hukum pembatalan hibah dari perspektif al...

INTERNATIONAL CONFERENCE ON AQIDAH, DAKWAH AND SYARIAH 2016 (IRSYAD 2016) SEMINAR ANTARABANGSA AKIDAH, DAKWAH DAN SYARIAH 2016 (IRSYAD 2016)

732

HUKUM PEMBATALAN HIBAH DARI PERSPEKTIF AL-SYAFI’I MENERUSI

KARYANYA AL-UMM: SATU ANALISIS

NOOR SYAHIDA ABDUL RAHMAN

PROF. DR. MOHAMAD SABRI HARON

DR. MOHD MUSA SARIP

AZIZAH MAT RASHID

[email protected]

ABSTRAK

Pembatalan hibah (al-ruju’ fi al-hibah atau revocation of hibah) merujuk kepada tindakan penghibah menarik

balik pemberiannya daripada penerima hibah sebelum atau selepas berlakunya pindah milikan (qabd). Artikel

ini akan mengetengahkan pemikiran Imam al-Syafi’i dalam isu pembatalan hibah sebagaimana yang terdapat

di dalam karyanya al-Umm. Imam al-Syafi’i merupakan seorang tokoh pemikiran Islam yang tersohor dan

terkemuka dalam sejarah Islam. Kitabnya al-Umm adalah antara karya Imam al-Syafi’i yang mengandungi

hampir ke semua topik perbincangan utama dalam bidang fiqh termasuklah dalam fiqh al-mu‘amalat.

Metodologi yang digunakan ialah kajian perpustakaan (library research) dan analisis kandungan (content

analysis). Dapatan kajian ini secara deskriptif mendapati Kekuatan yang ada pada pandangan Imam al-

Syafi’i dalam karya al-Umm menerusi perbincangan tajuk pembatalan hibah ini adalah berpaksikan kepada

hadis yang menjadi rujukan istinbatnya dalam pengambilan hukum. Penulisan beliau mengenai konsep

pembatalan hibah khasnya dan karya al-Umm amnya adalah masih lagi relevan dan praktikal serta mampu

menjadi asas yag kukuh dalam memenuhi keperluan umat Islam. Daripada hasil analisis didapati pemberi

hibah berhak membatalkan hibahnya sekiranya tidak berlaku qabd kecuali pemberian bapa kepada anak.

Oleh itu, qabd merupakan syarat yang sempurna dan berkuat kuasanya hibah dan ia menentukan hak

penarikan balik atau pembatalan hibah oleh pemberi hibah.

Kata Kunci: Imam al-Syafi’i, al-Umm, Hibah.

1.0 PENDAHULUAN

Artikel ini akan menganalisis sumbangan pemikiran Imam al-Syafi’i dalam muamalah dengan

tumpuan pada akad hibah sebagaimana yang terdapat di dalam Kitabnya al-Umm. Imam al-

Syafi’i adalah seorang Ulama Fiqh yang tersohor dan terkemuka dalam sejarah Islam. Kelahiran

di Ghazzah, Palestin tahun 150H/767M dan wafat pada tahun 204H/819M di Mesir ketika

berusia 54 tahun. Karya al-Umm hasil buah fikiran beliau ini merupakan antara kitab fiqh utama

yang begitu bernilai dalam pengajian Islam. Analisis pemikiran beliau ini akan tertumpu kepada

penulisan muamalahnya dalam kitab tersebut yang diterbitkan oleh Dar al-Wafa’ Mansurah

Mesir pada tahun 1422H./2001M dan dirujuk secara khusus pada kitab al-Hibah dan kitab

Ikhtilaf al-‘iraqiyyin daripada halaman 259 hingga ke halaman 263 dalam Jilid 8. Penulis

1058

mailto:[email protected]

https://ms.wikipedia.org/wiki/Sejarah_Islam



733

mengetengahkan pemikiran Imam al-Syafi’i berkaitan pembatalan hibah dalam silah zawjiyyah

(hubungan perkahwinan), dalam isu marad al-mawt al-wahib (kematin penghibah), penarikan

balik hibah bapa kepada anak dan hukum pembatalan hibah menurut fuqaha.

Analisis terhadap pemikiran Imam al-Syafi’i dalam akad hibah adalah amat penting

kerana walaupun beliau berada di abad ke 3H./9M, tetapi pemikiran dan penyelesaiannya

terhadap persoalan hibah adalah penting dalam amalan semasa terutamanya kepada Umat Islam

di Malaysia pada milenium ke 3 ini.

2.0 BIOGRAFI RINGKAS IMAM AL-SYAFI’I

Secara ringkasnya nama Imam al-Syafi’i ialah Muhammad bin Idris bin al-`Abbas bin ‘Uthman

bin Syafi'i bin al-Sa’ib bin ‘Ubayd bin ‘Abd Yazid bin Hasyim bin al-Muttalib bin ‘Abd al-

Manaf bin Qusay bin Kilab bin Murrah bin Ka’ab bin Luay al-Qurasyi al-Muttallabi al-Syafi’i

al-Makki1. Beliau memiliki pertalian nasab dengan Rasulullah SAW melalui ‘Abdul Manaf Bin

Qusay. Menurut riwayat Imam al-Bayhaqi, Imam al-Shafi’i dilahirkan di Ghazzah, Palestin

tahun 150H/767M dan wafat pada bulan Rajab tahun 204H/819M di Mesir ketika berusia 54

tahun2. Imam al-Syafi’i hidup pada zaman khalifah Harun al-Rasyid, al-Amin dan al-Makmun

dari dinasti ‘Abbasiyyah3. Menurut al-Suyuti (t.t) Imam al-Syafi’ adalah dikenali sebagai

mujtahid mutlaq mustaqil.4 Imam al-Syafi’i adalah ahli fiqh Islam yang terkemuka dalam sejarah

Islam. Beliau adalah pengasas kepada mazhab Syafi’i, salah satu daripada mazhab Islam yang

banyak diikuti oleh penganut agama Islam. Beliau adalah salah seorang ulama yang pandangan

fiqhnya menjadi rujukan utama majoriti umat Islam. Karya-karya penulisan Imam Syafi’i dalam

1 Al-Daqr, ‘Abd al-Ghani. 2005. Al-Imam al-Syafi’i Faqih al-Sunnah al-Akbar. Damsyiq: Dar al-Qalam. ‘Abd al-

Mu’ti, Faruq. 1992. ‘A’lam al-Fuqaha wa al-Muhaddithin al-Imam al-Syafi’i. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.

Lihat: Tabaqat al-Mufassirin li al-Dawudi 3/98. Jamharah Ansab al-‘Arab li Ibn Hazm 73. 2 Al-Baihaqi. Manaqib al-Syafi’i. tahqiq Ahmad Saqar, al-Qahirah: Dar al-Turas, .t.t.

3 Abdul Karim, M.Ag. 2012. Pola Pemikiran Imam Syafi’i dalam Menetapkan Hukum Islam. Jurnal Adabiyyah Vol

XIII (2) (2013). 4 Imam empat mazhab iaitu Hanafi, Maliki, Syafi‘i dan Hanbali dikenali sebagai mujtahid mutlaq mustaqil, hampir

boleh dikatakan tidak ada lagi mana-mana ulama yang mampu membina metode ataupun kaedah tersendiri dalam

pembinaan hukum melainkan dengan kehendak Allah SWT. Ibn Burhan dalam menjelaskan situasi tersebut

menegaskan bahawa metode mazhab dan kaedah-kaedah dalil telah diambil dari golongan terdahulu (salaf). Oleh itu

tidak harus bagi generasi kemudiannya melakukan sesuatu yang bertentangan dengannya.13 ‘Abd al-Rahman bin

Abu Bakar al-Suyuti (t.t.), al-Radd ‘ala man Akhlada ila al-Ard wa jahila an al-Ijtihad.(t.t.p.):Maktabat al-Thaqafah

al-Diniyyah, h. 39.

https://ms.wikipedia.org/wiki/Fiqah

https://ms.wikipedia.org/wiki/Islam



https://ms.wikipedia.org/wiki/Mazhab_Syafii


734

bidang fiqh serta disiplin ilmu yang berkaitan dengannya cukup untuk menempatkannya di

barisan ulama fiqh yang terbilang hingga kini. Nama Imam al-Syafi’i merupakan satu nama

besar sebagai tokoh pemikiran Islam dan intelektual yang hebat dan dikagumi terutamanya

dalam mencetus idea dan menjana pemikiran kepada perkembangan fiqh Islam termasuk

muamalat. Melihat kepada sumbangan pemikiran Imam al-Syafi’i yang besar terhadap dunia

Islam, para sejarawan bersetuju meletakkan al-Syafi’i sebagai pengasas prinsip perundangan

Islam (The founder of the sciene of jurisprudence)5.

3.0 KITAB AL-UMM KARYA IMAM AL-SYAFI’I

Al-Umm merupakan kitab induk dalam mazhab al-Syafi’i. Ia dinamakan sedemikian kerana

boleh dikatakan semua penulisan dalam mazhab al-Syafi’i berasal daripada kitab ini. Kitab al-

Umm dari satu sudut merupakan kitab fiqh terbesar dan tiada tandingan pada masanya. Kitab ini

membahaskan pelbagai permasalahan hukum, lengkap dengan dalil-dalilnya, sama ada daripada

al-Qur’an, al-Sunnah, al-Ijma’ dan al-Qiyas. Isi kandungan kitab ini adalah sebagai bukti

keluasan ilmu Imam al-Syafi’i dalam bidang fiqh. Sedangkan dari sudut yang lain, ia juga

dianggap sebagai kitab hadith kerana dalil-dalil hadith yang ia kemukakan menggunakan jalur

periwayatan tersendiri sebagaimana layaknya kitab-kitab hadith.

Dalam menghuraikan sesuatu bab ataupun permasalahan hukum, Imam al-Syafi‘i

kadang-kadang menggunakan metode hiwar (soal-jawab), dalam ertikata menghuraikan

pendapat pihak lain yang diadukan kepadanya sebagai pertanyaan, kemudian dibalasnya dalam

bentuk jawapan. Hal itu jelas dilihat, umpamanya ketika ia menolak penggunaan al-istihsan. Dan

dalam sesetengah kes yang lain beliau menggunakan metode bayan (eskplan) dalam ertikata

menghuraikan secara panjang lebar suatu masalah dengan memberikan penetapan hukumnya

berdasarkan prinsip-prinsip yang dianutinya tanpa ada pertanyaan. Hal seperti ini terbukti dalam

penjelasannya mengenai persoalan muamalat, munakahat dan lai-lain persoalan fiqh.

4.0 HUKUM PEMBATALAN ATAU PENARIKAN BALIK HIBAH MENURUT FUQAHA.

4.1 Penarikan Balik Hibah Sebelum Qabd

5 Esler, Anthony. 1992. The Human Venture; A word History. Prentice Hall, New Jersey (Edisi ke 3).


735

Fuqaha berselisih pendapat tentang hukum penarikan balik hibah sebelum qabd iaitu:

Pendapat pertama yang merupakan pendapat Mazhab Hanafi, Syafi’i, Imamiyyah, Zaiydiyyah

dan satu riwayat daripada mazhab Hanbali mengharuskan penarikan balik hibah sebelum qabd.6

Mereka berhujah berdasarkan ijmak para sahabat Rasulullah SAW yang mengharuskan

penarikan balik hibah sebelum qabd7 dan ia dikuatkan lagi dengan hujah-hujah yang telah

dikemukakan dalam masalah keperluan qabd dalam akad hibah.

Pendapat kedua pula merupakan pendapat Mazhab Maliki dan Zahiri tidak mengharuskan

penarikan balik hibah sebelum qabd. Mereka berhujah berdasarkan firman Allah SWT :

Terjemahan:

“Wahai orang yang beriman, penuhi serta sempurnakanlah perjanjianperjanjian...”

(Surah al-Maidah, ayat 1)

Akad hibah berkuat kuasa dengan lafaz ijab dan qabul dari pemberi dan penerima sehingga

memberi kesan kewajipan menunaikan janji yang telah diakad tanpa perlu kepada qabd. Mereka

juga berhujah dengan logik akal dengan mengatakan bahawa akad hibah adalah seperti akad-

akad lain yang tidak perlu kepada qabd sebagai syarat sah sesuatu akad.8

Dan Pendapat ketiga merupakan pendapat Mazhab Hanbali daripada riwayat yang lain

mengharuskan penarikan balik hibah sebelum qabd sekiranya barang yang dihibahkan itu

berbentuk barang yang disukat atau ditimbang. Namun sekiranya barang yang dihibah itu tidak

6 Hasan Muhammad Buda. 2004. Mawani’ al-Ruju’ fi al-Hibah fi al-Fiqh al-Islamiy wa al-Qanun al-Wad’i.

Iskandariyyah: Dar al-Jami’ah al-Jadidah li al-Nasyr. 7 Ibn Qudāmah, ‘Abd Allah bin Ahmad. t.th. al-Mughni. Juz. 6. Beirut: Dār al-Kitāb al-’Arabi.

8 Hasan 2004, hlm 72. Noor Lizza Binti Mohamed Said, Mohd Ridzuan Bin Awang & Amir Husin Bin Mohd Nor.

Qabd Dan Hukum Penarikan Balik Hibah. Jurnal Muamalat Bil. 3 • 2010.


736

boleh disukat atau ditimbang, tidak harus menarik balik hibah tersebut sebelum berlakunya

qabd.9

4.2 Penarikan Balik Hibah Selepas Qabd

Penarikan balik hibah yang telah sempurna dengan qabd oleh penerima hibah selain dari hibah

seorang bapa kepada anaknya juga telah menjadi perselisihan fuqaha tentang keharusan.

Perselisihan tersebut terbahagi kepada tiga pendapat iaitu:

Pendapat pertama yang merupakan pendapat mazhab Syafi’i10

, Hanbali, Abu Thawri, Ibn

Hazm, Daud al-Zahiry dan sahabatsahabatnya. Mereka berpendapat bahawa hibah yang telah

sempurna11

tidak harus bagi pemberi hibah menarik balik hibahnya.3812

Mereka berhujah dengan

dalil-dalil berikut:

i. Firman Allah SWT :

...

Terjemahan: “Wahai orang-orang yang beriman, penuhi serta sempurnakanlah perjanjian-

perjanjian ...”

(Surah al-Maidah : 1)

Hibah merupakan akad yang wajib ditunaikan dan tidak harus ditarik balik.

ii. Sabda Rasulullah SAW:

...

Maksud: Orang yang menarik balik hibahnya seperti anjing yang muntah kemudian memakan

muntahnya kembali.

9 Ibid.

10 Al-Syafi’i, Muhammad Bin Idris. 2001. al-Umm. Mansurah Mesir: Dar al-Wafa’. J uz 8, hlm 263. 11 Hibah yang sempurna menurut mazhab Syafi’i dan Hanbali ialah barang yang dihibah telah diterima oleh

penerima hibah (qabd) dan menjadi miliknya. Manakala menurut mazhab Zahiri, hibah dikira sempurna dengan

sempurnanya akad. 12

Ibn Qudamah t.t., hlm 290.


737

iii. Sabda Rasulullah SAW lagi sebagaimana yang diriwayatkan oleh Ibn Abbas dan Ibn Umar:

Maksud:

Tidak halal bagi seseorang yang memberi hibah menarik balik hibahnya kecuali hibah bapa

kepada anaknya. (Al-Qazwini t.th.: 2:295)

Rasulullah SAW menyamakan penarikan balik hibah dengan satu gambaran yang teruk yang di

luar tabiat semula jadi manusia yang baik iaitu gambaran seperti anjing yang menelan semula

muntahnya.

Pendapat kedua pula merupakan pendapat mazhab Hanafi, Imamiyyah dan Zaydiyyah

13bahawa sekiranya hibah itu diberikan kepada ajnabi

14dan telah sempurna pemberian hibah

dengan qabd oleh penerima hibah, maka tidak terhalang pemberi hibah daripada menarik balik

hibah yang telah diberikan kecuali jika terdapat salah satu daripada perkara yang menghalang

penarikan balik hibah.15

Sungguhpun begitu, menurut fuqaha mazhab Hanafi ia makruh dan tidak

digalakkan.16

Pendapat ketiga merupakan pendapat al-Nakhaie, al-Thawri dan Ishak bahawa hibah boleh

ditarik balik sekiranya diberikan kepada selain dari kaum kerabat dan hibah yang tiada syarat

13

Hasan 2004, hlm 73. 14

Sesiapa yang bukan tergolong daripada kaum kerabat yang menjadi

mahram kepada pemberi hibah 15

Muhammad Husni 1994, hlm 100. 16

Al-Qadiri 1997, 7 hlm 494.


738

balasan walaupun telah sempurna penyerahan hibah tersebut.17

Mereka berhujah dengan athar

saidina Umar:

,

Maksud:

Sesiapa yang memberi hibah kepada seseorang yang mempunyai hubungan kekeluargaan

dengannya adalah harus, dan sesiapa yang memberi hibah kepada selain daripada yang

mempunyai hubungan keluarga dengannya dia lebih berhak ke atas hibah tersebut kerana tidak

mendapat apa-apa ganjaran daripadanya.18

Berdasarkan athar di atas, tidak harus menarik balik pemberian hibah kepada seseorang yang

mempunyai hubungan kekeluargaan sama ada boleh dikahwini atau pun tidak dengan tidak

mengkhususkan kepada keluarga yang boleh dikahwini sahaja seperti pendapat mazhab Hanafi.

5.0 PANDANGAN IMAM AL-SYAFI’I TENTANG PEMBATALAN HIBAH

Di antara pandangan Imam al-Syafi’i tentang isu-isu pembatalan hibah adalah seperti berikut;

5.1 Penarikan Balik Atau Pembatalan Hibah Dalam Silah al-Zawjiyyah (Hubungan

Perkahwinan)

Dalam silah zawjiyyah apabila suami atau isteri menghibahkan sesuatu kepada pasangannya,

maka penghibah tidak diharuskan untuk meruju’ hibahnya. Asas kepada larangan ruju’ ini ialah

hibah yang dilakukan semasa tempoh perkahwinan bermaksud untuk menguatkan ikatan kasih

sayang antara suami dan isteri. Dengan demikian, keutuhan kasih sayang antara mereka dianggap

sebagai balasan kepada penghibah. Oleh itu, penghibah dihalang daripada melakukan ruju’.19

Selain itu, menurut al-Kasani dan al-Zuhaily pertalian suami isteri adalah sama dengan pertalian

17

Muhammad Husni 1994, hlm 100. 18

Ibn Qudamah t.t. hlm, 290 19 ‘Ali Haydar. tt. Durar Al-Hukkam Sharh Majallah Al-Ahkam. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. Jld. 2. hlm 408.


739

kekeluargaan (silah al-qarabah) dari sudut suami isteri boleh mewarisi antara satu sama lain.

Oleh sebab hubungan kekeluargaan juga merupakan mawani’ (sekatan) kepada ruju’, maka

begitulah halnya dengan hubungan suami isteri.20

Dalam Mazhab Hanafi, larangan ruju’ atas dasar hubungan suami isteri ini mestilah hibah

tersebut dilakukan dalam tempoh perkahwinan. Oleh yang demikian, hibah yang dilakukan

sebelum perkahwinan boleh diruju’ selagi tidak terdapat mawani’ yang lain. Sebaliknya,

penghibah tidak berhak meruju’ pemberiannya jika perceraian berlaku selepasa hibah yang

dilakukan dalam perkahwinan tersebut. Selain demikian, Imam Abu Hanifah memberi

penekanan bahawa ruju’ juga tidak dibenarkan sekiranya isteri membuat dakwaan bahawa

hibahya kepada suami diluar kerelaannya iaitu dengan paksaan suami.21

Sebaliknya Imam al-

Syafi’i mensyaratkan semestinya untuk melaksanakan hibah adalah secara sukarela dan tiada

unsur paksaan.22

Dalam menghuraikan tentang isu ini, melalui karyanya al-Umm, Imam al-

Syafi’i menegaskan dengan kenyataan bahawa:

Maksud:

Apabila seseorang wanita menydekahkan/menghibahkan sesuatu, mahar atau hutang kepada

suaminya, kemudian dia mendakwa bahawa hibah tersebut berlaku di atas paksaan suaminya

dengan dia mengemukakan bayyinah (keterangan) yang menyatakan bahawa suami

memaksanya atas yang demikian. Kata Imam al-Syafi’i aku batalkan hibah tersebut.23

Jika dianalisis dapatlah disimpulkan bahawa pandangan Imam al-Syafi’i di atas ternyata kerelaan

pemberi hibah merupakan syarat penting kepada kesahan hibah. Pandangan Imam al-Syafi’i ini

sememangnya ada asasnya kerana sesuatu hibah itu daripada satu pihak kepada pihak yang lain

20 Al-Kasani. 2003: 8/133. 21

Al-Syafi’i, Muhammad Bin Idris. 2001. al-Umm. Mansurah Mesir: Dar al-Wafa’. J uz 8, hlm 259 22

Ibid. 23

Ibid


740

biarpun suami isteri yang wujud hubungan zawjiyyah tidak harus berlaku kecuali dengan

kerelaan kedua-dua pihak.

5.2 Pembatalan Hibah Dalam Isu Marad Mawt al-Wahib (Kematian Penghibah)

Dalam persoalan ini, menurut Imam al-Syafi’i apabila penghibah sakit lalu meninggal dunia, ahli

warisnya tidak diberi hak untuk meruju’ hibah tersebut daripada penerima hibah. Hal demikian

kerana hak ruju’ merupakan hak ekslusif penghibah sahaja. Oleh itu, hak tersebut tidak boleh

dipindahkan kepada ahli waris penghibah selepas kematiannya kerana ahli waris dianggap

sebagai orang luar dalam akad hibah melainkan sekiranya mawhub (harta yang dihibah) tersebut

belum dipindah milik, dalam ertikata lain tidak berlaku qabd (serahan). Imam al-Syafi’i

berpendapat bahawa qabd ialah syarat untuk menguatkuasakan akad hibah. Menurutnya, hibah

yang berlaku dengan semata-mata ijab dan qabul antara penghibah dan penerima hibah belum

berkuatkuasa. Dengan demikian mawhub tersebut menjadi hak perwarisan. Dalam menghuraikan

persoalan tersebut, Imam al-Syafi’i menjelaskan pandangannya dengan menyatakan bahawa:

Maksud:

Apabila seseorang menghibahkan masa sakitnya suatu hibah, lalu belum diterima oleh penerima

hibah sesuatu yang dihibahkan sehingga penghibah meninggal, maka tidaklah bagi yang

dihibahkan itu sesuatu dan hibah tersebut bagi para waris penghibah.24

Merujuk kepada pandangan Imam al-Syafi’i ini menunjukan bahawa perlunya qabd dalam hibah

dan tidak sabit berlakunya pemilikan melainkan dengan qabd.

24

Al-Syafi’i, Muhammad Bin Idris. 2001. al-Umm. Mansurah Mesir: Dar al-Wafa’. J uz 8, hlm 263.


741

5.3 Penarikan Balik Hibah Bapa Kepada Anak

Jumhur fuqaha daripada mazhab Maliki, Syafi’i25

, Hanbali dan Zahiri berpendapat bahawa bapa

diharuskan menarik balik hibah yang telah diberikan kepada anak26

dengan beberapa syarat

tertentu sama ada tujuan penarikan balik tersebut untuk memberi kesamarataan pemberian di

kalangan anak-anak atau tanpa tujuan tersebut.27

Namun menurut mazhab Syafi’i, sekiranya

pemberian tersebut telah diberikan secara adil antara anak-anak dan tiada apa-apa keuzuran yang

menyebabkan bapa menarik balik hibahnya seperti anak telah derhaka atau pemberian tersebut

menyumbang kepada kemaksiatan yang dilakukan oleh anak, maka hukum bapa menarik balik

hibahnya adalah makruh.28

Jumhur fuqaha mengharuskan penarikan balik hibah bersandarkan

kepada sabda Rasulullah SAW yang diriwayatkan oleh Ibn Abbas dan Ibn Umar:

Maksud:

Tidak halal bagi seseorang yang memberi pemberian atau hibah menarik balik hibahnya kecuali

hibah bapa kepada anaknya, dan diumpamakan orang yang menarik balik hibahnya seperti

anjing yang makan apabila telah kenyang dia memuntahkannya kemudian dia kembali memakan

muntahnya. (Al-Hakim 1990, 2:53)

Mazhab Hanafi, al-Thawuri dan satu riwayat lain daripada Imam Ahmad berbeza pendapat

dengan jumhur fuqaha dengan tidak mengharuskan penarikan balik hibah bapa kepada

anaknya.29

Mereka berhujah berdasarkan sabda Rasulullah SAW :

25

Al-Syafi’i, Muhammad Bin Idris. 2001. al-Umm. Mansurah Mesir: Dar al-Wafa’. J uz 8, hlm 260. 26

Al-Zuhaily, Wahbah. 1997. Al-Fiqh al-Islami wa Adillatih. Beirut: Dar al-Fikr. Juz 5. Hlm 4005. Al-Damiri

2004, hlm 556-557 27

Ibn Qudamah t.t hlm 252; Inas 1993, hlm 90-91 28

Inas 1993, hlm 92 29 Ibn Qudamah t.t. hlm 270.


742

(Riwayat al-Bukhari)

Terjemahan:

Orang yang menarik balik hibahnya seperti anjing yang muntah kemudian memakan muntahnya

kembali.

Saidina ‘Umar pula telah berkata: “Sesiapa menghibahkan sesuatu dengan tujuan untuk

mengeratkan silaturrahim atau bertujuan untuk bersedekah maka tidak harus menarik balik

hibahnya.”30

Jumhur fuqaha telah berselisih pendapat tentang siapakah selain bapa yang dikira hukumnya

sebagai bapa yang diharuskan menarik balik hibah yang telah diberikan kepada anak:

Pendapat pertama yang merupakan pendapat Mazhab Maliki berpendapat bahawa keharusan

menarik balik hibah hanya diberikan kepada bapa sahaja31

sama ada anak tersebut lelaki ataupun

perempuan, kanak-kanak atau dewasa, kaya atau miskin dengan syarat harta yang dihibah masih

menjadi milik anak dan tidak terikat dengan hak orang lain.32

Namun ibu juga berhak menarik

balik hibah daripada anaknya yang masih mempunyai bapa tidak kira anak tersebut masih kecil

atau telah dewasa. Tetapi sekiranya anak tersebut masih kecil dan telah kematian bapa, ibu tidak

diharuskan menarik balik hibah walaupun pemberian itu sebelum kematian bapanya kerana anak

kecil yang kematian bapa dikira sebagai anak yatim yang dilarang menarik balik hibah

daripadanya seperti hukum sedekah.33

Pendapat kedua pula merupakan pendapat Mazhab Syafi’i dan Hanbali yang berpendapat

penarikan balik hibah diharuskan kepada bapa dan usulnya iaitu datuk dan nenek, begitu juga

30

Ibn Qudamah t.t. hlm 271 31

Al-Zuhayli 2007 hlm 154 32 Inas 1993, hlm 91. Noor Lizza Binti Mohamed Said et.al. Qabd Dan Hukum Penarikan Balik Hibah. Jurnal

Muamalat Bil. 3 • 2010. 33 Hasan 2004, hlm 80. Noor Lizza Binti Mohamed Said et.al. Qabd Dan Hukum Penarikan Balik Hibah. Jurnal

Muamalat Bil. 3 • 2010.


743

kepada ibu dan usulnya34

walaupun berlainan agama menurut pendapat yang masyhur.

Keharusan tersebut tanpa melihat kepada kedudukan anak sama ada ia miskin atau kaya dan

sama ada ia masih kecil ataupun telah dewasa dan juga sama ada sebelum atau selepas qabd 35

.

berdasarkan sabda Rasulullah SAW sebagaimana yang diriwayatkan oleh Ibn Abbas dan Ibn

Umar yang mengharuskan penarikan balik hibah daripada seorang bapa kepada anaknya.36

Keharusan datuk atau nenek menarik balik hibah yang telah diberikan kepada cucunya adalah

dengan bersandarkan ayatayat Allah SWT yang menggunakan lafaz bapa untuk datuk seperti

firman Allah SWT:

... ...

(Surah Yusuf, ayat 38)

Maksud:

... dan aku menurut agama bapa dan datuk nenekku: Ibrahim dan Ishak serta Yaakub ...

Lafaz آَباِئي yang bermaksud bapa-bapaku telah digunakan untuk Nabi Ibrahim dan Nabi Ishak

yang merupakan datuk kepada Nabi Yusuf a.s. Oleh itu, kedudukan datuk dan nenek adalah

sama dengan kedudukan bapa yang diberi keharusan menarik balik hibah yang telah diberikan

kepada cucunya sebagaimana keharusan yang diberikan kepada bapa dan ibu.37

Syarat-syarat yang mengharuskan penarikan balik hibah mengikut pendapat fuqaha:

i. Harta yang dihibahkan masih menjadi milik anak yang menerima hibah. Sekiranya

harta atau barang yang dihibah itu telah menjadi milik orang lain sama ada telah

dijual, telah diwakafkan atau telah dihibahkan dan telah berlaku qabd maka bapa

34 Al-Syarbini, Mughni al-Muhtaj 401/2. Al-Muhazzab 447/1. Al-Damiri 2004, 154. Noor Lizza Binti Mohamed

Said et.al. Qabd Dan Hukum Penarikan Balik Hibah. Jurnal Muamalat Bil. 3 • 2010. 35

Al-Sharbini t.t. hlm173 36

Al-Sharbini 1994, hlm 568 37

Hasan 2004, hlm 82. Noor Lizza Binti Mohamed Said et.al. Qabd Dan Hukum Penarikan Balik Hibah. Jurnal

Muamalat Bil. 3 • 2010.


744

tidak harus menarik kembali hibahnya. Ia merupakan syarat yang ditetapkan oleh

mazhab Maliki, Shafi’i dan Hanbali.38

ii. Harta atau barang yang dihibahkan masih berada di dalam jagaan atau urusan anak

yang menerima hibah. Sekiranya anak telah menggadaikan barang yang dihibahkan

oleh bapanya atau pun dia telah muflis dan ditegah daripada menguruskan hartanya,

maka bapa tidak boleh menarik balik hibah tersebut bagi menjaga kepentingan

pemiutang atau orang yang memegang barang gadaian tersebut. Namun sekiranya

barang yang dicagarkan tadi telah menjadi milik anak yang menerima hibah kerana

telah diselesaikan hutangnya, maka bapa berhak menarik balik hibah tersebut. Ia

merupakan pendapat mazhab Hanbali.39

Namun begitu, fuqaha mazhab Shafi’i tidak

menjadikan gadaian dan pinjaman atas tanah yang dihibah sebagai halangan untuk

bapa menarik balik hibahnya kerana barang yang dihibah masih di bawah penguasaan

anak. Dikecualikan dalam masalah ini, sekiranya bapa telah gila, maka dia atau

walinya tidak boleh menarik balik hibah yang telah diberikan kepada anak walaupun

harta tersebut masih di bawah penguasaan anak kerana tidak sah penarikan balik

ketika dalam keadaan gila sehinggalah dia telah sihat.40

iii. Hibah yang diberikan bukan menjadi sebab orang menyukai anak yang menerima

hibah atau mendapat kedudukan dalam masyarakat. Sebagai contoh, disebabkan

pemberian hibah seorang bapa kepada anaknya masyarakat sekeliling ingin

bermuamalah, berhutang atau memberi hutang atau berkahwin dengan anak yang

menerima hibah tersebut. Dalam masalah ini, bapa tidak diharuskan menarik balik

hibah menurut pendapat mazhab Maliki dan juga menurut satu riwayat daripada

Imam Ahmad kerana hibah tersebut berkait dengan hak orang lain selain anak yang

menerima hibah. Penarikan balik hibah tersebut akan mendatangkan kemudaratan ke

atas orang lain dan ia dilarang dalam Islam41

sebagaimana sabda Rasulullah SAW:

38

Al-Damiri 2004, hlm 558. Noor Lizza Binti Mohamed Said et.al. Qabd Dan Hukum Penarikan Balik Hibah.

Jurnal Muamalat Bil. 3 • 2010.

39 Muhammad Husni 1994, hlm 113. Noor Lizza Binti Mohamed Said et.al. Qabd Dan Hukum Penarikan Balik

Hibah. Jurnal Muamalat Bil. 3 • 2010. 40

Al-Sharbini t.t., hlm173 41

Ibn Qudamah t.t. hlm 278; Muhammad Husni 1994, hlm 114


745

iv.

)الحاكم رواه (

Terjemahan:

“Tidak boleh mudarat dan memudaratkan.” (Al-Hakim 1990, 2:66)

Namun Imam Ahmad dalam riwayat lain berpendapat bahawa dalam situasi tersebut bapa

diharuskan menarik balik hibahnya berdasarkan sabda Rasulullah SAW:

Maksud:

Tidak halal bagi seseorang memberi sesuatu pemberian kemudian dia menarik balik pemberian

tersebut kecuali apa yang diberi oleh bapa kepada anaknya. (Al-Qazwini t.th.: 2:295)

iv. Tidak berlaku pertambahan yang tidak boleh diasingkan atau dipisahkan pada barang yang

dihibah seperti lemak atau gemuk. Ia merupakan salah satu riwayat daripada Imam Ahmad yang

tidak mengharuskan bapa menarik balik hibah daripada anaknya yang telah berlaku pertambahan

yang tidak boleh diasingkan. Menurut mazhab Maliki pertambahan atau pengurangan yang

berlaku ke atas barang yang dihibahkan kepada anak dihalang daripada ditarik balik oleh bapa.42

Namun terdapat riwayat lain daripada beliau dan juga pendapat mazhab Syafi’i yang

mengharuskan bapa menarik balik hibah jika berlaku pertambahan yang tidak boleh diasingkan

daripada barang yang dihibah. Begitu juga pertambahan yang boleh diasingkan atau dipisahkan

daripada barang yang dihibah seperti buah-buahan dari kebun yang telah dihibah, bapa

diharuskan menarik balik hibahnya menurut mazhab Syafi’i.43

42

Al-Zuhayli 1989, hlm 27 43

Al-Damiri 2004, hlm 561


746

v. Tidak bertujuan untuk mendapat balasan atau ganjaran di akhirat atau untuk mengeratkan

hubungan silatur rahim dan kasih sayang antara mereka menurut pendapat mazhab Maliki.

6.0 ANALISIS DAN KESIMPULAN

Dari paparan ringkas di atas dapat disimpulkan bahwa Imam al-Syafi’i dalam kapasitinya

sebagai seorang ulama ensiklopedis yang disegani, telah memberikan sumbangan pemikiran

yang amat besar terhadap bidang muamalat. Utamanya dalam bab yang sedang diperbincangkan,

iaitu pembatalan atau penarikan hibah secara khusus dan kajian fiqh muamalah secara umum.

Sebagaimana terdapat dalam kitabnya al-Umm. Sumbangan pemikiran dan kontribusi Imam al-

Syafi’i ini sangat penting bagi perkembangan dan pertumbuhan muamalah Islam secara umum,

utamanya jika dikaitkan dengan implementasinya di Malaysia. Perselisihan fuqaha berkaitan

hukum penarikan balik hibah ini adalah berhubung kait dengan pendapat fuqaha serta hujah

mereka berkaitan dengan keperluan qabd dalam akad hibah. Golongan yang berpendapat bahawa

hibah tidak berkuat kuasa tanpa qabd, mengharuskan penarikan balik hibah sebelum qabd.

Sebaliknya golongan yang berpendapat bahawa qabd bukan syarat berkuat kuasanya hibah dan

hibah berlaku hanya dengan akad, tidak mengharuskan penarikan balik hibah sebelum qabd.

Namun dalam masalah penarikan balik hibah selepas qabd jumhur fuqaha kecuali mazhab

Hanafi, Imamiyyah dan Zaidiyah berpendapat tidak harus menarik balik hibah setelah sempurna

akad dan qabd. Mereka berpendapat, akad hibah sempurna dan berkuat kuasa dengan

sempurnanya qabd oleh penerima hibah. Manakala mazhab Hanafi, Imamiyyah dan Zaidiyyah

mengharuskan penarikan balik hibah yang telah sempurna qabd daripada penerima hibah yang

bukan tergolong daripada kaum kerabat yang tidak boleh dikahwini. Pemberi hibah lebih berhak

ke atas harta yang dihibah namun hubungan kekeluargaan atas dasar pertalian darah dan kasih

sayang perlu dipelihara agar ia tidak musnah dengan penarikan balik hibah. Oleh itu, golongan

ini tidak mengharuskan penarikan balik hibah seorang bapa kepada anaknya bertentangan

dengan pendapat jumhur fuqaha yang mengharuskannya. Mazhab Hanafi juga tidak

mengharuskan penarikan balik hibah yang dibuat dengan syarat balasan. Keperluan qabd dalam

hibah adalah bertujuan bagi memastikan kesungguhan pemberi hibah menghibahkan barang yang

dihibah kepada penerima dan membuktikan kerelaan penerima hibah menerima hibah yang

diberikan sama ada ia berbentuk harta alih atau pun harta tak alih. Ini kerana, penerima hibah


747

mempunyai pilihan sama ada menerima atau menolak pemberian tersebut. Begitu juga dengan

pemberi hibah, dia berhak menarik balik pemberiannya sekiranya dia berhajat kembali kepada

barang yang dihibah selagi tidak diterima milik atau diqabd oleh penerima hibah. Antara bentuk

qabd yang perlu dilaksanakan oleh penerima hibah adalah sama ada dengan mengambil terus

barang yang dihibahkan, mengambil milik surat hak milik (geran tanah), menyelesaikan

pertukaran hak milik, mengerjakan atau menduduki tanah ataupun rumah yang dihibah,

mengambil kunci rumah ataupun menandatangani borang-borang berkaitan sebagai tanda

penerimaan44

. Hasil analisis pemikiran Imam al-Syafi’i jelas menunujukan bahawa kedudukan

qabd dalam hibah adalah berhubung kait dengan hukum penarikan balik hibah. Hibah sempurna

dan berkuat kuasa dengan sempurnanya qabd oleh penerima hibah. Akad yang telah sempurna

tidak diharuskan untuk ditarik balik atau dibatalkan oleh pemberi hibah kecuali dalam masalah

pemberian hibah seorang bapa kepada anaknya.

RUJUKAN

‘Abd al-Mu’ti, Faruq. 1992. ‘A’lam al-Fuqaha wa al-Muhaddithin al-Imam al-Syafi’i. Beirut:

Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.

Abdul Karim, M.Ag. 2012. Pola Pemikiran Imam Syafi’i dalam Menetapkan Hukum Islam.

Jurnal Adabiyyah Vol XIII (2) (2013).

‘Abd al-Rahman bin Abu Bakar al-Suyuti (t.t.), al-Radd ‘ala man Akhlada ila al-Ard wa jahila

an al-Ijtihad.(t.t.p.):Maktabat al-Thaqafah al-Diniyyah.

‘Ali Haydar. tt. Durar Al-Hukkam Sharh Majallah Al-Ahkam. Beirut: Dar al-Kutub al-

‘Ilmiyyah.

44 Noor Lizza Binti Mohamed Said, Mohd Ridzuan Bin Awang & Amir Husin Bin Mohd Nor. Qabd Dan Hukum

Penarikan Balik Hibah. Jurnal Muamalat Bil. 3 • 2010.


748

Al-Baihaqi. t.t. Manaqib al-Syafi’i. tahqiq Ahmad Saqar, al-Qahirah: Dar al-Turath.

Al-Daqr, ‘Abd al-Ghani. 2005. Al-Imam al-Syafi’i Faqih al-Sunnah al-Akbar. Damsyiq: Dar al-

Qalam.

Esler, Anthony. 1992. The Human Venture; A word History. Prentice Hall, New Jersey (Edisi ke 3).

Al-Nawawi, Abi Zakariyya Mahy al-Din, al-Majmu‘ Sharh al-Muhadhdhab Jeddah: Maktabah

al-Irsyad. Juz, 1.

Al-Syafi’i, Muhammad Bin Idris. 2001. Al-Umm. Mansurah: Dar al-Wafa’. Juz. 5&8

Al-Syarbini, Syams al-Din Muhammad bin Muhammad. (2006), Mughni al-Muhtaj ‘ila Ma’rifah

Ma’ani Alfaz al-Minhaj. J. 1. Kaherah : Al-Maktabah al-Tawfiqiyyah.

Al-Asyqar, Muhammad Sulayman ‘Abd Allah. 1419H/1998M. Al-Mujalla. Damsyiq: Dar al-

Qalam. Juz. 2.

Al-Qaylubi, Shihab al-Din Ahmad bin Ahmad bin Salamah dan ‘Umayrah, Shihab al-Din

Ahmad al-Barlisi, Hashiyatan Qalyubi wa ‘Umayrah. Dar al-Fikr.

Al-Zuhaily, Wahbah. 1409H/1989M. Al-Mu’tamad fi al-Fiqh al-Syafi’i. Damsyiq: Dar al-Qalam.

Juz. 3.

Hasan Muhammad Buda. 2004. Mawani’ al-Ruju’ fi al-Hibah fi al-Fiqh al-Islamiy wa al-Qanun

al-Wad’i. Iskandariyyah: Dar al-Jami’ah al-Jadidah li al-Nasyr.

Ibn Rusyd, Muhammad bin Ahmad. 1416H/1996M. Bidayah al-Mujtahid wa Nihayah al-

Muqtasid. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. Jld. 5.


749

Ibn Qudamah, Muwaffaq al-Din ‘Abd Allah bin Ahmad. t.th. al-Mughni. Beirut: Dar al-Kitab al-

‘Arabi. Juz. 6.

Noor Lizza Binti Mohamed Said, Mohd Ridzuan Bin Awang & Amir Husin Bin Mohd Nor.

Qabd Dan Hukum Penarikan Balik Hibah. Jurnal Muamalat Bil. 3 • 2010.

hukum pembatalan hibah dari perspektif al...

Documents