1.0

PENGENALAN Nama penuh al-Biruni ialah Abu Rayhan Muhammad bin Ahmad al-Biruni . Beliau

berasal daripada keluarga Tajik. Al-Biruni dilahir pada 3 Zulhijjah 362H bersamaan dengan 4 September 973M di Parsi. Menurut kitab al-Ansab yang ditulis oleh Samani dan kitabMujam al-Buldan yang ditulis oleh Yaqut al-Hamawi, penduduk Khawarizm memanggil orang asing sebagai biruni (dalam bahasa Parsi). Maka atas alasan inilah yang menyebabkan Abu Rayhan dikenali sebagai al-Biruni kerana beliau merupakan orang asing bagi penduduk Khawarizm. Namun begitu, ada sarjana lain menyatakan beliau bukan dilahirkan di Khawarizm, tetapi di Birun, iaitu sebuah bandar di luar Kath. Bandar Khawarizm terletak 20 farsakh (60 km) dari Kath yang menjadi ibu kota kerajaan pemerintahan putera-putera Mamuniyah. Oleh itu ada kemungkinan apabila Khawarizm menjadi ibu kota Mamuniyah, maka penduduk Kath yang berhijrah ke bandar itu digelar biruni. Oleh kerana Abu Rayhan orang yang lebih terkenal di kalangan mereka, maka gelaran ini diberikan kepadanya. Beliau turut digelar Khawanizini kerana nama kawasan itu juga dipanggil Khawanizin. 2.0 PENDIDIKAN Al-Biruni banyak memperoleh ilmu pengetahuan daripada seorang Putera Raja Parsi, iaitu Abu Nasr Mansur bin Ali Jilani, yang merupakan seorang pakar dalam bidang metematik. Keluarga Abu Nasr begitu mengambil berat tentang al-Biruni. AlBiruni merupakan sarjana agung pada akhir abad ke-4H/1OM dan beliau juga merupakan pakar dalam bidang astronomi, sejarah dan bahasa. Beliau hidup sezaman dengan Ibn Sina. Antara karya beliau yang teragung ialah Rasail al-Biruni, sebuah ensiklopedia astronomi dan matematik. Sebagai seorang yang sangat menggemari dan dahagakan ilmu, beliau tidak suka membuang masa. Sepanjang hayatnya ditumpukan kepada bidang penyelidikan dan penulisan. Oleh yang demikian, beliau dapat menguasai dua buah tamadun besar pada ketika itu iaitu tamadun Arab dan tamadun Yunani.1

Al-Biruni juga mempunyai hubungan erat dengan para intelek Islam dan Kristian. Seorang daripadanya ialah Abu Sahl Masihi (ahli flzik Kristian). Beliau juga berhubung rapat dengan para saudagar Kristian Syria, tujuannya adalah untuk mempelajari namanama orang Yunani serta sebutan dan ejaan serta istilah-istilah yang terdapat dalam perubatan . 3.0 AHLI ASTRONOMI Sebagai seorang ahli astronomi, minat dan aktiviti al-Binuni melangkaui pelbagai bidang dan meliputi skop yang meluas. Ini termasuklah teori-teori abstrak tentang falsafah hinggalah kepada sains praktis matematik, geografi, fizik dan astronomi. Bidang pengajiannya yang utama ialah astronomi. Al-Biruni pernah mengatakan , Oleh kerana bidang saya adalah bidang astronomi dan sejak saya wujud di dunia ini lagi saya terkenal dengan ilmu itu dan saya tidak berniat untuk keluar dari disiplin ilmu itu, maka saya mahu berkhidmat kepada perbendaharaan baginda (Masud) yang dikenali sebagai nikmat, dengan menulis kanun (undang-undang) Sinaat al-Tanjim (Seni Astronomi). Ia dapat membuktikan kesungguhan Al-Biruni dalam menuntut ilmu. Beliau juga memberikan contoh tentang kegunaan harian pengetahuan matematik dan astronomi. Contoh ini menunjukkan pengaruh matahari dan bulan ketika menentukan musim dan pasang surut air laut. Ilmu pengetahuan tentang binatangbinatang dan kedudukannya sangat penting bagi menentukan arah pengembaraan dan perjalanan. Ia juga sangat berguna ketika menentukan arah kiblat, waktu solat dan kedudukan garis lintang atau bujur sesuatu bandar. Maka beliau telah menunjukkan bahawa astnonomi sangat berguna dan sesuai menurut Islam. Teori-teori astronominya yang penting dan sangat berguna yang telah dikemukakan antaranya adalah seperti berikut. 3.1 Teori alam semesta Al-Biruni menyatakan bahawa alam semesta terletak di luar permukaan sfera yang terhad. Pada masa yang sama beliau tidak bersetuju dengan konsep graviti

2

alam semesta sebagai kuasa sebenar yang terlibat seperti yang dilihat daripada pengalaman. Beliau telah mengeluarkan kenyataan seperti berikut: Apabila sesuatu bahagian anggota jisim tegar bergerak secara garis lurus dan satu bahagian ke satu bahagian yang lain, sebaliknya jasad itu mengelilingi jasad lain dalam gerakan bulatan yang rnenggambarkan gerakan mengelillngi satu titik tetap seperti pusat bumi ketika jasad lain itu tegar. Walau bagaimanapun, kawasan persekitaran matahari menyebabkan planet bergerak dalam bentuk elips. 3.2 Kosmogeni Walaupun Qanun al-Masudi tidak membincangkan asal-usul alam Semesta tetapi al-Biruni membincangkannya secara terperinci dalam bukunya alTahdid. Beliau telah menolak pandangan yang menyatakan dunia ini kekal. Beliau mengumpul pelbagai arus pertukaran bumi di zamannya dan melengkapkan karya Abdul al-Malik al-Tayyib al-Busti . 3.3 Teori geosentrik Al-Biruni dan cendekiawan sezamannya sering memikirkan tentang

kontroversi geosentnik dan heliosentrik. Beliau mengatakan bahawa sebarang teori baru tidak dapat diterima tanpa bukti sains yang kukuh. Selagi sesuatu teori alternatif yang sebenar belum ditemui maka wajarlah seseorang itu mempercayai dan menerima teori dan penerangan yang terdahulu. Al-Biruni menulis mengenai pergerakan matahari dalam sebuah buku berjudul Kitab al-Tatbiq fi Tahqiq Harakat al-Syam yang berkaitan dengan teori ini. 3.4 Kalender dan kronologi Al-Biruni juga telah menulis satu risalah kecil yang menerangkan tentang siang dan malam yang juga dapat membuktikan panjang siang dalam setahun di kutub. Beliau telah mencipta sejenis alat untuk mengukur masa dan waktu pada3

siang hari serta menulis buku mengenainya iaitu Tabir al-Mizan wa Taqbir alAzman. Selain itu, bukunya yang bertajuk Tanqih al-Tawarikh membincangkan tentang tarikh. Manakala bukuTasawwur Amr al-Fajr wa alShafiq fi Jihat alGharb wa al-Sharq pula membincangkan tentang terbitnya fajar. Qanun al-Masudi adalah antara bukunya yang terakhir yang

membincangkan perkara di atas dengan lebih terperinci. Ia membincangkan tentang siang dan malam, bulan dan tahun, bulan serta matahari, juga penerangan terperinci mengenai perbezaan takwiin, maklumat tambahan (baru) mengenai kalendar orang India, mengubah takwin Sakkala kepada takwin Hijrah. 3.5 Matahari Al-Biruni turut membuat kajian tentang Matahari dan perkara-perkara yang berkaitan seperti berikut: (a) Sifat fizikal Matahari Al-Biruni cekap dalam pengajian ilmu fizik dan kadangkala memberikan sumbangan asli. Misalnya, beliau membuat kajian mengenai sifat fizikal waktu Matahari. Menurutnya Matahari ialah jasad yang panas bagi letusan solar yang boleh diperhatikan apabila gerhana penuh, samajuga seperti nyalaan yang muncul di sekeliling jasad yang membakar. (b) Gerakan tahunan AI-Biruni mempercayai teori geosentrik dan menganggap Matahani bergerak mengelilingi Bumi. Beliau berfikir bahawa gerakan matahari yang perlahan dan cepat menggambarkan sesuatu orbit. (c) Panjang tahun solar (tropika)

Semasa mengkaji panjang tahun solar, al-Biruni memerhati perubahan dan perbezaan pendapat mengenai zaman lepas. Beliau melaporkan ada empat4

rumusan yang berbeza iaitu 365.2426, 265.2421, 365.398 dan 365.248 hari. AlBiruni membuat pengiraan bahawa terdapat 365 hari, 5 jam dan 46 minit. Kalendar Jalali juga mendapat 365 hari, 5 jam, 49 minit. Kiraan al-Biruni ini tidak jauh perbezaannya dengan kiraan moden iaitu 365 hari, 5 jam, 48 ininit dan 47 saat. Ketika menuhis Qanun, beliau mengira titik yang tertinggi di antara Matahari dengan Bumi bergerak satu darjah dalam masa 1/3 tahun, dan 0, 0, 7, 44, 54 dalam satu hari. Perkiraan yang telah dibuat oleh al-Biruni ini hampir sama dengan angka moden iaitu 52.2 setiap tahun dan satu darjah dalam masa 72 tahun.

(d) Fajar dan senja Beliau membincangkan alasan-alasan bagi tempoh fajar dan senja. AlBiruni mendapati senja (pagi dan petang) terjadi apabila Matahari berada 18 di bawah ufuk. Penyelidik moden mengesahkan penemuan al-Biruni ini. Beliau menulis buku al-Lamat mengenai perkara ini.

5

4.0

AHII SAINS Walaupun al-Biruni lebih melibatkan dirinya dalam bidang astronomi

namun beliau mahir dalam ilmu matematik. Al-Biruni dapat menguasai geometri, aritmetik dan menggunakan algebra dengan mahir. Beliau juga berminat dalam bidang fizik namun tidak meminati bidang muzik.

5.0

TRIGONOMETRI SFERA Al-Biruni menuhis Kitab Maqalid Ilm al-Haiah fi Basit al-

Kurah. Buku itu dihasilkan sebagai satu karya yang setanding dengan buku astronomi berjudul al-Tafhim kerana penguasaan bahasa dan subjeknya yang baik dan mudah difahami. Ketika ahli sains ini berusia 60 tahun, beberapa karya beliau dilengkapkan lagi. Satu daripadanya diberi tajuk Jami al-Tarq al-Sairah fi Marafah Awtar alDairah yang membincangkan mengenai kaedah-kaedah dalam penemuan ukur lilit bulatan. Al-Biruni patut diberi penghargaan kerana beliau menganggap trigonometri sebagai bidang yang terpisah dengan astronomi mengembangkannya dengan cara yang sistematik. Beliau tidak membataskan dirinya setakat huraian yang ringkas tetapi membandingkannya dengan bahan dan keterangan lain yang berkaitan, menilai, mengkritik dan memberi pengolahan yang lebih baik. Karangan Qanun al-Masudi yang berkaitan dengan trigonometri mengandungi 10 bab. Bab pertama menerangkan cara-cara mendapatkan sisi-sisi daripada pelbagai gambar rajah seperti segi tiga sisi dan segi empat sama hingga segi sepuluh jejari sesuatu bulatan. Bab seterusnya membincangkan cara untuk mendapatkan pelbagai garis rentak lentuk. Teori ini beliau gunakan ketika menentukan sinus bagi sudut-sudut yang berganda.6

Beliau turut membincangkan tentang jejari bulatan sebagai satu kesatuan mnenggantikan 60. Ini akan memendekkan lagi kerja-kerja pengiraan. Beliau berjaya mendahului ahli matematik yang lain dengan membuktikan rumus sinus dalam satah segi tiga iaitu. sinA = sinB = sinC a b c

Banyak lagi rumus-rumus yang dikemukakan dan diperkenalkan oleh beliau. Beliaulah orang pertama yang berjaya membuktikan rumusan sinus bagi satah segi tiga. Beliau cekap menggunakan rumus dan penentu dalaman dan yang pertama memberikan contoh mengenai kalkulus dan teorem umum.

6.0

ARITMETIK ORANG INDIA Di samping trigonometri sfera, al-Biruni turut menguasai aritmetrik orang India. Beliau telah menulis beberapa buah buku berhubung dengan subjek itu. Antaranya ialah, (a) Rashikat (b) Kaedah al-Hind iaitu aritmetik yang berbeza Zodiak dalam di Brahma India Siddhant

(c) Kaedah-kaedah orang India (Rusum al-Hind) dalam pengajaran aritmetrik. (d) Mansubat al-Darab yang menerangkan tentang kaedah mendarab yang berbeza. 7.0 CAHAYA DAN BUNYI Al-Biruni mempercayai bahawa cahaya lebih laju daripada bunyi. Menurut beliau sinaran membawa haba dari Matahari dan ia dapat menembusi air dan udara. Beliau juga mendapati senja kala bermula atau berakhir apabila Matahari berada di bawah kaki langit. Penemuan al-Biruni ini sama dengan penemuan moden.

7

8.0

GRAVITI Beliau turut memberikan sumbangan yang besar dalam bidang graviti.

Beliau menolak pandangan Aristotle yang menganggap langit tidak mempunyai kuasa graviti. Beliau menolak idea bahawa tempat asal bagi air ialah di atas bumi kerana tidak ada tempat asal bagi sesuatu objek. Menurutnya jika air mengalir ia akan sampai ke pusatnya.

9.0

KETUMPATAN

Beliau dapat menyukat dengan betul ketumpatan bahan-bahan. Al-Biruni menggunakan suatu alat yang berfungsi sebagai dosimeter untuk menyukat ketumpatan. Beliau dapat menyukat air yang begitu tepat sehinggakan hasil pencubaannya itu selaras dengan nilai moden. Beliau turut memberikan sumbangan yang tulen dalam bidang hidrostatik. Beliau menerangkan fenomena tentang banjir, mata air dan pninsip-prinsip yang berkaitan. Al-Biruni menggunakan emas, raksa, zamrud dan kuartza untuk menentukan ketumpatan. Dalam bidang mekanik behiau telah mengukur ketumpatan relatif beberapa logam dan bahan bukan logam dengan kejituan yang tinggi. Beberapa keputusan dicatatkan seperti berikut:

8

Bahan Emas Raksa Tembaga Loyang Besi Plumbum

Ukuran dengan emas 19.26 13.74 8.92 8. 7.82 11.40

Ukuran raksa 19.05 13.59 8.83 67 8.58 7.74 11.29

dengan Moden 19.26 13.59 8.85 8.40 7.79 11.35

Jadual di atas merupakan penemuan al-Biruni yang kiraannya hampir sama dengan kiraan moden. Sumbangan beliau dalam menyukat ketumpatan sangat bermanfaat kerana beliau berjaya membuat ukuran tepat.

10.0

MEKANIK

Al-Biruni memberikan sumbangan yang banyak dalam bidang mekanik. Beliau mahir dalam bidang pengetahuan tentang peralatan. Beliau telah mencipta dua alat yang istimewa. Satu daripadanya ialahpengimbang hidrostatik. Melalui alat ini beliau dapat mencari ketumpatan 18 bahan. Satu lagi alat ialah sejenis balai cerap yang baru, ia dinamakan al-Ustawani yang beliau gunakan untuk mengukur bintangbintang, ketinggian menara dan bukit, dan kedalaman telaga atau sungai.

10.0

BERAT DAN UKURAN

Minatnya dalam matematik menyebabkan al-Biruni mempelajari tentang berat dan ukuran. Ini kenana ia berkait rapat dengan bidang kajian astronomi dan fizik. Ketumpatan sebenar 18 bahan yang diukur oleh beliau menunjukkan kepakarannya dalam menyediakan berat dan ukuran yang paling tepat.

9

11.0

GEOGRAFI, GEODESI DAN STRATOGRAFI Al-Biruni telah memberikan sumbangan yang sangat berharga dalam bi-

dang geografi. Antaranya beliau telah membezakan antara kuala dan teluk. Beliau menganggap semua kelompok Eurasia dan Afrika sebagai satu benua yang didapati terletak di Barat dan Timur. Ahli geografi agung ini tahu tentang banjaran gunung di India yang dikenali sebagai Himalaya. Dalam bukunya India, beliau membincangkan peranan kawasan pengunungan dalam menyumbang hujan lebat dan melindungi sebahagian daerah Kashmir. Pengetahuan al-Biruni tentang Asia sangat luas. Beliau memberitahu dengan terpeninci tentang negeri Turki, yang berkaitan dengan Sungai Augarer dan kawasan Tasik Baikal. Namun sumbangan utama beliau ialah tentang India. Beliau memberikan maklumat tentang kawasan barat laut India. Al-Biruni telah mengarang beberapa karya geografi, antaranya Tahdid Nihayat al-Amakin (Penentuan Batas Daerah). Beliau telah menghasilkan kaedah baru untuk mengukur latitud (darjah lintang) dan longitud (darjah bujur) dan membuat pengukuran sendiri untuk menetapkan antupoda dan kebulatan bumi juga ketinggian dan sifat-sifat geografi bandar-bandar. Beliau telah membuat ukuran bagi menaksirkan lilitan bumi dan mendapat anggarannya 25,000 batu. Daripada alBiruni kita mendapat tahu bahawa pada abad ke-11, saudagar-saudagar Muslim telah sampai di pulau-pulau Lautan India berhampiran dengan Pulau Jawa. Beliau meninggal dunia pada 1 September 1048 @ 12 Rejab 440H.

10

12.0

REFLEKSI 12.1 REFLEKSI NORMARLIZA ZULKEFLI Berdasarkan keterangan mengenai Al-Biruni, dapat saya simpulkan bahawa beliau merupakan seorang yang amat berbakat terutama sekali di dalam bidang penulisan. Banyak buku yang ditulis oleh beliau mengisahkan tentang bidang astronomi. Hasil daripada penulisan beliau tersebut, beliau telah menjadi pakar di dalam bidang astronomi dan menjadi rujukan dikalangan orang lain. Selain mendalami bidang astronomi, Al-Biruni juga turut meminati bidang lain seperti alam semesta, seperti matahari, matematik, graviti, ketumpatan, berat, geografi, dan sebagainya. Sesungguhnya, sumbangan yang telah dibuat membantu orang lain dalam mempelajari rahsia alam semesta dengan lebih baik. Huraian Al-Biruni dan teorinya diakui kebenarannya oleh ahli-ahli astronomi moden. Selain itu, pengetahuan astronomi yang diilhamkan beliau amat berguna dan sesuai menurut Islam. Keistimewaan yang dimiliki oleh Al-Biruni menjadi tarikan kepada pengkaji alam semesta.

12.2 REFLEKSI NURUL SYUHADA BINTI MUHAMAD SAUFI

Kesimpulan yang dapat saya buat setelah membaca mengenai latar blekang Al-Biruni ini, saya berasa sangat kagum dan bangga kerana Al-Biruni merupakan seorang cerdik pandai dan tokoh terbilang yang beragama Islam. Bakat beliau sangat terserlah melalui bidang penulisan. Selain itu terdapat beberapa lagi bidang yang menjadi kepakaran beliau. Antaranya bidang astronomi, ketumpatan, berat dan ukuran, bidang geografi da lain-lain bidang seperti yang dinyatakan dalam tugasan di atas. Selain itu, saya jua mendapat pengajaran bahawa menuntut ilmu merupakan satu kemestian bagi kita sebagai seorang umat Islam. Kita boleh menuntut ilmu dengan11

orang-orang yang tidak beragama Islam tetapi mempunyai kepakaran dalam bidang mereka. Al-Biruni sendiri menuntut ilmu daripada pelbagai peringkat dan taraf masyarakay. Bermula dari anak raja , sehinggalah hubungan eratnya dengan para intelek Islam dan Kristian yang lain. Beliau juga berhubung rapat dengan para saudagar Kristian Syria, tujuannya adalah untuk mempelajari nama-nama orang Yunani serta sebutan dan ejaan serta istilah-istilah yang terdapat dalam perubatan . Sesungguhnya, kesungguhan Al-Biruni dalam menuntut ilmu sangatlah wajar dicontohi oleh kita. Sifat ingin tahu, rajin berusaha serta minat yang mendalam terhadap ilmu dapat menjadikan kita seorang yang terbilang, bijak pandai dan dihormati oleh orang lain.

12

13.0

RUJUKAN

Sumber Rujukan Internet Majalah Solusi Majalah Al-Islam

13