1

Bincangkan Perkembangan Bandar Baru Dalam Membantu Proses Pembangunan

Wilayah Di Malaysia

1.0 Pengenalan

“Menurut Frederick J. Osborn (dalam Goloni, 1976;25) , definisi Bandar baru dikaitkan dengan

istilah ‘Bandar Taman’ iaitu sebuah Bandar yang direka atau dirancang untuk memenuhi

keselesaan kehidupan penduduk mengikut saiz yang ditetapkan, mempunyai kawasan industri,

dikelilingi kawasan desa yang kebanyakannya dipunyai oleh orang awam. Secara ringkasnya,

pewujudan Bandar baru adalah untuk menyelerakkan pembangunan ke kawasan mundur dan

supaya pembangunan tidak hanya tertumpu kepada satu kawasan sahaja. Bandar baru

merupakan suatu kawasan yang dibangunkan dengan mempunyai segala kemudahan seperti

tempat tinggal, tempat bekerja, kawasan beriadah, pusat membeli-belah dan sebagainya.

Dengan adanya segala kemudahan ini, penduduk tidak perlu keluar ke tempat lain untuk

menikmati kemudahan-kemudahan tersebut. Oleh itu, segala kemudahan disediakan untuk

menampung permintaan penduduk dan supaya penduduk lebih selesa untuk tinggal di bandar

baru.

Terdapat juga bandar-bandar baru yang muncul dengan sendirinya tanpa dibantu oleh

bandar sedia ada. Bandar baru seperti ini sering wujud di luar bandar dan mempunyai hasil

ekonominya sendiri untuk berkembang. Sumber yang dimilikinya ini akan dapat menarik minat

orang luar untuk berkunjung atau menetap di bandar baru seperti ini. Perancangan Bandar-

bandar baru hendaklah mengambil kira keperluan penduduk setempat. Dalam ertikata yang

lain, perancangan kemudahan dan infrastruktur perlulah menepati kehendak-kehendak

penduduk yang bakal mendiami kawasan bandar tersebut. Bandar baru itu perlulah bersifat ‘self

contained' supaya ia dapat bergerak dengan sendiri tanpa di bantu oleh bandar sedia ada dari

segi ekonomi atau sebaliknya. Dengan ini penduduk bandar baru tersebut tidak perlu keluar ke

bandar sedia ada untuk mendapatkan keperluan harian mereka kerana segala keperluan dan

perkhidmatan boleh didapati di bandar baru tersebut. Dengan ini juga penduduk dapat

menjimatkan masa dan wang untuk ke bandar utama.

2

2.0 Ciri-Ciri Bandar BaruTerdapat beberapa ciri-ciri yang ditekankan dalam perancangan pembangunan Bandar

Baru iaitu Cukup diri dan perseimbangan.

2.1. Cukup DiriPembentukan Sebuah Bandar baru harus berupaya menampung keperluan

penghuni Bandar itu. Saranan yang dibuat oleh Jawatankuasa Reith yang menggubal

Akta Bandar Baru 1946 supaya Bandar-bandar baru perlu dirancang dan dilaksanakan

sebagai “Cukup Diri” dan sebagai satu komuniti yang seimbang. (Albert,1976). Cukup

diri ini berhubung rapat dengan tiga faktor asas iaitu:i. Kepelbagaian dalam aktiviti ekonomi Bandar, ini mengelakan daripada Bandar ini

mempunyai ciri ekonomi yang homogenis. Ia juga mempercepatkan lagi

pertumbuhan Bandar ini dengan luar. Ciri ini dapat mempercepatkan lagi

pertumbuhan ekonomi Bandar ini dengan peningkatan tarikan penduduk dari

luar.ii. Penyediaan peluang pekerjaan yang seimbang dengan keperluan pekerjaan

penduduk dalam lingkungan umur bekerjaiii. Aktiviti dalam Bandar ini perlu diseimbangkan dengan tahap keperluan semasa,

supaya perjalanan keluar masuk dapat diminimakan.

2.2. Perseimbangan

Perseimbangan dalam Bandar baru bermaksud jumlah pekerjaan dalam Bandar

baru dan jumlah peluang-peluang pekerjaan yang disediakan perlu seimbang. Ini bagi

mengurangkan kadar keluar masuk penghuni Bandar-bandar ini untuk mencari

pekerjaan. Pengalaman pembangunan Bandar baru di Britain dilihat dalam pengubalan

menjadikan ciri perseimbangan sebagai salah satu dasar dalam perancangan

pembangunan bandaar baru dimana aspek yang ditekankan ialah kawalan terhadap

kepadatan penduduk dengan kemudahan asas dan peluang-peluang pekerjaan. Ciri ini

tidak hanya menekankan kepada aspek keseimbangan aktiviti industry dan kediaman

sahaja, sebaliknya sebagai sebuah komuniti yang majmuk dari segi nisbah antara kaum

juga ditekankan. Di Malaysia khususnya sebuah Negara yang mempunyai penduduk

makmuk perlumenimbangkan ciri ini dalam pembangunan Bandar baru.

3.0. Jenis- Jenis Bandar Baru

3

Bandar- Bandar baru yang dirancang pada hari ini adalah agak berbeza dengan Bandar

baru pertama yang dibangunkan melalui idea Ebenezer Howard di British. Bandar-bandar ini

mempunyai ciri-ciri reka bentuk dan elemen-elemen Bandar yang berbeza. Berdasarkan ciri-ciri

ini, seperti fungsi ekonomi dan lokasi Bandar, Bandar-bandar ini boleh dikelaskan kepada

empat jenis iaitu Bandar baru dalam Bandar raya, Bandar baru pingir Bandar, Bandar baru luar

Bandar dan Bandar baru berasaskan fungsi khas (Dani Salleh, 2008)

3.1 Bandar baru dalam Bandar Raya

Di Malaysia, Bandar-bandar seperti Bandar baru Tun Abdul Razak adalah contoh

Bandar jenis ini. Ia dibangunkan dalam sempadan Bandaraya Kuala Lumpur. Bandar ini

dibangunkan dalam tapak penduduk yang sedia ada. Disamping membangunkan

kawasan-kawasan kediaman dan tapak-tapak industry, tumpuan pembangunan bagi

banndar-bandar ini adalah membangunkan pusat-pusat Bandar dengan tujuan

menyediakan kemudahan membeli belah, perkidmatan dan kemudahan awam.bandar-

bandar ini juga dirancang sebagai pusat yang cukup diri atau sebagai pusat perkidmatan

tempatan. Dari segi perspektif ekonomi dan sosial pula,strategi-strategi penyelerakan

fungsi-fungsi seperti ini akan menjamin kesampaiaan yang lebih baikuntuk penghuni-

penghuni dalam mendapatkan perkidmatan tersebut di samping mengurangkan kos dan

masa perjalanan.

3.2. Bandar Baru Pinggir Bandar (Satelite Towns)

Kedudukan Bandar-bandar ini adalah dalam lingkungan 10-20 batu dari Bandar-

bandar metropolitan. Ia dibina sebagai langkah untuk mengagihkan kesesakan industri

dan penduduka yang pesat di Bandar metropolitan. Komponen Bandar seperti tapak

kilang dan kawasan perindustrian diadakan dikawasan ini.kebanyakan Bandar-bandar

ini dirancang sebagai komuniti yang cukup diri dan tidak bergantung kepada asas

ekonomi dari Bandar lain (Sulong Muhamad,1985). Di Malaysia selaras dengan DEB,

matllamat pembangunan Bandar ini adalah untuk menempatkan penduduk dari pelbagai

kumpulan sosioekonomi dan etnik supaya menjadi satu komuniti yang seimbang.

Contoh Bandar baru jenis ini ialah Bandar baru Bangi, Shah Alam dan Subang Jaya

yang dibina sekitar Bandaraya Kuala Lumpur.

3.3 Bandar Baru Luar Bandar

4

Kebanyakan Bandar baru jenis ini dibangunkan dikawasan luar Bandar sebagai

satu strategi untuk memerbandarkan kawasan-kawasan yang mudur diluar Bandar.

Pembangunanya adalah berasaskan kepada sumber asli seperti pertanian dan

perhutanan. Dalam konteks pembangunan wilayah di Malaysia, Bandar-bandar jenis ini

telah banyak dibangunkan di kawasan pembangunan wilayah seperti Jengka Tiga Segi,

Pahang Tenggara, dan Johor Tenggara. Ciri- ciri Bandar ini adalah dirancang dengan

mengekalkan ciri-ciri asal keadaan dimana bakal penghuni Bandar berada sebelum ia

dating kebandar ini. Ini menunjukan Bandar-bandar ini masih mengekalkan ciri-ciri

kedesaan dengan mempunyai tahap kepadatan yang rendah. Susun atur Bandar-

bandar ini dirancang khusus bagi menggalakan wujudnya interaksi sosial antara

penghuni-penghuni di suatu kawasan perumahan. Kebanyakan rumah yang dibina di

Bandar-bandar ini berbentuk rumah sebuah dan reka bentuk yang sama dengan rumah-

rumah tradisional di kampung. Dari segi penghuninya kebanyakan adalah terdiri

daripada mereka yang bekerja di sektor asas seperti pertanian, perhutanan atau

perlombongan. Ini banyak bergantung kepada kegiatan ekonomi asas Bandar itu

dibangunkan.

3.4 Bandar Baru Berasaskan Fungsi Khas

Bandar baru seperti ini adalah dibina dengan tujuan untuk memenuhi satu-satu

objektif utama sahaja, seperti perlombongan, pelajaran pelabuhan, perindustrian,

pelancongan dan sebagainya.ciri-ciri Bandar ini tidak banyak beza dengan Bandar

diatas. Perbezaanya hanya berkisar dari segi asas ekonomi. Bandar-bandar ini

dibangunkan. Contoh Bandar baru Kerteh di Terengganu merupakan berasaskan

sumber petroleum. Ciri-ciri Bandar ini agak sama dengan Bandar baru yang dibina di

pinggir Bandar dan Bandar baru dalam Bandar.

4.0. Perkembangan Bandar Baru Di Malaysia.

5

4.1 Bandar Baru Nilai

4.1.1 Perkembangan Bandar Baru Nilai

Sejarah bandaraya nilai bermula sebagai pusat perkhidmatan untuk

ladang-ladang yang dibangunkan pada zaman British. Bandar Nilai bermula

dengan menyediakan barangan harian yang diperlukan. Kini Bandar nilai telah

banyak mengalami perubahannya namun fungsi asalnya masih tidak banyak

berubah dimana kesampaian yang baik melangsungkan kelestarian Bandar itu

walaupun dengan adanya sebuah Bandar baru. Pada pertengahan 1990- an

apabila ekonomi Malaysia dirangsang kuat oleh globalisasi, perancangan Bandar

di Malaysia mengambil langkah membentuk satu rangkaian Bandar-bandar baru

yang secara khusus mengambil peluang dari kuasa baru ini.

Nilai adalah kawasan perbandaran baru yang berasaskan berasaskan

kepada limpahan yang dijangka dari pembangunan industri logistik bersandarkan

lapangan terbang baru KLIA. Ia juga bertujuan mengambil peluang dari industri

pendidikan yang baru digerakkan secara besar-besaran pada akhir 1990-an.

Nilai juga dijadikan pusat petempatan besar ala Subang Jaya, Bandar yang

berkembang pesat akibat pembangunan lapangan terbang. Bandar nilai baru

dibentuk pada waktu kegawatan ekonomi amat nyata dan perasaan optimis

terhadap pembangunan ekonomi amat nyata diserata tempat. Ia dirancang

berdasarkaan beberapa faktor, antaranya kewujudan lapangan terbang KLIA

yang akan memerlukan perkidmatan langsung dan tidak langsung. Kedua

disebabkan kewujudan Putrajaya dan Cyberjaya yang dijangka akan membentuk

suatu hub konurbasi yang memerlukan sebuah Bandar perantara yang menjalin

kaitan antara pasaran luar yang mewakili KLIA dan keperluan Nasional mewakili

Putrajaya. Nilai dilihat sebagai komponen lokal perhubungan itu, yang ditambah

pula dengan elemen pusat pendidikan yang bertujuan mengerakan ekonomi

setempat. Ini ditambah pula dengan aktiviti- aktiviti asas ekonomi lain dalam

bentuk pelbagai industri yang juga menjana pekerjaan untuk penduduk

setempat. Melihat keadaan ini Bandar Baru Nilai diangap sebagai komponen

utama dalam metropolitan baru yang diwujudkan(Abdul Samad Hadi,2006)

4.1.2 Fungsi Bandar Baru Nilai

6

Bandar Baru Nilai yang dibina adalah untuk mengurangkan kesesakan penduduk

di Bandar-bandar besar dan mengurangkan kadar pertumbuhan ekonomi

dengan mengagihkannya di kawasan-kawasan pingir. Di malaysia strategi ini

telah digunakan sebagai salah satu strategi utama dalam pembangunan wilayah.

Salah satu objektif dasar pengagihan penduduk ialah untuk

mengurangkan kesesakan penduduk di bandar-bandar besar dengan

mengimbangi kadar pertumbuhan dimana kawasan wilayah dan bandar baru

secara terancang boleh melaksanakan objektif ini. Bandar baru Nilai merupakan

bandar yang telah melaksanakan objektif ini dengan kewujudan banyak pusat

petempatan. Selain itu, bandar baru ini juga memainkan peranan mengurangkan

kesesakan pembangunan akibat pengelompokan aktiviti ekonommi di bandar

besar dengan mengagihkan dan menyelerakan aktiviti- aktiviti inni kewilayah-

wilayah sekitar bandar utama Kuala Lumpur. bandar baru ini juga bertindak

sebagai Counter Magnet untuk menarik pergerakan penduduk dari bandaraya

Kuala Lumpur ke kawasan ini.

Selain itu, Pengagihan dan pertumbuhan ekonomi secara adil dan

saksama adalah salah satu tujuan utama pembangunan ekonomi sesebuah

negara bagi mencapai tujuan ini, strategi pengagihan pembangunnan secara

reruang adalah penting dalam konteks pembangunan wilayah, masalah

ketidakseimbangan boleh diatasi dengan membangunkan lebih banyak pusat-

pusat pertumbuhan baru. Pembangunan bandar baru tidak dibangunkan semata-

mata untuk memenuhi satu fungsi sahaja,sebaliknya bandar- bandar ini

dibangunkan bagi melaksanakan beberapa fungsi diatas. Sehubungan dengan

itu, peranan yang dimainkan oleh bandar baru berupaya merangsang

pembangunan kawasan-kawasan dalam wilayah di negara ini. Pendekatan ini

melalui perancangan ekonomi bersepadu dengan keupayaan sektor ekonomi

setempat berupaya mencapai matlamat pembangunan.

4.2 Bandar Baru kulim

7

4.2.1 Perkembangan Bandar Baru Kulim

Kulim merupakan sebuah bandar yang besar di negeri Kedah. Ia terletak

di kawasan tenggara negeri Kedah, berdekatan dengan sempadan negeri Pulau

Pinang, yang terletak di bahagian barat. Kulim asalnya merupakan kawasan

penempatan yang kecil pada era 1950-an. Kini ia merupakan tempat yang maju

dengan kawasan-kawasan industri yang terletak di sekitar Bandar Kulim.Bandar

Baru Kulim merupakan Bandar yang berkembang akibat daripada aktiviti

perindustrian. Ramai ahli ekonomi menganggap perindustrian sebagai suatu

pemangkin untuk menggerakkan pembangunan ekonomi secara keseluruhan.

Projek-projek pembangunan ini yang biasanya bercorak intensif modal menjadi

pendorong kepada pembangunan sesuatu kawasan. Kawasan sekitar sesebuah

projek perindustrian akan mendapat faedah melalui proses yang dikenali sebagai

'kesan limpahan'.

Kesan yang terhasil daripada aktiviti perindustrian di kawasan Kulim

terdapatnya perubahan sosio-budaya, ekonomi dan ekologi terhadap kawasan

persekitaran. Perubahan dari segi sosio-budaya dapat di lihat kerana semakin

ramai penduduk luar datang bekerja di Kulim. Selain itu, perindustrian di Kulim

juga telah bertanggungjawab mempercepatkan lagi proses pemodenan dan

pembandaran yang menyebabkan kemunculan bandar-bandar baru. Ini kerana,

kawasan perindustrian telah menyebabkan kesesakan dari aspek petempatan di

Bandar Kulim.

Antara kawasan perindustrian yang utama di kawasan kulim ialah taman

perindustrian kulim (Kulim Hi-Tech Park) iaitu Taman Teknologi Tinggi Yang

Pertama di Malaysia. Kawasan ini berfungsi sebagai pusat untuk

mempromosikan aktiviti perindustrian berteknologi tinggi yang menghasilkan

produk-produk era angkasa, pusat penyelidikan dan pembangunan (R&D) dan

sebuah Bandar baru yang mempunyai segala kemudahan seperti pusat

komersial, pusat rawatan kesihatan institusi pengajian dan kemudahan rekreasi

dan riadah.

4.2.2 Fungsi Bandar Baru Kulim

8

Bandar Baru Kulim yang dibina bertujuan menampung jumlah penduduk

yang pesat di bandaraya utama Pulau Pinang. Salah satu objektif dasar

pengagihan penduduk ialah untuk mengurangkan kesesakan penduduk di

bandar-bandar besar dengan mengimbangi kadar pertumbuhan dimana kawasan

wilayah dan bandar baru secara terancang boleh melaksanakan objektif ini.

Bandar baru Kulim merupakan bandar yang telah melaksanakan objektif ini

dengan kewujudan banyak pusat petempatan. Selain itu, bandar baru ini juga

memainkan peranan mengurangkan kesesakan pembangunan akibat

pengelompokan aktiviti ekonommi di bandar besar dengan mengagihkan dan

menyelerakan aktiviti- aktiviti ini kawasan baru. Bandar baru ini juga bertindak

sebagai Counter Magnet untuk menarik pergerakan penduduk dari bandaraya

Pulau Pinang ke kawasan ini.

Selain itu, Bandar Baru Kulim juga berperanan Sebagai Alat Dalam

Perancangan Nasioal dan Dasar Pembandaran Negara. Pengagihan dan

pertumbuhan ekonomi secara adil dan saksama adalah salah satu tujuan utama

pembangunan ekonomi sesebuah negara bagi mencapai tujuan ini, strategi

pengagihan pembangunnan secara reruang adalah penting dalam konteks

pembangunan wilayah, masalah ketidakseimbangan boleh diatasi dengan

membangunkan lebih banyak pusat-pusat pertumbuhan baru. Strategi inni dalam

pembangunan wilayah telah dijalankan oleh DARA,KEJORA, dan KETENGAH.

Setrusnya Bandar baru Kulim juga diwujudkan untuk tujuan Perindustrian

dimana banyak Kawasan perindustrian yang di bina terutamanya taman

perindustrian kulim (Kulim Hi-Tech Park) iaitu Taman Teknologi Tinggi Yang

Pertama di Malaysia. Melalui pembinaan taman ini ianya telah mewujudkan

banyak peluang pekerjaan dan memajukan sektor perkidmatan di kawasan

tersebut. Sektor pembuatan menjadi satu pemacu pertumbuhan kukuh bagi

Koridor Utara. Sektor ini merupakan penyumbang kedua terbesar KDNK Koridor

Utara dengan sumbangan sebanyak 34% kepada KDNK wilayah pada tahun

2000 - setanding dengan gambaran keseluruhan Malaysia di mana sektor ini

menyumbangkan 35% kepada KDNK nasional.

4.3 Bandar Baru Bangi

9

4.3.1 Perkembangan Bandar Baru Bangi

Bandar Baru Bangi berasal daripada sebuah ladang kelapa sawit (West

Country Estate) yang berkeluasan 5,118 ekar dan mula dibangunkan pada tahun

1974 setelah proses pengambilan tanah dibuat oleh Kerajaan Negeri Selangor

mulai tahun 1972-1978. Proses pengambilannya dilakukan secara berperingkat-

peringkat bermula dengan seksyen 1 yang melibatkan pembinaan rumah kos

rendah, sederhana dan tinggi yang berjumlah 200 unit. Kerja-kerja

membangunkan kawasan ini berakhir pada 2007, dengan pembinaan 11,040 unit

kediaman, 308 unit kedai, 43 unit kilang dan sebuah kompleks pejabat.

Perancangan bandar satelit ini yang juga merupakan bandar kedua

terbesar selepas Shah Alam, adalah berdasarkan perancangan bersepadu yang

dijangka mampu meneruskan pembangunan yang bukan sahaja dapat

menampung kediaman 60,000 orang penduduk, tetapi juga menyediakan aktiviti

komersil, perindustrian, perniagaan, institusi latihan, rekreasi dan pendidikan. Ini

adalah sesuai dengan saranan Tun Abdul Razak, Perdana Menteri pada masa

itu, untuk mengubah perspektif masyarakat, dan ekonomi Malaysia daripada

Pertanian kepada Industri. Dengan itu, Ladang-ladang kelapa sawit dalam

daerah Hulu Langat ini dipilih sebagai kawasan penempatan baru. Berkonsepkan

Bandar Taman, kawasan lapang seluas 82 ekar dilengkapi dengan sistem dua

lengkongan jalan besar dan lorong-lorong jalan kaki dan berbasikal yang

menyambungkan aktiviti-aktiviti di antara satu sektor dengan yang lain. Bandar

Baru Bangi telah dibahagikan kepada 16 Seksyen.

Sebagai sebuah bandar terancang yang dibina pada tahun 1970-an,

bandar ini dilengkapi dengan zon perumahan, zon perniagaan, zon rekreasi dan

zon perindustrian. Zon perindustrian ini dinamakan Kawasan Perindustrian

Bandar Baru Bangi. Banyak kilang didirikan di sini kerana premium tanah yang

rendah dan dilengkapi dengan infrastruktur yang canggih. Antara kilang yang ada

di sini ialah Sony, Hitach,Upha, Sapura, Datapos dan sebagainya. Bandar Baru

Bangi menjadi pusat petempatan kerana terdapat pelbagai jenis ekonomi seperti

perindustrian, perniagaan dan perkhidmatan.

4.3.2 Fungsi Bandar Baru Bangi

10

Sebagai sebuah bandar satelit, kerajaan telah merancang kawasan ini

sebagai kawasan yang berfungsi sebagai pusat pendidikan. Sebagai contohnya,

Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM) telah dibina di kawasan ini iaitu di

Bandar Baru Bangi. Selain UKM, banyak pusat latihan turut dibina iaitu

Malaysian France Institute, German Malaysian Institute, Institut Kemahiran Mara,

NIOSH, ILKAP dan sebagainya. Beberapa buah sekolah menengah juga

terdapat di kawasan ini seperti SMK Jalan Tiga, SMK Jalan Empat dan SMK

Bandar Baru Bangi dan lain-lain. Pembinaan pusat pendidikan ini turut

meningkatkan migrasi luar ke Bandar Baru Bangi.

Bandar Baru Bangi telah menjadi pusat pentadbiran daerah bagi semua

kawasan kampung dan bandar-bandar kecil di Mukim Kajang. Hal ini dapat

dilihat dengan wujudnya Majlis Daerah Hulu Langat yang ditempatkan di

Seksyen 16. Majlis Daerah Hulu Langat menjalankan fungsi mengutip cukai

tanah dan hal-hal lain yang bersangkutan dengan pentadbiran di sekitar

kawasan Hulu Langat. Antara kawasan yang ditadbir melalui Majlis Daerah ini

termasuklah kawasan Bangi Lama, Semenyih, Beranang, Bukit Mahkota dan

sebagainya. Di sini juga terletaknya Perbadanan Kemajuan Negeri Selangor

(PKNS) iaitu di Seksyen 8. Perbadanan ini menguruskan hal-hal yang berkaitan

dengan pentadbiran perumahan, perparitan, susun atur bandar dan sebagainya

bagi seluruh Daerah Hulu Langat.

Satu lagi fungsi kawasan petempatan di Bandar Baru bangi adalah

sebagai kawasan perindustrian. Hal ini terbukti dengan wujudnya Zon Kawasan

Perindustrian yang terletak di Seksyen 16. Antara syarikat yang mendirikan

kilang di kawasan perindustrian ini ialah Sony, Hitachi, Upha, Sapura, Onkyo,

Denso dan sebagainya. Satu lagi kawasan perindustrian yang baru dimajukan

ialah Kawasan Perindustrian Selaman. Pembinaan kawasan industri ini telah

menarik penduduk dari kawasan lain untuk berhijrah ke Bandar Baru Bangi dan

meningkatkan jumlah penduduk di kawasan ini. Akibatnya saiz kawasan

petempatan di kawasan ini semakin berkembang.

4.4 Bandar Jengka, Pahang4.4.1 Perkembangan Bandar Jengka

11

Pembangunan Bandar baru akibat daripada pembangunan wilayah yang berlaku

di kawasan pantai timur ialah Bandar Jengka, Pahang Darul Makmur.

Kebanyakan bandar baru jenis bandar baru luar bandar dibangunkan di kawasan

luar bandar sebagai satu strategi untuk memperbandarkan kawasan-kawasan

yang mundur di luar bandar. Pembangunannya adalah berasaskan kepada

sumber asli seperti pertanian dan perhutanan. Bandar Jengka merupakan

Bandar baru luar bandar yang telah dibangunkan oleh kerajaan. Ciri- ciri bandar

ini dirancang dengan mengekalkan ciri-ciri asal keadaan di mana penghuni

bandar berada sebelum ia datang ke bandar baru ini. Ini menunujukkan bandar

ini masih mengekalkan ciri-ciri kedesaan atau kekampungan.

Bandar Jengka ini merupakan sebuah bandar baru di negeri Pahang.

Dikenali sebagai Segi Tiga Jengka atau FELDA Jengka. Bandar Jengka juga

dikenali sebagai Bandar Tun Razak. Bandar ini terletak 55 kilometer dari Bandar

Maran dan 127 kilometer dari Bandar Kuantan. Keseluruhan bandar ini

merupakan kawasan operasi Majlis Daerah Maran. Bandar Jengka terdapat yang

ditandai dengan nombor 1 hingga 25 berdasarkan pembukaan kawasan yang

baru. Setiap kawasan penempatan Jengka mengandungi antara 300 hingga 600

buah keluarga di tanah rancangan FELDA lain, penduduk Jengka juga disebut

sebagai ‘peneroka felda’ manakala isterinya dipanggil ‘Penerokawati’ dan ditadbir

oleh seorang pengurus yang dilantik oleh pihak pengurusan Felda.

Bandar Jengka Segi Tiga, menurut Howard (1985), ialah perancangan

yang menyelerak secara seimbang, dalam mana menggalakkan migrasi industri

yang terancang dan penduduk ke bandar-bandar yang bersaiz seimbang dengan

kemudahan asas, peluang-peluang pekerjaan dan kemudahan riadah.

4.4.2 Fungsi Bandar Jengka

Menurut Golany (1978), bandar baru dapat menolong pembangunan Negara

dalam pelbagai cara. Proses pembandaran yang pesat berlaku pada Bandar

Jengka membantu proses pembangunan wilayah di Malaysia.dahulunya, Bandar

Jengka ialah kampung kecil yang telah diterokai secara besar-besar akibat

pembukaan tanah yang dilaksanakan oleh kerajaan. Oleh sebab itu, pembukaan

12

kawasan ini telah menarik minat migrasi penduduk dari pelbagai tempat dan

negeri untuk mendiami kampung baru ini.

Bandar Jengka merupakan tanah pamah yang luas dan ini memudahkan

penerokaan tanah. Bandar Jengka menjadi bandar pertanian iaitu pengeluaran

kelapa sawit dan getah. Fungsi utama Jengka ialah penanaman kelapa sawit

dan getah untuk menjanakan pendapatan Negara Malaysia. Pembinaan kilang

yang banyak untuk memproseskan getah dan kelapa sawit. Selain itu,

perkembangan bandar Jengka yang cepat ini telah memberikan peluang

pekerjaan kepada masyarakat setempat. Ini sekali gus dapat mengurangkan

kadar pengganguran dan kemiskinan di bandar Jengka ini. Sebagai contoh,

pekerjaan yang ditawarkan ialah pengait kelapa sawit, pemandu lori, pekerja

kilang dan sebagainya. Pembangunan ekonomi yang ketara mempercepatkan

proses pembandaran sehingga membantu proses pembangunan wilayah Jengka

menjadi lebih maju.

Disamping itu, Bandar Jengka juga mempunyai pusat pendidikan iaitu

Universiti Teknologi Mara (UiTM) cawangan Jengka di Pahang. Pembukaan IPTA

ini telah membantu proses pembangunan wilayah Jengka. Kehadiran pelajar dari

pelbagai negeri memberi penumpuan kepada pembangunan Jengka itu sendiri

kerana pihak kerajaan telah menyediakan pelbagai kemudahan kepada

penduduk Felda seperti kemudahan kesihatan, premis perniagaan, perpustakaan

dan sebagainya telah memudahkan segala urusan kehidupan masyarakat luar

bandar ini.

Pembinaan jalan raya telah menggantikan jalan merah atau denai

mempermudahkan pergerakan penduduk dari satu tempat ke tempat lain.

Pembinaan lebuh raya menghubungkan negeri-negeri Pantai Timur dengan

Pantai Barat telah mempercepatkan kadar pegerakan penduduk. Ini

memudahkan penduduk berhubungan dengan penduduk luar yang lebih maju.

Hal ini sekali gus, telah meningkatkan mobiliti penduduk dan darjah

ketersampaian lebih tinggi. Perkembangan ini juga telah membantu

pembangunan wilayah di Jengka.

4.5 Bandar Kerteh, Terengganu4.5.1 Perkembangan Bandar Kerteh

13

Kerteh diklasifikasikan sebagai bandar baru berasaskan fungsi khas. Bandar

baru jenis ini dibina dengan tujuan untuk memenuhi objektif utama sahaja seperti

perlombongan, pelabuhan, perindustrian dan sebagainya. Ciri-ciri bandar ini

tidak banyak berbeza dengan bandar lain. Perbezaannya hanya berkisar dari

segi ekonomi bandar ini. Bandar Kerteh merupakan bandar baru yang

berasaskan petroleum. Ciri-ciri bandar ini agak sama dengan bandar baru yang

dipinggir bandar dan bandar baru dalam bandar raya.

Kerteh, Kemaman terdapat beberapa kampung yang didiami oleh kaum

melayu. Merupakan kampung nelayan yang dihuni oleh penduduk yang yang

bekerja sebagai nelayan. Kerteh membangun hasil daripada hasil penemuan

petroleum yang terdapat di dasar Laut China Selatan yang menghadap ke pantai

Kerteh. Kerteh menjadi salah satu kawasan tumpuan penting di daerah

Kemaman kerana kepadatan penduduk dan juga kemudahan yang lengkap.

Kerteh juga sering dipanggil sebagai “City of Light” di kalangan pelancong

kerana limpahan cahaya dari kawasan Perindustrian Petroleum Petronas yang

menerangi kawasan Kerteh pada waktu malam.

4.5.2 Fungsi Bandar Kerteh

Pelbagai bentuk pembangunan telah dibangunkan di Kerteh. Antaranya, ialah

Bandar Seri Kerteh, Lapangan Terbang Kerteh, Kawasan perindustrian Petronas,

Pelabuhan Kerteh, Loji Penapis Minyak Terengganu, Rantau Petronas, Sekolah

Rantau Petronas, Rantau Mall Kerteh, Stadium, dan sebagainya. Terdapat

banyak pembangunan muncul di Kerteh seiring dengan pembangunan Wilayah

Ekonomi Pantai Timur (ECER) di seluruh negeri Pantai Timur.

Bandar Kerteh juga adalah bandar baru hasil pembangunan wilayah

Koridor Kemaman-Dungun, Terengganu. Kerteh menjadi tumpuan peluang

pekerjaan kerana pembukaan pelantar-pelantar minyak di laut dan darat. Ini

menggalakkan migrasi penduduk dari seluruh Malaysia dan juga luar Negara.

Sektor perlombongan petroleum dan gas asli yang pesat telah menggalakkan

pertumbuhan penduduk sehingga telah mewujudkan Kerteh sebagai bandar

baru. Kemajuan yang pesat ini membantu proses pembangunan wilayah di

sekitar Kerteh termasuklah bandar Paka juga yang turut tempiasnya.

14

Sumber alam yang kaya iaitu petroleum dan gas asli telah menjadikan

Kerteh sebagai bandar perlombongan dan perindustrian yang maju.

Perlombongan ini yang telah mewujudkan Kerteh sebagai bandar baru di

Malaysia kerana pada zaman dahulunya hanyalah sebuah kampung nelayan.

Kerana faktor penemuan petroleum dan gas asli, dasar kerajaan telah

memajukan bandar ini sehingga menjadi bandar baru. Dasar kerajaan dan

PETRONAS yang banyak membantu proses pembangunan wilayah di Kerteh ini.

Selain itu, Kerteh juga telah menjadi maju dengan pelbagai kemudahan

asas dan infrastruktur dibina. Pelbagai kemudahan infrastruktur dibina telah

memenuhi kehendak penduduk di Kerteh sehingga meningkatkan status

kehidupan penduduk disana. Ini telah membantu proses pembangunan wilayah

di bandar Kerteh.

4.6 Bandar Bintulu, Sarawak

4.6.1 Perkembangan Bintulu

Bahagian Bintulu merupakan bahagian ketiga terbesar di Sarawak menghadap

Laut China Selatan. Bintulu pada asalnya, hanya sebuah Kampung nelayan yang

dikenali dengan hasil lautnya seperti udang, cencaluk, dan belacan. Bintulu kini

muncul sebagai bandar baru dan kini telah menjadi Bandaraya Bintulu.

Bandaraya Bintulu telah membangun dengan pesat kerana penemuan gas asli di

perairan pantainya. Bintulu mempinyai keluasan 7,220.4 km persegi.

Sebuah loji pemprosesan gas asli iaitu Malaysia LNG Sdn Bhd telah

dibina di Bintulu. Malaysia telah menjadi pengeksport gas asli terbesar dunia dan

MLNG turut memiliki loji bagi penukaran gas asli kepada produk minyak sintetik

terbesar di dunia yang dikenali sebagai Shell Middle Distillate Synthesis (SMDS).

Ia menggalakkan kepada pembangunan lain-lain sektor yang diperlukan.

Pelabuhan Bintulu di Bandar Tanjung Kidurong turut dibina dan berkembang

maju. Dahulunya, hanyalah sebuah hutan rimba. Pelabuhan ini bersebelahan

dengan loji MLNG. Lembaga Pelabuhan Bintulu ditubuhkan pada tahun 1981

bagi melicinkan pembinaan pelabuhan serta tanggungjawab dalam pengendalian

dan penjagaan pelabuhan. Semua kontrak pembinaan utama telah disiapkan

mengikut jadual dengan memakan kos berjumlah RM600 juta.

15

Terdapat juga kilang Asean Bintulu Fertilizer yang membekalkan baja

urea dan lain-lain kepada petani di Malaysia dan juga Negara ASEAN.

Penemuan simpanan gas asli di pesisiran pantai Bintulu pada tahun 1969, kajian

telah dibuat pada tahun 1975 mendapati Tanjung Kidurong adalah tempat yang

sesuai bagi pelabuhan laut yang pertama di Sarawak.

Menyedari potensi perindustrian dan perlombongan di Bintulu, Lembaga

Kemajuan Bintulu (BDA) ditubuhkan oleh kerajaan negeri pada tahun 1978 untuk

menjalankan pembangunan infrastruktur, juga sebagai penyelaras dan

penggalak pelaburan kawasan perindustrian. Bermula tahun 1979, Bintulu telah

mengalami pembangunan industry yang luar biasa. Terkini, Bintulu telah menjadi

pusat pertumbuhan industri di Sarawak dan telah mencapai status sebagai

Bandar Raya Bintulu.

Bintulu kini dalam perancangan untuk dijadikan sebagai Bandaraya Metropolitan

terbesar , teratur, terancang, dan selesa oleh BDA. Bintulu telah menjadi

bandaraya ketiga selepas Bandaraya Kuching dan Bandaraya Miri. Kini denga

pelaksanaan Koridor Tenaga Yang Telah Diperbaharui Sarawak (SCORE), ia

dilihat mempercepatkan lagi transformasi bandar Bintulu menjadi sebuah

bandaraya. Perkembangan bandar Bintulu ini telah membantu dalam proses

pembangunan wilayah amnya di Malaysia kerana telah meningkatkan

pendapatan Negara.

4.6.2 Fungsi Bandar Bintulu

Di bawah kawasan Koridor Tenaga Boleh Diperbaharui Sarawak (SCORE) yang

akan menarik minat pelaburan berbilion ringgit dan pastinya, pelabuhan Bintulu

akan memperolehi manfaat. Pelabuhan Bintulu dikawal selia oleh Lembaga

Pelabuhan Bintulu termasuklah untuk industri petroleum dan gas asli di samping

menguruskan pelbagai kargo seperti kontena, kargo am, pukal dan lain-lain lagi.

Sebagai pelabuhan bertaraf dunia, khususnya dirantau BIMP-EAGA, pelabuhan

Bintulu sentiasa mempertingkatkan kualiti serta kemudahan sedia ada.

Pelabuhan ini ialah pelabuhan serbaguna paling moden dan cekap di rantau Asia

Tenggara.

16

Di Bintulu juga, terdapat pusat pendidikan iaitu Kampus Universiti Putra

Malaysia cawangan Bintulu. Ini merupakan destinasi pendidikan tinggi di Negara

ini kerana ia merupakan kampus tertua di Negeri Sarawak. Kampus ini

berasaskan matlamat ketiga pelan Strategi UPM 2001-2010 iaitu meningkatkan

keupayaan UPM sebagai pusat pengajian dan perkhidmatan pertanian serta

boisumber terkemuka di peringkat antarabangsa. Selain itu, SMK Bintulu

merupakan sekolah tertua dan terbesar dan dapat menampung pelajar dari

tingkatan 1 sehinggan tingkatan 6. Ia merupakan salah sebuah sekolah yang

menunjukkan prestasi yang terbaik di Sarawak dalam peperiksaan umum.

Bandaraya Bintulu juga mempunyai kemudahan sukan dan rekreasi.

Bintulu mempunyai lebih daripada 40 gelanggang badminton, tenis, skuash,

sepak takraw, bola sepak, bola tampar dan hoki. Selain itu, Bintulu juga

mempunyai 3 buah kolam renang awam termasuklah kolam renang BDA

berdekatan Dewan Suarah, sebuah stadium tertutup dan stadium terbuka yang

terletak di Jalan Tanjung Kidurong.

Padang golf 18 lubang di Bintulu bukan sahaja sebuah padang golf yang

mencabar tetapi mempunyai pemandangan yang menarik di sini. Padang Golf ini

dikendalikan oleh Kelab Golf Bintulu yang mempunyai bangunan sendiri sebagai

pusat operasi.

Bintulu juga terkenal dengan pelancongannya. Pelancong akan singgah

di Bintulu dahulu sebelum berkunjung ke Taman Negara Niah atau Taman

Negara Similajau. Selain itu, mempunyai Tugu Dewan Undangan Negeri, City

Point Mall, Pasar Utama Bintulu, Taman Tumbina, dan sebagainya. Ini menarik

pelancong asing dan dalam negeri untuk berkunjung ke BIntulu.

Perkembangan Bandar Bintulu sehingga menjadi Bandaraya Bintulu

adalah akibat penemuan sumber alam gas asli telah mennyebabkan Bintulu

menjadi begitu maju. Perkembangan ini telah membantu proses pembangunan

wilayah di Malaysia terutama dalam SCORE. Dimana, Bintulu terlibat dalam

SCORE dan sekali gus mempercepatkan perkembangan bandar.

5.0 Implikasi Perkembangan Bandar Baru Dalam Membantu Proses PembangunanWilayah5.1 Meningkatkan KDNK dan Pendapatan Negara

17

Perkembangan bandar baru yang sangat pesat dipengaruhi oleh sektor ekonomi di

setiap bandar baru di Malaysia. Struktur ekonomi yang pesat terutama di Bandar

Jengka, Bandar Kerteh dan Bandaraya Bintulu telah membantu meningkatkan

pendapatan Negara dan menyumbang kepada Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK).

Penemuan petroleum di luar pantai Terengganu dan Sarawak telah memberi peluang

kepada untuk struktur ekonomi diubah semula. Perubahan ekonomi yang berlaku di

bandar ini telah memberi impak terhadap sosioekonomi penduduk yang menyumbang

kepada proses pembangunan yang giat sehinggakan mewujudkan bandar baru.

Sebagai contoh, KDNK Terengganu mangalami peningkatan KDNK dari RM 2.1

billion pada tahun 1980 kepada hamper RM 14.3 bilion pada tahun 2000 adalah suatu

pencapaian yang baik akibat daripada perlombongan petroleum dan gas asli di Kerteh.

Hal ini juga telah meningkatkan pendapatan Negara. Selain itu, Bintulu juga merupakan

mengeksport gas asli terbesar Asia Tenggara sekali gus menarik perhatian pelaburan

asing dan dapat meningkatkan kadar pendapatan Negara. Bandar Jengka pula

mengeluar antara kawasan pengeluar terbesar hasil kelapa sawit dan getah. Malaysia

merupakan pengeksport terbesar dunia kelapa sawit dan ini meningkatkan pendapatan

Negara. Kesannya, peningkatan pendapatan ini dapat membantu proses pembangunan

wilayah.

5.2 Infrastruktur Dan Kemudahan Sosial Maju

Pelbagai kemudahan telah dibangunkan di Kerteh. Antaranya, ialah Bandar Seri Kerteh,

Lapangan Terbang Kerteh, Kawasan perindustrian Petronas, Pelabuhan Kerteh, Loji

Penapis Minyak Terengganu, Rantau Petronas, Sekolah Rantau Petronas, Rantau Mall

Kerteh, Stadium, dan sebagainya. Pihak kerajaan telah menyediakan pelbagai

kemudahan kepada penduduk Felda Jengka seperti kemudahan kesihatan, premis

perniagaan, perpustakaan, klinik 1 Malaysia dan sebagainya telah memudahkan segala

urusan kehidupan masyarakat luar bandar ini.

Pembinaan jalan raya telah menggantikan jalan merah atau denai

mempermudahkan pergerakan penduduk dari satu tempat ke tempat lain. Lapangan

terbang Bintulu banyak mengendalikan penerbangan para kakitangan yang terlibat

dalam industri petroleum dan gas asli. Kemudahan kewangan seperti bank, perumahan,

hiburan dan sebagainya dapat diperolehi di setiap bandar kerana ini merupakan usaha

kerajaan dalam membangunkan wilayah dan bandar tersebut. Kemudahan yang

18

disediakan oleh pihak kerajaan telah akibat perkembangan bandar baru telah

membantu proses pembangunan wilayah di Malaysia.

5.3 Mengurangkan Jurang Pembangunan Antara Wilayah

Dalam sistem bersepadu, pusat-pusat bandar saling bertindak dan bergantung fungsi

sebagai fungsi antara satu sama lain dalam keadaan masing-masing mendapat faedah

pusat yang lain. Menurut Venables (2005) ,Globalisasi ekonomi telah menggalakkan

pembangunan menumpu di pusat pertumbuhan utama. Ini menyebabkan meningkatnya

jurang pembangunan wilayah dan kelas sosial. Bagi megurangkan jurang pembangunan

antara wilayah, pelbagai usaha dilakukan termasuklah menggalakkan pelaburan di

kawasan yang kurang maju.

Pembukaan kawasan Bandar jengka dan Bandar Kerteh yang mempunyai

sumber asli sendiri telah menggunakan pendekatan pusat pertumbuhan. Konsep koridor

pembangunan adalah satu pendekatan untuk memajukan sebuah wilayah yang

berbentuk jaluran. Semenanjung Barat Malaysia ialah bandar Nilai, Bandar Bangi dan

Kulim lebih cepat maju disebabkan sektor perkhidmatan dan perniagaan. Hal ini kerana,

Semenanjung Barat Malaysia lebih maju berbanding Pantai timur, Sabah dan Sarawak.

Justeru, penemuan sumber asli seperti petroleum, gas asli, kelapa sawit dan getah

dapat mennyeimbangi pembangunan wilayah di Malaysia.

5.4 Pelbagai Sektor Ekonomi Yang Wujud

Perkembangan bandar baru akibat daripada pembangunan wilayah telah menghasilkan

pelbagai sektor ekonomi. Sebagai contoh, bandar Jengka mempunyai sektor pertanian,

perniagaan, sektor perkilangan, dan sebagainya. Pelbagai sektor ini telah mweujudkan

sektor hiliran sebagai contoh kilang kasut, minyak masak, marjerin, kilang sabun dan

sebagainya hasil daripada pengeluaran kelapa sawit dan getah. Pengeluaran kilang

kimia pula hasil daripada perlombongan petroleum dan gas asli. Manakala, berbeza pula

dengan bandar Bangi dan Nilai yang lebih memfokuskan kepada sektor perkhidmatan

dan perniagaan seperti, firma peguaman, spa, salun, klinik, dan sebagainya yang lebih

memberi keuntungan kepada penduduk di sekitarnya. Bandar Kulim pula merupakan

terkenal dengan sektor perindustrian terutama pengeluaran automobil utama di

Malaysia. Bandar Kulim merupakan bandar kedua tertinggi KDNK selepas Pulau Pinang

19

dalam wilayah utara. Kewujudan pelbagai sektor ini telah menyebabkan bandar menjadi

maju dan membantu proses pembangunan wilayah di sesuatu tempat itu.

5.5 Keseimbangan Pembangunan Negara

Secara umumnya, pembangunan wilayah adalah menyelesaikan masalah

ketidakseimbangan pembangunan Negara antara Semenanjung Malaysia, Sabah dan

Sarawak. Sebelum Malaysia mencapai kemerdekaan, pembangunan Negara tidak

seimbang antara Negeri Pantai Barat dan Negeri Pantai Timur. Faktor

ketidakseimbangan ini adalah disebabkan oleh penjajah yang telah mengeksploitasikan

sumber alam Negara ketika itu. Selain itu, ketidakseimbangan ekonomi antara kaum

juga dimana kaum Melayu miskin berbanding kaum Cina dan India. Selepas

kemerdekaan, kerajaan telah melaksanakan Dasar Ekonomi Baru(DEB) bagi menyusun

semula masyarakat dan mengimbangi semula pembangunan Negara dengan

pembukaan tanah baru.

Penerokaan tanah secara besar-besaran terutama kawasan Felda telah

mengimbangi pembangunan Negara terutama di kawasan pedalaman dan ekonomi

kaum melayu. Kini, bandar baru Jengka mempunyai pelbagai kemudahan dan peluang

pekerjaan untuk masyarakat setempat. Justeru itu, perkembangan bandar baru adalah

untun mengatasi masalah ketidakseimbangan pembangunan melalui pembangunan

wilayah yang telah dilaksanakan oleh Kerajaan.

6.0 Kesimpulan

20

Proses pembangunan wilayah di Malaysia semakin maju dan cepat akibat daripada

perkembangan bandar baru yang pesat terutama dari sudut ekonomi. Pembangunan Bandar-

bandar baru dalam kawasan pembangunan wilayah merupakan salah satu alternatif kepada

pendekatan pembangunan bamdar dan wilayah. Konsep pembangunan wilayah adalah

berasaskan kepada konsep pemusatan yang mana Bandar-bandar baru dibangunkan di

tengah-tengah tapak sesuatu kawasan tadahan yang terdiri daripada beberapa projek oleh

pihak kerajaan. Segala kemudahan infrastrutur Bandar dan kemudahan sosial disediakan di

pusat Bandar. Keberkesanan dan kejayaan pendekatan Bandar baru dalam pembangunan

Negara bergantung kepada sejauh manakah perancangannya. Bandar baru sangat maju

terutama dalam segi sektor ekonomi.

Bandar baru Bangi, Kulim, Nilai, Jengka, Bintulu, dan Kerteh telah membuktikan bahawa

sesbuah tempat itu dapat mencapai kemajuan jika mempunyai perancangan yang baik

terutama dari pihk kerajaan. Perkembangan setiap Bandar ini telah membantu proses

pembangunan wilayah di Malaysia. Secara keseluruhannya, pendekatan pembangunan Bandar

baru yang dilaksanakan di wilayah ini telah menunjukkan bahawa Bandar baru boleh

memainkan peranannya dalam pembangunan wilayah seperti meningkatkan pembangunan dan

pertumbuhan ekonomi di kawasan mundur, membandarkan penduduk-penduduk di kawasan

desa atau pendalaman wilayah ini.

Kesimpulannya, perkembangan Bandar baru telah membantu proses pembangunan

wilayah di Malaysia terutama dari segi sosial, dan ekonomi. Pembangunan wilayah ini

menyebabkan berlaku pertumbuhan penduduk yang cepat. Dengan pesatnya Bandar baru

menyebabkan keseimbangan pembangunan Negara di semua negeri di Malaysia terutama

kawasan pedalaman untuk menjadi kawasan maju. Dengan ini, harapan Malaysia menjadi

status Negara maju dan pendapatan tinggi menjelang tahun 2020 dan mencapai Wawasan

2020 akan tercapai.

7.0 Rujukan

21

Abdul Samad Hadi, Abdul Hadi Harman Shah, Ahmad Fariz Mohamed dan Shaharudin Idrus (2006). Mencari kelesterian bandar kecil. Bangi: Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Dani Salleh (2008). Urbanisasi perancangan dan kawalan. Kedah: Universiti Utara Malaysia.

Ghani Salleh (2000). Urbanisation and regional development in Malaysia. Kuala Lumpur: Utusan Publications and Distributors Sdn. Bhd.

Hasnah Ali (1991). Ekonomi wilayah : teori dan amalan. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Kamarudin Ngah dan Rahmat Azam Mustafa (1991). Pengenalan perancangan pembangunan wilayah. Pulau Pinang : Penerbit Universiti Sains Malaysia.

Katiman Rostam, Asmah Ahmad, Sulong Mohamad, Mohd Fuad Mat Ali Dan Mohd Azlan Abdullah (2006). Transformasi desa-bandar : koridor Kemaman- Dungun,

Terengganu. Bangi: Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Lim Heng Kow (1979). The evolution of the urban system in Malaya. Kuala Lumpur : Penerbit Universiti Malaya.

Rosli Buyung (1985). Dasar, halacara, dan strategi bagi pembangunan bandar-bandar baru. Kuala Lumpur: JPBD.