435

Nusyuz Dan Syiqaq Dalam Rumahtangga: Sorotan Literatur

Mohd Shukri bin Ahmad Termizi & Che Maryam Ahmad

Universiti Kebangsaan Malaysia

ABSTRAK

Setiap pasangan berkahwin akan mengalami ujian dalam perkahwinan, malah setiap tahun

berlaku peningkatan kadar permasalahan rumahtangga dan perceraian yang boleh memberi

kesan dalam keharmonian institusi kekeluargaan. Secara tidak lansung ia melibatkan

nusyuz dan syiqaq kerana ia merupakan faktor utama keruntuhan sebuah institusi

kekeluargaan. Sehubungan itu timbul persoalan apakah faktor utama berlakunya nusyuz

dan syiqaq rumahtangga dalam konteks masa kini. Seterusnya bagaimana pendekatan yang

di ajar oleh Islam dan secara praktikalnya melalui perundangan dalam menangani isu

tersebut. Justeru, kertas kerja ini menyoroti kajian lepas berkaitan konsep nusyuz dan

syiqaq dalam rumahtangga. Analisis literatur dibuat untuk mengkaji konsep nusyuz dan

syiqaq, mengenal pasti faktor berlakunya nusyuz dan syiqaq serta usaha penyelesaiannya

daripada pelbagai aspek. Kajian ini berbentuk kualitatif dengan mengambil pendekatan

analisis kandungan. Hasil sorotan literatur ini mendapati bahawa perbincangan terhadap

nusyuz dan syiqaq perlu diperluaskan kerana masih terdapat kekaburan memahami

peruntukan syiqaq dalam undang-undang. Kajian juga mendapati faktor tiada

persefahaman yang berkait dengan ekonomi, pendidikan, perkahwinan usia muda,

perkahwinan usia singkat, poligami, komunikasi adalah antara faktor berlaku nusyuz dan

shiqaq. Jabatan agama Islam dan juga undang-undang mempunyai pendekatan yang khusus

sebagai mekanisme penyelesaian nusyuz dan syiqaq dalam rumahtangga, seperti melalui

proses rundingcara, jawatankuasa pendamai dan hakam.

Kata Kunci: Nusyuz, syiqaq, nafkah, rundingcara; jawatankuasa pendamai; hakam

Pengenalan

Asas pembinaan sesebuah perkahwinan adalah untuk keluhuran dan ketenteraman hidup,

justeru keluarga bahagia merupakan satu keluarga yang dapat merasa senang antara satu

sama lain dan terhadap hidup sendiri (Nur Zahidah 2011: 44). Walaubagamanapun,

terdapat pelbagai cabaran yang perlu diharungi oleh setiap pasangan yang berumahtangga

untuk mengekalkan kebahagian dan keharmonian yang merupakan objektif dalam sesebuah

perkahwinan. Umumnya konflik merupakan perkara normal yang berlaku di dalam

rumahtangga. Konflik boleh didefinisikan situasi di mana hubungan, komunikasi, sikap dan

nilai serta reaksi pasangan bercanggahan antara satu sama lain (Rozumah et al 2002:49).

Secara umumnya nusyuz melibatkan isteri atau isteri yang mengabaikan tanggungjawab

yang diamanahkan oleh Allah SWT. Manakala syiqaq adalah konflik antara suami dengan

441

isteri yang melibatkan kedua-dua pihak yang mengabaikan tanggungjawab mereka dalam

rumah tangga. Nusyuz dan syiqaq merupakan faktor terbesar yang mendorong kepada

berlakunya konflik dalam rumahtangga. Permulaan daripada konflik rumahtangga adalah

nusyuz oleh salah seorang pasangan dan apabila ianya tidak dibendung, kemungkinan besar

akan berlarutan kepada tahap syiqaq dalam rumahtangga. Kebanyakan masyarakat

memahami bahawa nusyuz hanya berlaku di kalangan isteri sahaja namun kebanyakan

masalah rumahtangga adalah berpunca daripada suami (Raihanah 2007:7). Secara tidak

lansung ia membuktikan bahawa konsep berkaitan nusyuz pada pemahaman masyarakat

umum masih pada tahap yang lemah.

Al-Quran menggariskan panduan bagi menangani setiap pasangan yang menghadapi

nusyuz mahupun syiqaq. Penyelesaian nusyuz tidak akan melibatkan orang luar atau ketiga

bagi menyelesaikan permasalahan tersebut manakala syiqaq melibatkan kecuaian dua-dua

pihak serta memerlukan orang luar atau orang ketiga bagi menyelesaikannya (Norzulaili et

al 2006:28). Sehubungan itu, setiap pasangan yang menghadapi pertelingkahan atau ingin

mengakhiri perkahwinan dengan perceraian secara khususnya akan merujuk kepada

Jabatan Agama Islam untuk prosedur seterusnya (Suwaid Tapah 2007: 34).

Segala prosedur yang ditetapkan adalah merujuk kepada segala panduan yang digariskan

syarak, namun usaha ini tidak dapat dilaksanakan sepenuhnya kerana kebanyakan pasangan

yang hadir dalam keadaan sukar dipulihkan kerana telah lama menghadapi krisis

rumahtangga. Ia berpunca daripada kurangnya pengetahuan terhadap penyelesaian yang

boleh dilakukan oleh khidmat nasihat di pejabat agama islam (Salleh Ismail 2003:

196).Sehubungan itu, penulisan ini penting bagi meninjau dan menganalisis kajian yang

telah dibuat mengenai konsep nusyuz dan syiqaq bagi mengenalpasti faktor berlakunya

seterusnya penyelesaiannya bagi mengukuhkan lagi institusi kekeluargaan.

Sorotan Literatur

Perbincangan dalam sorotan literatur berkenaan nusyuz dan shiqaq terbahagi kepada tiga

tema, pertamanaya tentang konsep nusyuz dan syiqaq menurut al-Quran dan as-Sunnah,

keduanya menganalisis faktor berlakunya nusyuz dan syiqaq di dalam institusi

kekeluargaan dan seterusnya perbincangan mengenai usaha penyelesaian nusyuz dan

syiqaq menurut syarak dan perundangan Islam di Malaysia.

Konsep Nusyuz Dan Syiqaq

Secara umumnya kajian mengenai konsep nusyuz dan syiqaq telah dibahaskan oleh sarjana

silam melalui penulisan di dalam karya mereka. Seperti al-Kasaniyy (587H) di dalam kitab

BadaI al-Sanai fi tartib al-sharai, Ibn Qudamah (620H) di dalam kitabnya al-Kafiyy fi

fiqh al-Imam Ahmad bin Hanbal dan Alish (1299H) Sharhu manhi al-Jalil ala Mukhtasar

al-Alammah Khalil. Kedua-dua konsep ini berkait rapat dengan konflik sesebuah keluarga.

Terdapat juga beberapa kajian yang menjurus kepada merungkai permasalahan tersebut,

antaranya kajian oleh Wan Abdul Fattah (2002), Maisarah Hassan (2005), Norzulaili Mohd

Ghazali (2006), Mushaddad Hasbullah (2007), Amir Fariz (2013) dan Wan Fakhriah

(2014).

442

Menurut Wan Abdul Fattah (2002: 2); Amir Fariz (2013:30); dan Wan Fakhriah (2014:35)

nusyuz adalah suatu tindakan suami atau isteri yang cuai melaksanakan tanggungjawab

dalam sesebuah perkahwinan yang telah ditetapkan syarak. Nusyuz sering dinilai sebagai

penderhakaan, malah ianya terlalu umum kerana nusyuz secara jelasnya seperti

mengingkari perintah atau larang berkenaan hak-hak batasan suami isteri, melakukan

maksiat, membenci pasangan dan melakukan kemudaratan terhadap pasangan masing-

masing. Namun Norzulaili (2006:2) menyatakan tiada sebarang alasan yang disyariatkan

untuk dikecualikan daripada melaksanakan amanah tersebut

Surah an-Nisa 4:34 menjelaskan isteri dikira nusyuz sekiranya tidak taat kepada suami dan

melakukan penderhakaan kepadanya (Mushaddad Hasbullah 2007:164). Amir Fariz

(2013:30) menambah bahawa isteri boleh dinilai nusyuz sekiranya mengabaikan perintah

Allah SWT. Namun Nor Faizah (2007: 128-132) menyatakan ketaatan tersebut bukanlah

setiap tindakan suami wajib dituruti tanpa sebarang penolakan kerana Nabi saw

berkomunikasi bersama isterinya melalui musyawarah seterusnya ia melahirkan perasaan

tidak takut tetapi menghormati dan tidak menjadikan seseorang isteri itu terpaksa taat tanpa

sukarela, rasa gemar dan kasih

Kajian Amir Fariz (2013:52) merumuskan berdasarkan empat mazhab muktabar, nusyuz

isteri boleh dibahagikan kepada dua iaitu secara perkataan dan juga perbuatan. Menurut

penjelasan Mushaddad Hasbullah (2007: 165), nusyuz boleh berlaku melalui perkataan

sekiranya isteri menyakiti suaminya dengan lidah. Manakala nusyuz melalui perbuatan

berlaku sekiranya isteri enggan menurut kehendak suami untuk berseronok tanpa uzur

syarie dan keluar rumah tanpa keizinan suami. Menurut Wan Abdul (Fattah 2002:26) dan

Norzulaili (2006:23) isteri tidak boleh menolak ajakan tersebut walaupaun suami tersebut

nusyuz. Nusyuz isteri berlaku apabila tidak taat dan derhaka terhadap suami (Siti Zalikhah

Md Nor 1992). Berbeza dengan penjelasan golongan feminism bahawa keizinan suami

bukanlah bertujuan mengikat tetapi mempunyai hikmah yang tersendiri untuk menzahirkan

keindahan di dalam rumahtangga dan ia juga boleh dinilai dari sudut kemanusiaan (Nor

Faizah: 2007:132).

Nusyuz bukanlah berlaku kepada pihak isteri sahaja namun ianya juga melibatkan pihak

suami. Menurut laporan semasa, nusyuz daripada pihak suami lebih tinggi kadarnya

sehingga menggoyahkan institusi rumahtangga seperti tidak memberi nafkah dan juga tidak

adil dalam giliran poligami (Norzulaili 2006: 21); (Raihanah Azahari 2007:125-126).

Mohd Roslan (2011:11) menyatakan, walaupun isteri mempunyai harta yang banyak,

suami wajib memberi nafkah kepada isteri kerana telah menjadi tanggungjawab suami

memastikan penyelengaraan isteri dan keluarga merangkumi pakaian, makanan dan tempat

tinggal.

Namun Amir Fariz (2013:52) menambah suami boleh menarik hak nafkah dan giliran

bermalam ke atas isteri jika berlaku nusyuz olehnya kerana menurut Nor Faizah (2007:85)

nafkah tersebut diwajibkan kerana ketaatan yang diberikan isteri dan jika sebaliknya ianya

berhak ditarik oleh suami kepada isteri. Tindakan berkenaan turut dicatatkan di dalam

Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam seksyen 60 tentang penarikan nafkah terhadap

isteri sekiranya berlaku nusyuz (Wan Fakhriah 2014:53)

443

Suami juga dikira nusyuz sekiranya berlebihan dalam menyelesaikan isteri yang nusyuz

melalui kaedah memukul sehinggakan tahap mencederakan kerana ianya adalah sekadar

untuk mendidik dan tidak mencederakan (Wan Abdul Fattah 2002: 14). Norzulaili (2007:7)

menambah lagi, sekalipun suami mempunyai tanggungjawab dalam mendidik isteri ia

bukanlah bermakna boleh bertindak diluar batasan yang telah digariskan syarak kerana ia

boleh menyebabkan isteri berterusan nusyuz dan seterusnya berlaku syiqaq di dalam

rumahtangga (Mushaddad Hasbullah 2007:171).

Dari sudut perundangan pula, terdapat akta berkenaan nusyuz isteri di dalam seksyen 59

Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) (Maisarah Hassan 2005:9).

Norzulaili (2006:2) dan Amir Fariz (2013:108) menyatakan akta tersebut tidak dinyatakan

secara jelas berkenaan nusyuz, ia boleh menyebabkan tuntutan yang tidak berasas kerana

dipengaruhi emosi seterusnya boleh menzalimi isteri. Di samping itu, hakim perlu merujuk

kitab-kitab muktabar berkenaan pandangan ulama bagi menyelesaikan sesuatu kes

berkaitan nusyuz.

Nusyuz yang berpanjangan boleh menyebabkan syiqaq di mana kedua pasangan suami

isteri menzahirkan sifat ego, masing-masing tidak mahu mengalah serta tolak ansur dalam

mengakui kesilapan seterusnya menyebabkan suami isteri mengabaikan tanggungjawab

masing-masing (Wan Abdul Fattah 2002:23-28)

Nusyuz dan shiqaq adalah berbeza. Menurut Norzulaili (2006:26) syiqaq di dalam

perundangan bermaksud satu bentuk perkelahian yang berlaku secara berterusan di antara

suami isteri. Pada keadaan demikian suami isteri dianggap nusyuz sama ada dari segi

perkataan mahupun perbuatan. Menurut Ustaz Ahmad Awang yang telah ditemuramah

Salleh Ismail (2003:185) syiqaq boleh diertikan sebagai tiada persefahaman mengikut

istilah syarak dan ianya merupakan faktor utama berlakunya perceraian di Malaysia.

Namun menurut Raihanah Azahari (2008:122) definisi syiqaq di dalam peruntukan

undang-undang tidak jelas dan para hakim terpaksa menafsirkannya sendiri sama ada

syiqaq berlaku dalam perkahwinan dan di selesaikan melalui seksyen 48(1).

Berdasarkan kajian-kajian yang telah dilakukan nusyuz dan syiqaq bukan sahaja berlaku

kepada pihak isteri tetapi ianya juga melibatkan pihak suami. Selain itu penjelasan nusyuz

oleh suami terlalu umum berbanding perbahasan mengenai nusyuz isteri. Terdapat isu di

mana kekaburan masyarakat tentang kefahaman nusyuz dan syiqaq. Timbul persoalan

sekiranya konsep ini sudah jelas mengapa berlaku pengabaian tanggungjawab secara tidak

lansung nusyuz oleh pasangan yang berkahwin? Apakah konsep sebenar yang telah

diterangkan oleh al-Quran dan as-Sunnah berkenaan konsep tersebut?

Faktor Berlaku Nusyuz Dan Syiqaq

Kajian yang dilakukan berkenaan faktor nusyuz dan syiqaq tidakah begitu khusus, namun

penulis juga membawa beberapa kajian yang berkaitan seperti faktor berlaku konflik rumah

tangga dan faktor berlaku perceraian. Antara kajian tersebut Maisarah Hassan (2005) Che

Hashim Hassan (2006), Hamidah Abdul Rahman (2006), Mohd Taib Ariffin (2006),

Raihanah Abdullah (2001), Suhaiza Mustafa (2008), Raihanah Azahari (2008), Raihanah

Azahari (2007) dan Abe Sohpian (2014).

444

Menurut Raihanah Azahari (2008:257) dan Suhaiza Mustafa (2008:141) pengurusan

sumber ekonomi merupakan faktor utama kepada berlakunya pertelingkahan di dalam

rumahtangga. Kebiasaannya suami tidak mampu untuk memberi nafkah secukupnya

apabila berlaku masalah ekonomi. Menurut Che Hashim Hassan (2006:5-6) dan Abe

Sohpian (2014:19) ianya berpunca taraf pendidikan yang rendah kerana kurang peluang

pekerjaan seterusnya menyebabkan pendapatan yang tidak cukup. Kebiasaan perkahwinan

tersebut melibatkan peringkat umur yang rendah dan masih lagi bergantung kepada

keluarga masing-masing dalam hal ekonomi rumahtangga. Berbanding dengan pasangan

yang mempunyai taraf pendidikan yang lebih tinggi, mereka boleh mendapat pekerjaan

yang mendatangkan pendapatan dan lebih bebas membuat keputusan dalam soal

rumahtangga tanpa bergantung kepada keluarga masing-masing.

Bagi Maisarah Hassan (2005:22) pada perkahwinan umur muda kebiasaannya pasangan

tidak menumpukan perhatian sepenuhnya dalam soal rumahtangga kerana lebih

mementingkan kerjaya untuk mengukuhkan ekonomi. Hamidah Abdul Rahman (2006:21)

dalam analisis melalui kajiannya di Johor menyatakan pertelingkahan rumahtangga

semakin bertambah dengan meningkatnya taraf pendidikan kerana dengan kelayakan

tersebut dapat membantu mereka mencari sumber pendapatan sendiri tanpa mengharapkan

pasangan khususnya isteri terhadap suami.

Namun dalam kajian Raihanah Abdullah (2001:105) menyatakan permasalahan

rumahtangga dan perceraian berlaku pada tempoh perkahwinan yang singkat. Baginya

semakin meningkat tempoh perkahwinan semakin kurang konflik di dalam rumahtangga.

Dalam kajian Raihanah Azahari (2007:123) tempoh permulaan perkahwinan merupakan

proses untuk mengenali dan menyesuaikan diri masing-masing dengan pasangan dan alam

rumahtangga yang baru dibina. Pandangan ini juga turut disokong oleh Azhar Muhammad

(2006:78) bahawa tempoh satu hingga sepuluh tahun perkahwinan merupakan tempoh yang

banyak berlaku masalah di dalam perkahwinan.

Justeru, permasalahan ekonomi ini kebanyakan berkait rapat dengan nusyuz suami

(Raihanah Azahari 2008:260) kerana mengabaikan tanggungjawab di bawah

bidangkuasanya. Permasalahan nafkah ini berlaku kepada pasangan yang berpoligami

kerana menurut Azalina Tatar (2012:48) kebanyakannya berpoligami hanya sekadar

tuntutan hawa nafsu sahaja, secara tidak lansung mengabaikan tanggungjawab dari segi

zahir dengan menyediakan keperluan dan kemudahan isteri (Raihanah Abdullah 2001:116).

Namun kajian Hamidah Abdul Rahman (2006:22) perceraian lebih tinggi berlaku terhadap

pasangan yang berkahwin monogami berbanding secara poligami. Tetapi Raihanah

Azahari (2007:126) menyatakan berdasarkan kajiannya di Unit Undang-Undang Petaling

menunjukkan bahawa kebanyakannya aduan terhadap suami yang berpoligami oleh isteri

pertama kerana ditinggalkan tanpa diberikan hak-hak yang sepatutnya.

Menurut kajian Mohd Taib Arifin (2006:59-63) kebanyakan faktor permasalahan

rumahtangga berkait rapat dengan komunikasi. Raihanah Azahari (2008:258) menambah

lagi permasalahan komunikasi berlaku apabila salah seorang panas baran, kuat cemburu,

menipu dalam hubungan dan tidak menghormati keluarga pasangan. Menurut Rumaya

Juhari (2002:40) komunikasi yang digunakan mampu memberi kesan kepada keharmonian

rumahtangga.

445

Bagi Raihanah Azahari (2008:259-261) faktor utama permasalahan rumahtangga berbeza

dari sudut suami atau isteri kerana faktor sosial merupakan faktor utama yang

menyebabkan nusyuz isteri berdasarkan kajiannya di Jabatan Agama Islam Negeri.

Menurut Raihanah Abdullah (2001:116) setiap pasangan mempunyai alasan tersendiri yang

menyebabkan berlakunya nusyuz mahupun syiqaq dalam rumahtangga. Seperti berkaitan

seks, di mana kejahilan pasangan untuk mencapai kepuasan dan pasangan mempunyai

penyakit yang menyebabkan pasangan mempunyai hubungan dengan orang luar (Siti

Zalikhah 1992:53) (Abdul Rosyid 2014:44). Pengetahuan dan pemahaman dalam soal

rumahtangga adalah penting kerana ia boleh memberi kesan dalam pelaksanaan

tanggungjawab perkahwinan yang telah diamanahkan. (Raihanah Azahari 2008:260)

Justeru berdasarkan kajian yang berbeza latar belakang timbul persoalan apakah punca

sebenar yang boleh menyebabkan seseorang itu suami mahupun isteri bersikap nusyuz

seterusnya menyebabkan syiqaq dalam perkahwinan? Berdasarkan kajian yang telah

dilakukan tersebut, keperluan penulis untuk menjelaskan faktor nusyuz dan syiqaq

pasangan dalam konteks semasa berdasarkan latar belakang yang berbeza dan ianya

merupakan cadangan Amir Fariz (2013:112) untuk kajian selanjutnya.

Usaha Perdamaian Konflik Rumahtangga

Bagi kajian yang melibatkan perdamaian hubungan perkahwinan telah terdapat beberapa

kajian yang berkaitan seperti Norzulaili Mohd Ghazali (2006), Suwaid Tapah (2007),

Raihanah Azahari (2008) Jawiah Mohd Dakir (2004), Mohd Fauzi (2004), Noralina Omar

(2004), Mohamad Nawawi (2004), Adawiyah Ismail (2004), Abdul Rosyid (2014),

Maisarah Hassan (2005), Atras Mohamad Zin (2006), Hammad Siti Noraini (t.t), dan

Raihanah Azahari (2004)

Setiap pasangan yang mengalami konflik akan menjalani proses Sulh selepas permohonan

di bawa ke mahkamah dan bergantung kepada permohonan yang dibuat oleh pihak yang

bertikai. Sehubungan itu, peruntukan Sulh di Mahkamah Syariah hanya melibatkan kes-kes

tertentu sahaja kerana kes yang menjadi bidangkuasa Sulh adalah selain daripada konflik

perkahwinan (Raihanah Azahari 2004:76). Bagi menyelesaikan pertikaian dalam

perkahwinan seperti nusyuz dan syiqaq, proses Sulh hanya melibatkan rundingcara atau

kaunseling keluarga, jawatankuasa pendamai dan hakam (Hammad Mohamad Dahalan

2014:562-563

Raihanah Azahari (2008:33) menyatakan Sulh merupakan perdamaian dan sentiasa

menjurus ke arah kebaikan. Bagi Abdul Rosyid (2014:40) Sulh adalah memutuskan sesuatu

persengketaan iaitu menamatkan satu persengketaan antara dua orang yang saling

bersengketa yang berakhir dengan perdamaian. Menurut Siti Noraini (t.th:3) Sulh

merupakan suatu kaedah penyelesaian secara damai dan redha meredhai di mana pihak-

pihak yang bertikai terhadap sesuatu tuntutan atau permohonan menghadiri satu proses

perbincangan di dalam suatu majlis perundingan yang dipimpin secara rasmi. Namun Mohd

Fuad (t.t:6) menambah, ia adalah tuntutan di mahkamah syariah. Justeru, apakah pengertian

Sulh secara jelas bagi penyelesaian konflik sesebuah perkahwinan?

446

Atras Mohd Zin (2006:41) dan Suwaid Tapah (2007:34) menyatakan pasangan akan

melalui proses Rundingcara pada peringkat permulaan bagi menyelesaikan masalah

mereka sebelum kes difailkan ke mahkamah. Ini merupakan prosedur biasa yang perlu

dilalui setiap pasangan selepas mengisi satu borang permohonan rundingcara dengan

menyatakan masalah sama ada untuk meneruskan perkahwinan atau bercerai. Ianya

diuruskan di bahagian perundangan keluarga jabatan agama Islam negeri dan seorang

pegawai akan membuat satu temu janji pada tarikh yang akan ditentukan. Jawiah Mohd

Dakir (2004:11) dan Adawiyah Ismail (2005:22) menambah, perkhidmatan ini merupakan

khidmat nasihat perkahwinan untuk membantu menyelesaikan masalah yang di hadapi oleh

pasangan berkahwin.

Namun menurut Mohd Fauzi (2004:15) dan Noralina Omar (2004:1) kebiasannya

maklumat pada borang rundingcara tidak jelas menyebabkan pegawai rundingcara

mengambil masa yang lama untuk memahaminya seterusnya pertemuan menjadi singkat.

Ia terjadi disebabkan kebanyakan pasangan yang hadir bertujuan untuk bercerai kerana

mengalami syiqaq yang berpanjangan dan beranggapan jabatan agama Islam adalah

mahkamah (Mohamad Nawawi 2004:6). Menurut Adawiyah Ismail (2004:104) tempoh

yang panjang sebenarnya akan mengurangkan keberkesanan fungsi rundingcara. Persoalan

yang timbul adakah masyarakat tidak menyedari akan tugas Jabatan Agama Islam sebagai

tempat untuk menyelesaikan masalah kerana beranggapan jabatan agama adalah tempat

untuk bercerai atau usaha berkenaan sekadar prosedur memudahkan mahkamah sahaja?

Kes akan dirujuk mahkamah sekiranya rundingcara tidak berjaya dan jawatankuasa

pendamai akan dilantik jika hakim beranggapan pasangan tersebut boleh didamaikan atau

salah seorang tidak bersetuju untuk bercerai. Hakim juga mempunyai kuasa untuk memberi

arahan serta melantik jawatankuasa pendamai baru sekiranya tidak berpuas hati dengan

tugas yang dijalankan (Atras Mohd Zin 2006:42); (Suwaid Tapah 2007:35). Jawatankuasa

pendamai akan diberi tempoh selama enam bulan seperti yang termaktub di dalam akta

Undang-undang Keluarga Islam. Jawatankuasa berkenaan akan berusaha untuk

mendamaikan mereka dalam tempoh enam bulan atau lebih sepertimana yang dibenarkan

mahkamah dan permohonan perceraian akan ditolak sekiranya jawatankuasa tersebut

berjaya mendamaikan mereka (Maisarah Hassan 2005:67); (Raihanah Azahari 2008:112);

(Atras Mohd Zin 2006:42).

Setelah tamat tempoh yang dibenarkan, jawatankuasa tersebut akan menyediakan laporan

sama ada usaha perdamaian berjaya atau tidak kepada mahkamah. Pandangan

Jawatankuasa tersebut akan dikemukakan dalam laporan tersebut kepada mahkamah.

Namun bagi Atras Mohd Zin (2006:73) cadangan dan keputusan tersebut bukanlah dari

hasil persetujuan pihak yang bertikai tetapi hanyalah memenuhi seksyen 47 Akta Undang-

Undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) sahaja. Ia menyebabkan cadangan tersebut sukar

dilasanakan. Justeru adakah perlu untuk mendapatkan persetujuan daripada pihak bertikai

berkaitan cadangan yang diberikan selepas tempoh perdamaian tersebut?

Setelah kes dibicara ke mahkamah, selepas jawantankuasa yang dilantik gagal

mendapatkan perdamaian, mahkamah akan menasihati suami untuk melafazkan cerai,

sekiranya gagal mahkamah akan merujuk kepada hakam sebagai altenatif terakhir untuk

447

menyelesaikan masalah syiqaq dan pertelingkahan dalam perkahwinan (Maisarah Hassan

2005:49) (Suwaid Tapah 2007:36).

Menurut Maisarah Hassan (2005:49-56) dan Norzulaili (2007:33-43) hakam adalah orang

luar yang dilantik oleh hakim untuk menyelesaikan syiqaq atau pertelingkahan selepas

pasangan tidak berjaya menyelesaikan syiqaq tersebut. Orang luar berkenaan bukanlah

individu yang asing tidak mengetahui latar belakang pasangan serta diutamakan kepada

ahli keluarga. Hakam tersebut akan menyiasat punca berlakunya syiqaq dalam

rumahtangga seterusnya membuat keputusan sama ada pasangan tersebut didamaikan atau

dipisahkan. Sementara itu hakim merupakan seseorang yang dilantik oleh sultan bagi

menggantikan menjalankan tugasnya. Sementara itu sultan merupakan ketua Negara yang

bertanggungjawab dalam perlantikan hakam.

Raihanah Azahari (2008:115) menambah lagi, hakam menurut al-Quran surah an-Nisa,

diperintahkan untuk melantik hakam daripada kalangan ahli keluarga suami isteri untuk

menyelesaikan syiqaq sama ada berdamai dan meneruskan perkahwinan atau memutuskan

hubungan perkahwinan. Namun Abdul Rosyid (2014:30) menyatakan bahawa hakam

adalah seorang wakil daripada pihak keluarga suami mahupun isteri bagi menyelesaikan

persengketaan mereka dengan perdamaian. Timbul persoalan apakah fungsi hakam yang

sebenar dalam menangani isu syiqaq dalam perkahwinan dan siapakah yang boleh melantik

dan dilantik sebagai hakam?

Bagi Salleh Ismail (2003:47) hakam yang dilantik hanya menyelesaikan masalah syiqaq

suami isteri dan tidak boleh memutuskan hubungan perkahwinan melainkan kedua-dua

pihak memberikan kuasa kepadanya. Menurut Raihanah Azahari (2008:116) Suwaid Tapah

(2007:36) hakam dalam pelaksanaan perundangan di Malaysia tugasnya seperti

jawatankuasa pendamai dan berusaha mendapat kuasa penuh dari suami untuk melafazkan

talak atau menerima tebusan dan menerima talak atau membayar tebusan..

Justeru, persoalannya tugas Jawatankuasa Pendamai dan Hakam adalah sama dari segi

usaha perdamaian manakala berbeza pada sebahagian kerana hakam boleh mendapatkan

kuasa melafazkan cerai daripada pasangan dan hakam juga merupakan perintah daripada

Allah. Sedangkan jawatankuasa pendamai tiada peruntukan khusus di dalam nas (Raihanah

Azahari 2008:120). Manakala menurut Maisarah Hassan (2005:84) setiap permohonan

perceraian hendaklah terus dirujuk kepada hakam dan ianya sesuai dengan perintah al-

Quran. Justeru adakah masih perlu bidangkuasa rundingcara dan jawatankuasa pendamai

bagi menyelesaikan masalah syiqaq perkahwinan?

Analisis Sorotan Literatur

Bab ini akan dianalisis berdasarkan tiga pecahan iaitu konsep nusyuz dan syiqaq, faktor

berlakunya nusyuz dan syiqaq dan usaha perdamaian krisis rumahtangga. Berdasarkan

sorotan yang telah dilakukan perbahasan mengenai konsep nusyuz yang dibawa

menjelaskan secara khusus nusyuz isteri manakala secara umum sahaja nusyuz dari pihak

suami. Manakala penjelasan syiqaq di dalam peruntukan undang-undang tidak menyatakan

secara jelas dan para hakim perlu membuat keputusan sendiri dalam penentuan kes syiqaq.

448

Sementara itu, faktor berlakunya nusyuz dan syiqaq ini berbeza di setiap latar belakang.

Terdapat pandangan menyatakan komunikasi adalah faktor utama di mana ianya

merangkumi kesemua faktor, begitu juga yang menyatakan ekonomi merupakan faktor

utama pencetus kepada setiap permasalahan rumahtangga. Pendidikan juga mempunyai

hubungan dengan masalah ekonomi di mana kerana berkait rapat dengan pendapatan.

Namun terdapat juga kajian menyatakan semakin tinggi pendidikan dan pendapatan lebih

terdedah kepada permasalahan kerana tiada rasa kebergantungan dan mampu berdikari.

Berkemungkinan setiap faktor tersebut bergantung kepada setiap pasangan dan ianya tidak

melibatkan setiap perkahwinan.

Oleh yang demikian, secara praktikalnya di Malaysia terdapat beberapa unit di bawah

bidangkuasanya bertanggungjawab untuk menyelesaikan krisis perkahwinan.

Rundingcara, Jawatankuasa Pendamai dan hakam bertanggungjawab dalam kes

sedemikian. Namun tempoh ketiga-tiganya akan mengambil masa yang panjang dan

bidangkuasana sama dari segi tujuan untuk perdamaian, Cuma berbeza sedikit hakam yang

di beri kuasa lebih untuk mendapat kuasa melafazkan cerai. Sedangkan tempoh yang

panjang tersebut mungkin mengurangkan kebersanan dan kebanyakan pasangan juga telah

pun menanggung beban dalam tempoh yang panjang dalam syiqaq perkahwinan.

a) Konsep Nusyuz dan Shiqaq

Bil Penulis Hasil Kajian

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Wan Abdul Fattah (2002

Amir Fariz (2013)

Wan Fakhriah (2014:35

Norzulaili (2006)

Siti Zalikhah (1992)

Maisarah Hassan (2005)

Mushaddad Hasbullah

(2007)

Nor Faizah (2007)

Wan Fakhriah (2014)

Raihanah Azahari (2008)

Tindakan suami atau isteri yang cuai dalam

melaksanakan tanggungjawab perkahwinan seperti

yang telah ditetapkan syarak

Tiada sebarang alasan pensyariatan yang boleh

dikecualikan dalam melaksanakan tanggungjawab

perkahwinan

Nusyuz isteri berlaku apabila tidak taat dan derhaka

terhadap suami.

Isteri yang keluar rumah atau musafir tanpa keizinan

merupakan nusyuz.

Ketaatan isteri kepada suami bukanlah suatu

kewajipan dan keizinan bukanlah suatu keterikatan

berdasarkan pandangan feminism.

Kebanyakan kajian tidak mengulas secara khusus

tindakan suami yang nusyuz

Tiada peruntukan khusus dalam peruntukan undang-

undang berkenaan syiqaq.

449

b) Faktor berlaku Nusyuz dan Syiqaq.

Bil Penulis Hasil Kajian

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Raihanah Azahari (2008)

Suhaiza Mustafa (2008)

Mohd Taib Arifin (2006)

Raihanah Abdullah (2001)

Maisarah Hassan (2005)

Che Hashim Hassan (2006)

Hamidah Abd Rahman

(2006)

Abe Sohpian (2014)

Raihanah Abdullah (2001)

Azhar Muhammad (2006)

Raihanah Azahari (2007)

Raihanah Azahari (2007)

Azalina Tatar (2012)

Hamidah Abdul Rahman

(2006)

Pengurusan sumber ekonomi merupakan faktor

utama yang berkait rapat dengan nusyuz suami.

Faktor ekonomi,sosial, moral dan sebagainya

berkait rapat dengan faktor komunikasi

Setiap pasangan mempunyai alasan tersendiri dalam

konflik perkahwinan

Taraf pendidikan dan juga umur berkait dengan

konflik perkahwinan.

Konflik berkurangan dengan meningkatnya umur

dan pendidikan.

Semakin meningkat tempoh perkahwinan semakin

berkurang kemungkinan konflik perkahwinan

Kebanyakan suami yang berpoligami terdedah

dengan pengabaian tanggungjawab

Perceraian lebih tinggi berlaku terhadap

perkahwinan monogami

c) Usaha perdamaian konflik rumahtangga.

Bil Penulis Hasil kajian

1.

2.

Abdul Rosyid (2014)

Siti Noraini (t.t)

Sulh ialah menamatkan dua orang yang saling

bersengketa dengan perdamaian

450

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Mohd Fuad (t.t)

Mohd Fauzi (2004)

Noralina Omar (2004)

Mohamad Nawawi (2004)

Adawiyah Ismail (2004)

Maisarah Hassan (2005)

Norzulaili (2007)

Raihanah Azahari (2008)

Abdul Rosyid (2014)

Raihanah Azahari (2008)

Suwaid Tapah (2007)

Raihanah Azahari (2008)

Maisarah Hassan (2005)

Menyelesaikan pihak-pihak yang bersengketa secara

damai dan redha meredhai terhadap suatu tuntutan

melalui suatu perbincangan di dalam suatu majlis

rasmi yang terpimpin

Proses yang melibatkan pihak-pihak yang bertikai

ke atas satu atau beberapa tuntutan di Mahkamah

Syariah.

Pegawai rundingcara mengalami kesukaran untuk

menyelesaikan pertelingkahan kerana kekaburan

pada maklumat permohonan rundingcara

Kebanyakan pasangan yang datang mengalami

syiqaq yang kritikal dan hadir ke jabatan agama

dengan tujuan untuk bercerai.

Tempoh yang panjang memberi kesan terhadap

fungsi rundingcara.

Hakam adalah orang luar yang dilantik oleh hakim

untuk menyelesaikan syiqaq atau pertelingkahan

selepas pasangan tidak berjaya menyelesaikan

syiqaq

Sultan bertanggungjawab dalam perlantikan hakam.

Pelantikan hakam adalah daripada kalangan ahli

keluarga suami dan isteri.

Hakam seorang wakil daripada pihak keluarga

suami mahupun isteri bagi menyelesaikan

persengketaan mereka dengan perdamaian.

Hakam menurut pelaksanaan di Malaysia, berusaha

untuk mendamaikan pasangan dan mendapat kuasa

daripada pasangan untuk melafazkan talak.

Pertembungan tugas dalam bidangkuasa

rundingcara, jawatankuasa pendamai dan hakam

dalam mendamaikan pasangan yang melibatkan

tempoh yang panjang.

451

Kesimpulan

Berdasarkan sorotan yang telah dibuat terhadap kajian-kajian lepas, satu kajian perlu

dilakukan untuk mengatasi isu nusyuz dan syiqaq yang menjadi cabaran dalam institusi

perkahwinan. Seterusnya mencari kaedah dan alternatif yang terbaik untuk menyelesaikan

krisis ini. Justeru, kajian khas perlu dilakukan di jabatan agama islam terpilih untuk

mengkaji permasalahan yang berlaku dalam konteks pada masa kini.

Rujukan

Abdul Rosyid. 2014. Mediasi di Pengadilan Agama Berkaitan Kes Matrimonial di

Indonesia. Disertasi Sarjana, Jabatan Syariah, Universiti Kebangsaan Malaysia.

Abe Sohpian Abdul Rahman, Zuliza Mohd Kushrin & Anwar Fakhri Omar. 2014.

Faktor Perceraian di Mahkamah Syariah Bahagian Mukah, Sarawak dari tahun

2000 hingga 2010. Islamiyyat. 36(1). 5-20.

Adawiyah Ismail. 2004. Keberkesanan Pusat Pembangunan Islam dan Unit Rundingcara

dalam Pembentukan Keluarga Dinamik: Satu Kajian di Jabatan Hal Ehwal Islam

Negeri Kedah. Disertasi Sarjana, Jabatan Dakwah, Universiti Kebangsaan

Malaysia.

Amir Fariz Che Man. 2013. Pensabitan Nusyuz Isteri di Mahkamah Rendah Syariah Ipoh

Perak. Disertasi Sarjana, Jabatan Syariah, Universiti Kebangsaan Malaysia.

Atras Mohamad Zin. 2006. Pelaksanaan Sulh di Jabatan Kehakiman Syariah

Selangor (JAKESS): Kajian Kes Tahun 2003 di Mahkamah Rendah Syariah Hulu

Langat, Kajang. Disertasi Sarjana, Jabatan Syariah, Universiti Kebangsaan

Malaysia

Azalina Tatar. 2012. Isu-Isu Wanita Menurut Fahaman Islam Liberal dan Implikasinya

Terhadap Pemikiran Golongan Wanita Islam Kelas Menengah di Lembah Klang.

Disertasi Sarjana, Jabatan Usuluddin, Universiti Kebangsaan Malaysia.

Azhar Muhammad & Kamarul Azmi Jasni. 2006. Pengabaian Tanggungjawab Suami

Terhadap Hak Isteri Di Kalangan Orang-Orang Melayu. Dlm. Abdul Rahim Abdul

Rashid, Sufean Hussin & Che Hashim Hassan (pnyt). Krisis dan Konflik Institusi

Keluarga. Utusan Publication & Distributors Sdn Bhd.

Che Hashim Hassan. 2006. Perkahwinan dan Perceraian di Negeri Kelantan: Satu Kajian

Demografik. Dlm. Abdul Rahim Abdul Rashid, Sufean Hussin & Che Hashim

Hassan (pnyt). Krisis dan Konflik Institusi Keluarga. Utusan Publication &

Distributors Sdn Bhd.

452

Fathi Osman. 2002. Wanita Islam Dalam Keluarga dan Masyarakat. Terj. Askiah Adam.

Sister in Islam

Hamidah Abdul Rahman. 2006. Faktor Penyumbang Kepada Masalah Keluarga dan

Perceraian. Dlm. Abdul Rahim Abdul Rashid, Sufean Hussin & Che Hashim

Hassan (pnyt). Krisis dan Konflik Institusi Keluarga. Utusan Publication &

Distributors Sdn Bhd.

Jawiah Mohd Dakir & Noralina Omar. 2004. Perkhidmatan Rundingcara di Jabatan Agama

Islam: Satu Kajian Review. Kertas Kerja Seminar Kebangsaan Khidmat Nasihat

dan Rundingcara Kekeluargaan Di Jabatan Agama Negeri-Negeri Malaysia.

Maisarah Hassan. 2005. Krisis Rumah Tangga di Malaysia: Peranan Hakam dan

Jawatankuasa Pendamai dalam Menanganinya. Disertasi Sarjana, Jabatan Syariah,

Universiti Kebangsaan Malaysia.

Mohd Fauzi bin Bachok. 2004. Khidmat Rundingcara dan Kaunseling, Pengalaman di

Jabatan Johor. Seminar Kebangsaan Khidmat Nasihat dan Rundingcara

Kekeluargaan di Jabatan Agama Negeri-Negeri Malaysia.

Mohd Fuad Mohd Salleh. (t.th). Penyelesaian Konflik Melalui Perundangan Sulh.

Universiti Putra Malaysia.

Mohamad Nawawi Ahmad. 2004. Kaedah, Proses dan Permasalahan Khidmat

Nasihat/Rundingcara. Seminar Kebangsaan Khidmat Nasihat dan Rundingcara

Kekeluargaan di Jabatan Agama Negeri Negeri Malaysia.

Mohd Roslan Mohd Nor. 2011. Salah Faham Tentang Kedudukan Wanita Muslim.

Dlm. Mohd Roslan Mohd Nor & Nor Azzah Kamri. Wanita Islam, Isu-Isu

dan Pemerkasaan Hak. Persatuan Ulama Malaysia.

Mohd Taib Arifin. 2006. Komunikasi Perkahwinan: Satu Kajian Persepsi di

Kalangan Penduduk Jitra, Kedah. Dlm. Abdul Rahim Abdul Rashid, Sufean

Hussin & Che Hashim Hassan (pnyt). Krisis dan Konflik Institusi Keluarga Utusan

Publication & Distibutors Sdn Bhd.

Mushaddad Hasbullah & Syed Salim Syed Shamsuddin. 2007. Nusyuz dan Talak:

Pendekatan Islam ke Arah Penyelesaiannya. Dlm. Nik Salida Suhaila Nik Saleh,

Mohammad Noorizuddin Noh, Sapora Sipon, Alina Abdul Rahim & Badrul Munir

Muhammad Nur. Issues in Law and Syariah. Bandar Baru Nilai: Universiti Sains

Islam Malaysia.

Noralina Omar & Khaidzir Ismail. 2004. Peranan Pengukuhan Kualiti Perkahwinan Dalam

Khidmat Rundingcara Islam. Seminar Kebangsaan Khidmat Nasihat dan

Rundingcara Kekeluargaan Di Jabatan Agama Negeri-Negeri Malaysia.

Nor Faizah Md Yusof. 2007. Perkahwinan dan Isu Penafian Hak Wanita: Satu

Analisis Menurut Perspektif Feminism dan Islam. Disertasi Sarjana, Jabatan

Usuluddin, Universiti Kebangsaan Malaysia.

453

Norzulaili Mohd Ghazali, Wan Abdul Fattah Wan Ismail. 2006. Nusyuz, Syiqaq dan

Hakam Menurut al-Quran, Sunah, dan Undang-Undang Keluarga Islam. Kolej

Universiti Sains Islam Malaysia.

Nur Dalilah Zakaria & Raihanah Azahari. 2013. Hubungan Antara Tahap Pelaksanaan

Solat Fardhu dengan Konflik Rumah Tangga: Kajian di Unit Rundingcara Keluarga

(URK) Bahagian Perkahwinan dan Pembangunan Keluarga (BPPK), Jabatan

Agama Islam Wilayah Persekutuan (Jawi). Jurnal Syariah, Jil. 21, Bil 2. 145-164.

Raihanah Abdullah. 2001. Wanita, Perceraian dan Mahkamah Syariah. Dlm. Raihanah

Abdullah (pnyt). Wanita dan Perundangan Islam. Kuala Lumpur: Ilmiah

Publishers.

Raihanah Azahari. 2004. Pelaksanaan Sulh di Jabatan Kehakiman Syariah Selangor

Darul Ehsan (Jakess): Satu Sorotan Awal. Jurnal Syariah, 12:2. 43-78.

Raihanah Azahari. 2007. Permasalahan Rumahtangga: Kajian di Unit Undang-Undang

Keluarga Jabatan Agama islam Daerah Petaling, Selangor. Jurnal Syariah, 15:1.

115-128.

Raihanah Azahari. 2008. Factors Contribute to Marital Problems Among Malay Muslim

Women: A Case Study in Malaysia. Jurnal Syariah , Jil. 16, Bil 2. 245-268.

Raihanah Azahari. 2008. Sulh Dalam Kes Kekeluargaan Islam. Kuala Lumpur:

Universiti Malaya.

Salleh Ismail. 2003. Pembubaran Perkahwinan Mengikut Fiqh dan Undang-Undang

Keluarga Islam. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Siti Noraini Mohd Ali & Zulkifli Hassan. (t.th). Perlaksanaan Sulh dan

Keberkesanannya di Mahkamah Syariah Selangor. (t,pt).

Siti Zalikhah Md Nor. 1992. Kaunseling Perkahwinan Menurut Perspektif Islam. Petaling

Jaya: Budaya Ilmu Sdn Bhd.

Suhaiza Mustafa. 2008. Percabulan Hak-hak Wanita Islam Dalam Institusi

Kekeluargaan Dengan penumpuan Kes-Kes Hulu Langat. Disertasi

Sarjana,Jabatan Syariah, Universiti Kebangsaan Malaysia.

Suwaid Tapah. 2007. Prosedur Perceraian. Dlm. Ahmad Hidayat Buang (editor).

Undang-Undang Islam Di Malaysia: Prinsip dan Amalan, hlm 31-54. Kuala

Lumpur: Universiti Malaya

Wan Abdul Fattah bin Wan Ismail. 2002. Nusyuz dan Syiqaq: Kajian Kes di Negeri

Kelantan Disertasi Sarjana, Jabatan Syariah, Universiti Kebangsaan Malaysia.

Wan Fakhriah Wan Jusoh. 2014. Pemikiran Feminisme Terhadap Hukum Memukul Isteri

dalam kes Nusyuz. Disertasi Sarjana, Jabatan Syariah, Universiti Kebangsaan

Malaysia.