1

RAJA MOHD FAKIMI BIN RAJA MAHAMUD

2

MORFOLOGI

Morfologi berasal daripada bahasa Greek, iaitu :

morf = bentuklogos = ilmu

Ilmu yang mengkaji soal yang berhubung dengan :

- selok belok bentuk kata- kemungkinan adanya perubahan golongan kata ( fungsi gramatik )- kemungkinan perubahan makna kata akibat daripada

perubahan bentuk kata ( fungsi semantik )

3

MORFOLOGI

FOKUS KAJIAN

STRUKTUR KATASusunan bunyi ujaran / tulisan yang menjadi unit bahasa yang bermakna

BENTUK KATA Rupa unit tatabahasa, sama ada berbentuk tunggal atau terbitan daripada

proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan

PENGGOLONGAN KATAPenjenisan kata berasaskan persamaan bentuk / rupa dan fungsi /

Peranan dengan anggota lain dalam golongan yang sama

4

MORFEM

Unit tatabahasa / bentuk yang paling kecil

Bentuk yang bermakna leksikal atau fungsian

Tiada bentuk lain sebagai unsurnya

ditendang

di + tendang ialah morfem kerana tiada lagi bentuk lain yang lebih kecil daripada bentuk di dan tendang

5

ALOMORF

meN +

baja membaja

tadbir mentadbir

asas mengasas

langgar melanggar

had mengehad

meN ialah morfem. Apabila meN ini hadir dengan bentuk lain ( morfem bebas), maka perubahan bentuk terjadi akibat kehadiran fonem awal yang dilekatinya.

6

Makna morfem ini tetap, walaupun bentuknya berubah, iaitu melakukan pekerjaan seperti makna kata dasar.

Oleh itu, bentuk me, men, mem, meng dan menge merupakan anggota meN. Anggota morfem seperti ini disebut alomorf, dan setiap unsur itu disebut morf.

Alomorf ( allomorph ) ialah kelainan yang tidak distingtif yang merupakan anggota daripada satu morfem.

Distingtif ialah sifat pembeda ciri sesuatu unit linguistik yang membedakan satu unit linguistik dengan unit linguistik yang lain.

7

CARA MENGENAL MORFEM

Morfem dapat dikenali melalui prinsip tertentu

Salah satu prinsip yang popular ialah analisis konstituen terdekat, analisis unsur langsung atau IC ( Immediate Constituent ), iaitu :

Unsur yang secara langsung dapat membentuk suatu bentuk yang lebih besar

8

Caranya, mencari bentuk yang satu tingkat lebih kecil daripadabentuk yang dianalisis, berasaskan penggunaannya oleh penutur jati bahasa itu.

Misalnya bentuk kepanasan. Berasaskan paradigma, kita dapat

tentukan bahawa bentuk dasarnya ialah panas. Jika kita gunakan kaedah mencari, mungkin kita memperoleh bentuk satu tingkat lebih kecil, iaitu kepanas atau panasan.

Oleh sebab bentuk ini tidak digunakan oleh penutur jati bahasa Melayu, maka bentuk ini sewajarnya ditolak. Bentuk yang lebih wajar ialah panas.

9

Cara pembentukannya dapat digambarkan seperti berikut :

ke panas an

kepanasan

Bentuk kepanasan mengandung dua morfem, iaitu ke….an dan panas

men jalan kan

menjalankan

10

JENIS MORFEM

Morfem Bebas

Morfem yang boleh berdiri sendiri sebagai satu kata, dan mempunyai makna yang tersendiri, serta berfungsi dalam ujaran. Bentuk ini tidak memerlukan kata lain. Contoh :

ikan, meja, baju, kertas, manusia, jalan

Morfem Terikat

Morfem yang tidak boleh berdiri sendiri sebagai kata, dan hanya wujudsebagai imbuhan yang digabungkan dengan morfem lain untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :

ber + jalan = berjalantulis + kan = tuliskanke + tulang + an = ketulangan

11

Morfem Dasar

Morfem berfungsi sebagai dasar untuk membentuk morfem yang lebih besar, iaitu kata terbitan. Contoh:

ber + buru = berburuburu ialah morfem dasar untuk kata berburu

ke + adil + an = keadilan adil ialah morfem dasar untuk kata keadilan

Morfem Kecuali

Morfem yang kehadirannya tidak menjejaskan morfem dasar yang dilekatinya. Contoh:

mem + berangkat + kan berangkat + kan berangkat

Morfem mem dan kan ialah morfem kecuali

12

Morfem Wajib

Morfem yang perlu dilekatkan morfem lain untuk membolehkannya berfungsi dalam ujaran. Contoh :

juang daya juangberjuangmemperjuangkanperjuangan

temu temu dugajanji temutemu janjibertemumenemukanmenemui

kesejukan kesejuksejukan

ke dan an tidak berfungsi jika salah satunya tiada

13

Morfem Tidak Wajib

Morfem yang tanpa kehadirannya, morfem lain masih boleh berfungsi dalam ujaran. Contoh :

di dimakan

Morfem Tertutup

Morfem yang tidak menerima morfem lain untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :

yangdanbahawaberkepemimpinanberkesudahan

14

Morfem Terbuka

Morfem yang masih memungkinkan morfem lain untuk melekat pada morfem itu, dan dapat menerbitkan makna lain. Contoh :

kesudahan > berkesudahan pemimpin > kepemimpinanbanyak > kebanyakan bersih > kebersihanindah > keindahan

> memperindah

Morfem Unik

Morfem yang kehadirannya terhad pada morfem tertentu sahaja. Contoh :

kering kontangpucat lesimerah menjahang hitam legam

Kontang, lesi, menjahang dan legam tidak dapat digabungkan denganunsur lain.

15

Morfem Intonasi

Pola intonasi yang membedakan pelbagai jenis ujaran. Contohnya intonasi menaik dalam ayat tanya tanpa kata tanya. Contoh :

Sudah bertunang ?Anda hendak makan ?

Morfem Terbahagi

ke + ada + an > keadaanmem + besar > membesarmem + besar + kan > membesarkanmem+ per + besar > memperbesarpe + pimpin > pemimpinke + pe + pimpin + an > kepemimpinanmeng + ubah > mengubahubah + kan > mengubahkan me + tunjuk +kan > menunjukkan

16

Morfem Kosong

Morfem yang berubah fungsi tatabahasa dengan tidak mengubah bentuk.Contoh :

deer deer = rusasheep sheep = kambing biri-birisaudara saudara

Deer dan sheep tunggal atau jamak sama sahaja. Begitu juga saudara yang bermaksud tunggal dengan saudara yang bermaksud jamak.

Morfem Tunggal: morfem yang rediri daripada satu morfem. Contoh:

duduk, bangun, makan, minum, jatuh

Morfem Kompleks

Morfem yang terdiri daripada dua morfem atau lebih. Contoh :temu duga, perjalanan, ketua polis negara

17

IMBUHAN

Unit/unsur tertentu (morfem terikat) yang ditambah/dilekatkan pada unsur/bentuk lain, sama ada bentuk dasar atau bentuk akar kata untuk mewujudkan satu kata lain, yang berfungsi dalam ujaran, serta mengakibatkan perubahan makna ketatabahasaan kata baharu yang terhasil itu.

Jenis imbuhan dapat diasaskan kepada tiga kriteria, iaitu: posisi, keproduktifan, asal.

Berasaskan posisi, imbuhan dapat dibahagikan kepada lima, iaitu : awalan, akhiran, sisipan, apitan, dan gabungan.

18

Awalan ialah imbuhan yang diletakkan di awal kata akar atau kata dasar untuk membentuk kata.

ber + tambah > bertambahter + senyum > tersenyummem + bantu > membantupe + laksana > pelaksanaper + sada > persada

Akhiran ialah imbuhan yang diletakkan di akhir kata akar atau kata dasar untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :

lari + an > lariangemar + i > gemarisejuk + kan > sejukkanbutir + an > butiranawas + i > awasimandi + kan > mandikan

19

Sisipan ialah imbuhan yang diletakkan di tengah kata akar atau kata dasar ( morfem dasar yang dimulai konsonan ) untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :

er + gigi > gerigiem + guruh > gemuruhel + gegar > gelegarin + sambung > berkesinambungan

Apitan ialah imbuhan yang terdiri daripada gabungan serentak awalan dan akhiran untuk mengiringi kata akar atau kata dasar ( pengimbuhan serentak ) untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh :

ke + aib + an > keaibanpe + laksana + an > pelaksanaanme + tunjuk + kan > menunjukkan me + wujud + kan > mewujudkanke + silap + an > kesilapan

20

Gabungan ialah imbuhan yang terdiri daripada dua atau lebih imbuhan yang tidak perlu hadir serentak untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran. Contoh:

mem + per + lebar > memperlebarmem + per + indah > memperindahdi + per + luas > diperluas

Berasaskan keproduktifan, imbuhan dilihat dari sudut produktif dan nonproduktif. Imbuhan produktif ialah imbuhan yang mempunyai keupayaan untuk dilekatkan pada morfem lain untuk membentuk kata yang berfungsi dalam ujaran.

meN me + ledak > meledak, men + ternak > menternakmem + bawa > membawa, meng + galas > menggalas,menge + ram > mengeram

di di + jual > dijual, di + guna + kan > digunakan.

an lapis + an > lapisan, suku + an > sukuan.

21

Imbuhan nonproduktif ialah imbuhan yang tidak berkeupayaan untuk dilekatkan pada morfem lain. Contoh :

el + tunjuk > telunjuk, em + gilang > gemilang, er + gigi > gerigi

Berdasarkan asalnya, imbuhan dapat dibahagikan kepada dua, iaitu imbuhan asli dan imbuhan pinjaman.

Imbuhan asli ( jati ) ialah imbuhan yang berasal daripada bahasa ibunda penutur. Contoh dalam bahasa Melayu ialah :

ber + rantai > berantaime + nanti > menantiter + cinta > tercintaper + tapa > pertapape + laris > pelarisdi + sunting > disuntinghangat + kan > hangatkanakhir + i > akhiried + gebuk > gedebukke + gelap + an > kegelapan

22

Imbuhan asing ialah imbuhan yang belum berupaya keluar daripada lingkungan bahasa imbuhan itu. Contoh :

hadir + in > hadirin, hadir + at > hadirat, muslim + in > muslimin,muslim + at > muslimat, ustaz + ah > ustazah

Imbuhan serapan ialah imbuhan yang berasal daripada bahasa lain ( yang bukan bahasa penutur ) tetapi imbuhan ini sudah dianggap sebati dengan bahasa penutur, iaitu imbuhan ini sudah berupaya keluar daripada lingkungan bahasa asal.

budaya + wan > budayawanseni + man > senimankarya + wan > karyawanseni + wati > seniwatiharta + wan > hartawan derma + wan > dermawan

23

KATA

Kata mempunyai ciri yang berikut:

Satuan bebas yang paling kecil Dua satuan bebas, iaitu satuan fonologi dan satuan gramatis Mempunyai makna lengkap Dapat berdiri sendiri dalam ayat

Satuan fonologi bermaksud kata terdiri daripada satu atau beberapa suku kata, dan suku kata itu sendiri terdiri daripada satu atau beberapa fonem yang wujud sebagai unsur atau konstituen dalam ayat. Contoh :

ber + ma + lam > 3 suku kataber > 3 fonem /b/, /e/, /r/ma > 2 fonem /m/, /a/lam > 3 fonem /i/, /a/, /m/bermalam > 8 fonem

24

Satuan gramatis bermaksud kata terdiri daripada satu atau beberapa morfem yang wujud sebagai unsur atau konstituen dalam ayat. Contoh :

bermalam > 2 morfember + malam

kemalaman > 2 morfemke…an + malam

berkepemimpinan > 4 morfem ber, ke….an, pe +

pimpin Satuan fonologi dan satuan gramatis ini menunjukkan bahawa definisi kata berdasarkan kriteria :

- makna- fonologi ( tanda sebagai gabungan arbitrari antara representasi fonologi yang utuh dan distingtif dengan makna )- fungsi sebagai unsur minimum yang bebas

25

Pokok kata bermaksud satuan yang tidak dapat berdiri dalam ujaran biasa, dan secara gramatis tidak bersifat bebas.

Satuan ini tidak termasuk dalam golongan imbuhan kerana satuan ini mempunyai sifat tersendiri, dan dapat dijadikan bentuk dasar. Contoh :

temu > bertemujuang > pejuang, berjuangtawa > ketawaambil > ambilan, mengambilmain > bermain, mainanjabat > jabatan, pejabatbaca > membaca, bacaansandar > penyandar, bersandaralir > aliran

26

Berikut ialah contoh kata satuan bebas :

kertas, baju, mentah, nasi, jagung, kenegaraan, warganegara,

tanggungjawab, tamadun, ketidakadilan, kebahagiaan, kesedihan, kesepakatan, berdarmawisata, sabun, dirgahayu, kesinambungan,

toksid, abstrak, tekal, lestari, matra, citra, matahari, bulan,bintang,

dewa, raja, menteri, sultan, sabut, indah, cantik, menawan, buku,

almari, berkelah, menghadap, bertanya, pintu, belakang, hadapan,

pagar, rumah, batu, anjung, bumbung, tangga, kereta api, alat tulis…

27

Berikut ialah contoh dua satuan bebas :

jatuh hati, masuk hantu, rampas kuasa, tumbuk rusuk, luar musim,racun serangga, luar negara, rumah sakit, rumah putih

Berikut ialah contoh kata yang bukan satuan bebas, tetapi bersifat satuan bebas. Oleh itu, dianggap satuan bebas :

dari, daripada, sangat, amat, paling, nian, begitu, kepada, kerana oleh, sebagainya, juga, sungguhpun, sekalipun, namun, pada, paling,walau, bagaimana, dapat, boleh, ialah, adalah, maka, al-kisah, memang,biar, jika, jikalau

28

BENTUK KATA

Dari segi bentuknya, kata dapat dibahagikan kepada empat iaitu: kata dasar

kata berimbuhan kata berulang kata majmuk

Kata dasar ialah kata akar yang menjadi dasar kepada sesuatu kata. Kata dasar mungkin berupa :

kata,pokok kata,frasa,kata + katakata + pokok kata,pokok kata + pokok kata

29

Contoh bentuk kata dasar :

Bentuk akar / dasar

Bentuk dasar

pakai

sudah

oleh

tua

pakaian

kesudahan

peroleh

ketua

ke tepi

anak tiri

berpakaian

berkesudahan

pemerolehan

pengetua

mengetepikan

dianaktirikan

30

Kata berimbuhan ialah kata yang mengalami perubahan bentuk akibat kehadiran imbuhan pada awal, tengah, atau akhir sama ada secara gabungan atau apitan. Contoh :

me + tarik > menarikel + getar > geletarmasak + kan > masakkanke + asli + an > keaslianMasak + an > masakan

31

KATA DASAR YANG MENERIMAIMBUHAN

AKAR

TUNGGAL

TERBITAN

MAJMUK

RANGKAI KATA

pertapaan

daratanpengeposan

keberkesanankeberuntungan

berdaya serapkeibubapaan

ketidaksempurnaanketidakmampuan

32

KATA GANDA

Kata ganda ialah kata yang terbentuk daripada kata yang diulang atau digandakan sebahagian atau seluruhnya

Berdasarkan ini, kata ganda dapat dibahagikan kepada empat jenis, iaitu :

Kata ganda seluruh ( pengulangan dwilingga ). Contoh :

pohon-pohonkuda-kudakejadian-kejadiankegiatan-kegiatanfikiran-fikiranmata-matarama-rama

33

Kata ganda separa ( pengulangan dwipurwa ) Contoh :

tangga tetanggatamu tetamuluhur leluhurtirah tetirah

Kata ganda berirama. Contoh :

gerak-geriksayur-mayurbatu-batanlauk-pauk

34

Kata ganda berimbuhan ( pengulangan dwilingga berimbuhan ).

Contoh :

bermanja-manjatarik-menariktali-temalimelihat-lihat

35

MORFOFONEMIK

• Kajian tentang peristiwa perubahan fonem akibat pertemuan morfem dengan morfem yang menghasilkan kata, dan kata dengan kata yang menghasilkan frasa.

• Morfofonemik dapat dibahagikan kepada dua, iaitu :

morfofonemik kata morfofonemik frasa

• Morfofonemik kata ialah perubahan fonem akibat pertemuan morfem yang mewujudkan kata. Contoh :

me + tari = menarime + tulis = menulisme + sayang = menyayangme + suci = menyuci

36

• Morfofonemik frasa ialah perubahan fonem akibat satu kata yang diikuti kata lain yang mewujudkan frasa.

•Contoh :

putito = telurmohutodu = busukputitaa mohutodu = telur busuk

KESIMPULAN

37

Morfologi ialah ilmu yang mengkaji soal yang ada hubungannya dengan selok belok bentuk kata, fungsi gramatik dan fungsi semantik.

Morfologi berbeda dengan leksikografi, etimologi dan sintaksis.

Morfem dapat dikenal pasti menerusi ciri tertentu. Antara jenis morfem ialah morfem bebas, terikat, dasar,

wajib, tidak wajib, terbuka, intonasi, dan kosong. Imbuhan terbahagi empat, iaitu awalan, sisipan, akhiran

dan apitan. Dari segi bentuk, kata terdiri daripada kata dasar, kata

berimbuhan, berulang dan majmuk.