainsmuslim.

xxii

UCAPAN PENUTUPSEMINAR SEHAR! BUDAYA SAINS DAN PEMBANGUNAN

Pelan tindakan mi dipenlukan untuk menghadapicabanan-cabananyangdisebutkantadi. Cadanganmi bolehlahditeliti olehbadan-badanyangtelah ditubuhkan,sepentiyangdisebutkanawaltadi. Hanapansayasemogabadan-badanmi dapatmenjalin kenja-sama,denganmatlamatyangbenatsamadipikul, yangningansamadijinjing.

Sekian.

xxiii

1

PEMBUDAYAAN MATEMATIK DALAM GUGUSANKEPULAUAN MELAYU

Mat Rofabin IsmailUniversiti PertanianMalaysia

PENDAHULUAN

Terlebih dahulu,penulis ingin mengajakpara pembacabersama-samamelihat bagaimana matematik dan cabang-cabangnyamemainkanperanannyayangpentingdalamurusanyangmelibat-kanpengiraandalam kehidupanmasyarakatMelayu sejak dahulukala. Matematikdiperlukan untuk menyelesaikanmasalahberhu-bungdenganagama,ilmiah, ataukehidupanharian.Pembudayaanmatematikdi rantaumi berlakubersama-samadenganpembuda-yaanilmu-ilmu tamadunIslam yang lain sesuaidengankeperluan-keperluanmasyarakattentang perkara-perkarayang melibatkanpengiraan.Kajian mi sebenarnyamasihdi peringkatawal. Kajian-kajian terperinci amatperlu dilanjurkan.

ISLAM DAN ALAM MELAYU

AlamJawi atauAlam Melayu meliputi gugusanpulau-pulauMela-yu, Thailand,Kemboja, Filipina malahSri LankadanMadagascar.Rantaumi amatpentingdalamsejarahpelayarankeranakeduduk-annyayangstrategikdanterletakdi tengah-tengahperjalanandanBaratdanTimur atausebaliknya.Islam dipercayaitelahsampaikerantaumi sejakkurun ke-11 M. ataulebih awal lagi. Ahli-ahli seja-rah berpendapatbahawa kerajaanIslam pernah terbentuk diCampa Indo-Cina padasekitar tahun 1000 M. Terdapatbuktibahawaorang-orangPatani (di Thailand) telahmenyebarkandak-

1

SIR! WACANA SEJARAHDAN FALSAFAH SAINS JILID 5

wah Islamiyyahpadasekitartahun 1150 M. Kelantanjuga diang-gap sebagaiantarapenempatanawal di rantaumi yangmenerimaIslam. Pendapatmi didasarkankepadacatatanpengembaraDinastiSung (969-1279M.) yang mencatatkanbahawaIslam telah lahirdi sepanjangpantaiLaut CinaSelatandalamtahun 977 M. Pene-muansekepingwangemasdi Kelantanpadatahun 1912 yangter-teraperkataanal-JulusKelantan577membuktikanbahawaKelan-tan telah diperintah oleh pemerintahIslam sejak 577 H. (atau

1181 M.).1 Raja yang memerintahkerajaanKelantan ketika itubergelar al-Mutawakkil. Kerajaan Islam mi berkekalansehinggakejatuhannyadi bawah pemerintahanSultan MuhammadSyah,Melakapadatahun 1477 M. - lihat misalnyaMuhammadKamil(1993).

Kajian-kajian juga menyebuttentangcatatanpelayaranIbnuBatutah ke China yang singgah di suatu tempat di KepulauanMelayuyangditafsirkansebagaiKota KualaKrai padatahun 1345mendapatikota itu diperintaholeh pemerintahwanita beragamaIslam bernamaUrduju. KedahjugapernahdiperintaholehseorangsultanberagamaIslam bergelarSultanMuzaffar Syah I padatahun1135 M. Menurut catatan-catatanmi, Melaka bukanlahnegeripertamadi rantaumi yangmenerimadakwahIslam. Hakikatnya,penempatan-penempatanseperti Kelantan, Perak, Terengganu,Samudera,Campa, dan Jawa menerimakedatanganIslam lebihawal daripadaMelaka. PanglimaChengHo, iaitu panglimaIslamCinaketurunanSyed ‘Umar Syamsuddin(seorangpanglimaKera-jaanAbasiahyangditawandan dibawake China) yangdiutuskanoleh maharajaCinake Melakapadatahun 1412 M. dikatakanin-lebih dahulusinggahdi KelantanmenemuiSultanBaqiSyah seba-gai pembawautusanmaharajanyakepadapemerintahitu sebelumke Melaka. Ini bermaknabahawahubunganKelantan-Cinatelahterjalin sebelumhubunganMelaka-Cinaberlaku.

1 Wangemasmi diberitakantelah dihadiahkankepadatW. Clitton, penasihatInggerisdi Kelantano!ehDatukPerdanaMenteriPadukaRajaNik Mabmudbin Ismail padatahun1914.

2


TAMADUN ISLAM DAN TAMADUN MELAYU

TamadunMelayu bukanlahtamadunyangterpisahdaripadalanjut-an tamadunIslam. Islam pernahmengubahbahasaArab jahiliahmenjadipewarisbudayailmu yangcemerlang.Maka Islam jugalahyangmembawasinarnyake rantaumi bersama-samadengankha-zanahilmu dankebudayaannya.

Padakurun ke-lO dan Ice-i 1 M., tamadunIslam yangberpu-sat di Baghdadtelahmencapaikemuncakpenghasilankarya-karyailmiahnya, samaadayang melibatkanilmu-ilmu yangberteraskanal-Qur’andanal-Sunnahataupunilmu-ilmu ‘aqliah termasuksainstabii, matematik,dan falsafah.

Apabila Islam berkembangke rantau-rantausebelahTimurdan Barat, pendakwah-pendakwahnyamembawaIslam dan ilmu-ilmu tamadunnyapada tahap kemampuanmasing-masingbersama-samanya.Ilmu-ilmu asasdan lanjutan,usul ataucabangdiajar dan pelajari dalam halakah-halakahilmu tradisi atau olehorang-orangperseorangan.Sistempengajiantradisi,menurutcatat-an sejarahtelahbermuladi Patanisejakkurun ke-12M. lagi, lihatmisalnyaAbdul Latif (1989).

MATEMATIK ISLAM

Hakikatnya,matematikadalahinduk ilmu yangluasyangmerang-kumi pelbagaicabang: aritmetik, geometri, trigonometri, falak,sertacabang-cabangkecil yanglain. Ilmu muzik pernahdimasuk-kanoleh ahli-ahli falsafahIslam ke dalaminduk matematikkerananada-nadamuzik itu digubahmengikutnisbahbernombor.Man-tmk pada mulanyabukanlahjuzuk matematik,bahkan dianggapsebagaipengantarfalsafah secarakeseluruhannya,tetapi ahli-ahli

matematik mutakhir termasukBarat memasukkanmantik kedalam matematiksebabsebenarnyaproposisi-proposisimatematikkeseluruhannyadinyatakandalamayat-ayatmantikbersimbolyangbersistem.Aljabarpula dianggapsebagaisatucabangpentingdalamaritmetikatauilmu tentangnombor.Ilmu mi memainkanperananpentingdalampengiraananuatauanu-anuyangmelibatkanpersa-maanatausistempersamaan.

3

SIR! WACANA SEJARAH DAN FALSAFAH SAINS JILID 5

MATEMATIK DAN ALAM MELAYU

HubunganNusantaradenganMakkah al-Mukarramahdan Madi-nahal-Munawwarahtelah terjalin sejaksekianlama,seawalkema-sukanIslam Ice rantaui. Umat Islamyangberkemampuanditun-tut menunaikanhaji di Makkah. Ada anak-anakwatanNusantarayang terus menetapdi sanadan menerimailmu-ilmu Islam dikedua-duatanahharamitu dan di sekitarnya.Islam melihat ilmu-ilmu keseluruhannyasecarasepadudan satu,kait-mengait,perlu-memerlukanantarasatu denganyang lainnya. Masjid merupakaninstitusipengajianawal Islam.Di sini segalailmu asasdancabang-nya diajar dalam roh keislaman.Tauhid,akhlak, perundangansya-ri’ah, tafsir, bahasa,mantik, sejarah,kemasyarakatan,danseumpa-manya diajar bersama-samadengan ilmu-ilmu lain termasukmatematik.Tidak hairanlahandainyatamadunIslam telahmelahir-kan ilmuwan yangmahir dalampelbagaibidangilmu. Anak-anakwatan Nusantarayang berpeluangmempelajari sebahagiandan-padailmu tersebutpadatahaptertentubersediapula untuk mem-bawanyapulangIce tanahair untuk disebarkanke rantausebelahsini dalam sistem pengajiantradisi berbentukpondok,madrasah,danseumpamanya.

Sejarahawal tentanghubunganalamMelayu denganrantau-rantauIslamlain khususnyaMakkah danMadinahtidak diketahuisecaratepat. Namun begitu, hubunganmi diketahui secarajelas

dalam beberapakurun kebelakanganmi setelah ulama-ulamaMelayu yang pernah menuntutdi tanah suci itu menghasilkankarya-karya yang kebanyakannyamasih wujud sehinggakini.Karya-karyami meliputi pelbagaibidangagamatetapi yangkurangdiketahui ramai ialah tentangadanyaantaraulama-ulamatersebutyangmenghasilkankarya-karyaash matematikataumembuatsya-rahan kepadakarya-karya matematik terdahulu.TamadunIslampernah melahirkan ilmuwan-ilmuwan yang menguasaipelbagaibidangilmu danwarisaninilah jugayangditunjukkanoleh ulama-ulamaalamMelayu.

Dalam masakegemilangandan kecemerlanganera keemasantamadunIslam, seseorangulamayang menguasaipelbagaibidangagamabiasanyajugaseorangahhi falak, perubatan,sastera,mantik,

4

PEMBUDAYAAN MATEMATIK DALAM GUGUSAN KEPULAUAN MELAYU

netonik, danseumpamanya.Antanatokoh-tokohyangdapatditon-jolkan di sini sebagaicontoh termasuldahBaha’uddin al-’Amili,Ibnu al-Yasamin, Ibnu al-Banna’ ah-Manrakasyi, Ibnu Khahdun,Ibnu al-Habdun,ah-Turtusi Ibnu Hamzah ah-Maghnibi, dan Ibnuah-Ha’im. Tokoh-tokoh mi selain menjadi uhamapadazamannya,menekajuga penuhiskanya-kanyamatematikyangbenmutu.Karyatokoh-tokohmi tensebanIce menatawilayah Islam dan dipelajanisertadibahasdalam halakah-hahakahpengajianIslam termasukdihahakahMasjid al-Hanam dan Masjid al-Nabawi. Maka anakNusantanayangpennahmengikutipengajiandi TanahSuci itu, adayang benpehuanguntuk mempehajaniteks-teksmatematiksepentiKhulasah al-Hisab al-’Amihi, al-Arjuzah al-Yasaminz)iyahIbnual-Yasamin, Tuhfah al-a‘dad Ii dhawi al-rusyd wa al-rasyad IbnuHamzah al-Maghnibi, Mursyid al-talib ila asna al-mutalib Ibnual-Ha’im dan lain-lain. Ulama-uhamaNusantanakemudiannyamembawabahik Ice tanahair masing-masingilmu-ilmu agamadanilmu-ilmu tambahanatau alan termasukmatematikuntuk dikem-bangkandi rantauin Maka antarakoleksi-koheksikarya uhama-uhama benkenaantendapatbuku-bukumatematik dalam pehbagaicabangnyayang pennahdigunakansebagaiteks-teksdalam penga-jian tradisi.

Hinggakini, tidak namaipenuhistanahair yangsedanbahawaramai ulama Dunia MehayuyangmenuhistentangHisab al-Hina~aijaban,geometni,loganitma,danfalak. Antanacabang-cabangmate-matik tersebut,kanya-karyafalaldahyangmenjadiwanisantenbesanyang ditinggahkanoleh penuhis-penuhisMehayu siham. Sekadarmenyebutbebenapauhamayangpennahmenghasihkankanyadalam

salahsatubidang matematikitu termasuklahSyeilch ‘Abduh Rah-man Muhammadal-Fatani, Syeikh Ahmad al-Fatani, SyeikhAhmad bin ‘Abdul Latif al-Khatib al-Minangkabawi (ataual-Minkabawi), Syeikh Muhammad ‘Ahi ‘Abdul Mutahibal-Minkabawi,Syeikh ‘Abbas Acheh, SyeikhJamilJambikIndone-sia, MuhammadSalih Hanun Komboja, Syeikh Tahin JalaluddmnPerak, Haji ‘Umar Nuruddin Kehantan,dan Zubain ‘Umanal-JailaniIndonesia.Selainnama-namai, masih ramai lagi penu-his lain yangmenghasihkankarya-kanyadalambidangtensebut.

Antara karya-kanyamatematikyangdituhis oleh uhamaNusan-

5


tana tenmasuklahRaudatal-Hussabft a’mal al-Hisab (1307 H.),211am al-Hussab ft a’mal al-Hisab (1310 H.) al-Nukhbahal-bahz)’yàh(1313H.) danal-Jawahiral-Naq:)yah(1313H.) kanya-kanya Syeikh Ahmad ‘Abdul Latif al-Khatib, Minhaj al-Qawimpada mengetahuihisab dan taqwim (1893) kanya Syeikh ‘AbdulRahmanMuhammadal-Fatani, Ilmu Hisabdan Ilmu Falakkarya-kanya Syeikh Ahmad al-Fatani,M~ftahal-ta’lim (1924), al-Durral-naqz)yftma’rzfatarqamal-Hindi (1909),dan Syamsal-fath:)yahkanya-karyaHaji ‘Umar Nunuddin, M:ftah al-Din (1906) karyaSyeikh Muhammad‘Mi ‘Abdul Mutalib, Nail al-matlubft a’malal-fuyub (1925) kanya SyeikhHasanYahyaJambi,Nat:fah al-umm(1951) dan Pati kiraanpada menentukanwaktuyang lima denganhal kiblat dengan logaritma karya-karya Syeikh Tahir Jalaluddin,Khulasah al-waftyyahft’l-falak bi jadwal al-lugharitrniyyah karyaZubain‘Umar Indonesiadan Sirafal-zalamkaryaSyeilch ‘AbbasAcheh.

Karya-karyadi atas adahahcontoh karya-karyayangbencetak.Sebenannyapengalamanpenuhisyangmeninjauke bebenapabuahperpustakaandi Malaysia, menunjukkanbahawa masih banyak

manusknipmatematikkhususnyafalak yangmasih tensimpandantidak diketahui umum. Sebagaicontoh,di PerpustakaanAkademiIslam Univensiti Malaya cawanganKelantan, tendapatbeberapamanusknipfalak. Antaranyaialah Kitab al-wasilah al-mar’5’yah Iima‘rzfatal-auqatal-syar’:)yahyangditulis olehKhahifahbin Hamad(1326 H.), Kitab al-khusufdankitab al-kusuftuhisanMuhammadMansunbin ‘Abdul Hamid al-Batawi, sebuahmanuskniptulisanMahmud Zuhdi bin ‘Abduh Rahman(1326 H.) dansalmankitabSyarhal-dawa‘ir tuhisanSyeikhSuhaimanal-ZuhdiyangdisahinolehseonangpenuhisNusantana.Di PerpustakaanTun Sri LanangBangi,tendapatmanusknip Rubu’al-mufib yang tidak diketahui penga-nangnya. Di PenpustakaanNegaraMalaysia tendapatbebenapamanusknipfalak yang belum dikatalogkanlagi. Penpustakaanmijuga mempunyaikarya-kanyafalak dalambentukmikrofilem.

Katalog manusknipMelayu yang dikeluankanoleh Penpusta-kaan NeganaMalaysia (1990) menyenaraikanbebenapabuahmanusknipmatematikyang diketahui tendapatdi bebenapabuahpenpustakaanataukoleksi perseorangandi seluruhdunia. Antara-nyadisebutkanbahawaterdapatsebuahmanusknipmatematikyang

6


bentajuk Ilmu Hitunganyangtensimpandalam koleksiJ.A.W. VanOphuysen,Belanda.Manusknipyangditulis dalamtulisanjawi miditulis padatahun 1826. Di sampingitu terdapatbeberapamanu-sknip matematiklain yang bertajuk Ilmu Falak, Masalah IlmuBumi, Hitungan gedang, dan Hitungan kecil dalam koleksi yangsama.Kalimah hitungan adalah tenjemahanal-hisab Arab. Kanya-kanyatersebutdipercayaimenupakankanya-kanyatentangmatema-tik Islam.

PENULIS-PENULISMATEMATIK ALAM MELAYU

Syeikh Ahmad bin ‘Abdul Latif al-Khatib dilahirkan di AmpatAngkatSumatenaBanatpada25 Jun1860 (6 Zulhijah 1276).Ayah-andanya,Tuanku ‘Abdul Latif Tuanku ‘Abdullah ialah seorangulama bangsawanKota Gedang,Bukit Tinggi Indonesia.Ketikaberu~ikU tahun, al-Khatib dihantar belajan Ice Makkah. Beliaupennahdilantik menjadi guru di Masjid al-Haram Makkah danakhirnyabeliaudipilih oleh penguasaTanahSuci untuk menjawatimam dan khatib di masjid berkenaan.Gelananal-Khatib adalahsempenajawatanyangdipegangnyaitu. Antanagununyatenmasuk-lah SyeikhAbu BakanMuhammadSyata,SyedAhmad bin Zaini,dan Syeikh Yahya Qabli. Banangkali guru matematiknyaialahSyeikh Abu Bakan Syata sebab nama mi disebut secanakhususdalamkarya matematiknyaRaudatal-hussab.Di Masjid al-Haram,beliau didatangioleh pelajan~pelajanMelayu (dikenal sebagaipela-jar TanahJawi) yangmengikuti kuliahnya.Antanamunidnyayangtenkenalialah Haji MuhammadYusuf KenaliKelantan,Haji AbdulKanim Amrullah Indonesia,Syeikh MuhammadSa’id bin Jamalu-din, danlain-lain. SyeikhTahirJalaluddin,ahli falak tanahair ten-kenaljuga dikatakanpennahbengurudenganal-Khatib. Al-KhatibadalahsaudarasepupuSyeikhJalaluddin.

Kanya-karyaal-Khatib tersebandalam pelbagaibidang: fikah,

usul fikah, sinah, tauhid, tasawuf, kemasyanakatan,bahasa,danmatematik.Dalambidangmatematik,setakatmi al-Khatib diketa-hui menulis sekunang-kunangnyaempat buah buku kanya, iaituRaudat al-hussab, 211am al-hussab, al-Nukhbahal-bahz>yah, danKhulasah al-jawahir al-naq:>yah ft’l-a’mal al-jaibz)’yah. Dua bukuterakhinadalahtentangfalak. Raudatal-hussabdanvensiMelayunya

7


141amal-hussabadalahkanya-kanyamatematiknyayangsangatpen-ting. Kanyami mempenlihatkanpenbincangankembali kanya-karyamatematiktamadunsilam dalam bentukpendekatanyangtensen-din. Antananujukanpentingnyasepentiyangtensebutdi bebenapatempat dalam Raudat al-hussabialah al-Arjuzah a1-Yasamin5~yahkanya aljaban dalam bentuk syain. Kami benpendapatbahawanujukan-nujukanlainnya tenmasuklahKhulasah al-/,isab al-Amiliataukanya-kanyaal-Tuntusyi,Ibnu al-Banna’,dan Ibnu al-Ha’im.

Syeilch Ahmadal-FataniialahseonangulamayangbenasaldanPatani.Beliau dikatakantelahmenguasai47 jenis ilmu dalam pd-bagaibidangtenmasukmatematikdanpenubatan.Beliaudilahinkanpadatahun 1856 dan meninggal padatahun 1908. Dua buahkanya matematiknyayang diketahui ialah Ilmu Hisab dan IlmuFalak. Beliau juga mentashihkanbeberapakitab jawi sepertiSiratal-mustaqimSyeikh Nunudin al-Ranini, dan Hikam Syeikh AbdulMalik Abdullah (Tuk PulauManis)Terengganu.

Haji ‘Uman bin Ismail Nunudin (1869-1957)ialah seonangulamaKelantanyangtenkenal.Selainmenguasaiilmu-ilmu agama,beliau juga ahli falak dan matematikyang benwibawa. Al-Dunal-naq:yyft ma’rifat al-arqam al-Hindi yang dicetak padatahun~1909menupakankanyaanitmetiknyayangpenting.Pelajaran mem-bahagipusakayakni sebuahbuku fara’id karyabeliaujuga mempu-nyai kaedah-kaedahpenginaanbernombon. Haji ‘Uman pennahmentenjemahkanTaftir al-Khazin Ice bahasaMelayu.

SyeikhTahinJalaluddin(1869-1957)adalahtokoh falaktanahair yang tidak asing lagi. Beliau mempelajanifalak danipada

al-Khatib dankemudiannyamelanjutkanpelajanannyaIce Univer-siti Azhan, Mesin. Syeikh Tahir yang berasaldan tanahsebenangmemilih Perak sebagaitempat untuk menabunkankhidmat dan

baktinya.Beliau pernahdilantik menjadi ahli majlis agamaPenak.Nama-namadi atashanyalahbebenapatokoh yangdiketahui

menulisataupennahmenghasilkankanya matematikataucabang-cabangnya.Kami pencayamasihnamailagi ulama Nusantanayangbenkebolehandalam bidangmi, samaada pennahmenulis kanyaataupuntidak. Tulisan ningkas kami tentangmatematmkNusantanami dihanapkanmenjadi pencetusidea kepadakajian-kajian lainyanglebih terpenincipadamasa-masayangalcandatang.Sesungguh-

8


nya, perkembanganmatematikMelayu adalahsatu cabangdan-

pada lanjutan penkembanganmatematik Islam tamadunIslam.Namundemikian,perkembanganmi amatpenting dalam sejanahpendidikanneganasebabsebelummatematikBaratdiperkenailcandi rantaumi, matematikIslam telah mendahuluinyadalam sistempendidikantradisinya.

SEJARAH PEMBUDAYAAN MATEMATIK DALAMTRADISI KEILMUAN NUSANTARA

Memang benarlah apa yang ditulis oleh Syeikh Ahmad bin ‘AbdulLatif al-Khatib, ahli matematikMelayu Minangkabaudi dalam141amal-Hussab(halaman3):

Tarkalaada ‘urn Hisabtinggi darjahnyakeranatiadaterkayadaripadatiap-tiapmanusiapadaketika mukimnyadan tiada pulapadamasamusafirnya keranasegalamanusiaberkehendakkepada makanminum danibadatdantiap-tiapsesuatudaripadademilcianitu masukdi dalamnyahitungan

Menurut penganangitu, matematikdipenlukan oleh masyanakatpada setiap maca dan setiap ketika. Setiap onangtidak terkaya(yakni sentiasabenhajat) akan matematik,samaadasewaktuben-mukim ataubenmusafin,di kampunghalamanataudi nantauorang.

GugusanKepulauanMelayu pernahmenjadi pusatpenniagaanyang tenkenal. Padakurun ke-15, Melaka contohnyadikenal diseantenodunia sebagaipelabuhanurusniaga. Di situ telahberlakuunusniaga, pentukananbanangdankomoditi yangbanyakdanper-tukananwangacingyangbesan.Rantaumi menjadipusattumpuanpara peniagadan selunuh dunia. Dalam penniagaan,timbang-menimbang,sukat-menyukat,tukan-menukarmata wang, penjan-jian pensyanikatandanurusniaga,cukai, nugi, laba,danseumpama-nya, semuanyamemenlukanpenginaanyang bensistem.Nenaca-nenacayang jitu, sesuai dengan fungsmnya,samaada untukmenimbangemas dan penak atau lada hitam dan kopi adalahkeperluanhaniandi kalanganpanapeniaga.

Dalam kehidupanhanianmasyanakatMelayu, banyakcontohyangmenunjukkankonseppenginaanmenjadi sebahagiandanipadabudayahidup mereka.MasyanakatMelayu tenkenalsebagaiahli

9


pentukanganyangmahin.Menekamembinamasjid, numahkediam-an, kapal layan, dan penahu. Meneka juga mahin dalam adunanlogam untuk pelbagaikegunaansama adauntuk penhiasan,alat-alat senjatapepenangan,penalatanpentanian,dan seumpamanya.Bancuhandan adunanpancalogamtensebutmemerlukannisbahcampunanyangtepat.Adunanubat-ubatanMelayujuga memenlu-kanadunanyangterbaik,begitujuganisbahcampunanwannapen-celuppakaianyangmenjadisebahagiandanipadakegiatanmasyana-kat Melayu. Pelayananjuga menjadi penhubunganyangpenningdinantaukepulauanmi untuktujuan ilmu, penniagaan,danpepenang-an. Pelajan-pelajanSumatenaumpamanyabelayan Ice Patani dankiai-kiai Jawamenantauuntuk menyebankanIslam ke CampadanIndo-Cina. Masjmd KampungLaut, masjiddi Malaysiadikatakandibinaolehahli-ahli sufi Jawayangsinggahdalampelayananpulangmeneka dan Campa ke TanahJawa. Contoh-contohmi sudahcukup untuk menunjukkandenganjelas bahawamatematikdanpengiraanmemainkanpenananyang penting dalam kehidupanhanianmasyanakat.

Dalampenginaankalendandantakwim, sesetengahmasyanakatNusantanamempunyai kalendannyasendini. Meneka membuatpenginaanhani, minggu, dan bulan bendasankanpengenakanjisimlangit. Meneka menetapkantanikh-tanikhpenting masyanakatben-

pandukanpengiraan tententu. Menunut Zubain ‘Uman al-JailanimenerusiKhulasahal-waftyyahft’l-falakbijadwalal-lugharitm:)yah,onangJawamempunyaikalendannyatensendiniyangdikenal seba-gal Tarikh Aji SyakasempenasultanketununanMi Syakaal-Baniyang memenintahkerajaanHandugiah,India. Tarikh mi dimulaipadatahun78 M. yangbendasankanpergenakanmatahani.Apabilamuncul Sultan Agung, kalendarmi ditukan kepadapengenakanbulan padatahun 1555 mengikutkalendarJawaatau1043 tahunHijnah atau 1633 tahun Masihi. Penginaanpentukanandi antanaketiga-tigajenis takwim mi ditunjukkansecanajelas oleh penulisIndonesiaitu.

Penananmatematik, sesungguhnyalebmh jelas dalam duniailmiah Islam. Dalam pengelasanmlmu-mlmu Islam, panacendekia-wannyatelah menyenanaikanmlmu-mlmu mengikuthienanki Icepen-tingan yangdidasankankepadapengelasanfandu‘am, fandulcifayah,

10


ilmu-ilmu alat, danilmu-ilmu penyokongataulanjutanyang lain.SyeikhDaudal-Fatanimenenusial-Dun al-thamindanSyeikhZai-nal ‘Abidmn bin Muhammadal-Fatani menerusi 21qidat al-najinumpamanyamembincangkankedudukanilmu danmaknifahdalamIslam khususnyadalam penbincanganusuluddin.Perbincanganmimungkin didasankankepadapendekatanImam al-GhazalidalamKitab al- ‘ilm danipada Ihya’ Ulumiddin atau pendekatanIbnual-Qayyim al-Jauzi dalamM~ftahDar al-Sa’adah. Ilmu-ilmu yangbensumbenkanwahyudianggapilmu-ilmu utamadalampengajiantradisi itu, manakalailmu-ilmu lain adayangbenbentukprasyanatataualat atau tambahan.Umumnya, usuludin,fikah, dan tasawuftermasukdalam ilmu-ilmu utamamanakalabahasa,saraf mantik,matematik dan seumpamanyatenmasukdalam ilmu alat ataupengantar.Dalamsuasanai, matematik,atautajuk-tajuktententudalam pelbagaicabangnyadikaji dan diulas bersama-samailmu-ilmu lain secarasepadudalam sistemtensebut.

Dalampengajianfikah misalnyabanyaktajuk yangmemenlu-kan pengetahuanmatematiksecanalangsungpadatahaptententu.Tajuk-tajuktensebuttenmasuldahhal ehwalzalcat(sepentibinatangtennakan,pentanian,penniagaan,rikaz, emasdan perak,pendapat-an, dan lain-lain), masalahnba,gadaian,pajak-memajak,wasiat,jizyah, masalahIcehakiman,dan seumpamanya.Kadi atau hakim,khususnyamemenlukanpengetahuanmatematmkyang balk aganmembolehkanbeliau menanganmpelbagai masalahmasyanakat

dalammahkamah.Contoh-contohmm menunjukkanbetapanapat-nyahubunganantanailmu penginaandan syaniah.

Ilmuwan Nusantanayangmewanisiilmu-ilmu tamadunIslam,melihatilmu keselunuhannyadalamroh keislamannya.Ilmu adalahhakmutlakAllah. Setiapilmu, benfungsidalamruangdandomain-nya masing-masingdan dituntut untuk mencanikenedaanAllah.Ilmu-mlmu itu, salingkait-mengait,harmonidanpenlumemenlukanantanasatudenganyang lainnya. Ilmu-ilmu bensumberkanwahyudituntut sebagaiilmu utama,namunmlmu-mlmu bensumbenkanakalditenima seadanyamengikutfalsafahpandanganIslam. Matematikyangmempunyaicabang-cabangnyasepentialjaban,geometni,tnigo-nometnidanfalak, sentailmu pengantannyaiaitu mantik, dikaji dan

dipelajanioleh masyanakatMelayu sebagamsebahagiandanipadatun-

11


tutan agama.Meneka melihat tentangkemestiansebahagiandan-pada masyanakatMelayu menguasaiilmu-ilmu tensebutsebagaifandu kifayah untuk melepaskanharaj ummah keselunuhannya.Masyanakatakanpincangandainyatidak adailmuwan yangdapatmenyelesaikanmasalahmenekayangmelibatkanpengmnaan.

Mantik, dituntut sebagaiilmu pengantankepadaseluruhilmu.Kanya-kanyamantik sepenti al-Sullamft’l-mantiq senta syarahan-syanahanoleh al-Damanhuni,al-Alchdani, dan lain-lain telahdikajidalam sistem pengajiantnadmsm di selunuh pelosok Alam MelayuIslam sejaksekianlama.Ilmu mnm benfungsmmenggilapkanakal pela-jannyadalampensedmaannyauntukmenenimailmu-ilmu usuluddin,usul-fiqh,danlain-lain. Ilmu mi dianggapsebagaiilmu yangmen-yediakan kaedahberfikin yang bensistem,mengelakkanseseonangpelajannya melakukankesilapanketika benfikin senta membuatkeputusanyangma’qul lagi tepat dalammasayangsingkat.

Mantik, walaupun tidak disenanaikanoleh cendekiawannyasebagaijuzuk matematik,tetapi meneka bensetujubahawapelajanmatematikamat memenlukanilmu mi. Walaupun mantik diten-tang oleh sebahagianulama Islam sepenti Imam al-Nawawi dangununya, tetapi pandanganulama lain sepenti Imam al-Ghazalimembenikannuangyang luas untuk ilmu mi berkembangdalamhalakah Islam kemudiannya.Malah mengikut Imam al-Ghazalidalam al-Mustasfa, mantik adalah pengantankepadasemuailmudanbanangsiapayangtidak mengetahuimantik, jangandipencayaiilmunya. Pandanganpositif mi menjadi inspirasipenting kepadaulamaNusantanauntuk mengembangkanilmu benkenaandi nantaumnm. Maka hasilnya,kebanyakanpelajanIslam Nusantanamempela-jan ilmu mi dalamkunikulum pengajiantradisi. Ada antanailmu-wan Melayu yangpennahmengananglcanya atausyanahanmantik.Antana menekatermasuklah Muhammad Nun Muhammadal-Fatanm.

Masalah-masalahmatematik sening dijadikan contoh untukmenenangkankonsep-konsepmantik sepentiqad:)yah,analogm dankias, silogisme yang mempunyai muqaddimahal-kubra danal-natzjah atau kesimpulan,jumlah al-syart5,yah al-muttasilah,al-tanaqud,al-syartiyyahal-munfasilah,ma sadaqa, mafhum,peng-kuantitian,jadual kebenanan,pembuktian (al-burhan), dan seum-

12


pamanya.Ulama-ulamaMelayu biasanyaamat menguasaiperbin-cangan tajuk-tajuk mi. Tajuk-tajuk mi misalnya, dibincangkansebahagiannyaoleh seonangpenulisMelayu Sumatena,MuhammadNun al-Ibrahimi menenusm ‘Jim al-Mantiq (1352 H). Seseonangpelajar dmkehendakmmenguasaitajuk-tajuk tensebutkeranadalampenbahasantauhid atauilmu kalam,unsur-unsurdigunakansecanamenyelunuh.Mantik bukan menentukankebenanantetapi mantikmembantuakal mengenalkebenaranmenenusibukti ‘aqli sentamemantapkanhati tentangpenkhabananwahyu khususnyatentangkewujudandankekuasaanTuhan.

Ilmu aljaban menolong masyanakatmenyelesaikanmasalahagamadan hanianyangtmmbul danipadapelbagaisuasana.Aljabardipenlukanuntukpenginaanzakat,sewa-menyewa,wasiat,penkong-sian, pajak gadai, nba, fanaid, dan seumpamanyayang berkaitandenganfikah danhukumagamadandiperlukanjugadalamunusanhariansepentiunusniaga, pmnjam-memmnjamtenmasuknba,peme-cahan tanah, pengainan,pentukaranmata wang, timbang-menimbang,dansebagamnya.Ilmu falalc dmperlukandalammasalahpenentuanawal RamadandanSyawal, penjalananmatahaniterma-sukpenginaanwaktu sembahyangfanduhanian,gerhanabulan danmatahani, Icedudukanbintang thabitah dan sayyarah,galalcsi, danseumpamanya.Geometnidan tnigonometnipula dipenlukanuntukmenentukananahIciblat, masalahkoordinatsesebuahbandan,mas-alah yang benkaitandengansfera bumi, kompas,penjalanandanpelayanan(khususnyauntuk menunaikanhaji) danseumpamanya.Ringkasnya,banyakmasalahhanianyangmemenlukanpengetahuanmatematikdancabang-cabangnyasecanalangsung.

Aritmetik mengambilpenananyang khususdalam pengajianfara’id. Tuan-tuanguru yangbenkalibenseningdinujuk oleh masya-rakatsetempatuntukmenyelesaikanmasalahmi. Adamasalahpem-bahagianpusakayangmudahdan memenlukanpengetahuanant-metik asassahajabahkanada masalahmi yang numit sepentimasalahyang melibatkan hijab ataupendmndingdan sebagainya.Biasanyailmu mi dibincangkansebagaisatubabdalam kitab-kitabfiqh. AIcan tetapi tendapatjuga kanya-kanyafara’id yang ditulissecanaIchususlagi tenpenincisejakzaman-benzaman.Penulismene-mui bebenapamanuskniptentang bab mi dalam bebenapabuilt

13


penpustakaan,tenmasukPenpustakaanNegana dan PenpustakaanAkademikIslam, Nilam Pun,Kelantan.Selain itu tendapatlcanya-kanya bencetaksepenti Pelajaran MembahagiPusaka kanya Haji‘Uman Nunuddin Kelantan dan BantuanKetika bagi OrangyangMembahagiPusakakanyaMuhammadNun al-Haj Ibnahim (1356H.). Kanya-karyafara’id benbahasaArab juga dmgunakansecanameluasdalam tajuk mi. Antanakanya-kanyayangterkenal tenma-suklah Baghz)yahal-bahith ‘an jumal al-mawarithlcanya Muwaffiqal-DmnMuhammadbin ‘Au al-Rahabi(matanbenbentuksyain,ceta-kan 1342 H.), Khuiasahal-fara’id karya ‘Abdul Malik al-Fatni (ce-takan1342 H.), Matanal-Rahabz)yahkanya Sibt al-ManadinidansyanahannyasepentiHasyiahMuhammad‘Umar al-Baqari.

Kanya-kanyaArab ilmu fara‘id dm atas telahdipelajani bukansáhajadi. Alarn Melayu tetapi juga di selunuh rantau Islam.Penganang-penganangilmu benkenaanbiasanyamenupakanahlimatematikbenkaliben. Sebagaicontoh,Sibt al-ManadiniataunamasebenannyaMuhammadbin Muhammadbin Ahmad al-Ghazzaiibnu Badn al-~mnpenganangMatan aI-Rahab:yyah ‘ala Wmal-fara’id adalahhhli ~matematikyangamat tenkenaldalam kununke-14 M. Antana kanya4àtnyamatematiknyayang tenkenal ialahTuhfatal-albabft ‘ilm al-Hisab. Syanahanal-Baqani tentangmatanSibt al-Manadinipennahmenjaditeksfara‘id pentingdi nantaumnm.

Tajuk-tajuktentanggebmetnijuga dikaji secanasepadudalamkanya-kanya matematik Nusantana. Sebagai contoh, Raudatai-Hussabdan 211amai-Hussabkanya-kanyaal-Khatib membincang-kan pelbagaimasalahgeometni sepenti masalahyang benkaitan

dengansegi tiga, segiempatsama,trapezium,poligon dansebagai-nya. Kami menemuibebenapakanya geometnitamadunIslam”ypgtensimpan dalam koleksi tuan-tuanguru di tanah air (sepenti~koleksi Hj. Ahmad Mahin dan Hj. MuhammadNun Ibnahim,kedua-duanyabelcas muM kenajaanKelantan).Antananyatenma-suldah Mukhtasarft ‘amal al-misahah lcanya Ismail bin Ibrahimal-Numaini al-Manadmni.Kami pencayakanya mi pennahdipelajanioleh pemiliknya padatahaptententu.

Masalahkiblat menupakanmasalahyang mempunyaikaitanlangsungdenganibadat. Masalahmnm memenlukanpengetahuangeometni, tnigonometnisatah, dan sfena sentageografi. Walaupun

14


penkanami agaknemehuntukgenenasikini, tetapisatuketikadahu-lu, masalahmi amatnumit. Tendapatkes masjid yangdibmna sejakbenatustahun tetapi kedudukanIciblatnya hanya diketahumtmdalctepatsetelahahlm-ahlmfalak tempatanmembuatpenginaansentaben-pandukankompas.SyeikhTahmnJalaludinpennahdititahkan olehbagindasultanPenakpadaawal kunun ke-20in untuk mempen-betulkananahkiblat masjid-masjiddi negenitensebut.SyeikhTahinmenulissebuahkanyabertajukPati KiraanpadaMenentukanWaktuyangLimadenganHalKiblat denganLogaritma (1938)yangmem-punyai kaitan denganmasalahmi.

Ulama-ulamaNusantanamenunjukkankemahinanyang luanbiasa dalam bidang falalc. Jadual-jadualfalak yang disusunolehahli-ahli falak Islam tendahulusejak zamanal-Khawanizmi, IbnuYunus al-Safadi dan Nasin al-Din al-Tusi didapati semuladalamkanya-karyaNusantanadalambentuknota,salmansemulaatausya-nahandananalisms.Di sebalikjadual-jadualfalakitu, tensinatpelba-gai bentuknumusmatematikyangtenbitdanipadapengenakanjinim

langit dan bumi. Penjalananmatahani,kemunculananak bulan,punnama,fajar, syunuk, genhanabulan dan matahani,kedudukangugusanbintang bengenakdan tetap dan seumpamanyamenjadipenhatianhanian tokoh-tokoh agamakenana fenomena-fenomenatensebutmempunyaihubunganyangeratdenganibadat fanduatausunat sepenti pembentukantakwim dan waktu sembahyang,sembahyang-sembahyangsunat kenanagenhana,penentuanawal

puasadan han naya, pelayanandan penjalananmalam atausiang(khususnyauntuk menunaikanhaji), danseumpamanya.Pengeta-huanpenginaanpadatahaptertentuamatdipenlukanoleh ahli-ahlifalak bentanafulamasepentipakarnujuk masyanakatsetempatatausenantau.

Peninggalankanya-kanyafalak oleh ulama-ulamasilam mem-buktikan bahawaalamMelayu telahmencapaipengetahuanastno-nomi padatahapyangmembanggakan.Ilmu mm telahmenjadisatubudayadalam halakahpengajiantnadisi Islam. Kanya-kanyafalakNusantanayang masih wujud dalam bentuk manusknip, nisalahataupundalamkmtab-kitabbencetakboleh didapatidi mana-mana.PenpustalcaanNegana,PusanIslam,Akademi IslamNilam Pun,pen-

pustakaansekolah-sekolahagamadanlain-lain mempunyaikoleksi

15


yang cukup banyak. Banangkali, antanacabangmatematik, ilmu

falaklahyangmendapatpenhatianyangseniusdi kalanganilmuwantempatansejakzaman-benzamankenanailmu mi mempunyaikait-an yang amatenat dengantuntutanibadathanianseseonangMus-lim. KatalogmanusknipMelayu tenbitanPNM (1989, 1990)mem-benikan maldumatyang banyaktentangkanya-kanyafalak Melayuyangtendapatdi selunuhdunia.

Penbincangandm atasmempenlihatkanmatematikataucabang-cabangnyadigunakandalam bidanglain sebagaiilmu penantanaanataualat. Sesungguhnya,matematiksebagaisatu mumu tensendiniyangumumsepentiyangdipenlmhatkanolehkanya-kanyaal-Khatib,Haji ‘Uman Nunudin, Ahmad al-Fatani dan pensyanah-pensyanah

kanyasmlamyangmasihbelum diketahuiniwayathidupmenekajugapennah menjadi ilmu penningdalam kunikulum Islam. Penbin-cangankanya-kanyami meliputi pelbagamsegiilmu benkenaan,samaada benbentukakademikmunni ataupenggunaan-penggunaandalam pelbagaibidangagamadankemasyanakatan.

Kunikulum matematikdalam pengajianwanisan Islam bolehdipenhatikanmisalnya menenusi 211am al-Hussabft ‘iim ai-Hisabkanyaal-Khatib. Antanatajuk-tajukyangdmbmncangkantenmasuldah(mengikutistilah penganangnya):

Mukadimah pada menyatakanpenmulaanhisab; haqiqahbilangan;hitungsahih(integer);kumpulan(penambahan);kunang-an (penolakan);pukulan(danab);jenis-jenispukulan;bahagian(ba-hagi); lafaz-lafaz ‘ilm hisair, numus(smmbol); tajdhir(mencanipuncakuasadua); jadhr ka’b (puncakuasatiga); jadhr keempat(puncakuasaempat)atau lebih; pecahan;timbangandanwang; bahagian

falak dan buruj 12; bulan Arab dan orang putih; nisbahai-muttasikh hisabz>ah (janjang anitmetik); nisbah al-muuasilahhandasiyah(janjanggeometni);kaifiat mengetahuiyangmajhul (sis-tem pensamaan);tabadui (pilihatunan); kaifiat bilangan kali-kalimungkin (gabunganataukombmnasi);amalduayangtensalah(ka-edah penghampmran);al-jabr wa’i-muqabakhatau amal denganbentempendan benbetulan(mengenaialjaban al-Khawanizmidanpenyelesaianpensamaankuadnatik); misahah (geometni satah);al-mizan(konsepkongruenanmodulo).

Tajuk-tajuk perbincangandi atas sebenannyajika dibanding-

16


kan dengankunikulum pendidikan matematikdi sekolahmoden,meliputi anitmetik asas sekolah nendahdan sekolah menengahmalah Ice peningkatunivensiti.Tajuk-tajuk asaspenginaanmenjadikunikulum utamadi sekolah nendah,penbincangantentang sin,jujukan,geometni,teoni pilihatunan,gabungan,danaljabandiajandipeningkat sekolah menengah,manakalakonsep Icongruenanmodulo dan teoni penghampinandiajan di peningkat univensiti.Matematiksistemtnadisi Islam menggabungkanIceselunuhantajuktensebut dalam satu jilid yang sedenhanatebalnya (buku 211amal-Hussabmempunyai204 halamansahajayangpadatdengantulis-an tenmasukdi bahagian tepinya). Seandainyaseonangpelajanmenguasaitajuk-tajuk tensebut,dunia akademik Islam sudahmenganggapnyaseonangal-hasib.

Penbincangandi atas mempenlihatkankepadakita bahawailmu penginaandan hubungannyadalam penyelesaianmasalah-masalahmasyanakattelahmenjadi satu budayadan dianggapsatu

agama di kalanganpanailmuwannyasejak dahulu kalalagi, satuzamansebelummatematikdiajandalamsistempensekolah-an moden.

MATEMATIK DAN KHURAFAT MASYARAKAT MELAYU

Kemunnian dan Icejennihanmatematik tnadisi Melayu kadang-kadangdmkotonm jugaoleh anasin-anasinkhunafat, syinik dan seum-pamanya.Dalam Icanya-karyahilcmah dan penubatanmujarrabatsamaadadalam tulisanjawi atauArab, tendapatbanyaknajahben-bentuktangkaluntuk pelbagaikegunaanyangkanut-marut.Rajah-najahmatematiksegi empatajaib yangdigelanai-wafaqdi kalanganpenulishikmah digunakanuntuk tujuan ubatpengasih,Icebal,pen-ubatan dan seumpamanya.Banyak nisalah silam Melayu yangmempunyainajah-najahbennombonmm. Selalunyanombonditulis

dalamsistemangkaal-jummaliaitu au!! ba jim, dah dansetenus-nyauntuk menggambankanangka-angka1, 2, 3, 4 dan setenusnya.Bebenapamanusknipyang tendapatdi Univensiti Malaya, Leiden,Belandadan PenpustalcaanNeganamempunyai cmnm-cmnm tensebut.

Antanabuku-bukutulisan jawi yang senmngdinujuk oleh dukun-dukun Melayu ialah Taj al-muluk dan kanya-kanya mujarrabat.Buku benbahasaArab yangpopular tentang tajuk mi di kalangan

17


masyanakatNusantanaialah kanya-kanyahikmat al-Buni tenmasukManba’usui al-hikmahdan Syamsal-Ma‘arif al-kubra.

Dalamkosmologmpula, adamasyanakatMelayuyangmengnu-bungkan penistiwa-penistiwayang benlaku atau akan berlakudenganfenomena-fenomenalangit sertamempencayaikemunculanbintang tententu dengansesuatupenmstiwa. Meneka membuatpenginaantentangbintang 12 danmeletalckannasibseseonangben-gantungpadabintangitu. Adayangmempencayainombontententumempunyai khasiat dan enti tensendmnm. Malah ada masyanakatmoden Melayu yang mempencayainombon-nombontententusepentinombonpendaftanankendenaan,nombonnumah,danscum-pamanyamempunyai kamtan dengannasib meneka. Khunafat-khunafatsepentimi banyakdibincangkandalamilmu tanjim, ialtuilmu yang menghubungkannasib dan takdin denganpenjalananbintang.

Sebenannyamencampuradukkanmatematik denganhikmatsentakebatinanmi bukanlahpenkanabanu.Ibnu al-Khaldunmene-nusi al-Muqaddimahpennahmenyatakanbahawahal mi telahben-laku padazamannya.Ibnu Khaldunmenyenanaikanpenkarami dibawahilmu ta1asim (tangkal)bensamailmu sihmn. Menunutbeliau,ilmu mm ditegaholeh syani’ah.Menunutnyalagi, asal usul ilmu mikembali kepadaorang-onangSunia dan Kaldan di Babilon dan diMesin dandibawamacukIce dalampenulisanArab oleh Jabin ibnuHayyan ... dankhunafatmi masihmempunyaipengikutnyadalamDunia modenkini ... dankhunafatmi pennahmenjadisatubudayadalam sejanahMelayu silam dan masihbentenusanhmngga Ice hanmi.

MATEMATIK DALAM SISTEM PERSEKOLAHANMODEN DI MALAYSIA

Matematikdalamsmstempersekolahansekulanamat lewatdipenke-nalkan d~nantau mi benbandingdenganpengajianmatematikdalamsistemtradisi Islam. Di TanahMelayu, ilmu matematikdi-ajan di sekolah-sekolahsecana formal sejak penubuhansekolah-sekolah oleh penjajah British lewat kunun Ice-19 M. SebelumpenangDunia Kedua, tidak ada sukatanpelajananmatematikdi

18


sekolah-sekolahyangdigazetkanuntuk munid-munidsekolahnen-dah. Matematik diajan mengikut nmsalah yang dikeluankan olehPejabat Karang MengarangJabatan Pelajaran PersekutuanTanahMe1ayu. Risalah-nisalahmi kemudiannyadikumpulkandandicetakdalam bentukbuku bentajukKitab Hisabpadatahun 1950. Bukumi sangatpopularketika itu kenana di kulitnya tendapatgambanmuka hanimauyang mudahdikenali. Isi kandungannyamemen-tingkan asaspenginaan.Pendekatankanya mi dipencayaibukanlahdmpenganuhmoleh matematiktnadisi Islam tetapi dmpenganuhmolehbuku-bukumatematikBanat.Padasaatitulah benmulanyapemisah-an matematik tnadisi Islam danmpadamatematmkBanat dan panapelajannyahingga kini menganggapmatematikbukanlahdatangdan budayaMelayu-Islamtetapidatangdani budayaBanat-Knistian.Pelajan-pelajansekolah mempelajanimatematik populan Banat,manakalapelajan-pelajanpondokmenenuskantnadisinyamempela-jan kanya-kanyamatematiktua tnadisiataukanyamodenyangditu-lis bendasankankanya-kanyamatematikIslam silam.

Dalam tahun 1965, sukatanpelajanananitmetikataukina-kina(namayangpopular ketika itu) bagi sekolah-sekolahpensekutuandigazetkanoleh kementenianbenkenaan.Pengalamankementenianmenunjukkan bahawamunid-munid sekolah amat lemah dalammatapelajananbenkenaan.Padatahun 1968,pnojekkhas ditubuh-kan oleh KementenianPelajananuntuk mengatasimasalahmidenganmeningkatkankefahamanpanagunu dan kaedah-kaedahpengajananyang lebih benkesan.Dalam tahun 1970, matematikmodendipenkenalkanpula dalam nentetanusahayangsama;lihat

EusudMat Zin (1988) misalnya.Matematik menjadi mata pelajananutamadalam kunikulum

pendidikan di Malaysiahan mi. Matematikseningdijadikan satuknitenia untuk menilai kecemerlanganpelajanatauuntukpemilihanIce sesuatujawatan. Dalam alinan sains, matematik menupalcantonggakyang mendasanisemuacabangsainsnyamengikut tahapyang dipenlukan.Mantik dimasukkanbuat pentamakalinya olehbadanpenggubalkunikulum KementenianPendidikan ke dalamsukatanpelajananmatematikmenengahpadatahun 1988 di sam-ping mempenkemaskanbebenapatajuk lain.

Kalimah ilmu hisab, kalimah pinjaman danipadaArab yang

19


digunakanuntuk sekian lamauntuk menujuk kepadailmu mate-matik telah ditukan kepadamatematiksejaktahun 1970-ankenanakalimah ilmu hisab tidak dapat menampungpengentiansebenanilmu benkenaansama ada ditinjau dani kaca mata wanisan ilmuIslam atau Banat. Kalimah al-riadz)’yat Arab dinyatakansecanajamakuntuk menggambankanilmu yangmempunyaibanyalcjuzukitu kemudiannyaditenjemahkanIce dalam bahasaInggenis mathe-maticsyangjuga penkataanjamak.

Matematiktenusmemainkanpenanannyadalamkunikulum dipeningkattinggi setelahMalaysia menubuhkanpusat-pusatpenga-jian tingginya,khususnyadalamera 1970-an.Bebenapabuahjabat-an matematikditubuhkanbensama-samadenganpenubuhanpusan-pusatpengajiantinggi. Di situ, kegiatanpengajanan-pembelajanan,penyelidikandanpengembangandalammlmu benkenaantenusdila-kukan dandipupuk sebagaipenyambungwanisan mlmu silam danpengembangilmu benkenaanuntuk genenasiakandatang... dankmni menjadi sebahagiandanipadabudaya ilmu cendekiawannya.Man tetapi untuk memasyanakatkanmatematikdi kalanganonangawam,kita masihmemenlukanbanyakusahadanmacaselepasben-lakunyapembudayaanilmu keseluruhannyadalammasyanakat.

PEMBUDAYAAN MATEMATIK DI MALAYSIA.’SATU HARAPAN

PengalamanKementenianPelajananMalaysiadalamtahun 1960-anmenunjukkanbahawaprestasi anak-anakMelayu amat lemahdalam mata pelajanan matematik seolah-seolahmatematik satuilmu banuyangtenasingdanipadabudayailmu negara.Hal mi lebih

menupakanfenomenabenbentuksementaraIcenana era tensebutmenupakanera penmulaandunia pendidikan neganawalaupuntidak dinafikan bahawasmstempendidikannegaratelah diasaskansejak neganamencapaiIcemendekaanlagi. Negaraketika itu banu

mula mengonaklangkah dalam mempentingkatkansosioekonomidanpendmdmkananakwatannyaselepassekianlamadibelenggudibawahpenjajahBanat.Oleh itu tidaklah benansamasekali anggap-an yangmengatakanbahawamasyanakatMelayutidak benkeboleh-an dalam bidang benkenaanIcenana sejanahmenunjukkanramai

20


anak Dunia Melayu yang telah menguasaiilmu matematikdancabang-cabangnyadalam sistem pengajian tradisi Islam sejakzaman-benzaman.

Matematik dalam sistempendidikan tnadisi Islam juga tidakmempenlihatkankecemerlangannyakenanasistem mi tidak dibelaselayaknya.Sistem pengajmannyalebih tentumpukepadailmu-ilmual-turath dan kunikulumnyaamat tenikat denganpendidikandanlatar belakangsyeikh dan panagununya.Pendidikan,pengunusan,penggubalanIcunikulum dan pembinaansekolahdalam smstemmikebanyakannyadiusahakanoleh swastaatau onangpenseonanganyangmempunyalIcemampuandankepakananyangtenbatas.Sistemmi Ician han kian pupusditelan anus pembahanuan.Matematik

dalamsistemtnadisipengajianmi bukanlahilmu usul tetapi men-duduki hienankisekunden,yakni sebagaiilmu pengantarataupra-syanatuntuk ilmu-ilmu pokokatauusul lain. Namun begitu, adainstitusi yang masih menekankanIcunikulum tnadisi Islam silamsepentiyangdiamalkandi bebenapabuah pondokdi selatanThaisekanang.Menekamempelajanialjaban,miqat, falak,anitmetik,man-tik dan asas-asaspenginaanyang lain. Model-modelkunikulum mibolehdidapatidalamAbdul Latif Hamidong(1989) misalnya.

Sejanahpendidlkan neganatidak mempenlmhatkantenjalmnnyahubunganyang enat antanapengajananmatematik silam denganmatematikyang dipenkenalkanoleh Banat. Bahkan kewujudanpengajianmatematikdanlogik tnadmsiIslampun tidalc disedaniolehpanacendekiawansekulan tanah air. Panaulama pula menasakanilmu falak dan mlmu fana’id yang tendapatdi dalam kitab-IcitabIcuning tua tidalc adahubunganlangsungdenganmatematikyangdiajandi sekolah.Panaakedemikpula merasakanilmu logik dansetyang diajandi sekolahdan di univensmtmtidak adaIcena-mengenalangsungdenganilmu mantik yangtendapatdi dalam Icitab-kitabtradisi tua, manakalailmuwan tnadisi pula hainan apabiladibeni-tahubahawamantik diajan dalambahasaMelayu di sekolahsebabmengikutfinasatmenekamantik hanyanelevandiajandalambahasaArab sahaja.Menekatidak tahu bahawasebenannyamantik adaiahilmu ijam yang ditulis dalam bahasaYunani asalnyatetapi telahdianabkan olch al-Fanabi dan angkatannya.Hakikatnya, mantikmenjadi mlmu sepunyaIcepadabanyakilmu: matematik,usuluddin,

21


sanstabii, usul fikah, falsafah,netonik, nahu dansanafdanscum-pamanya;tetapi dalam duaalinan yang benbezailmu mi tenbataskepadabidang-bidangyangsempit. Hal mi benlakusebabsistemsekulan dan budayailmu yang ada kini menghalangseseonanguntukmenjadiilmuwan yangtenkamindansepadumengikutacuanfalsafahilmu Islam yangluas. Kedua-duasistempengajianbenjalansecanaselani dan tmdak pennahbertemu.Maka hasilnyatmdak adakesinambunganantana pembinaanilmu al-turath dengansistempendmdmkansekulansejakdahuluhinggakini. Oleh itu panapendi-dmk menasakanpembudayaanmatematikdi kalanganpelajanseko-lah hanusdimulakandan awal penjalananbukansebagalmenyam-bung tnadmsmkeilmuantamadunIslam.

Usaha kenajaanmenubuhkansekolah-sekolahagamayangmengamalkansmstem pendmdmkanbensepaduakhin-akhinmi diha-napkandapat menealisasikanpentautandan pencantumanantanailmu-ilmu wanisanIslam denganmlmu sansdanteknologitenmasukmatematik.Ilmu keselunuhannyaadalahhak Allah secanamutlakuntuk kegunaanmanusiaselunuhnya.PenananKementenianPendi-dikanneganadalammempentingkatkankeupayaansistempendidik-an di nantaumi menolongmeningkatkanpenguasaanmatematikdikalanganpelajannya.Pendedahandanpeluangyangtelahdibenikankepadaanalc-anakMelayu, akhin-akhinmi menunjulckanpeningkat-an yang bentenusandalam bidangtensebut.Keputusan-keputusanpepeniksaanUPSR, SRI? dan SPM di kalanganpelajanMelayumenunjukkanmenekaboleh menguasainyaasalkandmbenmkanpe-luangdandidikanyangsewajannya.Di univensiti-univensititempat-an dandi luannegeni,sudahnamalanakMelayuyangberjayadalambidang matematik.Ada di antana meneka telah keluan sebagaimahasiswatenbaikuniversiti seberanglaut yangdidatangioleh pd-bagai negana. Ini menunjukkanbahawaotak Melayu memangsetandingdenganotak-otak bangsalain dalam penguasaanilmumi.

Banangkalikemundunanyangberlakudi lcalanganmasyanakatMelayusuatuketikadahululebih merupakansindnomdantekananpsikologi di kalanganpelajankenanamenganggapmatematikadalahilmu acingyangtidak adakena-mengenadenganbudayanantaumi.Selain mu menekatidak didedahkanhubunganmatematikdengan

22


bidanglain lalu menganggapmatematikhanyauntuk matematika-wan semata-mata.Menekatidak dibenikanIcaedahpemikinanman-tik yang secukupnyalalu menekamenganggapmatematikadalahilmu yang sukan dan membosankan.Meneka tidak diingatkanbahawamatematikbukanlahilmu acingkepadamasyanakatMelayuIslam kenanadatuk nenekmenekadahulupennahmenguasalilmumi. Ada onangmenasadininya Icuat danbenkebolehansecanapsiko-logi dengantiba-tiba hanya denganmengetahuibahawamenekabenketununanpahlawanmisalnya.Meneka tidak dibenikan falsafahpembelajananmatematiksecukupnya,falsafahtentangkepentinganmatematik dalam pelbagalbidang Icehidupan,falsafah tentanghubunganmatematikdengansyani’ah dan tuntutanagamatenha-dapnya. Meneka tidak didedahkankepadapandangansemestaseonangMuslim yang melihat ilmu keselunuhannyasebagalsatubinaanyangsalinglengkap-melengkapi,dituntut sebagaisatuben-tuk ibadat danusahamencaniIcenedaanTuhan.

Pensoalanpembudayaanmatematik dalam masyanalcathanusdatangselepaspembudayaanilmu secanakeselunuhannyatenlebihdahulu dalam masyanakat.Masyanakatilmuwan Nusantanasilamyangmampumenghasilkankanya-kanyamatematiksebenannyaben-tolak danipadapembudayaanilmu-ilmu wanisanIslam sebelumnya.Kepenluan masyanakatIslam kemudiannyamendesakmenekamenguacalmatematikpadatahaptententu.

Masyanalcatkita, sejak dahuluhingga kini mempunyaitentibsusunanmasyanakatyangunik. Masyanakatbenilmudan cintakanilmu telah muncul dalam masyanakatsejak zaman-benzaman.Disampingitu adaIcumpulanmasyanalcatlain yangmenganggappem-belajarandan pengajananuntuk onangtententusahaja,atauuntukwaktuyangberkalasahaja.Adamasyanakatyangjauh tenasmngdani-padakegiatanilmu samaadailmu sekularataupunilmu Iceislaman.Walaupun hampin semua masyanakatMelayu adalah Islam danIslam mengajakumatnyauntuk bengiatdalamilmu samaadaseba-gai guru, pelajan,pendenganataupencintailmu namunnealitinyamasyanakatkita masihjauh Icetinggalandalamlapanganmi. Mem-bacamasihbelum menjadibudayamasyanakatsedangkankegema-nan itu boleh mendonongIce anahpembudayaanilmu di kalanganmasyanakat.Hal mi jauh benbezapadasuatu Icetika dahuluyang

23


mempenlihatkankelas-kelasilmu wanisan Islam menjadi tumpuanutama masyanakatNusantanadan hasilnya meneka menyanjungiilmu dan sentiasabendampingandenganbuku dan guru. Kanya-kanya agung karanganHamzah al-Fansuni,Syeikh Abdul SamadPalembang,Nunudin al-Ranini, Tun Sri Lanang, Syeikh Daud

al-Fatani, Syeikh Ahmad al-Fatani dan lain-lain telah munculdalam masyanakat,dan ada antana kanya-kanya mi yang pennahdikaji dan diajandi segenapcenuknantaualamMelayu.

Kita masih menunggusatu suasanayang mempenlihatkanbudayailmu berakanumbi dalam masyanakat;kegiatanpembela-janan, pengajanan,penyebanandan pengembangandmkkukanseba-gai kegiatanhaniandantidak tentumpukepadasesuatukumpulanatau golongan masyarakatsahaja.Wan Mohd. Non Wan Daud(1988) telahmembuatbebenapacadanganawal Ice anahmenealisa-

sikan suasanami, antaranya:

• Neganahanusmengambilmnmsmatmfuntuk menggubalfalsa-

fah pembangunanbensepadunegana untuk melahinkanmanusiayang benilmu, benakhlakdan benkemampuan

untuk menjalankantugasnyadi muka bumi; falsafahmiharusditenapkandalampolisi pembangunannegara;

• Tugas penyampalanilmu penlulah dihangal dan dibenipengiktinafanyangsewajannyaoleh kenajaandanmasyana-kat; panaguru dan cendekiawanmendapattempatyangsewajannyadi sisi negaradanmasyanakat;

• Mengingati kembali penjuanganilmuwan silam untukdicontohi dan diteladani; Nusantanadan dunia Islammempunyalnamaiulama dan ilmuwan yangboleh dike-tengahkan;

• Penbmncangan-penbmncanganmlmmah dijadikan budayadikalanganpemimpin,ilmuwan danpanaakademiktenlebih

dahulu; menekapenlulahmengadakankumpulanpemikmrdan ilmmah dan menjadikanalctiviti mnm secanabentenusan,nasmiataubukannasmm;

• Tanikan-tanikanbenbentukhibunan dalam media massa

24


dikunangkandan digantikan dengankegiatan-kegiatanilmu;

• Penguasaanbahasadi kalanganpelajanpenlu dipentingkat-Ican, IchususnyabahasaArab, Inggenisdan bahasa-bahasamlmmah popularyang lain;

• Penghasilanbahan-bahanbacaanilmiah penlu dipenting-Icatkansamaadadalambentukkanyaasal, tenjemahandanubahsuai;membacaadalaha.caspembudayaanilmu.

Dalam usahamengembalikanIcegemilanganilmu tamadunIslam dalam masyanakatMelayu Icini, sejanahdan kebudayaanilmunyapenlu ditulis dandinilai kembali oleh ummahnyasendini,

kenanabuku-bukusejanahyangpopulandi BanatIcini, kebanyakan-nyatidak membenikangambanantepattentangpencapalanilmu diIcalanganmasyanakatIslam. Penulisanmi akanmembenifaktayangsebenarnyatentangpencapaianilmu dalam tamadunIslam senta

boleh menjadi fakton pendonongkepada genenasikini untukmengikuti jalanyangmenekatempuhibagi memasyanakatkanilmudan budayaIslam kembali.

Apabila telahbenlalcunyapembudayaanilmu dalam masyara-kat, kita benhanapuntuk mendapatlonongyang luas bagi pembu-dayaanmatematikpula. Untuk membudayakanmatematikdalammasyanakat,Pnofeson ShahaninMohd. Zamn (1986) mempunyai

cadangandanstnategiyangboleh dipentununkanbalik di sini, anta-nanya:

• Suasanapengkanyaandan pentenjemahanbuku-bukumatematik penlu diwujudkan di univensiti atau olehbadan-badanberkenaan;

• Peningkatankegiatanbenkomunikasisecanalisandantulis-an dalambahasanasionaldi kalanganahlm sainsmatema-tik;

• Menjadikanmatematiksebagaibahasasains;

• AhIm matematikpenlu tenlmbat dalampnosespengembang-

an danmemasyanakankanmatematik;

25


• Penawanankursus matematik yang menanikdan seginamadan kandungannya;

• Pihak univensiti mempengiatkanpenenbitansenta mem-penmudahkankesempatanuntuk melakukanpenyelidik-an.

SAW SYOR

Dalam usaha untuk memasyanakatkanmatematikdi nantau mnm,wanisansilam dunia Melayu dalam bmdangberkenaanpenlu diton-jolkan kembali oleh anak-anakwatannyasendini. Karya-kanyamatematikyangmasihwujud penlu ditenbitlcan kembali bensama-samadengantahkikan atau disunting semula denganpenulisanbensimbolyang lebih kemas. Pana ilmuwan juga diseru aganmengambilinisiatif untuk menulissejanahperkembanganilmiah dinantaumm secaratenpenincmsebagainujukangenenasikini dan akandatang. Tanpa usahayang gigih ke anah mu, tentunyawanisanbudayabangsaakanhilang ditelanzaman.Karya-kanyamatematikMelayudancabang-cabangnyatensebandi menatatempatdi seluruh

dunia. Usahauntuk mengumpulkannyasemulaataumenyediakankatalog yangterpenincitentang kanya-kanyatersebutperlu dilihatsebagalusahayang mendesakdan penlu dikongsi bensamaolehnegana-neganatenlibat, pana ccndekiawannya,senta masyarakat

umum.

BIBLIOGRAFI

Abdul Latif Hamidong1989. Institusipondokdaiarn tradisi budayailmudalam“TamadunMelayu” jilmd II DewanBahasadan Pustalca.

EusudMat Zmn 1988.Maternatik: TinjauanRingkasMengenaiSejarahdanFalsafahnya.UnivensmtmPentanianMalaysma.

MuhammadKamml Hj. ‘Abdul Majmd 1993. DakwahJslam4yyahdiKelan-tan. Pengasuh,526, 38-48.

ShahaninMohd. Zain 1986. Kearahpengernbalianmatematikkepangkuanmasyarakat.Pnos.Simp. Keb. SamnsMatematik 11-32.

WanMohd.NonWanDaudl988.BudayaJlmuKonsepPrasyaratdanPeriaksana-an di Malaysia. Nunin.

[Rujukan-nujukan lain dinyatakansecanaeksplmsmtdalammakalah].

26

2

PENGARUH BUDAYA SAINSTERHADAP SAINS BARAT

Abdul Latif SamianUniversiti KebangsaanMalaysia

PENDAHULUAN

Banyak yang telah diperkatakantentang pengaruhbudayasains

Islam terhadapsainsBarat.YangdimaksudkandenganbudayasainsIslam di sini ialahorientasisainsIslamyangmengambilkira semuaaspeksainssepertikaedah,institusi, organisasi,matlamat,keseim-banganantarakuantitatifdankualitatif, kegunaandankedudukan-nya dalam ruanglingkup Islam. Antarakesemuaaspekyangdise-but mdi, kami berpendapatbahawayang terpentingsekali ialahyangterakhir itu keranayangjelasnya,sainsdalam Islam sebagai-manayangdipraktikkanantara 850 M. hingga 1350 M. sentiasadiwarnaiolehkedudukannyadalamagama.Dengankatalain, sainstidak berfungsidi luar daripadadominan keagamaan.Oleh yangdemikian, dalam buku mi kami akanmenekankanaspekkeaga-maandan aspek-aspekyang lain, yangkami anggapboleh sahajaditerangkanperkembanganmasing-masingberteraskanaspekke-agamaanitu.

Dalam perbincanganin kami akan menunjukkanbahawapengaruhbudayasains Islam yangpaling ‘fundamental’padasainsBarat ialah budayayangmencernakansainssebagaiaktiviti keaga-maan.Seterusnyakami akanmenunjukkanbahawapengaruhmisemakin lama semakin kurang dirasai dan akhirnya sains BaratModen terpisahdaripadaaktiviti yang bersifat keagamaanyangdahulunyamenjadisebahagianbudayasains itu.

Untuk menunjukkankesandaripadapengaruhbudayayang

27


disebutkandi atastadi, kami akanberpandukepadapenyelidikansejarahsebagaipenyelidikansejarahperkembanganidea (histoiy ofideas)dantidakterikat denganpendekatansejarahyang ‘internalist’atau‘externalist’ sifatnyayangkesannyamenyempitkankajian mas-alah di atas. Kami akanmelakarkanbudayasains Barat sebelumsains Islam dan selepasera pertembungannyadengansains Islamuntuk mendalamilagi kesandaripadapengaruhyangdisebutkandiatas tadi. Di sini kami juga berpendapatsejarahtidak mungkinditafsirkantanpapengertianfalsafah,dan falsafahtanpagabungansejarahadalahfalsafahyangdangkal.Olehitu, kedua-duafaktor miakancubadisatukandalam hujah-hujahberikutnyadi dalam babmi.

BUDAYA SAINS BARAT SEBELUM SAINS ISLAM.

Tidak tepat jika kita mengatakanbahawasebelumsains Islam,Barat tidak mempunyaisains.Yang tepatnyaialah perkembangansains mencapaitahapyangterendahsekali di Barat(EropahBarat)antara400-1100M. Sebabyangutama ialah suasanapersekitaranketika itu yangtidak memudahkansainsuntukberkembangsepertiketidakstabilanpolitik, ketiadaanunsur ‘patronage’ dan sikapGerejayangsekurang-kurangnyatidak menggalakkanuntuk mem-pelajari ilmu daripadaorang-orangyangbukanKristian.

DengankematianTheodosius(395 M.), perpecahanEmpayarRom kepadaTimur dan Barat tidak dapatdibendunglagi. Padaabad ke-5 M., suku-sukubangsaGerman menakiuki sebahagianbesardaripadakawasanBaratitu, walaupunJustinianyangmeme-rintah di bahagianTimur seringcubamenyelamatkannya.Denganketiadaankerajaanpusatyangkuat dan dalam suasanakesibukanmenyerangatau diserang,tidak banyak tenaga,masa, dan hartabendayangboleh diperuntukkanuntuk sains.

PengumumanTheodosiusyang agama Kristian sebagaisaw-satunyaagamayangsahdi bawah pemerintahannyapada392 M.menunjukkanadanyaperlumbaanuntuk mencaripengikutdi kala-nganajaranKristian danajaran-ajaranlain ketika itu sepertiajaranMithra, Cybele,danIsis yangdikafirkan oleh Gereja.Gerejapada

28

PENGARUHBUDAYA SAINS TERHADAP SAINS BARAT

dasarnyasentiasamemandangserongkepada ilmu yang dibawaoleh kelompok-kelompokasingin termasuldahilmu orang-orangGreek.Sungguhpundemikian,merekatidak banyakpilihan ketikaitu dan boleh dikatakankesemuailmu ‘keduniaan’ yang hendakdipelajari oleh orangKnistian adaunsur-unsurasingnya.Di sam-ping itu, adadalam ajaran Kristian ayat-ayat yang mengimbaupeneranganyang lebih mendalam, misalnya penciptaanalamsemestami dalamenamhan.SituasimenjadidilemapihakGereja.Betapapun, yangpenting ketika itu ialah merekatidak memberigalakan sepenuhnyakepadapenganut-penganutKristian untukmendalami ilmu asing in Perasaanberbelahbagi di kalanganpenganutKnistian dalam mempelajarisains mi melambatkanlagiperkembangansainsketika itu.

Dalam suasanayangtidak subur untuk berkembangnyailmusains in pendidikan sains yang popular berteraskankurikulumguadriviumyangmengandungimatapelajaranaritmetik, geometri,muzik serta astronomi dan bergantunghanyapada sekelompokbukuyangditulis dalambahasaLatin. Ilmu sains ketikaitu setakatbersandarkankepadabuku-bukuMartianusCapella(410-439M.),Boethius(480-524M.), Chalcidius(h. 4 M.), Bede(673-735M.)dan Isidore de Seville (560-636M.). Bede menulis On the recko-ningofTimedan On theDivision ofTime,Chalcidusmenterjemah-kan karya Plato, Timaeu.r, Capellamenulis Marriage ofPhilologyand Mercury, Boethius menulis tentang guadrivium (termasukmenterjemahkanIntroduction to Arithmetickarya NicomachusdanjugabukuEuldid, Elements)di sampingbukubeliausendiri, On theConsolationofPhilosophydan Isidore de Seville menyiapkansatuensildopedia(20 jilid kesemuanya)bertajuk The Etymologiesdisampingmenulissatu lagi buku, On theNatureofThings.

Selamalebih kunang700 tahun, sainsBarathanyabenkisardisekitar pendidikan guadrivium yang dinyatakandi atas tadi. Isikandungansainsdi dalambuku-bukuitu pun tidak mendalamjikadibandingkandenganbuku-bukuGreekyang lain yangtidak sam-pai ke pengetahuanmereka. Misalnya ensildopediaEtymologieshanyaberdasankankepercayaanbahawahakikatbendaboleh dike-tahui denganmengkajiasal usul namabendasahaja.

29


BUDAYA SAINS BARAT SEMASA ERA PERTEMBUNGAN(1100-1400M)

Sekianlamasemakinkurangnasapenmusuhanantanagenenasibanuorang-orangKristian denganilmu yangberpuncadanipadaorang-onangasing disebabkankeperluanmeneka kepadailmu tensebut.Keraguanonang-onangKnistian Banattentangilmu sainsmula ben-ubah apabilaGenbentdan Aunillac (946-1003M.) menjadi PopeSylvester11(990-1003M.). Beliau telah menggunakanbeberapagerejadi Sepanyoluntuk mendapatkanbeberapabuahbuku berba-hasaArab yangtelahditerjemahkankepadabahasaLatin. Apabilameneliti buku-bukuberbahasaArab in beliaumendapatibahawami kandungannyasekurang-kurangnyatidak akan menidakkanadanyaTuhan. Bahkanbeliauberpendapatbahawailmu danipadabuku-bukumi bergunauntukorang-orangKristian, sepertipenge-tahuantentangastrolabdan abakusyang beliau peroleh selepasmembacabuku-buku in Selain itu, beliau sedar bahawatidaksepertiagamaorang-orangGreek,agamaKristian lebih banyakper-samaannyadenganagamaIslam. Di sampingitu jika kita menelitibuku-buku yang ditulis oleh sarjanaIslam ketika itu, biasanyabukanlahmenjadi matlamatutamamerekadalampenulisanbukumerekauntuk menunjukkankesalahanagamalain, tetapi untukmencanikebenarantentangalamsemestadanbetapasainsitu dapatmengukuhkankeimananpengamalnya.5

Antara tahun 972-989 M, Gerbert menjadi guru sains diRemis. Anak-anak munidnya seperti Adalberon dan Laon, Johndan Auxerre,dan Fulbertdan Chartreskemudiannyamenyebarkankefahamansains asasmi di beberapatempatseperti di Cologne,Utrecht, Sens,danChartres.6Di Chartresmisalannya,karya Platoiaitu Timaeusyang telah diadaptasikankepadabahasaArab danseterusnyakepadabahasaLatin telahdikaji denganmendalampada

pertengahanabadyangke-lO dan digunakanuntuk menerangkanstruktur alamsemesta.7

Padapertengahanabadke-lO M jugalahtenjemahandilakukandi Sepanyolterutamanyadi MonasteniSantaMariadi kaki gunungPynennes.Kebanyakankarya yang diterjemahkanialah berkenaanalat-alatastronomidangeometni.

30

PENCARUH BUDAYA SAINS TERHADAPSAINS BARAT

Tetapi proses mengambil ilmu sains danipadabudayaIslammula mencapaitahap yang mengkagumkandengankejatuhankuasapolitik kerajaanIslam di Sepanyoldan penaldukanToledopadatahun 1085 M diikuti denganSicily pada tahun 1091 M.Pada masami jugalah mereka merasakanbahawakarya sarjana-sanjanaIslam itu sangatbergunakepada mereka,perasaanyangmula bensemaipadaabadke-l0 M. Akhir abadke-l 1 M dankese-luruhan abadyangke-12M dipenuhidenganaktiviti untuk man-dapatkankarya-karyasainsIslam mi dan bekaspusat-pusatpenga-jian Islam.

Antara yang terlibat dalam prosesmendapatkankarya asingpadamasaitu ialah Platodan Tivoli, Gerarddan Cremona,Ade-larddanipadaBath, RobertdanipadaChester,danDominicusGon-disalvo. Gerardsahajatelahmenulis kembali karyaPlato,Almagest,buku Aristotle sepertiPhysics, On the Heavensand the Worleh OnGeneration and Corruption, Meteorology, dan PosteriorAnalytica,buku Euklid seperti The Elements,buku al-Khwanizmi berkenaanAlfabar, buku Geometri Banu Musa, Kanun Ibn Sina, dan Libercontinenskaryaal-Razi.8Padamasayangsama,adajugaterjemahanyangdilakukandanipadabahasaGreekkepadabahasaLatin sepertiyang dilakukan oleh William dan Moerbeke(h. 1250 M) yangmenterjemahkanbuku-bukuAristotle. Walaupun begitu, jumlah-nya jauh lebih sedikit jika dibandingkandenganbuku-bukuyangditerjemahkandan bahasaArab kepadabahasaLatin.

Ingin dirakamkandi sini bahawadi dalam buku-bukuyangtelah diadaptasikanoleh sarjana-sarjanaIslam itu, sains telah di-

olah dalamruanglingkup Islam danorang-orangBaratmempela-jan pendapatorang-orangGreekdenganmembacabuku-bukuitu.Misalannya kebanyakanmeneka mempelajanipendapat-pendapatAristotle melalui ulasanQadi Ibn Rushd(Averroes) yang dikenalsebagai‘The Commentator’ dan bukannyasumber yang ash.Karya-karya ash sarjana-sarjanaIslam sudah tentu mengandungial-Qur’an dan Hadis seperti karya al-Khwanizmi yang berpuncadanipadapenyelesaianmasalahfaraid. Isi kandunganbuku-bukuitudisulami dengantema-temayang menyentuh aspek-aspekketu-hanan(teologi) sepertisifat-sifatkebesarannyadi sampingayat-ayatal-Qur’andanHadis.Tema-temaketuhananmi mudahsahajadite-

31


rima oleh ahli-ahhi sains Barat bahkantema-temami dapat me-nguatkanhujah merekatentangadanyaTuhankalaupuntidak ten-tangTuhan.

Penenimaan‘pemikiran baru’ yangmelandaBaratakibatdan-pada tulisan-tuhisansarjanaIslam diteliti denganpenuhwaspadaoleh pihak Gerejayangbegitu berkuasaketika itu. Selainmenolakayat-ayatal-Qur’an dan Hadis, pihak Gerejamempenincikanlagitema-temaketuhanan,contohnya seperti yang didapati dalamulasan-ulasanpendapatAristotle. Antara lain pihak Gerejamenya-takanbahawaAristotle berpendapatyangalammi ‘eternal’ dan mimengikutmenekabercanggahdengansifat TuhansebagaiPencipta.Selain itu, Aristotle percayayang ‘accident’ tidak boleh terpisahdaripada‘substance’danmi bencanggahdengandoktnin Eucharist.Doktnin mi menyatakanbahawa‘accident’ noti danarakyangkehi-hatanitu tidak terpisahselepas‘substance’roti dan arakbentiikarkepada‘substance’bahandandarahJesus,walaupun‘substance’nya(badan dan darah Jesus)telah tiada. Aristotle juga menyatakanbahawaalam mi tetap dan Geneja berpendapatyang kenyataanAristotle itu menolakadanyamukjizat.Aristotle jugamenolakkon-sep ‘the immortality of the soul’,9 yangdianuti oleh orang-orangKnistian.

Sehubungandenganitu, padatanggalApril 13, 1231, PopeGnegory IX mengeluarkanParens Scientiarumdan melantik satujawatankuasauntuk ‘menyunting’ karya-kanyaAristotle yangtelahdiadaptasioleh sanjanaberagamaIslam.Sikap Gerejami bentenusandan mencapaikemuncaknyapadatahun 1277 apabilaPopeJohn)OU melalui Bishopnyadi Paris,Tempier, mengeluankansenaraiyangmengandungi219 perkarayangdiharamkanuntukdipercayaioleh ahli-ahli sains Barat dengan ‘excommunication’ sebagaihukumnya.1°Antanaperkara-perkarayangmenanikialah:

34. Penyebabpentama, iaitu Tuhan tidak boleh menciptalebih danipadasatu alam.

35. Manusia tidak boleh dicipta oleh Tuhan tanpa adanyaagensepenti ibu danbapa.

49. Tuhan tidak boleh menggenakkanlangit dengansegala

32

PENGARUH BUDAYA SAINS TERHADAP SAINS BARAT

isinyadenganpergerakanrectilinearkeranapergerakanmiakanmenyebabkanadanyavakua.

90. Ahli sains hendaklahmenolak sepenuhnyakepercayaanbahawaalammi baharuberasaskankepadakaedahsains.Orangyangkuat agamanyaboleh menolakkepercayaanyang alam mi ‘eternal’ berasaskansebab-sebabkeperca-yaan.

Artikel 34 itu menunjukkanpenganuhIslam terhadapsainsketika itu. Artikel itu menyentuhkepencayaanorang-orangIslamyangTuhan boleh menciptalebih danipadasatu alam, sedangkanAristotle danjuga pihak Gerejapadamasaitu berpendapathanyaadasatualamsahaja.’1Artikel ke-90puladikenal sebagai‘doctrineof doubletruth’-- duapenkarayangbencanggahantarasatu samalain hanya boleh dipertahankanjika satu perkaramenggunakankaedahsains dan yang lagi satu berdasarkankepercayaanagama.Gerejaberanggapanbahawakebanyakanahli sainsBaratketika ituhidup dalam dua alam kebenaran--iaitu adanyaperkara-perkarayang ‘philosophically true, but theologically false’. Pihak Gerejaberpendapatbahawakepencayaanmi sesungguhnyamenyesatkan.

Selain senaraiyang dikeluarkanoleh Gereja,adajuga senaraiyang dikeluarkan oleh otang-oranglain. Mereka mengetahuibahawabuku-bukusarjanaIslam itu mengandungiilmu yangtelahdilslamkandanadaperkara-perkarayangtidak sesuaidengankefa-haman mereka. Sebagaicontoh, Giles dan Rome menerbitkanError ofthePhilosophersdi sekitartahun 1270 M yangmenyenarai-kan perkara-penkanayang salah dan sudut agama Kristian yangditulis oleh sarjana-sarjanabenagamaIslam sepertiIbn Rushd, IbnSina, al-Ghazali,dan al-Kindi.12

Aspek-aspeklain sepertiayat-ayatal-Qur’an dan Hadis-hadisyang didapati di dalam buku-buku itu yang menjadi peganganutama umat Islam di dalam menyelesaikansebarangmasalahmudahsahajadiketepikanoleh mereka.Sepentiorang-orangIslam,orang-orangKristian juga cubamengasimilasikansains ke dalamagama.Sebagaicontoh,merekatelahmengungkapkankisahTuhanmelanjutkanmasa siang han iaitu denganmemenintahmataharitegak di Gibeon untuk menolong tentera Joshua (Joshua 10:

33


12-14). Kisah mi merekagunakanuntukmenunjukkanyangbumimi berputardi sekitarpaksinya; lebih ‘simpel’ bagi Tuhan meng-hentikanputaranbumi yangkecil daripadamengerakkanmatahaniataupunselunuhisi langityangjauh lebih besar.

Contoh di atas adalah daripadabidang astronomi. Bidang-bidanglain sepertikimia yangberasaldanipadaalkemi dankaitan-nya denganperubatanjugamengalamibentukperkembanganyanghampin-hampirsamadan segi hubungannyadenganagama.Padamasaitu pembahagianbidangtidaklah sedalamsekarangdanadabanyakhubunganantanafizik dengankimia dan bidang-bidanglain yang didapati di dalam buku-bukuyang dialih bahasa itu.Gerard menterjemahkanbuku Galen, Tegni yang digunakandenganmeluas untuk mempelajaniperubatandan juga kimia.Buku-buku sarjanaIslam seperti al-Razi (854—925/6 M.) jugaditerjemahkanolehmeneka.

Tidak sepertipengamalfizik, alkemi dikaitkandengansuasanarahsiadan misteni dan lebih bensifateksldusifyang melambatkanlagi perkembangannyajika dibandingkandenganfizilc Konsep-konsepdalamalkemi danperubatanbanyakdipengaruhiolehdok-tnin Aristotle,Jabir Ibn Hayyan(h. 8 M.) danGalen.Jikakeempat-empatunsun(air, api, tanah, dan angin) menjadi konsep-konsepasasfiziknya, konsepdarah,lendir, hempedukuning, danhempeduhitam menjadikonsep-konsepasaspenubatanGalen(129-201M.)

di sampingunsur-unsurAristotle sepertipanas,sejuk, basah,dankening.Tetapi Galenlebih mudahditenimaoleh orang-orangKris-tian benbandingdenganAristotle, malahanadayangmenganggap-nya sebagaiseorangKnistian juga keranabeliaumenetimapenda-pat yangduniami dicipta danadanyafakton ‘rancanganTuhan’.’3PendirianGalenmi melambatkanprosespenyaninganilmu beliauitu oleh orang-orangKnistian, tidak secepatprosesyangberlakukeatasilmu fizik yangmerekapelajanidanipadaIbn Rushd.Sungguh-pun demikian, orang-orangKnistian masih tidak senangdenganpendapatGalen yang banyak dipengaruhi oleh pandangan-pandanganAristotle yang merekaanggap‘kafir’ itu. Usahauntukmensenasikanilmu kimia denganKnistian banyakdilakukan olehPhilipppus Aureolus TheophnastusBombastusvon Hohenheim

34

PENGARUH BUDAYA SAINS TERHADAPSAINS BARAT

yang ningkasnyadikenal sebagaiParacelcuspadaabadyangke-15M.

Yang sukaruntuk diketepikanoleh sarjana-sarjanaBarat ialahtema-temaketuhanan,iaitu salahsatu kesandanipadamenyelesai-kan masalah;’4yang adadi dalam karya-karyasarjanaberagamaIslam. Kami akan tunjukkan bahawatema-temaketuhananmiyangdiwanisi danipadabudayasainsIslam boleh dikesansehinggasekurang-kurangnyaakhir abadke-18 M. Apa yangkami hendaktegaskandi sini ialah merekajuga cubamewanisi langkahsarjanasains beragamaIslam yang menserasikansains denganagamamerekamelalui pentafsirankandungankitab-kitab agamamereka.Malangnyaahli sains Baratkurangberjayakeranakuatnyaorgani-sasi kepadenianyang seolah-olahmemonopoli ilmu pengetahuanketika itu danmempunyaikatapemutuspadasemuamasalahsains,sedangkandalam tamadunIslam,segalacabangilmu pengetahuanadalahhaksemuaorangIslam. Budayasainsyangmewarisikedua-dua cmi ialah (tema-temaketuhanandan menserasikansainsdenganagama)yangmewarnaibudayasains Baratselepaseraper-tembunganantarakedua-duanyadanboleh dikesansehinggaabadke-18M, walaupunpengaruh-pengaruhmi semakinlamasemakinpudarsehinggalahbermulanyaera sains BanatModen padaakhirabadke-18 M.

PERALIHAN BUDAYA ShINS BARAT KEPADA SAINSBARAT MODEN SELEPAS ERA PERTEMBUNGAN(1400-1800M.)

Selepaserapertembungan,sikap sanjanaBaratyangmempersoalkankebenaranpendapat-pendapatsarjanasepertiAristotle yangmerekaanggap‘kafir’ itu menghasilkanzamanyangdikenal sebagai‘Natu-ralismeRenaisans’.FahamanNaturalismeRenaisansberfungsiseba-

gai satualtennatifbagipandanganalam (world-view)Aristotle atau-pun Galen. Ia banyakdipengaruhioleh kandunganbuku Corpushermetcum(1463 M.) yang ditenjemahkanoleh Marsilio Ficino(1433-1499M.). Ficino berpendapatbahawabuku mi mengan-dungi ilmu-ilmu yangditurunkanolehTuhankepadaNabi Adamyang mempunyaicini-cini prisca theologia.15 Kalaulah pengikut-

35


pengikutAristotle mempencayaibahawamanusiabenupayauntukmemahami‘nature’ dengancara yang rasional sebagaimanayangdisanankanolehAristotle, NaturalismeRenaisanspulamenekankanyang misteri alam buanami tidak dapat disingkapmelalui akalpemikiran semata-mata.‘Natural phenomenais opaqueto reason’katamereka.Sebagaigantinya,merekaberpendapatbahawahanyamelalui pengalamansahajalahkita boleh mempelajarikuasa-kuasamisteniyangmencorakkanalamsemestami.

Penganut-penganutfahamanNaturalismeRenaisansmi meli-hat alamsemestasebagaisesuatuyanghidup danaktif, seolah-olahalam mi mempunyainyawa sepentikita. Alam semestami dilihatsebagaisatu fantasmagoniyang dipenuhi oleh kuasa-kuasapsikikyang ‘occult’16 sifatnya. Dalam era i, ahli-ahli sains benpegangkepadabebenapapninsipyangmelambangkankepencayaanmereka.Antara pninsip-prinsip yang popular ketika itu ialah pninsip‘sympathy’ dan ‘antipathy’, ‘likes respondto likes and reject un-likes’, ‘likes know likes’ dan doktnin ‘signatures’.Misalnyamerekamenggunakanpninsip ‘sympathy’ dan‘antipathy’ untuk menerang-kan pengalamanmerekamelihat darahonangyang mati ditikammengalin keluan, iaitu ‘melanikandininya’ danipadasi pembunuh.Ekoran doktnin ‘signatures’ pula, mereka mempencayaibahawabenda-bendayang berbentuk(sigrn5~)sepenti onganyang hendakdiubati boleh berfungsisebagaiubat untuk organyangsakit itu.

Di samping tema-temaketuhananyang didapati di dalamkanyasarjana-sarjanaIslam, fahamannaturalismeyangdipengaruhioleh tenjemahanFicino juga mendatangkankesankepadaperkem-banganastronomi. Copennicus(1473-1543M.) di dalam buku

beliauDerevolutionibusorbiumcoelestium(1543M.) menggunakantema-temaketuhananapabila meletakkan matahani di tengah-tengahalam semesta.Copernicusmenyatakan:’7

in the centerresidesthe Sun.Who, indeed, in this mostmagnificient temple would put the light in another,or in abetterplace than that onewhere from it could at the sametime illuminate the whole of it?... Hermes call it the visibleGoch Sophocles’Electra, theall seeing.Thus assuredly,as resi-ding in the Royal seeSun governsthe surroundingfamily ofthe stars.

36


Sepentiyangkami nyatakan,walaupunCopernicusmenggunakantema-temaketuhananuntuk menyokong pendapatnya,pihakGeneja memutuskanyang pendapatCopernicusitu menyesatkankeranapendapatitu tidak sehaluandenganpendinianGereja.Padatahun 1616 M., pihak Gerejamenganggapteoni beliau sebagai:18

foolish and absurdphilosophically,and formally heretical, inasmuchas it expresslycontradictsthe doctrinesof Holy scrip-turesin many places,bothaccordingto their literal meaning,andaccordingto the commonexpositionand meaningof theHoly FathersandDoctors.

Beberapaminggu selepasitu, buku Copernicusdimasukkankedalam senanaibuku-bukuyangdiharamkan.

Perkembanganyangserupajuga benlakudalam bidang kimiayang berkait rapat denganperubatan.Tema-temaketuhananbanyak didapati dalam penulisansanjanaberagamaIslam sepertiIbn Sina, tambahanpula buku beliaulahyangpaling komprehensif

dan banyaksekali digunakanketika itu.’9 Bidangkimia/petubatandi Barat pada masa itu kebanyakannyabersandankanpadapendapat-pendapatAristotle dan Galen. Galen pula dikatakandenganmudah menenimasahajapendapat-pendapatAristotle.KesangsianpihakGetejakepadaAristotle yang ‘kafir’ itu memain-

kan perananyang penting. Usahauntuk membensihkanilmukimia/penubatanmi dilakukan denganhebatnyaoleh Paracelsus

(1493-1541M.) danparapengikutbeliau.Panacelcusdan pengikut-pengikutbeliauberusahamengganti-

kan pendekatanAristotle/Galen2°denganpendekatanKnistianyangbercampurbaurdenganNeoPlatonisme/Hermetik.(Pendekat-anHermetikmi juga populardi kalangansarjanaIslam). MenurutParacelsus,ahli kimia dan petubatanhanya dapat memperolehkebenaranmelalui dua‘buku Tuhan’; iaitu Scripturedan alam mi(God’s Word and God’s Works) dan bukannyabuku-bukuAristotleataupunGalen. Kepercayaaninilah yangmendasaniprogrampem-baharuanmereka.Tidak perlu merujuksarjana-sarjanasilam yangasingsepentiGalendanIbn Sina.21 Oleh yangdemikian,adaduacarayangsalingberhubungandalampenyelidikanmereka.Mereka

mempelajanialammi denganmelakukancerapandanuji kaji yang

37


baru denganmenekankanpenggunaanapi dan habadi sampinganalisis rasional,22yangakhirnyamembawakepadaperkembangankimia moden yang menganalisisbenda. Seiringan dengan itu,mereka mentafsirkanayat-ayatdanipadaScriptureyang berkaitdenganpenyelidikanmereka.

ProgramParacelsusmi bertujuanmelahirkangolongan‘priest-physician’. Ini juga menupakansatu danipadapengaruhbudayasainsIslam. Memanglumrah dalambudayasainsIslam yangahli-ahli sainsjugaseonangyangmempunyaipengetahuanyangmenda-lam tentangagamasepertial-Biruni, Ibnu Sina, danIbnu Rushd.

SungguhpunParacelsusdan pengikut beliau menggunakankaedahuji kaji (dalamerti katayang luas)dengancerapan,pende-katanmerekami kurangtepatjika disamakandenganpendekatansekarang.PendekatanParacelsusmi berteraskankepercayaanyangteguhkepadakonsepmakrokosmo-mikrokosmo.Menurutmereka,segalayangadadi alammi adadi dalam din manusiadansentiasaadahubung kait antaraalam yangbesardenganalam yangkecil.Konsepmi juga popular di kalanganahli sains Islam keranaadahujah agamanyadan sukaruntuk kita menolakyang pendekatanmi juga satu danipadapengaruhbudayasains Islam ke atassainsBaratketika itu.

Selainbidangastronomi,kimia, dan merawatpenyakit,tema-tema ketuhananyangberpuncadanipadabudayasains Islam jugadidapati dalamkajian ahli sains Barattentangbadanmanusia.Disampingmembacabuku perubatanIbn Sina,pembedahanadajugadilakukan. Pembedahanyang agak sistematik mula dibuat diSalerno (13 M.), dan Bologna (14 M.) akibat danipadaperlunyamelakukanbedahsiasatsebagaimanayang dianjurkanoleh fakultiundang-undang(bukanfakulti perubatan)di situ. Buku teks pan-duan pembedahanyangdigunakanditulis oleh Mondino de Luzzi(1275-1326M.) sehinggalahbuku-bukuGalen On the Use oftheParts (1500). On the Natural Faculties (1523 M.), On AnatomicalProcedures(1531) danbuku AndreasVesalius,De humani corporisfabrica(1543 M.) ditenbitkan.

William Harveypergike Paduauntuk mempelajanipembedah-an (vivisection)pada1590 M denganlebih mendalam.Di dalambuku beliau, De motu cordis et sanguinis(On the Motion of the

38


Heart andthe Blood) (1628 M), beliaumenulis tentangjantung,cerapansainsyangdisulami dengantema-temaketuhanan:23

The heart,consequently,is the beginningof life; thesunof themicrocosm, even as the,sun in his turn might well be desig-natedthe heartof theworld; for it is the heartby whosevir-tueandpulsethe bloodis moved,perfected,makeapt to nou-rish, and is preservedfrom corruption and coagulation; it isthehouseholddivinity which, dischargingits function, nouris-hes, cherishes,quickens the whole body, and is indeedthefoundationof life, the sourceof all action.

PengaruhNaturalismeRenaisansmasihkuat ke atasHarvey. Beliautidak melihatdarahsebagaibendayang ‘tidak bernyawa’.Menurut

beliau.24

It is also celestial,for nature,the soul, that which answerstothe essenceof the stars, is the inmateof the spirit, in otherwords, it is somethinganalogousto heaven,the instrumentofheaven,vicariousof heaven.

Dalambidangfizik pula, fahaman‘NaturalismeRenaisans’mi jelaskelihatandi dalam buku William Gilbert (1544-1603),pengasassainsmagnetismemoden,bertajukConcerningtheMagnet,Magne-tic Bodies,and theGreatMagnettheEarth:ANewPhysiologyDemons-tratedboth by ManyArgumentsandby Many Experimentsatauring-kasnya, Concerning the Magnet (1600). Gilbert percaya bahawamagnetismeialah kunci untuk memahamialam mi. Malahanbeliaumeyakinibahawajika bumimi ialahmagnetisme,magnetis-melahyangmenyusunbenda-bendadi bumi in Selain itu, beliaumenganggaparahutana/selatansebagaiarah sebenarbagi seluruhalam semesta,kompassebagai‘jan tuhan’ dan pusinganbumi midi sekitanpaksinyakeranajiwa bumi (iaitu magnet)memilih untukberbuatdemikian untuk mengelakkansebahagianbumi terbakarkepanasansementarasebahagianlagi membekukesejukan.Di sinikita dapat perhatikan bagaimanapeneranganbeliau itu tebal

dengantema-temaketuhanandankeagamaan.PengaruhbudayaIslam tenhadapsains Barat tentang tema-

tema ketuhanandan perlunyakesenasianantanasains dan agama

39


semakin berkuranganakibat perkembanganaliran mekanisme.Fahamaninilah juga yang menjadifahamanalternatifmengganti-kan NatunalismeRenaisans.

Sebenarnyatidak adasesiapayang boleh mendakwabahawafahamanmekanismesebagaimilik individu tertentu. Cini-cinimekanismebolehdikesandi dalambuku Galileo,Dialogue Concer-ning the Two ChiefWorld System(1632 M.) danbuku Kepler NewAstronomyFoundedon Causes,or CelestialPhysicsExpoundedin aCommentaryon theMovementofMars (1609).Galileo umpamanyamengesahkanbahawaThe Holy Ghostteacheshow to go to heaven,nothow the heavensgo.25Sungguhpunkedua-duanyamenekankanpen pentingnyamatematikdalam mengkajialammi dan menggu-nakan istilah-istilah seperti tanganTuhan (Galileo) ataupunjanTuhan (Kepler), kedua-duaGalileo dan Kepler membenikanpene-

kananyang lebih pentingkepada‘observedfacts’. Fahamanmeka-nisme seterusnyasemakin dikembangkandalam tulisan-tulisanMersenne,Gassendi,dan Hobbes. Tetapi Rene Descarteslah(1596-1650M.) yangmenyusunfahamanmi danmembenikannyakeutuhansebagaisatu sistemfalsafah,walaupunnama‘mechanicalphilosophy’ itu dibenikanoleh RobertBoyle (1627-1691).

Ringkasnya,DescartesmenentanganusNaturalismeRenaisansdenganmenggunakanhujah-hujahmetafizik. Menurutbeliau,rea-liii terdini danipadadua ‘substance’.Dualismeroh danjasadyangterdapat dalam ‘RenaissanceNaturalism’ sebenarnyaialah ‘sub-stance’ yangtenpisahantarasatu samalain. Roh ialah ‘substance’yangdicirikan olehaktiviti berfikir sementarajasadpula ialah ‘sub-stance’ yanghakikatnyaialah ‘extension’. Konsepinilah yangmen-dasari ungkapanbeliau, res cogitans dan res extensa.Tidak adakualiti-kualiti lain seperti tempat, gerakanmahupun‘extension’padaaktiviti berfikir. Hanya benfikirlahsatu-satunyakualiti berfi-

kin. Extensayang pasif dan cogitansyang aktiflah yang mendasanirealiti. Extensamenunjukkanyangalambendami pasif,tidak kisahdan tidak mempunyaisebarangaktiviti sendinian.

KesandualismeDescartesmi terhadapNaturalismeRenaisanssangatbesar.DualismeDescartesmengenyahkanpembahagian‘oc-cult’ dan ‘manifest’ dan menyingkirkan dunia ‘makrokosmo-mikrokosmo’yangadadalamNaturalismeRenaisans.Di luar sana

40

PENGARUH BUDAYA StUNSTERHADAP StUNSBARAT

hanyalahalamgersangyangdipenuhi oleh longgokanzarahjinim.Manusialahsatu-satunyayangmempunyairoh danjasad,yangber-perasaandanberemosi.Tumbuh-tumbuhan,batu-batuan,binatangbahkanorganmanusiatidaklebih daripadazarahjirim yangberge-rak dansegalakualiti yangkita cerapyangseolah-olahpadabenda-bendaitu tidak lain danipadarasaan(sensations)yangterbit dalamdin kita akibat gerakan zarah-zarahitu ke atas urat saraf kita.Kualiti-kualiti itu sebenarnyatidak ada pada benda-bendaitu.Alam mi ialah sebuahmesinyangdipenuhioleh zarah-zarahjinimyang sentiasabergerakbebas,yang merdekadaripadakewujudankita yangberfikir.

Tema-temaketuhananada dalam tulisan-tulisanDescartestetapi kepentingannyatelah jauh berbeza.Descartestelahmemba-taskantema ketuhanankepadaprosesawal penciptaanalam danpergerakanzarah-zarah(inersia).Beliau menyatakan:26

amongthe qualitiesof matter,we havesupposedthat itsparts have had diversemotions since beginningwhen theywere created,andfurthermorethey all touch one anotheron

all sides,without therebeingany void in between.Whenceit

follows from necessitythat from thereon, in the beginningtomove, they also beganto changeand diversify their motionsby colliding with oneanother.Thus~fGodpreservesthem the-reafter in thesameway that He createdthem,He doesnotpre-serve them in the samestate. That is to say,with God alwaysacting in the sameway and consequentlyproducingthe sameeffect in substance,thereoccur, as by accident,manydiversi-ties in that effect.

Maksudnya,Tuhan hanyaberperananaktif padaawal penciptaanzarah-zanahitu tetapi tidak lagi selepaspeningkat itu. Selepaspeningkatpenciptaan,yangadahanyalah‘diversities in that effect’.Itulah realiti fenomenadi sekelilingkita.

PenceraianTuhan danipadadunia luanankita dilakukan jugaoleh Descartesdenganmenggunakanhujah-hujahkeagamaanyangkami kmrasangathalus,sehinggasukardikesanoleh ahli-ahli sainsyang juga padeni-padenibiasa sepertiFather Mersenne.MisalnyaDescartesmenulissepertibenikut:27

41


one must say that God alone is the author of all themotions in theworld, insofaras they exist andinsofar as theyare straight, but it is the diverse dispositionsof matter thatrenderthe motions irregular and curved. So the theologiansteachus that God is also the author of all our actions, in sofar as they exist andinsofar as they havesome goodness,butit is the diversedispositionsof our wills that canrenderthoseactionsevil.28

Tidaklah menghairankanjika fahamanDescartesmudahditenimadan dianuti oleh masyarakatahli sains ketika itu. Di sampingmenunjukkanbahawafahamanbeliauboleh menerangkanmagne-tisme (zanahberbentukskrew),pergerakanjantungyangdisifatkansebagaisebuah‘teko-teh’, tabii cahaya(tekanandayapusatdanipadamatahani),beliaujugamenggunakanajaran-ajarangolonganteologiuntuk menyokongfahamannya.

Di sampingDescartes,adaseorang lagi sarjanaBarat yangcubamempeloporifahamanMekanisme.Beliau ialah PierreGas-sendi(1592-1655M.). WalaupunbeliauberbezapendapatdenganDescartesdalam beberapaperkarasepertikepencayaanbeliau ten-tangadanyavakua,atom tidak bolehdibahagisecaratidak terhing-ga,dan manusiahanyaberupayamengetahuipeningkatluaran(fe-nomena)alam semestami (iaitu hanyaTuhan yang mengetahuisegala-segalanya),tetapi kedua-duanyamempercayaiyangalamluar-an mi terdiri danipadajirim yang neutral dan semuafenomenaalam mi ialahakibat pergerakanzarah-zarah.

Kesan fahaman Descartesdan Gassendimi sangatbesar.Kalaulahsebelummi ahli-ahli sainsBaratmelihat keseluruhanalamsebagaientiti organik, sekarangdi hadapanmerekaialah mesin-mesin. Tidak adalangsung‘Final causes’ dalam fenomena.‘Finalcauses’ hanyalahuntuk perkara-perkanakeimanandan metafizik.Sehinggakandalam kes manusiayang mempunyaijasaddan roh,roh tidak dianggapsebagainyawamanusia.Seluruhfungsi onganikbadanmanusiadilihat sebagaimesin.

Ahli-ahli sains Barat sepertiPascaldan Boyle padaperingkatawalnya masih tidak menyedari betapa jauhnya kesan fahamanmekanismei. Kedua-duaPascaldanBoyleialah orangyang‘kuat’

42

PENGARUHBUDAYA SAINS TERHADAP StUNSBARAT

agamanya.Tidak sepertiDescartes,Boyle misalnyameyakini ada-nya hubunganyang onganik antara ‘God’s Word’ dan ‘God’sWorks’. Bahkan Boyle masih lagi dipengaruhi oleh pendekatanHermetik. Beliau menyatakan:

The whole world is to be accountedthe chiefest temple ofGod; the SanctumSanctorumof it is of the purestpart of theuniverse,heaven; the ornaments,the stars; the priests, theministersof his power,angelsand the immaterialsouls,29

Beliau percaya bahawa‘the world was madeto be inhabited bybeasts,but studied and contemplatedby man’ dan keranaitulah‘our reasonwe owe unto God, and the homagewe pay for notbeingbeasts’yangtanpakesedaranmi, ‘the world is still as thoughit had not been, or as it was before the sixth day... ~ Dan didalamEssayV-nya, beliaumenyatakan‘Beas~inhabitandenjoyandenjoy the world’ tetapi manusiaquamanusia‘must studyand (if Imayso speake)spiritualize it’. Olehyangdemikian,walaupunpadaawalnyabeliaubegitu menyanjungiDescartes,padaakhirnyabeliautelah membenikanpenilaianyang berbeza,walaupunagakterle-wat,3’ terutamatentangtema-temaketuhananyang perlu dalamsains;sehinggaBoyle menyuarakanbahawa‘there is incomparablymoreart expressedin the structureof a dog’s foot, than in that ofthe famousclock at Strasbourg.’

Di dalam din ahli sains sepertiBoyle, kita dapati sepertiadaketidakserasianantara fahamanmekanismeekorandualismeDes-

cartes itu dan kepercayaannya(Boyle) sehinggabeliau berusahamengubahfahamantersebut. Malangnya dualismeyang dikete-ngahkanoleh Descartesitu secaratidak langsungsemakin diku-kuhkan oleh Francis Bacon (1561-1626) melalui penulisan-penulisan beliau yang sangatberpengaruhketika itu,32 yangtentunyatelahsampaike pengetahuanBoyle.

Seperti Boyle, Bacon juga sering menggunakanhujah-hujahkeagamaandi dalam penulisan-penulisannya.Misalnya beliaumenggunakanprofesi Daniel tentangkeadaanakhir zaman iaitu‘Many shall run to and fro, and knowledgeshall be increased’33danbuku Bacon, NewAtlantismenerangkandenganpanjanglebarbagaimanaahli samnsketika itu seharusnyamengambil iktibar dan-

43

SIR! WACANA SEJARAH DAN FALSAFAH StUNSJILID 5

padaNabi Sulaimana.s. yangempayarnyadiasaskankepadasainsdanteknologi. Baconmenulis:34

And it is worthy of remarkin Solomon,thatwhilst heflouris-hed in the possessionof his empire, in wealth, in the magni-ficienceof his works, in his court, his household,his fleet, thesplendorof his name,andthe mostunboundedadmirationofmankind, hestill placedhis glory in none of these,but decla-red that it is the gloryof God to conceala thing, but the gloryof a king to searchit out.

Beliau juga cubamentafsirkan Nabi Adam a.s. yang dikatakansebagaiseorangpetani dan ‘naturalist’ yangberjaya.35

SungguhpunBacon menggunakanhujah sedemikian rupa,silap jika kita merumuskanbahawaBacon mempercayaiadanyahubunganorganikantaraagamadansains.Walaupunteologi lebihbanyak tempatnyadalam program Bacon danipadaDescartes,Bacon sentiasamenolak sebarangusaha mencampuradukkanfaktor-faktorkerohaniandalammemahamidanmenerangkanfeno-mena. Bacon menyalahkansikap mencampuradukkankedua-duanyami keranapengaruhgolongan‘cabalists’ dandi dalambukubeliau,NovumOrganum,beliaudenganjelas menyatakan:36

The corruptionof philosophyby the mixing of it with super-sition and theology, is of a much widen extent,and is mostinjurious to it both as a whole and in parts ... [and] someofthe modernshaveindulgedin this folly with such consumateinconsiderateness,that they have endeavouredto build asystemof naturalphilosophyon the first chapterof Genesis,thebook of Job,andotherpantsof Scripture;seekingthusthedeadamongthe living. And this folly is the more to be pre-ventedandrestrained,becausenot only fantasticalphilosophy,but hereticalreligion spring from the absurdmixture of mat-tersdivine andhuman

Dan di dalam perengganyangsama, beliau menyimpulkan‘It isthereforemostwise soberlyto renderunto faith the things that arefaith’s.’ Sebagaisalah satu danipadaakibat pendinian i, beliauberpendapatbahawa‘Final Causes’tidak penting untuk ahli sains

44

PENGARUHBUDAYA StUNSTERHADAPStUNS BARAT

sungguhpunbeliau mempercayaiadanya‘Final Causes’.Malahandi dalambuku beliau TheAdvancementofLearning, beliaumenya-takanyang ‘Final Causes’ialah ‘remoraesand hindrancesto stayandslug the ship from sailing’ dan ‘when mixed with the rest ofphysical inquiries, [the Final Causes] interceptedthe severeanddiligent inquiry of all real and physical causes,’seolah-olahsebabterakhir tidak sebenarsebabfizikal!

Sikap Bacon yang semakmn mengetepikanunsur-unsurkero-

hanian iaitu tema-temaketuhanandan keagamaanmenjauhkandan mengurangkanlagi fungsi agama dalam operasisains padazamanitu. Tuhanadatetapi ahli sainstidak perlumengambilkiraaspek-aspekketuhanandalam memahamifenomena.Ketika ahlisainsmemikmnkansesuatufenomena,merekatidak perlu memikir-kankaitan fenomenaitu denganTuhan.Yangpentingdalampenyeli-dikan bukanlahsebabterakhir tetapi sebab keberkesanan.Dansesungguhnyaprogram Bacon mi berkesanmengetepikanlagikepentingankeagamaandalampenyelidikansain~.Agamasemakinmenjadisesuatuyangprivate sifatnya.

IsaacNewton (1642-1727M.) yanghidup sezamandenganBoyle juga tenpengaruhsedikit sebanyakdenganfahamanmeka-nismeGassendi,37program Bacon dan pendekatanBoyle. Tidakramai yangmengetahuibahawaNewtonlebih banyakmenghabis-kan masa hidupnya sebagaiseorangahli alkemi dan penyelidik

agama38danipadasebagaipenulisbuku PhilosophiaenaturalisPnin-cipia Mathematica(1687) yang terkenal itu. Sungguhpundemi-klan, benih-benihpemisahantema-temakeagamaandalam sainstelahmuladisemai,samaadadisedaniatautidak oleh beliaubetapabesankesannyananti. Misalandalampenerbitanbeliauyangterke-nal itu, New TheoryaboutLight and Colors: ... (1672), yangtelahmengubahpemahamanmanusiaselama2000 tahun sebelumnya

tentangsifat cahaya,tidak adalangsungsebutanTuhanapatahlagitema-temakeagamaanyang lain di situ sedangkankonsepcahayayang berpuncadanipadamatahariitu sangatkaya dengantema-temakeagamaan.39

DualismeagamadansainsyangdidapatidalampenulisanDes-cartes dan Bacon disempurnakanoleh ThomasHobbes (1588-1679). Malah Hobbes melangkah lebih jauh dengan menge-

45


tepikanagamadanTuhan. Ringkasnya,bermuladenganilmu geo-metni yang dianggap oleh Hobbes sebagai ilmu sebab-musabab(causal knowledge) dan ilmu yakin (certain knowledge),Hobbesmenyimpulkan yang ilmu geometni membenikankeyakinan danjuga sebab-musababkepada manusiakeranamanusialahyangmembuatilmu itu. Misalnya,sungguhpunsatuganisanialah akibatgerakansatu titik, tetapi tanganmanusialahyang mengerakkantitik itu. Begitu juga denganruangyang dianggapoleh Hobbessebagaiobjek Geometni.‘Man is theMaker’, kataHobbes.Semen-tara Bacon berpendapatbahawakitab-kitab agamaialah ‘a voicebeyondthe light of Nature’,4°Hobbespula menambahbahawamanusiatidak mungkin tahu denganpasti tentangTuhan, yang‘eternal, ingenerable,incomprehensible’.41Lantaran itu sudahsewajarnyalahTuhandinyahkanlangsungdanipadasains!

Setakatmi kita telah melihat bagaimanakesatuanantarasainsdan agamadalam sains Baratyangdiwanisi danipadabudayasainsIslam itu semakinlamasemakinrenggangsehinggalahbermulanyaera sains Barat Moden. Kalau dahulunyabudayasains Barat ituberlegarsekitarTuhan dan agama Kristian, budayasains BaratModen mula berlegarsekitar ‘manusia’ dan ‘kemanusiaan’.Yangbertambahpenting dalam sains ialah tema-temamanusia dankemanusiaan,yang mengambil tempat tema-temaketuhanandankegamaanyangsemakinditelan masaitu.

BUDAYA ShINS BARAT MODEN

Budayasains BaratModen yangberadadi hadapankita sekarangmi tidaldah boleh dianggapsebagaimewanisi sepenuhnyabudayasamns Islam, terutamanyadan segi hubungannyadenganagama.Samnskmni tidak lagi menjadi ‘the handmaidenof theology’.Sebagaicontoh yang mudah, kita tidak lagi menemui ‘argument fromdesign’ ataupun‘argument from the mundane’dalam penulisanbuku-bukusains.

Dengan bermulanyaabadyang ke-19 dan setenusnya,sainssemakinmempengaruhisegalaruangkehidupanmanusia.ProgrampengkuantitatifanNewtondalamsainsfizik yangdianggapbenjayaitu cubadilakukan pula dalam bidangsains kemasyarakatandan

46

PENGARUHBUDAYA StUNSTERHADAP StUNSBARAT

kemanusiaan.Natijahnyaialah aspek-aspekkualitatif semakindike-tepikan untuk digantikandenganaspek-aspekkuantitatif, sebagai-mana yang berlaku dalam sains matematik, fizik, dan kimia.Zaman yang dipengaruhioleh penulisanJohn Dalton, A NewSystemof ChemicalPhilosophy (1808—1827),CharlesLyell, Princi-plesofGeology(1830-1833),danCharlesDarwin On the Origin ofSpecies(1859) melahirkanpengikut-pengikutyang semakin jauhterpisahdanipadaagamadalam aktiviti merekasebagaiahli sains.Sains dianggapuniversal dan lebih ‘public’ sifatnya sementaraagamabentukarmenjadirelatifdansemakin‘private’. Agamauntukkebahagiaandi akhiratsahaja,itu pun kalauadakehidupanselepasmail. BudayasainsBaratModencubamenunjukkanbahawasains-lah yang boleh memberikankeselesaan,bahkan kebahagiaan,di

dunia sementarami. Yang jelasnya, kepercayaanmi bukanlahpengaruhbudayasains Islam seadanya.

KESIMPULAN

Sebagaikesimpulan,dapatlahdirumuskanbahawapengaruhsainsIslam terhadapsains Baratdalam bentuk hubunganyangorganikantarasainsdan agamasesungguhnyatidak benkekalan.Walau apapun pentafsirankita tentang kegagalanpenyatuanantaraagamaKnistian dengan Sains Barat, hakikatnya ialah sentiasaadahubunganyangtidak mesraantarakedua-duanyasehinggalahaspekagamatidak lagi dianggap relevan kepadaperkembangansainssepertiyangkita sediamaldumdewasami.

Sebagaipengamalsains Barat Moden padazaman in kitahendaldahpekaterhadapsifat sains yangkita praktiskan.Apabilatidak adanyapengaruh agamadalam sains moden tidaldah ber-maknayangsamnsitu semakinbaik ataupunsainsmenjadi univer-sal disebabkantiadanyareligious import. Yang berlakuialah sebalik-nya,iaitu dengantidak secaralangsung,budayasains BaratModenmudah mempengaruhikita sebagaiorang-orangIslam dalam eramenghayatiIslam mi untuk menyempitkanagamakepadaurusan-urusanyangkeakhiratan,relatif, dan keindividuansifatnya. Lebih

berbahayadanipadakesannegatif i, budayasains Barat Modenakanmenyuburkanlagi benih-benihsekularismeyang telah lama

47


tertanamdi dalam din kita denganmenjauhkankita daripadaal-Qur’andanSunnahdalamaktiviti sains,terutamanyabagi gene-rasi yang tidak sempatmenenimaprogrampendidikanbaru yanglebih pekaterhadapfahamansekularismeyangsesatlagi menyesat-kan itu. Wallahu‘alam.

NOTA

1 Sebagaicontohialahsikap St. Augustinedan Hippo (354-430M.). Beliaupadaawalnya (386 M) beranggapanyangbanyakbaiknyajika orang-orangKristianmempelajariilmu sekularorang-orangGreekitu. Tetapikemudian-nya beliaumenyesalberpendiriandemikiandan beliauakhirnyaberpenda-patbahawailmu merekatidak bergunalangsunguntukorang-orangKris-tian.

2 Lihat Marrou, H.!. A History ofEducationin Antiquity. (NewYork, 1956).Bab9-11.

3 Stahl,W. RomanScience,(Madison;1962).4 Lihat Brehaut,E. AnEncylopedistoftheDarkAges. (NewYork, 1912).5 Antara kesamaannyaialahTuhanmenciptaalam dalamenammasa,Adam,

Hawa, syaitan, syurga-neraka,dan tema-temasepertikepercayaankepadanabi-nabi,sahabatpannabi, malaikat,kitab-kitabdanhidup selepasmati.

6 Darlington, O.G. “Gerbert theTeacher”,AmericanHistorical Review, (52)(1947) : 456-76.

7 ChenuM.D. “Nature and man at the School of Chartresin theTwelfthCentury”, dIm. Metraux,G. & Crouzet,F.(pyt.) TheEvolution ofScience,(NewYork, 1963) hIm. 220-235.

8 Lihat Millas-Vallicrosa,J.M. “TranslationofOrientalScientific Works” dIm.G.S. MatreauxdanE Crouzet.TheEvolution ofScience(NewYork, 1963).HIm. 128-167.Lihat juga Sarton,G. Introduction to theHistory ofScienceJilid 2, Bah. 1, hlm. 338-344.

9 Moody, E.A. “EmpiricismandMetaphysicsin MedievalPhilosophy”,Philo-sophicalReview,Jil. 67 (1958):145—163.

10 Fortrin, L & O’Neill, RD. MedievalPolitical Philosophy:A SourceBookdisuntingoleh Ralph Lernerdan Muhsin Mahdi, (NewYork, 1963),hIm.337-353.

11 Aristotle menolak pendapatEmpodoclestentangadanya ‘a sucessionofsingleworlds’ dan adanyaalam yang berbezayang wujud padamasayangsamayangtidak ada hubungannyadenganalam yang satulagi. mi keranaAristotle berpendapatbahawahanyaadasatutitik tengahbagi alamsemestaiaitu di bumi mi dansetiapbendayangberatyang diletakdi luaralam mikita pastinyajatuh padatitik tengahitu.

12 Koch, J. & ifiedi, Oj. (penterjemahan).ErroresPhilosophorum;(Error ofthePhilosophers),(Milwaukee, 1944).

48

PENGARUH BUDAYA StUNSTERHADAP StUNS BARAT

13 Lihat Hooykas,R. ReligionandtheRiseofModern Science.(Michigan, 1974)hIm. 6-7.

14 Lihat kertaskerjaAbdul Latif Samian,“PendekatanPermasalahandi dalamS & T”, WACANA SejarahdanFalsafahSainsdi UKM pada25. 5. 1993.

15 Lihat sahajatulisan Ficino tentangmatahari:

“Nothing revealsthenatureofthe Godmore fully thantheSun.First, lightis brilliant andclearestof sensibleobjects.Second,thereis nothingwhichspreadsout so easily, broadly and rapidly as light. Third, it penetrates allthings harmlesslyandmost gently. Fourth, the heat whichaccompaniesitfostersand nourishesall things.... Similarly the good itself spreadeverywhere,andit soothesandenticesall things.Just look at theskies, I prayyou,citizensof heavenlyfatherland TheSuncansignify Godto you andwhoshall dare to saythe Sun is false” (dipetikdaripadaKuhn, tS. The Coperni-can Revolution:PlanetaryAstronomyin theDevelopmentof Western Thought(Cambridge, Mass: Harvard Univ. Press, 1957), hIm. 129.

16 Ada berbagai-bagalmaknayangbolehdiberikanuntuk ‘occult’ danadajugayangtelahmenunjukkanbahawamakna‘occult’ itu berubahdan satuzamanke zamanyanglain. Sebagaicontoh,lihat Keith Hutchison,“What Happe-nedto Occult Qualities in the Scientific Revolution?”, ISIS, (73) (267)(1982):233-253.Di sini kamigunakanistilah ‘occult’ seba~T~antonim‘ma-nifest’.

17 Dipetik daripadaKoyre, A. From the Closed World to theInfinite Universe(NewYork; HarperTorchbooks,1957). hIm. 33.

18 Lihat Kuhn, tS. The CopernicanRevolution: Planetary Astronomyin theDevelopmentof Western Thought, (Cambridge;Harvard Univ. Press, 1957)hIm. 191.

19 Buku Ibn Sina iaitu Canon ofMedicineyangkesemuanyaadalima jilid itubelumlagi diterjemahkankesemuanya.Setakatmi hanya2 jilid yang telahditerjemahkan.Lihat Gruner,O.C. A Treatiseon the Canon ofMedicineofAvicenna, (London, 1930)dan juga Shah, M.H. The General Princ:ples ofAvicenna’sCanonofMedicine(Karachi, 1966).

20 Misalnya di dalambuku Aristotle, Physics,beliaumenyatakanyang Tuhantidak bergerak(immobile). mi dilihat oleh Paracelsusdan pengikutbeliausebagaiberlawanandengansifat ‘omnipotent’Tuhan.

21 Paracelsus,SelectedWritings, diterjemahkanoleh NorbertGuterman,disun-ting oleh Jolande Jacobi (New York, 1951)hlm. 80.

22 Paracelsusdanpengikut-pengikutnyamelihat operasi-operasialkemisebagaiibarat-ibaratataupunanalogi-analogiyangmencerminkantahap-tahapkero-haniandanproses-prosespembersihanjiwa denganmenganggapraksaseba-gai Spirit, BelerangsebagaiSoul danGaramsebagaiJasad.Mereka berpen-dapat bahawa‘degradation’ dan ‘mortification’ benda-bendadi dalammakmal dan seterusnyapenyusunansemula (‘regeneration’)yang dibuat

49

SIR! WACANA SEJARAHDAN FALSAFAH StUNSJILID 5

oiehahli-ahli alkemisebagaisimbol-simbol pentingyang adahubungannyadengan kehidupan kerohanian.

23 Harvey, W. The Circulation of the Blood and other Writings, (London,1952), him. 57.

24 Untuk ungkapan-ungkapanbeliauyang lain tentangsifat darahyang ‘ber-jiwa’, sila lihat Harvey, W. AnAnatomicalDisquisition on theMotion oftheHeartandBloodin Animals,dim. RobertWillis (penterjemah),The WorksofWilliam Harvey, M.D. (London, 1965),hIm. 9-12.

25 Galileo, ‘Letter to the GrandDuchessChristina’ dim. DiscoveriesandOpi-nions, terjemahanStiliman Drake, (NewYork, 1957),hIm. 186.

26 Descartes,TheWorldor Treatiseon Light, translatedby M.S. Mahoney,him.20.

27 Descartes,TheWorld or TreatiseonLight, him. 25.

28 Yang menariknya,ungkapanakhir sedemikianrupaseringjuga disebutdidalam majlis-majlis ‘keagamaan’di Malaysia dewasami, yang seringkalidihadirijuga oleh sebahagianahli-ahlisains-- ‘Yang baik itu daripadaTuhandanyangtidak balk itu datangnyadaripadakita sendiri’.

29 Boyle, Ofthe UsefidnessofNatural Philosophy,partI, EssayIll dim. RobertBoyle, Works, disuntingoieh ThomasBirch, (London, 1772),Jil. I, him.441.

30 Works, op. cit, Jil. I him. 441.

31 laitu pendapatbeliauyangbolehdikesandi dalambuku beiiau, SomeCon-siderationsAbouttheReconcileablenessofReasonandReligion, (1675).Sahabatbeiiau, HenryMore (CambridgePlatonists)juga mengubahpendirianawalbeiiau menyanjungiDescartesyang muianyadisamakantarafnya sepertiBezaleeldanAholiab, iaitu personaliti-personalitimithali di dalamChristianVirtuoso.

32 Buku Bacon,Novum Organum sahajaditerbitkanlebih daripada13 kali.33 NovumOrganum,Aforisme 93, him. 126.34 Lihat Novum OrganumAforisme 129, him. 126.35 Cf CharlesWebster, The Great Instauration: Science,Medicineand Reform

1626-1660, (Duckworth, 1975)hIm. 326.Yang menariknya,di Malaysiami dalam usahauntuk mencapaiWawasan2020, ada yang mentafsirkanNabiMuhammads.a.w.sebagai“GeneralManager”yangberjayakeranakece-kapanbeiiaumentadbirperniagaan‘Khadijah Enterprise.’

36 Novum Organum,First Book,Aforisme65, him. 114.37 MisalannyadalamQuery31, Newton menuiis: ‘God in theBeginningforms

Matterin solid, massy,hard, impenetrableparticles ...‘. Lihat Newton, I.Opticks,or a Treatiseof theReflections,Inflectionsd” Colours ofLight, (NewYork, 1952).

38 Newton menghabiskantidak kurangdaripada25 tahundaripadaumurnyaaktif mengamalkanalkemi.Di sampingitu, di dalamkhutubkhanahbeliausahaja terdapat 30 Kitab Injil. Lihat Harrison, J. TheLibrary ofIsaacNewton,

50

PENGARUH BUDAYA StUNSTERHADAP StUNS BARAT

(London: Cambridge,1978). Salahsatukaryakeagamaanbeiiauialah Obser-vation upon thepropheciesofDainelandtheApocalypseofSt. John,disuntingoieh BenjaminSmith, (Dublin, 1733).Newtonjuga menoiakkonseptriniti,danbeliauiebih condongkepadafahamanUnitarian.

39 Lihat Philosophical Transaction, Jil. 6, no. 80, (19 February 1672),3075-3087. Cf IsaacNewton, ‘A New TheoryaboutLight andColours’dim. Brian Vickers, (pyt.), CambridgeEnglish ProseTexts: English Science,Bacon to Newton, (GreatBritain, 1987), him. 199—311.

40 Lihat Francis Bacon, Advancement of Learning, Book II, Section XXV.Sepertipengikut-pengikutCalvin, Baconiebih sukatema-temakeagamaandiakui kebenarannyaoieh matahati sahaja,tanpamelibatkansains.

41 Hobbes, ConcerningBody,him. 10.

51

3

ANJAKAN PARADIGMA PERUBAHAN IMEJ ShINS

Khalijah Mohd. SallehUniversiti KebangsaanMalaysia

PENDAHULUAN

Pemikiran tentangsainssamaadadi dalamataupundi luar negarasedangmengalamiperubahan.Ini disebabkanolehwujudnyabebe-rapa krisis yang berkait dengansains. Keadaandemikian telahmenyebabkanparadigmasamns yang diamalkanterdedahkepadaknitikan seterusnyamenyebabkanpercambahanpanadigmabaru.Perkarayang lebih mencabaradalahmerealisasikanparadigmabanumi ke dalam berbagai-bagaibentuk aktiviti yang membolehkankrisis dalam sains ditangani lantaranitu membenisatu imej barupengertiandan amalansains. Di dalam bab mi akandibicarakanprosesmewujudkanimej baru sainsdan faktor-faktor yang mem-pengaruhikejayaanataukegagalanusahatersebut.

LATAR BELAKANG

Kumpulanahli sainstempatandandi luar negarasedangberhadap-an denganbeberapaknisis di luar kegiatansainsitu sendini. Kum-pulan ahli fizik umpamanyatelahmengalamikrisis identiti apabiladalam satu bengkelkhas pada1991 merekatelah bersetujuantaralain bahawaimej fizik, kegiatanfizik, dan ahli fizik adalahbegitukabur di kalanganmasyarakat.Nilai sosioekonomidanpolitiknya

tidak tertonjol (ASPEN-Malaysia,1992). Ini tidak menghairankankeranafokus yangdibenikanoleh ahli sainstradisi terhadapkerja-kerjasainsadalahmengembangkansempadanilmu sainsitu sambilmengundurkandin daripadaberdepandenganperjuanganyang

52

ANJAKAN PARADIGMA DAN PERUBAHAN IMEJ SAINS

berlakudalam masyarakat(Wigner, 1989).

Fizik khususnyadan sains amnya, dan matematik kurangdiminati oleh pelajartingkatan IV keranamata pelajaranmi dida-pati sukarolehmerekadanmerekamenganggapsainsdanmatema-tik tidak relevanbagi mereka.Lantaranitu bilanganpelajartingkat-an IV yang mengambil mata pelajaransains adalahsekitar 20%daripadajumlah pelajar tingkatan my pada tahun 1985 tetapimerosotmenjadi12% padatahun 1991 (KementerianPendidikan,1992, 1993). Ini memberi implikasi bahawakumpulansains akanmengalamikrisis ketahanandan kesinambunganpadahan muka.

Krisis mi pula disertakandengankehendaknegarayangsedangpesatmembangunagarmenjadi sebuahnegaraindustri menjelangtahun 2020. Bagi tujuan mi Malaysiamemerlukansebuahmasya-rakat saintifik yang progresifdan dinamik, penyumbangkepadapembangunansains dan teknologi, dan tamadun,bukan setakatsebagaipenggunasainsdan teknologiyangdihasilkan oleh negaralain (Wawasan2020, 1991). Bukansahajami memerlukansumbertenagamanusiayangtinggi ketrampilannyatetapi masyarakatsen-din perlulahliterat dalamsains agarmasyarakatdapatmemainkanperananyang diharapkan.Dalam masayangsamaumat Islam dinegarami ingin melihat dan membuatamalansains yang lebihserasidenganajaranIskim.

Krisis lain termasuklahkemerosotanpersekitaranalamfizikal

dan kemanusiaanyang disebabkanoleh tamadunindustri modendan mi mengancamketahanankehidupan manusia (EducationReform),flora, danfauna.

Tidak boleh tidak kumpulan sains mengalami asakandandalam dan juga di luar komunitinya untuk menanganikrisis danmemenuhikeperluansertatuntutansemasa.Sebahagianahli kum-pulan sainstempatantelah pun bertindakuntuk memberi tindakbalas kepadaasakan-asakantersebuttetapi belum cukup untukmemperlihatkankegiatansains yang dicorakkan oleh paradigmabaru. Ini menandakanbahawaresapanpemikiran antarapemikirtentangsainsdanpengamalsainsbelum berlakudengansempurna-nya. Perkarainilah yangmenjadiasasperbincangandi dalam bukumi.

53

SIRI WACANA SEJARAHDAN FALSAFAH StUNSJILID 5

ANJAKAN PARADIGMA

Kuhn telahmentakrifkanparadigmasebagai‘a researchtradition ofuniversally recognisedscient~flcachievementthatfor a timeprovidesmodelproblemsandsolutionsto a communityofpractitioners Diper-hatikan bahawaparadigmaberfungsi untuk menjelaskanmedanatau kawasansesuatukajian, memberifokus kepadapenyelidikanfakta yangrelevan,menentukanjenis eksperimenyangperlu dmla-kukan bagi tujuan menguji kebenaranteori, serta menyediakanperaturanmelaksanakanpenyelidikan dan memastikankejayaanusahayang dilakukan. Niedderer (1992) pula merujuk kepadaparadigmaKuhn sebagaimatriks disiplin mengandungi‘corpus ofall disposition! yang mempengaruhicara seseorang1w menanganisituasi,fenomena,ataumasalahyangkhusus.

Paradigmabagi Feyerabandpula berperananuntuk menyedia-kan saw model sistemkonsep (1975), sementaraZlauddin (1989)mentakrifkanparadigmasebagalkerangkakepercayaandan corakyang asasmembimbingseseorangdalam melaksanakankegiatan-nya. Dengandemikian paradigmabersifatkonseptualdan tidakterbataskepadasatu jeniskrisis ataumasalahtetapi lebih luas lagi.Dalam konteksyangluas inilah istilah paradigma1w digunakan.

Banyakperkarayangtelahdibincangkanberkaitdengansainsbaratsertaparadigmayangmengasaskannya.Antaralain ialahtum-puanyangdiberi hanyakepadaalambendakesandaripadaberpe-gang kepadafalsafahyangsekularlantaran itu pemisahanantarasainsdanagama;ahli sainsberfungsluntukmenjelajahalamkejadi-an secaraempirik atau teori sehinggakanal-Qur’anyangmerupa-kansumberpelbagaiilmu bagi orangIslam tidak mempunyaitem-pat dalam pemikiran ahli sains moden. Selain itu ahli sainsdemikian menyisihkan din daripadapersoalantanggungjawabsosial(Born, 1969) khususmerujukkepadabagaimanahasil kerja-

kerjasainsdigunakan.Manusiaturut tidak diberikantempatdalampemikiran mereka dan manusiadilihat hanyasebagaipelaksanakerja-kerjasains.

Masaiahdenganparadigmabaratialah ia berasaskanperaturanpemikiran dan bukannyaditerbitkan berasaskanpengalaman,tetapi semata-mataidea yang direka cipta oleh pemikir-pemikir

54

ANJAKAN PARADIGMA DAN PERUBAHAN IMEJ StUNS

agungmereka(Born, 1969). Kebenaranseterusnyakesahihanidea-idea demikian menjadi satu tandapersoalanbesar. BerbandingdenganIslam, peraturanpemikiran adalahberlandaskanayat-ayatal-Qur’an. Sesamamuslim kebenaranayatal-Qur’antidak diperti-kaikantetapipentafsirannyamungkinberbeza.Walauapapun,kitamasihmempunyaisatu rujukan yangsamayangpuncanyaadalahsah.

Berdasarkankrisis baruyangmenimpadunia sainsdankeper-luan sertatuntutanyangdikenakanke ataskumpulansains,makaparadigmabaru diformulasikan. Paradigmami menitikberatkankedua-duaobjek dan subjek yang terlibat dalam kegiatansains.Manusiadiberi tempatyang istimewakhususnyamanusiadilihatsebagaipengurussistemsains,penjagaalam,danmempunyaitang-

gungjawabsosialyangbolehmenyambungke arahpengawasandanpeningkatanorder dalam sistem kehidupanyang turut meliputialampersekitaransemulajadi. Yangdemikianmisi ahli sainsterma-suklahkomunikasidanpendidikan(Maarschalk,1992).

Born pula padatahun 1921 mempunyaipenuhkepercayaankepadailmu tentangalamyangobjektif, tetapi padatahun 1951,30 tahun kemudiantidak lagi mempunyaikepercayaanyangsede-mikian (1969).Béliau mengatakan‘I now regardmyformerbeliefinthesuperiorityofscienceover otherformsofhumanthoughtandbeha-viour as a selfdeception....’

Sainskini dilihat sebagaiprosesdan bukan hanyahasilan,iamempunyaiaspekkualitatif dan bukan hanya kuantitatif, kerja-kerjasainsmelibatkanperhubunganantarasubjekdan objek sainssertasainsperlu didekati secaramenyeluruhdankesatuanmeliputidimensi sosial, politik, psikologi, falsafah, dan sejarah.Pendeknyaanjakanparadigmayangberlakumi makin menuju kepadapara-digmatauhidyangtelahdikemukakanolehbeberapapemikir IslamsepertiAl-Attas, Al-Faruqi, Nasr,dansebagainya.OrangBaratjugamempunyaipemikiranyang lebih kurangsama. Mereka mengata-kan bahawakonteks sosiobudayadan persekitaranmempengaruhipelaksanaankegiatansainsdanteknologi. Sainsdanteknologi jugamempunyaikesansalingandanhubunganantaranyaberubahdansemasake semasadandan tempatke tempat(Ellis dll, 1992).Jelasbahawaamalansainskini sudahtidak sesuailagi untuk memenuhi

55


keperluanakan datangataupunberdepandenganmasalahyangklan mencabar.

KELAHIRAN IMEJ BARU KESAN DARIPADA ANJAKANPARADIGMA

Seandainyaparadigmabaru dijadikan sebagaipanduanmenentu-kan skop kegiatankumpulan sains, maka apa yang dijangkakanberlaku lalah pengukuhaniltizam kumpulan sains terhadapmenambahkanbilangan pelajar sains di sekolah-sekolahsertamenghasilkanahli sains yang lebih kreatif dan inovatif, bolehmenembusikawasanbaru dalam sains, menjadi penggerakdanpesertadinamik dalam usahapembangunannegaradan masyara-kat, dan menjadi penjagasertapegawal alam sekitardan sistemsosial,memastikannilai-nilai sainsmewarnaibudayahidup masya-rakat. Kegiatanpenyelidikansainsdi universiti danpenerbitanjur-nal sains umpamanyatidak lagi bersifat teknikal tetapi meliputibidangyang lebih luas,teknikal,danmasyarakat.Program-programpendidikansainsmenawarkankursus lazim danjugayanglain-lainseperti asaspengurusanorganisasi sains. Siswazahsains pula di-galakkanmemasukipelbagaljeniskerjaya;penyelidikanperkhidmat-an dalam industri ataumasyarakat,pendidikan,dan sebagainya.Pendeknyakomuniti sains mempunyal kepelbagaiankepakaranyang diperlukan bagi memperhebatkanlagi perkembanganilmusains,penggunaannyauntuk keperluanindustri danjuga masyara-kat. Dengandemikianimej sainsyang dipaparkankepadamasya-rakat ialah satu kegiatanyang melibatkanobjek dan subjek,ber-sWat multidimensi lantaran itu memenuhi pelbagalkeperluanfizikal, intelektual, sosial,emosi, danrohanidi peringkatindividu;atauekonomi,budayadan politik di peringkatmasyarakat.

Imej sains kelihatan lebih memenuhicita rasa bagi merekayangmemperjuangkansainsIslam sebagaialat untuk memperolehsatu sistemilmu yangkoherenyangdenganpenggunaannyamem-bolehkan manusiamewujudkan satu tertib moral yang saksama(Kirmani 1989, 48).

Kini yangtelahbanyakberlakuialah perbincanganpemerihal-an tentangsamns,tetapi belum sampaike tahapmerealisasikanpara-

56

ANJAKAN PARAD!GMA DAN PERUBAHAN!MEJ StUNS

digma tersebutke dalam bentuk kegiatan-kegiatanyangpatut di-usahakanoleh ahli sains atau badan-badansains di peringkatpersatuandan organisasi.Selagi mi belum berlakumakaselamaitulah imej sains tetap akan terusnegatifdi kalanganmasyarakatamnya.

Oleh itu cabaranbagi komuniti sains masa kini lalah untukmewujudkanimej sains baru bertepatandenganparadigmabaruyang telah dilahirkan oleh pemikir-pemikir mutakhir mi. Yangboleh mengubahkansistem sains ialah ahli sains sendiri. Masihramaikumpulanahli sainsyangberadapadatahappemikiranyangtradismonal. Bagaimanakahperubahanboleh diaruhkanberlaku?Apakahyangharusdibuat agarperubahantidaldahbersifattransisiyakni setelahintervensi dibuat dan ditarik balik sistem kembalikepadayangasal?Yangdiperlukanialah satuperubahanyangtahansupayasistemtersebutdapatmenanganikrisis danmemenuhmtun-tutan ataukeperluansemasasamaadabagikumpulansains sendiriatau kumpulan-kumpulanlain yang berhajat kepadanya.Inimemerlukankita mempunyaisuatumodel perubahanyangmem-punyai sifat-sifatyangdikehendaki.

MODEL PERUBAHAN

Sebelumkmta mendalamiprosesperubahan,perlukita halusisistemyang hendakdiubah. Sistem tersebutadalah berlapis: mndmvidu,organisasibagi institusiyangterlmbatdenganpelbagaikegiatansainsatauyangberkaitandengansains,danmasyarakatbiasa. Setiapsis-tem itu mempunyaiciri-ciri tingkah laku yangtersendiri,strukturorganisasidan peraturanhidup yang tersendiri (Robey, Altmen,1982).Kesemuaaspeksistemmi perlu mengalamiperubahanyangbersesuaianseandainyasatusituasibarudiperlukan.Setiapindividuyang terlibat dalam prosesperubahantersebutmemerlukanilmupengetahuan,kemahiran,dan sikap yangbersesuaian.Tanpaper-siapandanpersediaanyangdemikian,intervensiyangbolehdibuattidak akandapatmenghasilkankejayaanyangdiharapkan.

Untuk memahamiperubahan,teorinya boleh diambil dan-padateori sainsfizikal. Berasaskansistemfizikal terdapatduajenisperubahanyang boleh dipertimbangkanyakni perubahanfizikal

57

SIR! WACANA SEJARAHDAN FALSAFAH StUNSJ!L!D 5

yangmerujukkepadapenubahangenakan:klnematik dandinamik,atauperubahankimia yangmelibatkanpembentukanstrukturbarukesandanipadapenyusunansemulaunsur-unsuryang terdapatdidalam bahan-bahansediaada(Sykes,1965).

Penubahanyang ingin kita peroleh adalah perubahanyangtidak bersifatsementaratetapi secararelatif tahanmasasehinggasemuamasalahyangdihadapidapatdiselesaikan.Model perubahanfizikal menunjukkankepadakita bahawasistemyang mengalamiperubahanfizikal akan benadapadakeadaanbaru selamamanasyanat-syaratluaranyangdiperlukanada,akantetapi apabilasyanat-syaratdemikian tidak wujud makasistem akan kembali kepadakeadaanyangasal. Perubahanfizikal tidak melibatkanpenubahanstruktunbagi sistem. Sebaliknyadalam perubahankimia, bahanbanuyang mempunyaicmi dan sifat baruyanghendakdihasilkanterdini danipadabahan-bahanasalyang perlu diadun dandiprosesuntuk jangkawaktu tertentudankemudiankeadaanluarandikem-balikan kepadayang normal. Jika syaratyang diperlukan telah

dipenuhi, bahanbaruyangterhasil boleh mempamerkancmi dansifat yangbarudi sampingtenusstabil dalamkeadaanbaru.

Yangmenarmktentangperubahankimia mi ialahkelahinansatubahanbanudanipadabahanasal setelahberlakuperubahanstrukturdalamanpadabahan-bahanasal tensebut.Jadi merujukkepadasis-temorganisasisainsperubahanbertahanberlakusekinanyastrukturtingkah laku kumpulan, struktur organisasidan prosesorganisasitersebutturut berubah.Unsur-unsuryang tenlibat dalam tindakbalaskimia adasepadanannyadenganunsun-unsurdalamorganm-sasi sains.Maka padapeningkatpentamamodel kimia mi bolehlahdigunakanbagi memahamiprosesperubahan.

Perkaralain yang menanikdalam menghasilkansesuatuyangmempunyaisifat-sifat banu ialah masadan bahan-bahanyang

diperlukanuntuk prosessalingtindakberlaku.Misalnyajika seba-tian Na2CO3hendakdmhasilkan danipadaNaOH, makaperlulahlarutan NaOH dicampurkandengangas CO2 untuk beberapaketika sebelumNa2CO3 dan air dapat dihasilkan. Na2CO3 miadalahpepejalyangmempunyaisifat-sifatnyayang tersendmrm(Pres-cott, 1962).

Dengankatalain, apabilakita mnginkanprosesperubahanapa-

58

ANJAKAN PARAD!GMA DAN PERUBAHAN !MEJ StUNS

bila perubahanstrukturterlaksana,makasistemkimia perlumeme-nuhisyaratpersekitarantertentu.Bukansahajabahan-bahanberkena-andiperlukantetapisyaratfizikal yangbersesuaianjugadipenlukan.

Model mi membeniidea bagaimanapenubahanterhadapsis-tem ataupun organisasiboleh diusahakan.Ia mempeningatkankepadakita bahawapenubahanimej sains berlakusetelahberlaku-nya perubahantingkah laku kumpulan, struktur organisasidanprosesorganisasi. Berasaskanpengalamandin didapati bahawaproses-prosespenubahanbertahanmnm sukan dijalankan kerana iamemerlukanpenglibatanoranglain, motivasi, keranamanfaatten-libat dengannyadipersoalkan,dan keranakerjadan masadiperlu-kin untuk menguruskannya(Robey& Altman, 1982).

STRATEGI MERANGSANGPERUBAHAN

Perubahantingkahlaku memerlukansemacamsatukecenderungandalam individu untuk melaksanakannya.Kecendenunganataumotivasiakanhadirdalamdin seseorangseandainyaia telahmem-punyai persepsiyang jelas dan bermaknaterhadapsesuatumatla-mat danberasateninginsertaberiltizamuntuk mencapaimatlamattersebut.Motivasi demikiandinamakansebagaimotivasi mnstninsiksementaramotivasiekstninsikadalahmotivasiyangdisebabkanolehpengaruhluaranmisalnyaingin mendapatkanganjaranyangdijanji-kan. Biasanyamotmvasm ekstninsik bersifat sementara.Ia pasangsurut mengikut penenimaanseseorangitu terhadapganjaranyangakandiperolehnya.

Selainmotivasi, individu berkenaanmestilahmempunyainasatanggungjawabterlibat dalamperancangansertamempunyaiminatuntuk belajar danipadapengalaman.Dia juga mesti mempunyaisifat-sifat syaksiahdan kemahiranyang diperlukan, kepencayaandan keyakinandin untuk bekenjabagi mencapaimatlamat yangtelah ditentukan.

Agar motivasi berterusan,ia mestilahbensifat instninsik dansusanabagi seseorangatau kumpulan itu benadamestmlahyangmenggalakkan,yang membeni peluangdan kemudahankepadaindividu ataukumpulan bekerjasesuaidenganpemikinansetenus-nyamatlamatbanu(Jackson& Shea,1982).Onganmsasiyangmem-

59


punyai matlamat untuk berubah tetapi ahlinya tidak bensikapdemikian tidak akanbenjayamelmhat misi organisasinyatercapai.

Stnategilain yangboleh dipentimbangkanialah merekabenwksemulakenjadan mempenkayakantugas.mi memerlukanpengwu-judan suasanakerjayangberteraskanteoni psikologi yangmengge-rakkanonanguntuk mahubekenja,mempunyaldatayang lengkap

danjelas tentangkenja yang hendakdiusahakandan orangyangterlibat, menyediakankonseppelaksanaansentapenaturanberasas-kin teoni yang membantupemmlihan tindakanyang bersesuaian,sertamemastikanbahawakonseppelaksanaanbolehmembawaper-ubahanyangmemanfaatkanorganisasidanmenekayangbekenjadidalamnya(Hackmandll., 1982).

Perubahanyang melibatkan bilangan ahli kumpulan yangbesar memenlukanpendekatankerja secanabenkumpulan.Dmpeningkatonganisasipula strukturnyamestilahjelas menampakkansecaraformal kenja-kenjayanghendakdmlalcukan,kuasayang adapadapegawai benkenaandan wujud nangkaiankomunikasi yangbenkesan.Polism danamalanonganisasiturut teranahdanpetugasdldalamnyaakanterarahdenganmisi onganisasi.Ahli-ahli yangben-tugaspenlulahdibekalkandengankemahinandansikappengunusandan penyeliaan(Selfnidge& Sokolik, 1982).

Prosesperubahanbukanlah nawak tetapi tentalduk kepadapenatunanatauqadakdanqadarnya.Keadaanakhmnataubanuyang

dicapai setelahpnosesbenjalanbensandarpadastrategiyang telahdiambil untuk melaksanakannya.

FAKTOR PENGHALANG DAN PENYOKONG PERUBAHAN

DAN PEMBINAAN IMEJ BARU

Beckhard(1982) telahmenyenaraikansyanat-syanatuntuk mengga-galkan dan menjayakanpenubahan.Untuk menggagalkansyarat-syaratnyaialah:

1. Perbezaancita nasa,nilal gaya, dan tingkah laku pengunusanantanaindividu, jabatan,danorganisasi.

2. Programkegiatanyang luas tanpaasaskukuh bagiperubahanmatlamat.

3. Kekeliruanantanamatlamatdan cana.

60

ANJAKAN PARAD!GMA DAN PERUBAHAN IMEJ StUNS

4. Kenangkamasayangpendek.5. Tidak adapenhubunganantanausahaperubahanbenonientasi-

kan sains tingkah laku denganusahapenubahanyangbenoni-entasikanpengurusan-perkhidmatan/openasipenyelidikan.

6. Tenlalubengantungpadabantuanluan ataupakandalam.7. Junangantanausahaperubahandm peningkatatasonganisasidan

usahadi peningkatmenengahonganisasi.8. Pencubaanmengenakanpenubahanonganisasiyang besanke

dalamstruktunyanglama.9. Kekelinuanantarapenhubunganbaik sebagaimatlamatdengan

perhubunganbalk sebagaisyanat.10. Menghanapkannesipipenyelesaianyangsedmaada.11. Mengenakanintervention ataustrategmyang tmdak bensesuaman.

Babb dan Kopp (1982) pula telah membenisyaratkegagalanyakni:

1. Pengukuhangenakdan tingkah laku sukandilakukan lebih-lebih lagi dalam keadaankepuasankenja tidak tencapaidanonganisasisendini mempunyaipelbagalmasalahpnaktik.

2. Pencanggahannangsanganyang benlaku dm kalanganahli yangbertanggungjawab sepenti rangsanganuntuk melakukanpenyelidikanyangdiiktinafkan atau manjalankanpnojek banuyangmanfaatmelakukannyatidak diketahui.

3. Kontingensipensekitaranyang sukan diunus kenanasusulanmasaantanamasatugas selesaidibuat dan masaganjanandi-ben.

Syanat-syanatkejayaanialah:

1. Tekanandan pihak pengunusanatasan,pensekitanansamaadadalamanataupunluananyang menganuhkantindakan untukdmambml.

2. Interventiondan atasuntukmeneliti masalahdalaman.3. Diagnosisterhadapkawasanbenmasalahdanmm menganuhkan

analisistenhadapmasalahyangkhusus.4. Pembentukanpenyelesaianbanu tenhadapmasalahdan mi

meningkatkanmltmzamtenhadaphaluanbanutindakan.5. Pengukuhandalam sistembagi hasil yang positif kenana mi

61


akanmenghasilkanpenenimaantenhadapamalanyangbanu.6. Ada kepimpinan.7. Ada kemngmnanuntuk mengambilnisiko mencubabentukatau

canabanu.8. Ada penspektmfmasayangmunasabahdanjangkapanjang.9. Ada kemahuanbendepandengandata smtuasi dan benusaha

untuk mengubahsituasi.10. Sistemmembeniganjanankepadamenekayangmengusahakan

penubahandanpeningkatandi sampingganjananuntuk hasiljangkapendek

11. Kesanpenantanaanyangdapatdilmhat.

Benasaskansyanat-syanatkegagalandan kejayaankelihatanbahawapnosespenubahanamatkompleks.Penjelajahankonseptualtmdak bensandankanmasa,nuang,dan bahan.Sebaliknyamenealisa-sikan idea memenlukankita benunusdenganbahandan manusmayang tentaldukkepadapenatunandalamkenangkanuangmasayangfinit. Ia memenlukanneka bina, penancangan,pelaksanaansentapengawasandanmakium balas.Setiappenkanayang tenlmbatadalahpentingwalaupunia kecml. Jika kenanamngmn cepat,kita ketepikansahajapenkanayang dianggapkecil, kita dapatm hasil kenja tidakmemuaskan.Itulah sebabnyamenekayangmahukanhasil kenjaben-kualiti akancubamemastikansegalakepenluandmpenuhmtenlebihdahulusebelummembukasumsuntuk memulakanpnoseskenja.

Jadibagi menggalakkandanmemastmkanlebih namaiahli sainsatauorganisasibenkaitanbekenjabenasaskanpanadigmabanu,makatingkah laku kumpulan, stnuktunonganisasmdan pnosesmestilahbensesuamandantentaklukkepadasyanat-syanatkejayaan.Memenuhikepenluan-kepenluanmi adalahsesuatuyang wajmb lebih-lebihlagijika kita mahukanhasil kenjayangbenkualmti.

KESIMPULAN

Yang jelas ialah kejayaanmembawapenubahanyang bendasankanpanadigmabanu amat bengantungpada fakton kecekapanpeng-unusantenhadaptingkah laku, onganisasi,dan pnoses.Penkanalainyang penting ialah individu yang tenlibat mesti benadadalamkeadaanyang membolehkania menenimadan beniltizam untuk

62

ANJAKAN PARAD!GMA DAN PERUBAHAN!MEJ StUNS

benubahdi sampingalam kenja pensekitananmemenuhmsyanat-syanatkejayaanyangdipenlukan.Setelahsemuamm ada makake-giatan yang boleh diusahakanbendasankanpanadmgmabanu akanmenjadikenyataandan dengansendininyaimej samns akanbenubahapabilasegalayangdiusahakantunut tendedahkepadamasyarakatluan komuniti sains.

BIBLIOGRAFI1 ASPEN-Malaysia,1992. Objektif PendidikanFizik di Institusi Pengajian

Tinggi di Malaysia.2 Babb H.W. & KoppD.G. 1982.Applicationsof BehaviourModificationin

Organizations:A ReviewandCritique, dalamRobeyD. & AltmanS. Orga-nizational Development,Progress and Perspectives.New York: MacmillanPublishingCompany,134-142.

3 Beckhard R. 1982. Conditionsfor Failure and Successin Organization-DevelopmentEffort dalamRobeyD. & Altman S. OrganizationalDevelop-ment,ProgressandPerspectives.NewYork: Macmillan PublishingCompany,347-351.

4 Born Max, 1969. Physicsin My Generation.NewYork: Springier-VerlagInc.198, 136, v.

5 Ellis J.D., BybeeLW., GieseJ.R. & Parisi L.S., 1992. TeachingAbout theHistory and Natureof ScienceandTechnologydalamHills S. (Pry). TheHistoryandPhilosophyof Sciencein ScienceEducation,Vol 1, Proceedingsof theSecondInternationalConferencetheon The History andPhilosophyofSciencein ScienceEducation,TheMathematics,Science,TechnologyandTeacherEducationgroupandTheFacultyof Education,Queen’sUniversity,Kingston Ontario,275-290.

6 FeyerabandP, 1975. AgainstMethod.London:Verso Edition, 32.7 HackmanJ. R., OldhamC., JansonR., & PurdyK. 1982.A NewStrategy

for job EnrichmentdalamRobeyD. & Altman S. OrganizationalDevelop-ment,ProgressandPrespectives.NewYork: MacmillanPublishingCompany,159.

8 NieddererH., 1992. SciencePhilosophy,ScienceHistory andtheTeachingofPhysics,TheHistoryandPhilosophyofSciencein ScienceEducation,VolII, Proceedingsof the SecondInternationalConferencethe onThe HistoryandPhilosophyof ScienceEducation,The Mathematics,Science,Techno-logy andTeacherEducationGroupandTheFacultyof Education,Queen’sUniversity,Kingston Ontario,201-214.

9 JacksonK.W. & SheaD. J., 1982. MotivationTraining in PrespectivedalamRobeyD. & Altman 5. 1982. OrganizationalDevelopment,ProgressandPers-pectives.NewYork: MacmillanPublishingCompany,116-134.

10 KementerianPendidikanMalaysia, BahagianPerancangandanPenyelidikanPendidikan,1992. LaporanKajian ‘Insights into ScienceEducation:Plan-ningandPolicy Priorities in Malaysia,UNESCO’.

63


11 KementerianPendidikanMalaysia, BahagianPerancangandanPenyelidikanPendidikan,1993. Pola Aliran PelajarMenengahAtas terhadapMataPela-jaranSains,Kertas KerjaBengkelKurikulum ke-IV, KeberkesananKBSM -

Implikasi ke AtasPendidikanSainsPrauniversitidanUniversiti, 14—16 Jun,Bangi.

12 Kirmani MR. 1989. SomeMoreThoughtson the Structureof IslamicSci-ence,MAAS J. Islamic Science,Vol 5 No 1 Jan — June,1409 AH, 41—67.

13 Kuhnt, 1971. StructureofScientificRevolution.Chicago:ChicagoPress,10.14 MaarschalkJan, 1992. ParadigmShifts in the Questfor aScienceof Science

Education,in Hills S. (Pytg),TheHistoryandPhilosophyof Sciencein Sci-enceEducation,Vol II, Proceedingsof theSecondInternationalConferencethe on The History andPhilosophyof Sciencein ScienceEducation,TheMathematics,Science,TechnologyandTeacherEducationgroupandTheFacultyof Education,Queen’sUniversity, Kingston Ontario,81-88.

15 Malaysia Melangkahke Hadapan(Wawasan2020), Kertas Kerja yangdibentangkanoleh Y.A.B. PerdanaMenteri di MesyuaratPertamaMajlisPerdaganganMalaysia, 28 Feb. 1991.

16 PrescottF. 1962. IntermediateChemistryInorganic and Physical. London:UniversityTutorial Press,330.

17 Reportson EducationalReform, NationalCouncil on EducationalReform,Governmentof Japan.(Not Dated).

18 RobeyD. & Altman 5. 1982. OrganizationalDevelopment,ProgressandPres-pectives.NewYork: Macmillan PublishingCompany.

19 SelfridgeR. & Sokolik S.L. 1982.A ComprehensiveReviewofTheTechni-quesdalamRobeyD. & Altman S. 1982. OrganizationalDevelopment,Pro-gressandPerspectives.NewYork: MacmillanPublishingCompany,317.

20 SykesP. 1965. A Guidebookto Mechanismin Organic Chemistry.London:Longmans, 1-36.

21 Wigner E.P., 1989. The Scientist and Society, dalam From a L~fèofPhysics,forwardedby AbdusSalam,World Scientific Publishing,Singapore,57-67.

22 ZiauddinSardar,1989. Where’sWhere?Mappingout the Futureof IslamicScience,Vol. 5 No. 1 Jan— June1989/1409AH 69-110.

64

4

PENEROKAANAL-QUR’AN MELALU! SAINS*

Mohd. YusofHj. OthmanUniversiti KebangsaanMalaysia

PENDAHULUAN

Asal-usulkejadiandanfenomenatabii alammerupakansuatuper-bincanganyanghebatsamaadadan kalanganahli sainsdanjugaahli agamatermasukyang bukan Islam. Perbincanganhebatmipernahmenjadi konflik dan pertentanganantaragolonganagamadengangolongansains tabii terutamanyadalam konflik ahli sainsBarat Moden dengangereja [Sayid Mujtaba dan Musawi Lan,1979]. Pertentanganantaragolongan gerejadan ahli sains BaratModen mi akhirnyamengakibatkanGalieo dipenjara,walaupunsebelumnyabeliau pernahdianugerahi berbagai-bagaianugerah,termasukmenjaditetamukepadaPopesendiri [Bueche, 1986 danGarg, 1990]. Kita bernasibbaik keranakonflik yang pernahmenumpahkandarah mi tidak pernahberlakudi kalanganumatIslam secaraserius. Namun demikian, tidak dapat dinafikanwujudnya beberapakekeliruan tentangsains di kalangan umatIslam kini, danterdapatjuga merekayangcubamelihat Al-Qur’ansemata-matadaripadaperspektifsains.Kita merasakankekeliruanmi terjadi keranawujudnyasalahfahamtentangfalsafahdan kon-sep sains itu sendiri. Apatahlagi apabila sains dijadikan sebagaisalah satu falsafah hidup yang juga dikenal sebagaisaintisme[Sulaiman Nordin, 1992].

* Dibentangdi seminarPenghayatanAl-Qur’an, anjuranPersatuanKebang-saanPelajar-pelajarIslam Malaysia, berrempatdi Universiti Islam Antara-bangsaMalaysiapada7 Ogos1995.

65


Sehinggakini jawapantepattentangkejadianalammengikutperspektifsainsbelum lagi ditemui, malahsainsterusberkembangdan dalam masayang samacuba menjawab fenomenakejadianalam in Namun demikian, mi tidak bererti yang sains tidakmenyumbangapa-apadalam menerangkansegalafenomenakeja-dian di alamsecaraberterusandi kalanganahli sains.Nama-namaahli sainsBaratModensepertiDarwin, Galileo, Newton,Faraday,Einsteindanterakhirmi Hawkingseringdisebutapabilamembica-rakan kejadianalam. Hawking misalnyacuba melihat hubunganantaramasa,ruangdan kejiriman dalam usahamenerangkanasal-usulalammi [Hawking, 1988].Malah secaraamnyahampirsemuaahli sains tabii yang berorientasikanfizik mengasaskankajianmerekaberdasarkanfenomenakejadianalam;samaadamenerang-kan teori alamsemesta,teori keatoman,teori gerakanjasad,termo-dinamikatausebagainya.

Dalam Islam perspektifalam adalahlebih luas. Ta bukanse-kadarmenerangkanalam fizikal (kejasmanian)sahaja,malahmene-rangkanalam lain yangtidak dapatdicerapolehpancainderaataualat penderia.Kewujudanalammi (termasukalamghaib)adalahdiluar kemampuanmanusiauntuk memahamidan mengetahuinya,apatah lagi untuk menerangkanasal-usulkejadiannya.Perspektifalam yang lebih luas mi akhirnyamenuntutmanusiamenyembahAllah S.WT. dengansebenar-benarnya(taqwa).

Lebih daripadaitu Al-Qur’an mengajakmanusiasupayadapat

berfungsi sewajarnyadi dunia in Dengan demikian,Al-Qur’anbukansahajamengajakmanusiauntuk memerhatisegalafenomenayangmembentukalamsemestami semuanya,malahmengajakagar

kita berinteraksisewajarnyadenganalam in Dengan demikianpersoalanadab, akhlak, tanggungjawab,dan hal-hal yang berhu-bung dengankeimananmerupakanterasutamaajaranAl-Qur’an.

Babmi cubamembincangkanpendekatansainsdalammema-hami alambukanuntukmenerangkankejadianalam.Dalamusahauntuk memahami alam dan segalafenomenayang terdapat didalamnya.Ilmu sainsdimajukan.Tujuan asasnyaadalahmemanfa-atkansepenuhnyasegala-galayang terdapatdi alam i. Dengandemikiantulisan mi lebih banyakmenyorotperspektifsainsdan-pada perspektifA1-Qur’an dalam menerangkanfenomenaalam.

66

PENEROKAAN AL-QUR’AN MELALUI SAINS

Pemahamanyang jelas tentangsains itu sendinidan ketenbatasandapatmenginsaficankita betapaceteknyailmu duniawi mi dalammenerangkanfenomenaalam.Kita akun bahawapendekatansainsdanAl-Qur’an adalahbenbeza.

Kita amatakurdansedantentangbegitu namaiahli sainsIslamkini samaadadi Banatataudi Malaysiami sendini tenlibat secanaaktif dalammenjelaskandan menenangkanhubunganantanasainsdan A1-Qur’an, malah terdapatjuga menekayang bukan asalnyabenagamaIslam tunut tenlibat dalammembicarakanisu mi.

AL-QUR’AN DAN SAtINS

Al-Qun’an dansainsmempunyaipenspektifdantanafnyayangben-

beza.UlamaIslam sependapatmengatakanbahawasemuapernya-taansains yang betul sahihnyatidak bententangandenganajananataupernyataanAl-Qun’an dan Al-Sunnahyang sahih [SulaimanNordin, 1993]. Al-Qur’an adalahmukjizat yangbetul, sahih danbenkekalansifatnyahinggaakhinat.Sedangkansainstenbataskepadatanggapandan kemampuanmanusiauntuk mencerapfenomenaalamdanmelakukantaakulan.Mukjizat pula padaamnyamenujukkepadapenkarayangbenlakuyangtenkeluardanipadaadatataukae-dah biasayang dapatmembuktikan kebenarannisalah pananasul

Allah. Mukjizat yangtenkandungdalamAl-Qun’an danAl-Sunnahpada keselunuhannyamenujuk kepadailmu pengetahuanyangbenan,dankebenanannyaadalahbensifatmutlak.

Takrif Sains

Banyak pandangandikemukakantentang pengertiandan taknif

sains.Antananyaialah Medawan[1984] danBueche[1986]. Menu-nut Fishbaneet. al. [1993],nasa ingin tahu (curiosity) dantuntutanuntuk memenuhikepenluan din menyebabkanilmu sains itudituntut, ditenokaidandikembangkan.Kesedanantentangbenlaku-nya malamdansiang,ataumusimsejukdanpanas,kenapabintangbengenak,bagaimanabinatangmembiakdansebagainyamenyebab-kan manusiatenusmenenokadanmengkajialami. Dengandemi-klan ilmu sainstenjana.

67


Taknifsainsyangdinyatakanoleh Shahanin[1987] nasanyaelokdibincangkandi sini.

‘Sains berupa analisisfenomenasecara sistematik,mantik dan objek4fdengankaedahkhususyangd~perantikanuntukmewujudkanpenumpu-kanpengetahuanyangbolehd:percayai

Kalaulahtaknifan mi ditenima, tennyatasains menupakanpengeta-huan yang dapat dicenap oleh manusiamelalui kaedahtententu.Kemampuanahli sains mencerapmakiumat- yaknipnosesmempen-oleh maldumat dan data tentang tenjadinya sesuatufenomena;melakukananalisis secara sistematik- setelahmaklumat dan datadipenolehhasil cenapanyangdilakukan,analisis dilakukandengankaedah mantik dan objekt~fyakni denganmenggunakankaedahkebensebabanmelalui kaedahkhusustertentuyang akhinnyadapatmenenangkanfenomenaalammi.

Al-Qun’an tidak menggunakanpendekatanyang digunakanoleh sainsBanatmalahA1-Qun’antidak memenlukankepadakaedahsains Banatuntuk menenangkansesuatu.Dengankata lain pende-katanAl-Qun’an jauh melebihi pendekatanmantik‘dan objektif.Namun demikian,kenanaAllah S.WT menjadikanmanusiaseba-gai khalifahyangtugasutamanyaadalahuntuk mengunus,mentad-bin danmemakmunkanalamin makaAllah membekalkanmanu-sia dengan kemampuanuntuk memahami tanda-tanda-Nya;mengetahuitabii, penlakuandan fenomenaalam, sebagaimanaFinman-Nya,

‘Sesungguhnyadalampencz~naanlangit dan bumi dan silih bergantinyama/amdan siang terdapattanda-tandabagi orangyangberakal’ (iaitu)orang-orangyangmengingatA1/ahsambilberdiri ataududukatau da/amkeadaan berbaring dan merekayang memikirkan tentangpencz~naan/angit dan bumi (serayaberkata): “Ya Tuhan kami, tiada/ah Engkaumenciptakanmi dengan sia-sia. Maha suciEngkau, makape/ihara/ahkamidan siksa neraka”

All ‘Imnan (3): 190-191

Walaupun pada sekali imbas ayat mi membicanakanfenomenaalam, samasepentipendekatansains tabii; tentangkejadianlangitdan bumi dan silih bengàntinyamalam dan siang, namun danpenspektifIslam menunutHamka[1984] danAbdullah YusofMi[1978] ayat mi lebih menekankankepadatanda-tandakebesanan

68

PENEROKAAN AL-QUR’AN MELALUI SAINS

Allah S.WT. dankonsepkeimananmanusiakepadaTuhannyadan

juga konseptauhid. Dengankatalain, apabilaonangyangbenimanmenenokaAl-Qun’an, dandalampenenokaannyaitu menggunakankaedahpencenapantenhadapfenomenakejadianalam,di sampingmempenolehmaldumattentangsifat tabii alamdansegalaapayang

ada padanya(ilmu sains), manusiatensebutakan menambahkankeimanannyatenhadapAllah S.WT.

Apakah Sains Timu Muilak?

Penemuansainshasil danipadaanalisis fenomenasecanasistematik,mantik dan objektif mi tidak mutlak dan semuanyabengantungpadatanggapanmanusiayangmencenapnya.Ta mungkin benubahdan masa ke masa,dan dan suatu suasanadengansuasanayanglainnya.Kuhn [1992] salah seonangahli sains fizik yang tennamaketika mi pennahmembicanakanisu mi dalam ucapan syanahanpendananyadi Univensiti Harvard dalam tahun 1991 yang lalu.Malah menunut[Capre et al, 1992] teoni yangdikemukakanolehahli sains Banat juga tunut benubah-ubah.Apabila pengetahuan,model atauteoni yangtenkini tentangsesuatufenomenaalamdite-mui, ketenanganbanutentangsifat alamtensebutdipenoleh.Malahuntuk suatuteoni yangdikemukakan,ia hanyabenandalamnuanglingkup ia digunakan.Misalnya teoni mekanik klasik tidak bolehdigunakanuntuk menjelaskanfenomenagenakanatom, elektnondan zanahsubatomyang lain. Untuk menenangkanfenomenamimekanik kuantum dipenlukan. mi benbezadenganAl-Qun’ankenanasemuayangtendapatdi dalamnyaadalahkebenanansemata-mata dan tidak benubah,walaupunsebahagiannyatidak difahamioleh manusia.

Malah ilmu sains tabii amat tenbatasdan tidak dapatmene-nangkan semuafenomenaalam. John Grant (1991) misalnya,dalam bukunya UnexplainedMysteriesof The Worleh menulis ten-tang benbagai-bagaimisteni yangbenlakudi dunia mi yang tidakdapat ditenangkanoleh sains tetapi menupakannealiti yangdapatdilihat ‘dan dicenapoleh masyanakat.Fenomenaobjek tenapungdiudanatanpabantuanpenalatansains, membengkokkankunci dansuduhanyadengannenunganmata,benjalandi atasbanaapi yangpanasmenupakansebahagiandanipadafenomenayang dikagumi

69


namai onangtanpasebanangpenenangansaintifik yangdapatdibe-nikan.Malah doadanjampi yangdiamalkanolehsebahagianbesanmanusia tenbukti dapat menyembuhbenbagai-bagaipenyakit.Dalam Islam sendini, doa menupakansuatu unsun ibadah dankekuatanyangtensendiniyangdapatdigunakandalam menyelesai-kanbenbagai-bagaimasalah.

PeterMedawan(1986) dalam bukunya The Limits ofScienceyangdiulangcetaksebanyaktiga kali, menulistentangketenbatasansains dan bagaimanaThe Art ofDiscoveryitu membataskanilmusainsBanatitu sendini. Beliau menulis,

‘Scientific truth in thesenseI shall describeandexp/ain it be/ow (in hisbook)in often thoughtofas thegoa/ofa scientist’swork, though‘asymp-tote’ would be thebetter word,for therecan be no apodictic certaintyinscience,noflna//y conc/usivecertainty beyondthereach ofcritism

Namun demikian untuk memahamialam mi dan memanfaatkanapayangdijadikan Allah S.WT. in sainstidak pula boleh diabai-kan. Malah sains dan teknologimenupakanasastenpentingdalampembangunansesebuahnegana.Pembangunanneganapenlu dido-kong oleh pembangunansains dan teknologi itu sendini. Tetapiyang amat membimbangkanadalah sains tanpa akidah dan ke-imananyang sewajannyaakan lebih banyakmenosakkandanipadamembina.

Prinsip KebersebabanSains

FalsafahsainsBanatyangmenenangkantentangkejadiandanfeno-menaalamsebenannyabenasaskankepadafalsafahAflatun (Plato)dan Anitoteles (Aristotle) [Wan Fuad WanHassan,1990]. Dalamfalsafahin pendekatansains adalahdidasankankepadamekanismedanprinsip kebersebaban.Falsafahmi kemudiannyadikembangkandan dibangunkansemulaoleh ahli-ahli sains BanatModen sepenti-manataknifanyangdibenikanoleh ShahninMohamadZain [1987]di atas. Dalampninsip mi sainscubamenenangkantentangsebab-musababbenlakunyasesuatufenomenaalam; segalakejadiandanfenomenayang benlaku mempunyai sebabnyadan pninsip midianggapsebagaiWAJIB benlaku [Syed MuhammadAl-NaquibAl-Attas, 1987]. Segala hujah yang tidak bendasankansebab-

70

PENEROKAAN AL-QUR’AN MELALU! SA!NS

musababboleh ditolak dan tidak boleh ditenimapakai. Padamasami kaedahsainsmi digunakandalamsemuaaspekkehidupanten-masukdalampensoalansosial,ekonomi,keluangadan penundangan.

Prof. Dr. Syed MuhammadNaquib Al-Attas benhujahlagi(1987),

MengikutpandanganIs/am, a/am mi qadim, iaitu hendayang baru,dar4oada tiada kepadaada. Musa’ wujud apabi/aa/am ada. Mengikutpandangana/iran a/-sya’ari dan a/iran tasawwuf kejadian a/am dansega/afenomenanyaamat/ahberbezadarzpadapandanganbarat (Tasaw-wufdi sini mesti/ahdifahami mengikutisti/ah h/amyangasa/, bukan‘tasawwufpadazamankini yangberse/indungdi seba/iknamayangber-macamjenis ‘tariqat’ yang menye/ewengitu, dan mi menjadicontohbetapaisti/ah h/am te/ah ternoda). Mengikuta/iran in kejadiana/ammi terus menerusber/aku/a/u dige/arnyaa/am mi sebagaia/amfana.InimenunjukkanTuhan da/am h/am sentiasa bertanggungjawabkepadasemuakejadiandahu/udan sekarangdan akandatang. Tuhan tidak ber-ada di /uar a/am sebagaipemerhati; tidakjugaTuhanyangkini berehatsepertidigambarkandi da/amfa/safahYunanidan Kristian itu sertayangmendominaspemikiranah/i-ah/i sainsbarat kini Lagipuna/am da/amh/am bukana/am kejasmanian(fizis) sahaja, ma/ah ada /agi a/am-a/am/ain, umpamanyaa/am arwah, a/am musyahadahdan a/am rohani.Keadaanini/ahyangmemberikan/andasanperbezaanbesarantarafa/sa-fah sainsBaratdenganfa/safahsainsh/am.

Mengikutpandanganh/amjuga, atom itu bukanbendayangd4fahamio/eh ah/i fa/safah Yunanidan diwarisi o/eh ah/i sainsBarat itu. Atomhanya berupapencirian pergerakanyang ada hubungannyadengankekuasaanTuhan.liii memberiimp/ikasiyangbesarkepadaprinszpkeber-sebabanda/am h/am. Da/am h/am seseorangdianggap kuflir jika sese-orang itu beriktiqadprins:tkebersebabanitu WAJIB ber/aku,umpama-nya denganberiktiqad ‘api wajib membakar’keranada/am ha/api itu,misa/nya.mengikutSuraha/-Baqarah,Nabi Ibrahim tidak terbakar/ang-sungapabi/abagindadicampakkankeda/amunggunapiyangbergejo/ak.Prins:p kebersebabanBarat itu ma/ah tercabarapabi/aseseorangmemper-timbangkankeadaanpenganut-penganutHinduyangberja/andi atasapiyangmembara.Pendeknya,prinsip mi ber/aku mengikutsunnahA//ahsahaja. Allah sengaja menjadikankebiasaan ber/akusebab-musababkeranajika A//ah tidak berbuat demikian, nescayamanusia menjadikacau-bi/au; manusia tidak mungkinmendapatsedikitpun dar:padai/mu-Nyakeranasega/ayangdicerapio/ehmanusiaasyikbertukarsahaja!Wa/au bagaimanapunA//ah seringka/i menunjukkankekuasaan-Nya

yang/uar biasa denganmenjadikanbenda-bendayangtidak dapatd~fa-hami okh manusiamenerusisebarangmekanismesains,yangmereflaasi-kanprins:) kebersebaban.Umpamanyamukjizatyang ber/aku kepadanabi-nabi yang wajib dzpercayai, dan kisah-kisahanehyang ber/aku

71


kepadawa/i-wa/iA//ahdankepada merekayangmenerimahidayahdanhikmahdar4’ada A1/ah

Tennyatawujud perbezaanyangamatbesartentangkaedah,pninsip

dan falsafahdalammenerangkanfenomenaalamantarasainsBaratdenganIslam.

Sainsdan Prinsip Nilai

Dalam sains Barat persoalannilai kemanusiaansepertiadab,akh-lak dan moral tidak diambil kira. Nilai kemanusiaandianggapsebagaimilik penibadiyangmenentunya.Dengandemikianmenja-dikan ilmu sainssebagaiilmu yangberubah-ubahmengikuttahapkemampuanmanusiamencerapfenomena(the art of discovery).Yang dicerapmi adalahsifat fizikal tentangsesuatufenomenadanbagaimanaintenaksinyaterhadappensekitaran.Tni juga akhirnyamenyebabkanilmu sains kehilangan ‘roh kerohaniannya’danmengakibatkan‘penganutmazhabsains Baratmoden’ kehilangansifat keinsananyang berpaksikankeimanan,yangakhirnyawujudpertentanganantara fahamanagamadenganfahamankeduniaanyangmenimbulkanfahamsekulanisme[Mohd Yusof, 1993].

Sainsyang dibincangkantanpa mengambil kira persoalannilai, adab dan akhlak dan hal-hal yang benhubungdenganke-imanan,akhirnyamenjadi ilmu sainssebagaialat untuk mengeks-ploitasi alam mi sebanyakmungkin, yang akhirnyadijelmakanmelalui kesan-kesannegatifkepadaalam sekitaryang kini mem-bimbangkannamai orang. Manusia zaman sains Barat menjadilebih teknosentrik, yang rakus dan ganasterhadapalam. Lebihbanyakmanusiatahu tentang alam, lebih banyak musibahyang

didatangkanhasil penemuantersebut.Tni semuaberlaku akibatdaripadamanusiasudahmenolaknilai-nilai murni keinsananyangberteraskanadabdanakhlakyangmulia.

Fritjof Capra (1983) seorangahli fizik teoni menulis dalambukunyaThe TurningPoint,

‘Ourprogress,then, has been/arge/ya rationa/ andinte//ectua/affair, andthisone-sidedevo/utionhasnow reacheda high/ya/armingstage,a situa-tion so paradoxica/that it bordersinsanity. We can contro/ thesoft/an-dingsofspacecraft on distantp/anets, but we are unab/eto contro/ thepollutingflumesemanatingfrom our cars andfactories. WeproposeUto-

72

PENEROKAANAL-QUR’AN MELALUI SA!NS

pian communitiesin gigantic spaceco/onies, but cannot manageourcities Thoseare theresu/tsofoveremphasizingour )‘ang or mascu/ineside- rationa/ know/edge,ana/ysis,expansion- andneglectingour )iin orfeminieside - intuitive, wisdom,synthesis,andeco/ogica/awereness

Sainsyangmenekankanaspekilmu nasional(logik akal berdasankanteoni kebensebaban)dananalisisbensistemtenhadapfenomenaalamsemata-mata,akhinnya membenikanlebih banyak kemudaratandanipadakebaikankepadaalamsejagat.

PadapandanganIslam, yang membenikannilai kepadasese-onanginsanitu bukanlahsainsnyatetapi sifat keinsanandankema-nusiaannya.Inilah yangbanyakdibicanakanoleh ilmuan Islam ten-tang PengislamanIlmu, yakni pnoses untuk membenikannilaikeinsanandan kemanusiaansejagatkepadainsan yangmenuntutdanmempelajanisesuatuilmu. Kita yakin bahawayangdimaksud-kandenganpembangunanadalahpembangunanmanusianya;yangbermaksudpembinaansakhsiah,adab,akhlakdan perkara-penkarayangmembinanilai kepenibadianinsan.Antaracini-cini nilai kein-

sananmi adalah,- Kekal - Nilai keinsananadalahsesuatuyang abadidan

kekal padadin insan.SejakNabi Adam a.s. dan seterus-nya pananabi, rasul danjugailmuan-ilmuandi sepanjangzaman,mesejataurisalah menekaadalahmengajakmanu-sia kembali kepadapenghayatannilai-nilai munni miseperti adil, amanah,jujur, ikhlas, tidak rasuah, tidakmelakukanmaksiatdansebagainyadi sampingcubamen-jaga din danipada melakukan perkara-perkarayangmeruntuhkansifat keinsananitu sendiri.

- Nilai keinsananyangmulia mi tidak dapat diukur darjatketinggiannyaberdasarkanpandanganfizikal semata-mata. Sebaliknyaia dapatdihayati dan dirasai oleh dininsan tersebutberdasankanpenghayatankepadanilaimurni tersebut.Seseonangyang amanahdani kaca mata‘duniawi’ misalnya, belum tentu ‘ikhlas’ dalam amalanyang dilakukannya. Tetapi sebaliknyaseseorangyangmenghayatisifat-sifatnilai munni sudahpasti ikhlas, ama-nah dan nasa ‘bahagia’ apabila menjalankantanggungja-wab yangdiamanahkan.

73


- Tidak diikat olehperundanganataupenaturan‘duniawi’.Pensoalansakhsiah,adab, akhlak yang membina nilaikemanusiaantidak mungkin diikat oleh penatunanalam,sebaliknyaia diikat oleh kekuatan iman dan ketakwaankepadaAllah. Denganberbekalkanakidahyangluhun mi,menjadikanmanusiaitu sebenannyamanusia.

— Jelmaandan penghayatankepada nilai munni mi akanmenghasilkanmanusiayangbertanggungjawabdantang-gungkira kepadadin, keluanga, masyarakat,negaradanalamsekitan.

Dengandemikian,sainsBarattidak mungkinmelampauiscm-padannyamembincangkanpersoalanyangberbentuknilai mi.

SUMBER ILMU SAtINS DAN ISLAM

Kaedahinduksi adalahkaedahuntuk mencapaisesuatupengentianumum tentang sesuatufenomenaalam yang dicenap. Induksidibina berdasarkanpengalamandan andaiankhusus.Secararing-kas,prosesinduksi tendini danipadatiga peningkatbenikut,

- menganggapsemua fenomenaada hubung kait antanasatudenganyang lain.

- melakukanpencenapan,percubaandan analisis sehinggadapatmenghasilkankesimpulanyangsamadan umum.

- dapatdibuktikankesahihankesimpulanyangdicapai.

Masalahkaedahinduksimi adalahia mengandaikanpenggunakaedahmi mengetahuisegalafakton yang berkaitandenganfeno-menatersebutdanhubunganfenomenami denganparameterluar-anyanglain. Dengandemikian,ahli sainsyangmenganalisismeng-gunakankaedahmi berkecenderunganuntuk mempermudahkanhubungan sesuatuparameterdenganparameteryang lainnya.Dalam realiti mi andaianmudah begini tidak terjadi. Tni pennahdijelaskan oleh Fnitjof Capra melalui dialognya denganThomasMatus dan David Steidl-Rust [1992] dalam bukunyaBelongingtothe Universe: New ThinkingAbout God and Naturetentangteoni

icewujudaneteryangsekarangdinafikan kewujudannya.

74

PENEROKAANAL-QUR’AN MELALUI SAINS

KaedahDeduksi

Kaedahdeduksiadalahsesuatukaedahsainsuntuk menyimpulkanfenomenaalamyangdiambil danipadakesimpulanyangumum. Tahanya menyimpulkansuatu fenomenaalam secarakesimpulanyang umum. Danipadakesimpulanyang umum mi dijangkakansuatufenomenayang lain. Ia menggunakanpendekatanyangselalujuga disebut sebagai logical-positivism;pemikiran yang logik danpositif.

Tendapattiga konsepasasyangmenjadi landasankepadakae-dah deduksimi;

- pengelasan;yakni mengelaskansesuatuobjek dalam settertentu,

- penbandingan;cubamenghubungkanantarasetkelasdanmembandingkannyaantana satu denganlain kelas, dan

— mengkuantitian;mengkuantitatifkansegala fenomenayang dicerapkan.Fenomenaalam mi cubadikuantitatif-kanmelalui suatunumusanmatematikdandinyatakanse-canahukumtententu.Hubunganantanaparameterdanfeno-menayang dicerap,yang dinyatakansecanahubungankuantitatif in kemudiannyadijangkakanuntuk meramalfenomenayang lainnya.

Kelemahankaedahdeduktif mi adalahtidak semuajangkaanitu mempunyaikekuatandanboleh digunakandalamsemuafeno-mena. Misalnya fenomenagenalcangalalcsi dan cakenawalatidakboleh digunakandalamfenomenagenakanalambiasa(klasik) danalamzarah(kuantum).

Sumben ilmu dalam Islam bendasankantiga perkanaberikut(SyedMuhammadNaquib, 1987),

- Ainul yaqin - (pancainderayang waras - atau dikenalijuga sebagaiswapersepsi(selft’erception— tanggapandin).

- Khabar tunun-temurunyangbenardanipadaorang-orangyangberwibawa.Ini terbahagikepadaduaiaitu nabi-nabi(al-’ulum naqliyah) yangwajib dipercayaidan danipadasainsyangdiperakuipadasesuatumasa.

Sumberilmu sains baratyangberdasarkankepadasamaada

75


kaedahinduksiataudeduksiadalahbendasankanprosespencenapan,penganalisismelalui pnosestaakulan(reasoninj~tententudankemu-diannya cuba dilakukan kesimpulan tenhadappemerhatiantadi.Kesimpulanmi penlu seumummungkin agardapatditenima olehsemuaorang di sebarangtempat. Sains Banat tidak memperakuisumbenintuisi atauilham atauyangseumpamadengannya,kenanamereka faham intuisi itu datangdengantiba-tiba dan dengansekonyong-konyongtidak semena-mena,tidak tahu bagaimanadatangnyadanintuisi mi tidak pula memerlukankepadapentahki-kan awam, sedangkanbagi sains Banat pentahkikanawaminilahmenupakancmi sainsyangterpenting.

Prof. Dr. Syed MuhammadAl-Naquib Al-Attas (1987)menambah,

‘SainsBarat memperakuisatukomponenaqa/sahajayangbertanggungja-wab kepadapena/aranatau taaku/an, sedangkansainsh/am membaha-gikanaqa/kepadadua;aqa/juz’:)’y (yangditerima umum)dan aqa/ku/-/:)y (yangmencirikan qa/bu dan bertanggungjawabmenerimahikmahdan intuisi h/amitu). Je/as/ahbetapabesarnyabezasumber-sumberi/musains secarah/am dengansumber-sumberi/mu sainsBarat. Ini/ah jugaha/-ha/yangmerupakan/andasanyangmembezakanfa/safahsainsh/amdengansainsBarat. Tidaksyak/agi, penghayatansainsh/amme/ahirkansainsyangamat berbezadengansainsyangada sekarang(sainsBarat)bukansahajadarzpadasegifa/safah,bahkanjugadar:padasegiarahper-kembangannyauntukkesejahteraanumat manusiasejagat~

Denganperbezaanasasilmu in penjelasantentangfenomenaalamdankejadianalam itu sendini adalahbenbezaantarapenspektifIslam dansains Baratmodenkini.

KESIMPULAN

Walaupunterdapatperbezaanyangbesartentangpendekatanyangdigunakandalam menjelaskanfenomenaalam, namunkita tidakdapatmenafikankepentinganilmu sainsdan teknologi mi. Ilmusainsmestidikuasidenganbaik demi pembangunandin, keluarga,masyarakatdan negana.Malah sejarahtelah menunjukkanyangsesuatutamadunitu tidak mungkin dibangunkantanpapen-capaianilmu sainsdanteknologiyangsetandingsezamannya.Pem-binaanPiramid danTembokBesarNegaraCina telah menunjuk-

76

PENEROKAAN AL-QUR’AN MELALU! SAINS

kin pencapaiyangcemenlangdalam tamadunmenekaberasaskansainsdanteknologimerekapadamasaitu. Begitujugadengansainsperubatan,seni bina dansebagainya.

Namunkita tidak dapatmenafikanbahawatamadun-tamadunbesartendahuluhancundanmusnahakibat tidak adanyapenghayat-an yangbaik tentangnilai-nilai kemanusiaansejagatyangdijelma-kan melalui penghayatannilai qalbu dan nohani yang tinggi.Negaraakanhancursekiranyakita mempunyaiorang-orangyangliterate uneducated,yang mempunyaikeahlianyang tinggi dalamilmu sains Barat tetapi tidak mempunyainilai adab, akhlakdanetika yang murni. Kita memerlukanmanusiayang mempunyaigabungandan kesepaduanantara dua aqal sepentiyang diajukanoleh Islam untuk membangunkandin, masyanakat,negaradandunia mi keselunuhannya.Namun demikian ia bukanlahsuatuyangmudahuntuk direalisasikan.

PenenokaanAl-Qun’an melalui sains adalahtenbatas.Ia diba-taskanoleh ilmu sainsBaratitu sendiniyangmembataskanpenca-nanilmu semata-mataberdasarkankaedahkebersebaban,penaakul-an dansintesistentangfenomenayangdapatdicenapdan dikesanolehinderamanusiasamaadasecanalangsungataudenganbantuanperalatancanggihtanpamengambilkira persoalannilai.

BIBLIOGRAFIAbdullahYusofAll, 1978. TheHo/y Qur’an; TextTrans/ationandCommentary,The

h/amicFoundation.U. Kingdom.

Bueche F.J., 1986. Introduction to Physics For Scientistsand Engineers.FourthEdition, McGraw-Hill Int. Edition,NewYork.

CapraE, 1983. The Turning Point. Flaminga,London.hlm. 26.CapraF., Steindl-RastD. andMatusT., 1992. Be/ongingto the Universe:

NewThinkingAboutGodandNature. PenguinBooks, UK.FishbanePM., GasionowiczS., andThorntonS.T. 1993. Physicsfor Sci-

entistsandEngineers,ExtendedVersion.Prentice-HallInt. Edition. N.JerseyUSA.

GargR, 1990. World FamousScientists.PustakaMahal, N. Delhi.Gang R, 1991. UnexplainedMysteriesof The World. New Burlington

Books, London.Hamka, 1984. ‘Taflir A/-Azhar,Juzu’ IV. YayasanNurul Islam.

77


Hawking. S.W., 1988.A BriefHistory ofTime.BantamBooks, NewYorkKuhn T, 1992. The Trouble With TheHistorica/PhilosophyofScience,Kes-

tuni Jilid 2(1), JurnalASASI. hlm. 11—29.MendawanP., 1986.TheLimits of Science,Oxford University Press,UK.Mohd. Yusof Hj. Othman,1993.BeberapaKritikan TerhadapSainsBarat

Moden, da/amSin WacanaSejarahdanFalsafahSains,Jilid 2, DewanBahasadanPustaka.hlm. 1-20.

Sayid Mujtaba and Rukni Musawi Lan, 1979. Western CivilisationThroughMuslim Eyes. FreeIslamicLiteratureInc., Houston,USA.

ShahanirMohamadZain, 1987. PengenalanSejarahdan Falsafah Sains.AkademiSainsIslam Malaysia (ASASI). KualaLumpur. hIm. 6.

SulaimanNordin, 1993.Bucaillisme,dalamSin WacanaSejarahdanFal-safahSains,Jilid 2. DewanBahasadanPustaka.hlm. 20-31.

Syed MuhammadNaquibAl-Attas, 1987.MenujuKeArah MenjelmakanPandanganSainsIslam, RisalahASASAINS, Akademik Sains IslamMalaysia, 2/87.

SulaimanNordin, 1992. Sains, Falsafah dan Islam, Sin WacanaSejarahdan Falsafah Sains,Jilid 1. DBP, KualaLumpur: hlm. 16-49.

Wan FuadWan Hassan,1990. RingkasanSejarahSains,Dewan BahasadanPustaka,KualaLumpur.

Yayasan PenyelarasPenterjemah/PentafsinAl-Quran Indonesia, tanpatanikh. Al-Qur’an dan Terjemahannya.PercetakanKerajaan ArabSaudi.

78

INDEKS

Abdul Malik al-Fatni,14 Bueche,67Adalberon,30Adelard,31 Campa,1, 10al-Akhdari, 12 Chalcidius,29al-Baqari,14 CharlesDarwin,47al-Biruni, 38 CharlesLyell, 47al-Damanhuri,12 China, 2al-Farabi,21 Copernicus,36-37al-Fatani, 16 Cybele, 28aI-Ghazali,33al-Khatib, 6, 8, 14, 16 Darwin,66al-Khawarizmi, 15, 31 Descartes,40-42,44al-Kindi, 33 dinasti Sung,2al-Minkabawi, 5 DominicusCondisalvo,31al-Razi, 34 dualismeDescartes,40, 43al-Turtusi Ibnu Hamzahal-Maghribi, 5al-Turtusyi, 8 Einstein,66alamjawi, 1 Eucharist,32alam Melayu 1 Euklid,29, 31alam Melayu Islam,12Mi Syakaal-Bani, 10 fahamanmekanisme,40, 42, 43aljabar,3, 5, 11, 13,21,34 falak, 3, 5,7, 11, 13, 15,21AndreasVesalius,38 falsafah,3anjakanparadigma,54 falsafahAflatun, 70Aristotle, 31-34,36-37 faraid,13, 21, 31aritmetik,3, 13, 19, 21, 29,30, 34 Faraday,66

FatherMersenne,41Baha’uddinal-’Amili, 5 fenomenaalam, 67-68BanuMusa,31 Feyeraband,54Bede,29 fikah, 11, 22Boethius,29 Filipina, 1budayasains, 46 Final Causes,42, 44,45budayasains Barat,28, 35 fizik, 47, 52, 53budayasains BaratModen,46-47 Francis Bacon,43-46budayasains Islam,27,35, 38, 46-47 Fritjof Capra,72

79


Fulbert, 30 kaedahkebersebaban,68kaedahinduksi,74

Galen,34-35,37 kaedahmantik, 68Galileo,40, 65-66 kalendar,10Gassendi,40 kejadianalam,66geometri,3, 5, 11, 13, 14, 29-30,46 Kelantan,2Gerard,31 Kemboja, 1Gerbert,30 KementerianPelajaranMalaysia, 20gereja,28—29, 32-33, 37 Kepler,40Giles,33 khurafat,17

kimia, 34, 47Haji ‘Umar bin Ismail Nurudin, 8 konflik, 65Haji ‘Umar Nuruddin,5, 14, 26 kontingensipersekitaran,61Haji Abdul Karim Amrullah, 7 Kota Kuala Krai, 2Hamka, 68 Kuhn, 54, 69Hamzahal-Fansuri,24Haw King, 66Hermetik, 37, 43 logaritma,logical-positivism,75Hj. AhmadMahir, 14Hj. MuhammadNur Ibrahim, 14Hobbes,40 Madagascar,1

Madinah,4Ibn Rushd,33, 34, 38 Maklcah,4Ibn Sina, 31, 33, 37—38 mantik, 3, 4, 11—13, 19, 21Ibnu al-Banna’al-Marrakasyi,~ Marsilio Ficino, 35Ibnu al-Ha’im, 5, 8 MartianusCapella,29Ibnu al-Habdur,~ matematik,1, 3-12, 16-23, 26, 40, 53Ibnu al-Qayyim al-Jauzi,11 matematikmoden,19Ibnu al-Yasamin,~ Medawar,67Ibnu Batutah,2 mekanikkuantum, 69Ibnu Khaldun, 5, 18 Mersenne,40Ibnu Yunusal-Safadi,15 metafizik, 40ilmu duniawi,67 Mithra, 28ilmu yakin, 46 model perubahan,57Imamal-Ghazali, 11, 12 model perubahanfizikal, 58Imamal-Nawawi, 12 Mohd, Yusof, 72imej sains, 56, 63 Mondino de Luzzi, 38Indo-Cina, 10 motivasiekstrinsik,59Indonesia,~ motivasi intrinsik, 59IsaacNewton,45 MuhammadNur al-Haj Ibrahim, 14Isidore de Seville, 29 MuhammadNur al-Ibrahimi, 13Isis, 28 MuhammadNur Muhammadal-Fatani, 12Ismail bin Ibrahim al-Numairi al-Maradin MuhammadSalih Harun, 5

14 ‘~ MuhammadYusufKenali, 7Muwaffiq al-Din Muhammadbin ‘Ali

JAW. Van Ophuysen,7 al-Rahabi,14JabirIbn Hayyan,18, 34 muzik, 3, 29Jesus,32John, 30 Nabi Adam, 35, 44JohnGrant,69 Nabi Sulaiman,44Joshua,33 nahu,22

Nasir al-Din al-Tusi, 15kaedahdedukai,75 naturalismerenaisans,35-36,39-40

80

INDEKS

neoplatonisme, 37 sebab-musabab, 70Newton, 46 sekularisme,47Nicomachus,29 Shaharir,68, 70Niedderer,54 Sibt al-Maradini, 14nilai keinsanan,73 sifat keinsanan,72-73nilai kemanusiaan,72 Sri Lanka, 1Nurudin al-Raniri, 24 SultanAgung, 10

Sultan Baqi Shah,2pancaindera,66 SultanMuazaffarSyah,2PanglimaChengHo, 2 SultanMuhammadSyah,2Paracelcus,35, 37-38 Sumatera,10Pascal,42 sumberilmu, 75Patani,3, 10 SyedAhmadbin Zaini, 7pembudayaanmatematik,1, 23, 25 SyedMuhammadNaquibal-Attas,71, 76pengislamanilmu,73 Syeikh‘Abbas, 5perubahanbertahan,58-59 Syeikh ‘Abdul RahmanMuhammadperubahanfizikal, 57 al-Fatani,5,perubahanimej sains,59 SyeikhAbdul SamadPalembang,24perubahankimia, 58 SyeikhAbu Bakar MuhammadSyata,7perubahantingkah laku, 59 Syeikh Ahmadal-Fatani, 5, 8, 24perubatan,8 Syeiu~Ahmad bin ‘Abdul Latif al-KhatibPeterMedawar,70 al-Minangkabawi,5PhilipppusAureolusTheophrastusBombas-

tusvon Hohenheiem,34 SyeikhAhmadbin ‘Abdul Latifal-Khatib, 6,9

Pierre Gassendi, 42Plato, 29-30 Syeikh Daud al-Fatani, 11, 24Pope Gregory IX, 32 Syeikh Jamil Jambik, 5Pope John xxi, 32 Syeikh Muhammad‘Ali ‘Abdul MutalibPope Sylvester, 30 al-Minkabawi, 5paradigma sains, 52 Syeikh MuhammadSa’id bin Jamaludin, 7paradigma barat, 54 Syeikh Tahir Jalaluddin,5, 8, 15paradigma barn, 52, 53, 56-57, 62, 63 Syeikh Yahya Qabli, 7piramid,76 Syeikh Zainal ‘Abidin bin Muhammadproses induksi, 74 al-Fatani, 11proses taakulan, 76 syirik, 17

Qadi Ibn Rushd, 31 takrif sains, 68

takwim, 10, 15retorik, 22 tasawuf,11RobertBoyle, 40, 42-43, 45 teknosentrik,72Robert,31 Tembok BesarNegaraCina, 76roh kerohanian, 72 teologi, 31

teori kebersebaban, 73

sains,65, 67, 73 teori mekanikklasik, 69sains Barat, 27, 29, 39, 46-47, 68 Thailand, 1sainsBaratModen,27, 35, 46-47 Theodosius, 28sains dan teknologi, 53 ThomasHobbes,45sains Islam,27—28, 47 trigonometri,5, 11, 13sains matematik, 47 Tun Sri Lanang, 24sainstabii, 3, 22saintisme,65 Urduju, 2saraf, 11, 22 usuluddin, 11-12, 21

81


William Gilbert, 39 zakat, 11, 13William Harvey, 38 Ziauddin, 54William, 31 Zubair ‘Umax al-Jailani, 5, 10

82

siri wacana sejarah dan falsafah sains j 5

Documents