Bangsa – Konsep Pembinaan Dan Cabaran

Oleh :

Marzudi Bin Md Yunus

Program Doktor Falsafah

Fakulti Sains Sosial dan Persekitaran

Tarikh : 7 Ogos 2009

1

Bangsa – Konsep Pembinaan Dan Cabaran

Malaysia adalah sebuah negara yang berbilang kaum, bahasa, agama dan budaya.

Keperbagaian ini kadang-kala memcetuskan insiden yang tidak diingini akibat daripada

sikap prejudis dan ketidak-seimbangan sosial dalam negara. Malaysia pernah

mengalami tragedi hubungan kaum yang hampir mengugat kewibawaanya. Peristiwa

13 Mei 1969 itu merupakan satu titik hitam dalam sejarah negara.Peistiwa itu juga

merupakan isyarat yang jelas kepada kita bahawa wujudnya jurang hubungan kaum

yang ketara dalam negara ini (Shamsul, 2007). Lantaran daripada kisah hitam tersebut

lahirlah edeologi kebangsaan iaitu Rukun negara dan juga program penyusunan

semula masyarakat melalui Dasar Ekonomi Baru. Pembinaan bangsa dibina

berdasarkan Rukun Negara melalui strategi penyusunan semula masyarakat dibawah

program Dasar Ekonomi Baru pada tahun 1970 (Ghazali, 1992). Setelah hampir 39

tahun berlalu apakah matlamat tersebut tercapai?. Apakah ciri-ciri bangsa yang hendak

dibina ini dan apakah cabaran kearah tujuan tersebut?

Untuk menjawab persoalan tersebut, pengertian tentang istilah bangsa haruslah

difahami dengan jelas terlebih dahulu. Dalam membicarakan bangsa, konsep etnik dan

ras perlu difahami supaya tidak terkeliru walaupun terdapat kaitan diantaranya. Jika

dirujuk kepada Kamus Dewan Bahasa dan Pustaka edisi keempat terbahagi kepada

dua maksud yang utama. Pertama bangsa bermaksud jenis manusia daripada satu asal

keturunan yang berdasarkan adat resam. Kedua bermaksud kumpulan manusia dalam

satu ikatan ketatanegaraan. Etnik pula bermaksud suatu yang berkaitan dengan bangsa

manusia, manakala ras pula bermaksud kaum dan keturunan.

Berdasarkan teori yang diutarakan oleh Anderson yang dibicarakan oleh Abd. Rahman

Embong (2006) dalam yang bertajuk Negara-Bangsa:Proses dan Perbahasan

menyatakan bangsa atau nation ialah suatu komoniti yang diimiginasikan berdasarkan

asas-asas sesuatu objektif. Anderson berpendapat bangsa atau nation lahir bersama

dengan kewujudan kapitalisme (kapitalisme cetak) yang menimbulkan imiginasi dan

kesedaran subjektif. Imiginasi dan kesedaran subjektif ini menimbulkan perasaan

kekitaan dan kesamaan nasib anggota dalam sesebuah negara. Abdul Rahman yang

2

lebih banyak menggunakan istilah nation bagi membicarakan bangsa sebagai satu

kelompok manusia yang terbentuk dalam sejarah, ditautkan dengan perkongsiaan

wilayah, ekonomi, bahasa dan psikologi bersama boleh terbentuk dengan wujudnya

kesedaran subjektif. Pengertian bangsa dikonsepsikan kepada dua konsep aspek

utama. Konsep bangsa yang petama ialah dari sudut politik yang berkaitan dengan

wilayah dan juga kenegaraan. Konsep kedua pula merujuk kepada konsep etnos atau

etnik yang berkait dengan salasilah budaya, adat resam dan sejarah sepunya kelompuk

etnik tersebut. Konsep bangsa yang pertama adalah relevan dengan pengertian bangsa

di era moden hari ini.

Abdul Rahman dalam artikel yang ditulis oleh Norsimah dan Kalthum (2005) yang

bertajuk Dialek atau Baku:Konflik antara Jati Diri dan Negara Bangsa mendifinisikan

bangsa adalah nation, iaitu susuatu komoniti politik yang terbentuk dalam sejarah yang

mempunyai kesinambungan dan juga perubahan. Dipertatukan dengan perkongsiaan

wilayah, ekonomi dan unsur subjektif bersama seperti bahasa, budaya, sastera dan

nama bersama yang dikongsi.

Menurut Callistus Fernandez(1999), bangsa itu adalah gabungan kaum-kaum yang

mempunyai sejarah dan budaya serta diperkuatkan dengan satu persamaan tumpuan.

Perkataan gabungan menunjukkan bahawa bangsa boleh diwujudkan dengan

penyatuan kaum-kaum yang berbeza tetapi haruslah mempunyai sejarah dan budaya

yang sama. Pernyataan ini pula mempunyai persamaan dengan pendapat yang

diberikan oleh Tan Sri Ghazali Syafie (1989) yang mendefinisikan bangsa sebagai

suatu golongan manusia yang berasal dari keturunan yang sama. Tetapi beliau

menyatakan pembentukan bangsa dari keturunan berlainan seperti di negara ini tidak

mustahil untuk diwujudkan.

Bagi Ernest Gellner dalam artikel yang yang tulis oleh Jan Penrose dan Richard C.M.

(2008) menjelaskan nation atau bangsa adalah hasil nasionalisme masyarakat industri

moden yang berasaskan keseragaman bahasa, sejarah dan budaya bertujuan untuk

mewujudkan satu komuniti dalam sesuatu wilayah. Jan Penrose dan Richard

menegaskan pembentukan bangsa melalui konsep seperti ini penting dalam

membentuk kesetiaan dalam masyarakat, manakala keseragaman penting dalam

3

sebuah masyarakat industri moden. Pengertian bangsa bagi kedua-dua penulis ini

adalah terbuka dan luas kerana ia boleh berdasarkan kepada budaya atau politik dan

kedua-duanya. Beliau juga konsep bangsa (nation) seperti ini digunakan oleh oleh

negara (state) untuk kepentingan politik dan meningkatkan ekonomi sesebuah negara.

Aliran pendapat yang seakan serupa juga boleh dilihat daripada Hugh Seton-Watson

dalam buku David Storey (2001) menyatakan bahawa bangsa (nation) terhasil atau

terbentuk apabila sebilangan manusia (majoriti) dalam sesebuah komuniti mengangap

atau bersikap untuk bersatu dalam suatu ikatan dalam bentuk pemikiran yang kukuh.

Anthony D. Smith dalam buka yang sama juga menyatakan bahawa bangsa (nation)

adalah satu nama yang diberikan untuk suatu kelompok masyarakat yang berkongsi

wilayah, sejarah, budaya, ekonomi dan cara hidup. Bagi David Storey sendiri seperti

terpengaruh dengan pendapat kedua-dua tokoh yang menjadi rujukan beliau turut

mendifenisikan bangsa sebagai merujuk kepada kumpulan manusia yang berkongsi

sejarah dan budaya mengangap serta merelakan diri mereka sebagai satu kesatuan.

Daripada pemahaman yang boleh kita fahami daripada pengertian oleh sarjana-sarjana

dalam perenggan sebelum ini boleh kita rumuskan maksud bangsa kepada tiga

fahaman yang berbeza. Fahaman pertama yang mengketogorikan bangsa kepada dua

aspek iaitu berkaitan dengan politik dan yang kedua berkaitan dengan aspek keturunan

(etnik). Fahaman kedua pula mengangap bahawa bangsa itu wujud berdasarkan

pengaruh pihak lain (seperti state-pemerintah/penguasa) yang berkepentingan dalam

sesebuah komuniti bagi mencapai matlamat negara. Manakala fahaman ketiga pula

bangsa baru boleh wujud secara rela bagi berkongsi kepentingan berdasarkan ideologi

yang nyata (ikatan dalam bentuk pemikiran yang kukuh). Dalam era negara moden hari

ini, pada hemat saya pembinaan bangsa Malaysia haruslah didasarkan kepada

fahaman kedua dan ketiga kerana ia bersifat universal dan boleh diaplikasikan dalam

konteks masyarakat majmuk di negara ini. Fahaman pertama membawa taksiran

bangsa kepada dua aspek iaitu politik dan kelompok etnos yang melibatkan budaya dan

adat resam. Aspek politik tidak menimbulkan banyak masalah kerana melibatkan hal-

hal kenegaraan seperti wilayah dan undang-undang. Apabila dilihat dari sudut

4

kemompok etnos yang melibat salasilah, ras dan sejarah wujud perbezaan yang nyata

antara etnik pribumi (bumiputera) dan imigran (Cina dan India).

Konsep Asas Pembentukan Bangsa

Daripada perbincangan pengertian bangsa yang didapati dari sarjana dan tokoh pada

perenggan sebelum ini terdapat beberapa perkataan dan ayat yang boleh kita

sandarkan sebagai sebahagian daripada konsep-konsep asas yang dalam

pembentukan satu bangsa yang baru. Perlu dinyatakan disini sekali lagi bahawa apa

yang saya utarakan ini bukanlah suatu yang muktamat tetapi hanyalah berdasarkan

kepada kajian singkat daripada penulisan sarjana dan tokoh yang dirujuk sahaja.

Berikut adalah perkataan dan ayat yang didapati antaranya;

a) Adat resam

b) Ikatan ketatanegaraan

c) Diimiginasikan / imiginasi berdasarkan asas-asas suatu objektif

d) Kesedaran Subjektif

e) Kesinambungan dan perubahan

f) Satu persamaan tumpuan

g) Nasionalisme

h) Kesetiaan dalam masyarakat

i) Keseragaman

j) Ikatan dalam bentuk pemikiran yang kukuh

k) Mengangap serta merelakan

Adat resam adalah berkaitan dengan peraturan yang diamalkan dalam suatu

masyarakat yang merupakan yang diamalkan oleh suatu masyarakat sejak turun

temurun dan perlu dipatuhi (Kamus dewan, 2005). Adat merujuk kepada suatu

perbuatan yang baik dalam sesebuah masyarakat. Ia juga boleh dikaitkan dengan

kebudayaan sesuatu masyarakat atau bangsa. Adat resam serta budaya yang baik

5

dalam dalam setiap etnik diadaptasikan menjadi budaya baru yang dapat diterima oleh

semua ahli bangsa sebagai budaya nasiaonal (Abdul Rahman, 2006).

Ikatan Ketatanegaraan pula berkaitan dengan sistem bernegara yang diamalkan oleh

setiap ahli dalam sesebuah wilayah. Setiap individu dalam sesebuah negara terikat

dengan undang-undang yang sama berdasarkan kedaulatan undang-undang seperti

yang termaktub dalam prinsip Rukun Negara yang ke-empat. Ikatan ketatanegaraan ini

merupakan salah satu asas-asas objektif utama dalam dalam teori bangsa atau nation

yang dibawa oleh Anderson.

Imiginasi berdasarkan suatu yangt objektif merupakan membayangkan suatu yang

hendak dicapai oleh individu terhadap bangsanya iaitu bangsa yang mempunyai

perhubungan dan ikatan yang kuat diantara satu sama lain. Imiginasi tentang

perkongsian pemikiran dan perasaan sehingga melahirkan perasaan kekitaan.

Kesedaran objektif terhadap terhadap perkongsi wilayah, ekonomi, bahasa dan

psikologi membentuk ikatan yang kuat sebagai satu bangsa yang hidup dalam satu

wilayah. Kesedaran ini membentuk satu sikap teleransi dikalangan ahli suatu bangsa

supaya kekal harmoni.

Aspek sejarah, budaya dan amalan perlu mempunyai kesinambungan diantara kaum

yang menjadi anggota suatu bangsa dan perlukan perubahan yang signifikan bagi

mengharungi keadaan zaman yang sentiasa berubah dari masa kesemasa. Keupayaan

suatu bangsa menangani perubahan menjamin survival dan kekuatan bangsa. Hal ini

selari dengan dengan maksud penyusunan semula masyarakat dan saranan supaya

rakyat malaysia membina satu masyarakat Rukun Negara yang berkerja sama

menyahut wawasan 2020 (Ghazali, 1989).

Ideologi Rukun Negara merupakan konsep “satu persamaan tumpuan” yang

membolehkan rakyat Malaysia dari perbagai etnik yang berbeza sejarah, budaya dan

juga kepercayaan berfikir tentang ideologi yang sama. Rukun Negara merupakan salah

satu pusat tumpuan untuk seluruh individu di Malaysia kerana didalamnya terkandung

visi dan misi kearah pembetukan suatu bangsa baru berasaskan prinsip-prinsip tertentu

yang dapat dilakukan oleh semua individu (Shamsul, 2007). Ideologi kebangsaan ini

6

dimanifestasikan sebagai salah satu Ikatan dalam bentuk pemikiran yang kukuh bagi

segenap kaum di Malaysia (Ghazali, 1989).

Semangat nasionalisme iaitu semangat cintakan bangsa dan negara amat penting

dalam diri setiap individu. Individu yang mempunyai rasa sayang kepada negara tempat

tumpah darahnya akan mengetepikan kepentingan peribadi demi negara (David Storey,

2001). Perasaan ini meluas melewati individu, keluarga dan seterusnya hingga kepada

masyarakat. Manifestasi kepada semangat ini dijelmakan melalui nyanyian lagu

kebangsaan, bendera kebangsaan, dan lebih baik lagi jika seseorang itu bangga

mengakui diri bangsanya dengan nama negara berbanding mengenalkan diri

bangsanya berdasarkan nama etnik. Melalui instrumen yang menjadi simbol negara ini

mewujudkan keseragaman dalam sesebuah bangsa. Sebagai contoh disini, penyokong

bolasepak kebangsaan tanpa megira faktor etnik akan memakai pakaian berwarna

tertentu yang sama sebagai tanda penyatuan dalam memberi sokongan.

Dalam gagasan bangsa Malaysia, semua etnik harus mempunyai perasaan sebangsa

dangan nama kolektif (bangsa Malaysia) dengan kesudian untuk berkongsi wilayah,

ekonomi, budaya dan harapan yang sama harus membentuk kesetiaan. Nasionalisme

diperingkat etnik harus diganti dengan nasianalisme Malaysia yang lebih luas lagi

bersama (Abdul Rahman, 2006).

Keikhlasan dalam usaha kearah itu merupakan suatu yang penting dalam pembinaan

bangsa Malaysia yang baru. Ahli bangsa harus bersedia menerima kehadiran etnik lain

bersama dalam komoniti sebagai satu bangsa dangan penuh kerelaan dan mengangap

ia adalah satu reality yang harus dilalui pada era politik zaman moden ini (David Storey,

2001).

7

Cabaran Pembentukan Bangsa Malaysia

Walaupun pada perenggan terdahulu yang menyatakan sarjana-sarjana bahawa suatu

bangsa yang baru boleh dibina namun pada pendapat saya terdapat cabaran-cabaran

yang boleh menghalang proses pembentukan bangsa Malaysia ini. Bagi menjelaskan

perkara tersebut beberapa sarjana telah dirujuk melalui penulisan mereka. Tan Sri

Ghazali Shafie, dalam buku Rumpun Melayu dan Bangsa Malaysia Menjelang 2020

(2008) memberikan beberapa cabaran perlu diberi perhatian.

Perkara pertama ialah dari segi sejarah. Etnik pribumi (Melayu dan Bumiputera)

merupakan penduduk asal wilayah ini bermula sejak sebelum kerajaan Melaka lagi.

Sedangkan etnik pendatang seperti etnik Cina,India dan lain-lain dibawa masuk oleh

penjajah Inggeris dalam abad ke 19 untuk tujuan ekonomi. Perbezaan sejarah ini

merupakan faktor yang menjadi penghalang kearah penyatuan bangsa.

Soal identiti juga merupakan punca yang melambatkan kewujudan identiti bangsa

Malaysia kerana individu lebih senang dan cenderung untuk memperkenalkan dirinya

dari etnik tertentu berbanding mengatakan “saya bangsa Malaysia” di peringkat lokal.

Manakala di peringkat antarabangsa tidak timbul perkara ini. Masing-masing kelihatan

mempunyai semangat etnik melebihi semangat kebangsaan. Nilai-nilai asal etnik masih

kuat dipegang oleh kebanyakkan rakyat negara ini.

Perkembangan pesat ekonomi berasaskan perindustrian dan kebendaan mewujudkan

sikap pentingkan diri sendiri berbanding kepentingan masyarakat dan negara. Apa yang

baik kepada negara tidak dihiraukan oleh individu jika tidak melibatkan kepentingan

mereka.

Keperbagaian etnik secara tidak langsung melahirkan pengamalan bahasa pertuturan,

budaya dan adat resam yang kurang difahami oleh etnik yang lain. Setiap etnik

mengangap apa yang dimiliki oleh mereka lebih baik daripada apa yang dimiliki oleh

etnik lain. Mereka juga tidak bersedia dan mudah untuk menerima budaya daripada

etnik lain. Keadaan ini meyukarkan asimilasi budaya dan pembentukan sebuah budaya

kebangsaan yang boleh diterima oleh seluruh etnik yang menjadi ahli bangsa Malaysia.

8

Bagi Abdul Rahman (2006), walaupun terdapat perpaduan dikalangan rakyat negara ini,

didapati juga tanda-tanda wujud masalah dalam membina persefahaman dan

permafakatan antara kaum. Perpaduan yang wujud sebenarnya bersifat sementara dan

bersifat lahiriah atau luaran sahaja. Perpaduan yang hakiki sebenarnya belum lagi

terjadi kerana ia hanya berasaskan toleransi sahaja, bukan berdasarkan saling

menghormati dan menerima keperbagaian.

Tahap kesedaran perpaduan oleh generasi muda juga dipersoalkan dan tidak sekuat

hubungan antara kaum oleh generasi awal merdeka. Mereka dilihat tidak peka dan

terbuka dalam isu-isu yang melibatkan sensitiviti kaum kerana terdapat pemisahan

sosial antara mereka. Beliau memberi contoh peristiwa yang berlaku di kampung

Medan pada Mac 2001 dan isu Moorthy @ Muhamad Abdulah, pendaki Gunung

Everent yang melibatkan pertikaian agama.

Kesangsian kepada pengertian atau takrifan bangsa Malaysia juga berlaku. Ada

dikalangan masyarakat melihatnya sebagai persamaan dengan takrifan yang dibuat

oleh mantan perdana menteri Singapura, iaitu “Malaysian Malaysia”. Tanggapan negetif

tentang nasib pribumi menjadi isu yang hangat diperkatakan. Sebaliknya masyarakat

pendatang menerima dengan positif dan berangapan memjamin kedudukan mereka

sebagai rakan kongsi bangsa Malaysia ini.

Sebagai sebuah negara majmuk, peranan kerajaan dalam proses ini amat penting.

Dasar-dasar penting kearah penyatuan telah diperkenalkan. Namun disebalik dasar-

dasar yang baik itu, pendekatan dan pelaksanaannya pula dilihat tidak selaras dengan

semangat dasar tersebut. Sinario ini menimbulkan masalah kepada penyatuan kerana

terdapat pihak yang merasakan diri mereka diketepikan atau dipinggirkan.

Pengaruh luaran juga tidak terkecuali dalam keadaan dunia global yang sering bergolak

dan berubah dengan pesat. Isu-isu hak asasi manusia, hak etnik minoriti, keadilan dan

kesejahteraan memdapat tepat dan diperdebatkan secara terbuka tanpa menghiraukan

sensitiviti etnik tertentu. Ini menambahkan lagi perasaan perasangka yang

sememangnya masih menebal dan sikap enggan bertolak ansur yang boleh

mencetuskan konflik perkauman.

9

Kesimpulan

Daripada perbincangan teori tentang bangsa oleh sarjana-sarjana pada perenggan

terdahulu, perkataan bangsa boleh didefinisikan kepada dua konsep. Konsep pertama

melihat bangsa dari sudut etnos iaitu berasaskan salasilah keturunan dan ras yang

mempunyai persamaan sejarah, kebudayaan, adat resam dan juga sistem

kepercayaan. Konsep kedua mendefinisikan bangsa dalam kontek politik berasaskan

ruang lingkup wilayah, ekonomi dan pemikiran berasaskan objektif yang ditentukan

yang mewujudkan satu lagi istilah iaitu negara-bangsa.

Berbalik kita kepada persoalan yang diajukan pada awal perbincangan iaitu; apakah

matlamat tersebut tercapai?. Apakah cabaran kearah tujuan tersebut dan apakah ciri-

ciri bangsa yang hendak dibina ini?

Untuk menjawab persoalan pertama tidak keterlaluan sekiranya saya mengatakan

bahawa matlamat tersebut bukan sahaja tidak tercapai malah tiada sebarang usaha

yang serius dan ikhlas dalam pembentukan satu bangsa bernama Bangsa Malaysia.

Untuk mendapatkan bukti kepada kenyataan ini tidak perlula kita untuk membuat ujikaji

yang canggih, memadai hanya sekadar melihat senario politik tanah air yang setiap hari

disiarkan di media arus perdana. Pendekatan parti politik baik dari sebelah kerajaan

atau pembangkang masing-masing bertunjangkan kepentingan bangsa yang

diwakilinya. Didikkan kearah penyatuan bangsa melalui pendekatan politik kenegaraan

yang menghormati prinsip constitution dikesampingkan oleh politik berasaskan kuasa

dan kemenangan semata-mata. Akhirnya lahirlah sebuah masyarakat yang berwasasan

“jalan tar” dan “kain batik” semasa kempen pilihanraya yang tidak membawa sebarang

makna kepada penyatuan bangsa. Hal ini disokong oleh pandangan ahli sejarah, Prof.

Khoo Kay Kim yang membayangkan usaha memperjuangkan pembinaan bangsa

Malaysia sebagai usaha yang berseorangan tanpa dibantu pihak lain (Abdul Rahman,

2006).

Sistem pendidikan berbeza mengikut kaum juga merupakan penghalang kepada proses

pembinaan bangsa Malaysia. Setiap kaum mempunyai sekolah berbeza dengan

10

mengunakan bahasa ibunda masing-masing (Shamsul, 2007). Walaupun menggunakan

sukatan pelajaran yang sama, mereka tetap berasingan secara fizikal.

Terdapat banyak lagi fakta yang boleh dipersembahkan sebagai bukti maktamat

pembinaan bangsa Malaysia tidak tercapai seperti diskriminasi dalam iklan perkerjaan

di sektor swasta, penggunaan bahasa, penerbitan filem dan drama serta lain-lain yang

tidak dapat diperincikan disini.

Persoalan kedua mengenai ciri-ciri bangsa yang hendak dibina adalah seperti yang

terkandung dalam wawasan Rukun Negara seperti berikut;

Bangsa Malaysia yang ;

Mencapai perpaduan yang lebih erat di kalangan seluruh masyarakatnya; Memelihara satu cara hidup demokratik; Mencipta satu masyarakat yang adil dimana kemakmuran negara akan dapat

dinikmati bersama secara adil dan saksama; Menjamin satu cara hidup yang liberal terhadap tradisi-tradisi kebudayaan yang

kaya dan berbagai corak; membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan sain dan teknologi

moden.

Dengan berdasarkan prinsip seperti berikut:

Kepercayaan kepada Tuhan Kesetiaan kepada Raja dan Negara Keluhuran Perlembagaan Kedaulatan Undang-undang Kesopanan dan Kesusilaan.

Dan berlandarkan Wawasan 2020.

Sekian,

Marzudi Md Yunus

Program Doktor Falsafah, FSSK

11

Senarai Rujukan:

Abd. Rahman Embong. 2006. Negara Bangsa – Proses dan Perbahasan. Edisi

Kedua. Bangi : Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Callistus Fernandez. 1999. Colonial Knowledge, Invention and Reinvention of

Malay in Pre-Independence Malaya : A Retrospect. Jurnal Sains Kemasyarakatan dan

Kemanusiaan (55) : 39-60

Dewan Bahasa dan Pustaka. 2007. Kamus Dewan Edisi Keempat. Kuala Lumpur

: Dewan Bahasa dan Pustaka

Ghazali Shafie. 1992. Melayu dan Masyarakat Malaysia Menjelang 2020. Dlm.

Ghazali Shafie. Rumpun Melayu dan Bangsa Malaysia Menjelang Tahun 2020, hlm. 20-

28. Bangi : Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Ghazali Shafie. 1989. Pembinaan Bangsa Malaysia. Dlm. Ghazali Shafie.

Rumpun Melayu dan Bangsa Malaysia Menjelang Tahun 2020, hlm. 29-45. Bangi :

Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Norsimah & Kaithum. 2005. Dialek atau Baku. Konflik Antara Jati Diri dan Negara

Bangsa. Dlm. Khazriyati et al (pnyt.). Pembinaan Negara Bangsa : Perseptif, Reaksi &

Manifestasi, hlm. 85-95. Bangi : Fakulti Sains & Kemanusiaan.

David Storey. 2001. Territory : The Claiming of Space. London : Peason

Education Limited.

Shamsul Amri. 2007. Modul Hubungan Etnik. Putrajaya : Pusat Pnerbitan

Universiti.

12