kalkulus 3 leng

68
PERSAMAAN DIFERENSIAL (KALKULUS III) Pendahuluan Persamaan diferensial adalah persamaan yang memuat satu atau lebih dari satu turunan (derivative) dan digolongkan berdasarkan : (i) Tipenya, yaitu : (a) Jika pada persamaan diferensial terdapat hanya satu ubahan (variabel) bebas, maka persamaan diferensial tersebut disebut persamaan diferensial biasa. Contoh : 1. dy dx = x + 5 2. d 2 y dx 2 + 3 dy dx + 2y = 0 (b) Jika pada persamaan diferensial terdapat lebih dari satu ubahan (variabel) bebas, maka persamaan diferensial disebut persamaan diferensial parsial. Contoh : 1. ∂Z ∂x = z + x ∂z ∂y 1

Upload: iir-mnemonis

Post on 14-Jan-2016

305 views

Category:

Documents


17 download

DESCRIPTION

kalkulus 3 lengkap

TRANSCRIPT

Page 1: Kalkulus 3 Leng

PERSAMAAN DIFERENSIAL

(KALKULUS III)

Pendahuluan

Persamaan diferensial adalah persamaan yang memuat satu atau lebih dari

satu turunan (derivative) dan digolongkan berdasarkan :

(i) Tipenya, yaitu :

(a) Jika pada persamaan diferensial terdapat hanya satu ubahan (variabel)

bebas, maka persamaan diferensial tersebut disebut persamaan diferensial

biasa.

Contoh :

1.dydx

= x + 5

2.d2 ydx2 + 3

dydx

+ 2y = 0

(b) Jika pada persamaan diferensial terdapat lebih dari satu ubahan (variabel)

bebas, maka persamaan diferensial disebut persamaan diferensial parsial.

Contoh :

1. ∂ Z∂ x = z + x

∂ z∂ y

2.∂2 z∂ x2 +

∂2 z∂ y2 = x2 + y

(ii) Jenis (order)nya, yaitu :

Jenis (order) persamaan diferensial ditentukan oleh jenis tertinggi dari

turunan (derivative) yang terdapat pada persamaan diferensial tersebut.

(iii) Pangkat (degree)nya, yaitu

1

Page 2: Kalkulus 3 Leng

2

Pangkat dari turunan jenis tertinggi yang terdapat pada persamaan diferensial

tersebut, setelah persamaan diferensial itu dibersihkan dari pecahan dan akar

dalam ubahan (variabel) dan turunannya.

Penyelesaian Persamaan Diferensial

y = f(x) dikatakan penyelesaian suatu persamaan diferensial, jika persamaan

diferensial itu tetap memenuhi kalau y dan turunan-turunannya digantikan pada

f(x)

Contoh :

y = c1 cos x + c2 sin x adalah penyelesaian dari persamaan diferensial

d2 ydx2

+ y=0…………………………………………………….(1)

Penyelesaian :

y = c1 cos x + c2 sin x

dydx

= d ¿¿

= -c1 sin x + c2 cos x

d2 ydx2 = d ¿¿

= -c1 sin x - c2 cos x

Jika y dan turun-turunannya digantikan pada persamaan diferensial (1), diperoleh:

-c1 cos x - c2 sin x + c1 cos x + c2 sin x = 0

Sehingga benar bahwa y = c1 cos x + c2 sin x merupakan penyelesaian dari

d2 ydx2 + y = 0

1. Variabel-variabel yang Dapat Dipisahkan

Persamaan Diferensial

M (x,y) dx + N (x,y) dy = 0 merupakan persamaan diferensial dengan

ubahan terpisah jika dapat dikembalikan ke bentuk.

f1 (x) . g2 (y) dx + f2 (x) . g1 (x) dy = 0 …………………….(1)

Page 3: Kalkulus 3 Leng

×1

y x2

3

Kedua ruas dari (1) dikalikan 1

f 2 ( x ) . g2( y ) diperoleh :

f 1(x)f 2( y ) dx +

g1( y)g2( y) dy = 0

Selanjutnya dengan mengintegralkan kedua ruas diperoleh penyelesaiannya.

Catatan :

1f 2 ( x ) . g2(x) disebut faktor integrasi dari persamaan diferensial……………...(1)

Contoh :

1. Tentukan penyelesaian umum dari :

x3 dx + (y + 1)2 dy = 0

Penyelesaian :

∫ x3 dx + ∫¿¿y + 1)2 dy = ∫0

∫ x3+1

3+1 dx + ∫( y+1)2 d(y+1) = c1

x4

4 + ∫ ( y+1)2+1

2+1 = c

x4

4 + y+13

3 = c

2. Tentukan penyelesaian umum dari :

(x–1)2 ydx + x2 (y+1) dy = 0 ………………….(1)

Penyelesaian :

(x – 1)2 ydx + x2 (y + 1) dy = 0

( x−1 )2

yx 2ydx+x2 ( y+1)

yx2dy=0

( x−1 )2

x2dx+

( y+1 )y

dy=0

Page 4: Kalkulus 3 Leng

4

( x2−2x+1)x2

dx+( yy+ 1

y )dy=0

( x2

x2

−2 xx2

+ 1x2 )dx+(1+ 1

y )dy=0

∫(1−2x+

1

x2 ) dx + ∫(1+ 1y ) dy = ∫0

∫ dx - 2∫ dxx + ∫ x−2

dx + ∫ dy + ∫ dyy = ∫0

x – 2 ln x + x−2+11

−2+1 + y + ln y = c

x – 2 ln x - 1x + y + ln y = c

x - 1x

+ y – ln x2 + ln y = c

x - 1x + y + ln

y

x2 = c

3. Tentukan penyelesaian umum dari 4xdy – ydx – x2dy = 0

Penyelesaian :

4xdy – ydx – x2dy = 0

ydx + (x2 – 4x) dy = 0………………………………….(1)

1

y ( x2−4 x ) , merubah persamaan diferensial (1) menjadi :

dxx (x−4 )

+ dyy

=0

14

.dx

x−4− 1

4.

dxx

+ dyy

=0

dxx−4

−dxx

+4dyy

=0

Page 5: Kalkulus 3 Leng

5

Dengan mengintegralkan diperoleh :

1n (x – 4) – 1n x + 4 ln y = 1n c

x−4x

. y4=c

(x . -4) y4 = cx

4. Tentukan penyelesaian khusus persamaan diferensial

(1 + x3) dy – x2 ydx = 0 untuk x = 1 dan y = 2

Penyelesaian :

Pertama untuk menyelesaikan penyelesaian umum ditentukan dahulu faktor

integrasi. Faktor integrasinya adalah

1

y (1+x3 ) maka persamaan diferensial,

(1 + x3) dy – x2 ydx = 0 menjadi :

dyy

− x2dx1+x3

=0

∫ dy

y−∫ x2

1 . x3=0

∫ dy

y−1

3∫ d (1+x3 )

1 + x3=c1

ln y −1

31n (1+x3 )=c1

3 1n y = 1n (1 + x3) + 3 c1

1n y3 = 1n (1 + x3) + 1n c

y3 = c (1 + x3) …………………………………………..(1)

Dengan mengganti x = 1, y = 2 pada persamaan (1), diperoleh :

y3 = c (1 + 13)

8 = 2 c

Page 6: Kalkulus 3 Leng

6

c = 4

Sehingga diperoleh penyelesaian khusus

y3 = 4 (1 + x3 )

2. Persamaan Diferensial Homogen

Definisi :

f (x) dikatakan homogen pangkat njika f (x, y) = n . f (x, y)

Contoh :

(i) f (x,y) = x4 – x3 y

f (x, y) = (x)4 + (x)3 . (y)

= 4x4 + 4 x3 y

= 4 f (x,y)

Sehingga f (x,y) homogen pangkat 4.

(ii) f (x,y) = e

yx+ tan

yx

f (x, y) = e

λyλx

+ tanλyλx

= e

yx+ tan

yx

= 0 (ey/x – tan

yx )

= 0 f(x,y)

Sehingga f (x,y) homogen pangkat 0.

Page 7: Kalkulus 3 Leng

7

(iii) f (x,y) = x5 + xy tidak homogen, sebab :

f (x, y) = (x)5 + (x) . (y)

= 55 + 5 xy

= n f (x,y)

Definisi :

Persamaan diferensial M(x, y) dx + N(x,y) dy = 0 disebut homogen jika M(x,y) dan N(xy) keduanya homogen dengan pangkat yang

sama

Teorema :

Jika f(x,y), homogen pangkat n

Maka f(x,y) = xn . f(v) dengan v =

yx

Bukti :

f(x,y) homogen pangkat n

Sehingga f (x, y) = n . f (x,y)

Jika dipilih =

1x , maka

f (1 ,yx )= 1

xnf (x , y )

f (x,y) = xn . f (1 ,

yx )

f (x,y) = xn . f(v) dengan v =

yx

Teorema:

M (x,y) dx + N (x,y) dy = 0 adalah persamaan diferensial homogen.M (x,y) dx + N (x,y) dy = 0 dapat dikembalikan ke dalam persamaan

diferensial dengan variabel terpisah dengan penggantian y = vx atau vy

Page 8: Kalkulus 3 Leng

8

Bukti:

Diadakan substitusi y = v x

dy = vdx + xdv

Sehingga M(x,y) dx + N (x,y) dy = 0 menjadi

xn . M1 (v) dx + xn . (N1 (v) [vdx + xdv] = 0

M1 (v)dx + v . N1 (v) dx + xN1 (v) dv = 0

[M1(v) + v . N1(v)] dx + x . N1 (v) dv = 0

dxx

+N1 (v )

M 1( v )+v . N 1(v )dv=0

Persamaan diferensial di atas merupakan persamaan diferensial dengan variabel

terpisah. Penyelesaian umumnya diperoleh dengan mengintegralkan dan

kemudian mengganti kembali v dengan

yx .

Contoh :

1. Tentukan penyelesaian umum dari

2xy dx – (x2 – y2) dy = 0 …………………………………(1)

Penyelesaian :

M(x,y) = 2 xy

M(x, y) = 2 . 2xy = 2 M(x,y)

N(x,y) = -(x-2 – y2)

N (x, y) = -[(x)2 – (y)2]

= -[2 x2 - 2 y2]

= 2 . [-(x2 – y2)]

= 2 N(x,y)

M(x,y) dan N(x,y) keduanya homogen dengan pangkat sama, sehingga

persamaan diferensial (1) adalah homogen. Diadakan penggantian y = vx,

persamaan diferensial (1) menjadi :

2x2vdx – (x2 – v2x2) (vdx + xdv) = 0

Page 9: Kalkulus 3 Leng

9

dxx

+ v2−1v (1+v2 )

dv=0

dxx

−dvv

+ 2vdv

1+v2=0

1n

x(1+v2 )v

=1 n c

x2 + y2 = cy

2. Tentukan penyelesaian umum dari persamaan diferensial

(x3 + y3) dx – 3 xy2 dy = 0 …………………………………(1)

Penyelesaian :

Persamaan (1) adalah homogen pangkat 3.

Dengan penggantian y = vx, dy = v dx + x dv diperoleh :

(x3 + v3 x3) dx – 3 x3 v2 (vdx + xdv) = 0

(1 + 2 v3) dx – 3 v2 xdv = 0

Dengan faktor integrasi

1

x (1−2v3 ) , persamaan menjadi :

dxx

− 3v2 dv1−2v3

=0

Selanjutnya diintegralkan dan dengan penggantian kembali v =

yx diperoleh

penyelesaian umum x3 – 2y3 = cx

3. Persamaan Diferensial Linier

Persamaan diferensial jenis satu disebut linier jika ubahan tak bebas dan

turunannya berpangkat satu. Bentuk persamaan diferensial jenis satu linier

adalah :

dydx

+ y . P ( x )=Q ( x ) ……………………………..(1)

Page 10: Kalkulus 3 Leng

10

Berikut ini disajikan cara-cara menentukan penyelesaian umum persamaan

diferensial jenis satu linier, yaitu :

(i) Cara Bernoulli

dydx

+ y . P( x )=Q ( x ) ……………………………...(1)

Dengan transformasi y = uv,

dydx

=udvdx

+vdudx persamaan diferensial

(1) menjadi :

u [ dv

dx+v . P( x )]+v .

dudx

= Q ( x )……………………(2)

selanjutnya ditentukan v sedemikian hingga

dvdx

+v . P (x )=0

dvv

+P (x )dx=0

1n v = -∫ P(x) dx

v=e−∫ P(x )dx

Dari persamaan diferensial (2), diperoleh :

e−∫ P( x ) dx du

dx. Q ( x )

du = e∫ P( x ) dx

. Q ( x ) dx

u = ∫ e∫ P (x )dx.Q( x )dx+c

Sehingga penyelesaian umum dari (1) adalah : y = u v

y = [∫ e∫ P (x ) dx

. Q ( x ) dx+c ] . e∫P (x ) dx

Page 11: Kalkulus 3 Leng

11

(ii) Cara Lagrange

dydx

+ y . P( x )=Q ( x )…………………………………(1)

Persamaan diferensial diredusir, yaitu dengan memberi nilai

dydx

+ y . P ( x )=0

dyy

=−P( x )dx

ln y=−∫P ( x ) dx+1n c

y = c . e−∫ P( x ) dx

Selanjutnya dianggap

y = c (x) .e−∫ P( x ) dx

……………………………(2)

Memenuhi persamaan diferensial (1)

y = c (x) . e−∫ P( x ) dx

1n y = 1n c (x) - ∫ P (x) dx

1y

dydx

= 1c ( x )

.d [c ( x ) ]

dx−P ( x )

dydx

+ y . P ( x ) yc ( x )

.d [ c ( x ) ]

dx

Sehingga

vc ( x )

.d [c ( x )]

dx=Q ( x )

c ( x ) e−∫ P (x ) dx

cx.

d [ c ( x ) ]dx

=Qx

Page 12: Kalkulus 3 Leng

12

d [ c (x )]=e∫ P ( x ) dx. Q ( x ) dx

c (x) = ∫ e∫ P (x ) dx. Q ( x ) dx+k

Sehingga penyelesaian umumnya.

y = [∫ e∫P (x )dx

Q( x )dx+k ]e−∫P ( x )dx

Dapat dilihat bahwa dengan menggunakan cara-cara di atas, diperoleh

penyelesaian yang sama.

Contoh :

dydx

− yx=x

Dengan Cara Bernoulli

y '+Py=Q P dan Q adalah fungsi dari x

Penyelesaian :

dydx

− yx=x (P=−1

x,Q=x)

Dengan Rumus : y = e∫ Pdx [e∫Pdx Q dx+c ] y = e ln x [∫e−ln x . xdx+c ]

= e ln x [∫ e−ln x xdx+c ]

= x [∫ eln x−1

. x dx+c ]= x [∫ x−1 . x dx+c ]= x [∫ dx+c ]

y = x [ x+c ]

y = x2 + xc

Page 13: Kalkulus 3 Leng

× y

13

Jadi, y = x2 + cx

Dengan Cara Lagrange :

dydx

− yx=x

Penyelesaian :

dydx

− yx=0

dydx

= yx

dyy

=dxx

Didapat :

∫ dyy

=∫ dxx

ln y = ln x + ln C

c sebagai fungsi dari x

atau y = c(x) .x

ln y = ln c(x) +ln x

Diferensial ke x :

1y

dydx

= 1c( x )

.dc ( x )

dx+ 1

x

dydx

= yc( x )

.dc ( x )

dx+ y

x

dydx

− yx=

c ( x ) . xc ( x )

.dc (x )

dx= x

y = cx

Page 14: Kalkulus 3 Leng

14

x .

dc ( x )dx

=x

Maka d c(x) = dx

dc ( x )dx

=1→∫ dc (x )=∫dx

c ( x )=x+c

4. Persamaan Diferensial Eksak

Persamaan Diferensial

M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 …………………………………(1)

Merupakan diferensial eksak jika ruas kiri merupakan diferensial total.

Dengan demikian ada u(x,y) sedemikian hingga

∂u∂ x

=M ( x , y ) dan∂u∂ y

=N ( x , y )

Teorema :

Bukti :

(i) Akan dibuktikan jika M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 eksak maka

∂ M∂ y

=∂ N∂ x

Bukti :

M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 eksak, maka ada u(x,y) sedemikian hingga :

∂u∂ x

=M ,∂2 u

∂ y ∂ x=∂ M

∂ y

Persamaan diferensial M(x,y)dx + N(x,y)dy = 0 adalah eksak

jika dan hanya jika

∂ M∂ y

=∂ N∂ x

Page 15: Kalkulus 3 Leng

15

∂u∂ y

=N ,∂2 u

∂ x∂ x=∂ N

∂ x

Karena

∂2u∂ y ∂ x

= ∂2 u∂ x ∂ y

, maka∂ M∂ y

=∂ N∂ x

(ii) Akan dibuktikan jika ada u(x,y) sedemikian hingga :

∂u∂ x

=M,

∂u∂ x

=N maka M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 adalah eksak.

Bukti :

∂u∂ x

=M ( x , y )

u( x , y )=∫M ( x , y ) dx+c ( y )

Diturunkan ke y

∂u∂ x

=∂[∫ M ( x , y )dx ]

∂ y+

∂ [ c ( y ) ]∂ y

=N ( x , y )

Sehingga

∂[c ( y )]∂ y

=N (x , y )−∂ [∫ M ( x , y )dx ]

∂ y

c ( y )=∫ N ( x , y )−

∂ [∫M ( x , y )dx ]∂ y

dy+k

c (y) hanya bergantung pada y, sehingga

N ( x , y )−∂ [∫M ( x , y )dx ]

∂ y , tidak bergantung pada x maka

∂[ N ( x , y ) ]∂ x

−∂[ M ( x , y )dx ]

∂ x ∂ y=0

∂ N∂ x

−∂ M∂ y = 0

∂ N∂ x

=∂ M∂ y

Page 16: Kalkulus 3 Leng

16

Cara penyelesaian persamaan diferensial eksak seperti pada bukti teorema di

atas.

Contoh :

1. Tentukan penyelesaian umum persamaan diferensial :

(x2 – y) dx + (y2 – x) dy = 0 ………………………………...(1)

Penyelesaian :

P = x2 – y ; Q = y2 – x

∂ P∂ y

=−1;

∂Q∂ x

=−1

∂ P∂ y

= ∂Q∂ x = - 1 → maka persamaan (1) adalah persamaan

diferensial eksak

P =

∂ P∂ x

=x2− y; Q =

∂ F∂ y

= y2−x

Maka : f (x,y) = ∫( x2− y ) dx+c ( y )

f (x,y) =

13

x3−xy+c ( y )

Sehingga

∂ F∂ y

=∂[ 1

3x3−xy+dc( y ) ]

∂ y= y2−x

= - x +

∂c ( y )∂ y

= y2−x

∂c ( y )∂ y

= y2−x+ x

= y2

c(y) = ∫ y2 dy

Page 17: Kalkulus 3 Leng

17

=

13

y3+c1

Jadi, persamaan umum → f (x,y) =

13

x3−xy+ 13

y3=c1atau

f (x,y) = x3 – 3xy + y3 ≠ c

2. Tentukan penyelesaian umum persamaan diferensial :

(x2 – y) dx – xdy = 0 ……………………………………(1)

Penyelesaian :

P = x2 – y ; Q = – x

∂ P∂ y

=−1;

∂Q∂ x

=−1

∂ P∂ y

= ∂Q∂ x = - 1 → maka persamaan (1) adalah persamaan

diferensial eksak

P =

∂ F∂ x

=x2− y; Q =

∂ F∂ y

=−x

Maka : f (x,y) = ∫( x2− y ) dx+c ( y )

f (x,y) =

13

x3−xy+c ( y )

Sehingga

∂ F∂ y

=∂[ 1

3x3−xy+c( y ) ]

∂ y=−x

- x +

∂c ( y )∂ y

=−x

∂c ( y )∂ y

=−x+ x

= 0

Page 18: Kalkulus 3 Leng

18

c(y) = ∫0 dy

= c1

Jadi, persamaan umum → f (x,y) =

13

x3−xy=c1

5. Faktor Integrasi

Jika persamaan M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0……………………..(1)

Bukan persamaan diferensial eksak maka (1) perlu dikalikan faktor integrasi

f sehingga (1) menjadi eksak.

f M(x,y) dx + f N(x,y) dy = 0 ………………………………..(2)

Sehingga

∂ M∂ y

=∂ N∂ x

f∂ M∂ y

+M∂ f∂ y

=f∂ N∂ x

+N∂ f∂ x ……………………….....(3)

(i) Jika f adalah bentuk dalam x saja, maka

∂ f∂ y = 0 sehingga (3) menjadi :

f . [ ∂ M∂ y

−∂ N∂ x ]=N

dfdx

dff

=[ ∂ M∂ y

−∂ N∂ x ]

Ndx

f =e∫

∂m∂ y

−∂ N∂X

Ndx

Page 19: Kalkulus 3 Leng

19

(ii)Jika f merupakan bentuk dalam y saja, maka

∂ f∂ x

=0 sehingga persamaan

(3) menjadi.

f . [∂ N∂ x

−∂ M∂ y ]=M

dfdy

dff

=[ ∂ N∂ x

−∂ M∂ y ]

Mdx

f = e

∫ ∂ m∂ x

−∂ m∂ y

Mdx

Contoh :

1. Selidikilah bahwa (x2 + y2 + x) dx + xy dy = 0 bukan eksak.

Kemudian tentukan faktor integrasi f sehingga persamaan diferensial

tersebut menjadi eksak.

Penyelesaian :

M(x,y) = x2 + y2 + x ; N(x,y) = xy

∂ M∂ y

=∂( x2+ y2+x )

∂ y=2 y

;

∂ N∂ x

=∂( xy )∂ x

= y

∂ M∂ y

≠∂ N∂ x

Persamaan diferensial di atas bukan eksak.

∂ M∂ y

−∂ N∂x

N=∂ y− y

xy= y

xy=1

x

Faktor integrasinya f(x) = e∫

∂m∂ y

−∂ N∂X

Ndx

Page 20: Kalkulus 3 Leng

20

= e∫ 1

xdx

= eln x

= x

f M(x,y) dx + f N(x,y) dx = 0

x(x2 + y2 + x) dx + x(x,y) dy = 0

(x3 + xy2 + x2 ) dx + x2y dy = 0

P = x3 + xy2 + x2 ; Q = x2y

∂u∂ x = P = x3 + xy2 + x2

u = ∫( x3+xy2+x2 )dx+φ( y )

=

x4

4+ x2

2y2+ x3

3+φ ( y )

Diturunkan ke y

∂u∂ y

=∂ ( x4

4+ x2

2y+ x3

3 )∂ y

+∂ (∅ )∂ y

=x2 y

x2y +

∂(φ)∂ y

=x2 y

∂(φ)∂ y

=x2 y−x2 y=0

φ=cSehingga

x4

4+ x2 y

2

2

+ x3

3=c

2. Tentukan penyelesaian umum persamaan diferensial

(2xy4 ey + 2xy3 + y) dx + (x2 y4ey – x2y2 – 3x) dy = 0

Page 21: Kalkulus 3 Leng

21

Penyelesaian :

M(x,y) = 2xy4 ey + 2xy3 + y

N(x,y) = x2 y4 ey – x2y2 – 3x

∂ M∂ y

≠∂ N∂ x

Faktor integrasinya f(y) = e∫

∂ M∂ y

−∂ N∂ x

Mdy

= e∫ 1

ydy

= e−4 ln y

=

1

y4

Dengan faktor integrasi f (x) = 1

y4 persamaan diferensial menjadi :

(2 xe y+ 2xy

+ 13 ) dx+(x2 e y− x2

y2−3 x

y1 ) dy=0

Yang merupakan persamaan diferensial eksak.

Ada (x,y) = c1 sehingga

∂ μ∂ x

=2 xe y+ 2 xy

+ 1

y3

= ∫(2 xe y+

2 xy

+1

y3 ) dx+∅ ( y )

∂ μ∂ x

= x2 e y− x2

y2−3 x

y 4+ d∅

dy=x2 e y− x2

y2−3 x

y 4

Sehingga :

Page 22: Kalkulus 3 Leng

22

d∅dy

=0

= c dengan c konstanta

Dengan demikian penyelesaian umumnya :

x2 cy +

x2

y+ x

y3+c2=c1

x2 ey +

x2

y+ x

y3=c

Teorema :

Jika M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 homogen pangkat n dan Mx + Ny ≠ 0

Maka

1Mx+ Ny [M(x,y) dx + N(x,y) dy] = 0 adalah eksak

1Mx+ Ny disebut faktor integrasi

Bukti :

1Mx+ Ny

(Mdx+Ndy )=0

MMx+ Ny

dx+ NMx+Ny

dy=0

∂( MMx+Ny )∂ y

=( Mx+Ny ) ∂ M

∂ x−M (x

∂ M∂ y

+ N+ y∂ N∂ y )

( Mx+Ny )2

∂( MMx+Ny )∂ y =

Ny∂ M∂ y

−MN−My∂ N∂ y

( Mx+Ny )2

Page 23: Kalkulus 3 Leng

23

∂( NMx+Ny )∂ y

=( Mx+Ny ) ∂ N

∂ x−N (M +∂ M

∂ y+ y

∂ N∂ y )

( Mx+Ny )2

=

Mx∂ M∂ x

−MN−Nx∂ M∂ X

( Mx+Ny )2

∂( MMx+Ny )∂ y

−∂( N

Mx+Ny )∂ x

=N (nM )−M (nN )

(Mx+Ny )2=0 , sehingga

1Mx+ Ny

( M (x , y ) dx+N ( x , y ) dy )=0 eksak.

Contoh :

Tentukan penyelesaian umum persamaan :

(x4 + y4) dx – xy3 dy = 0 …………………………………….(1)

Penyelesaian :

x4 + y4 dan – xy3 homogen pangkat 4, faktor integrasinya

1

( x4+ y4 ) x−( xy3 ) y= 1

x5

Persamaan (1) menjadi ( 1

x+ y4

x5 )dx− y3

x4dy=0

yang merupakan persamaan

diferensial eksak.

Ada (x,y) = c1 sedemikian sehingga

∂u∂ x

=1x+ y 4

x5

Page 24: Kalkulus 3 Leng

24

= ln x -

14+ y4

x 4+∅ ( y )

Diturunkan ke y

∂u∂ y

=− y3

x4+ d∅

dy=− y3

4

Sehingga :

d∅dy

=0⇔∅=c2

Dengan demikian penyelesaian umumnya adalah

ln x –

14

.y4

x4+c2=c1

ln x −1

4.

y4

x4=c

6. Soal-Soal Latihan

6.1. Variabel-Variabel yang Dapat Dipisahkan

1. x2 ( y+1 ) dx+ y2 ( x−1 ) dy=0

2. dydx

= 4 yx ( y−3)

3. x(2y-3)dx – (x2+1¿dy=0

4. x2 ( y2−1 ) dx+√x3+1 = 0

5. dydx

ex− y

6.2. Persamaan difrensial homogen

1. x dy – x dx - √ x2− y2 dx = 0

2. (2x + 3y) dx + (y-x) dy = 0

3. (x + y) dy + (x-y) dx = 0

4. x2 dy+( y2−xy ) dx=0

Page 25: Kalkulus 3 Leng

25

5. (x2 + y2) dy – y2 dx = 0

6.3. Persamaan Diferensial Linier

1. dydx

+2 xy=4 x

2. xdydx

= y+x3+3 x2−2 x

3. ( x−2 ) dydx

= y+2 ( x−2 )3

4. dydx

+ ycot x=¿5 ecos x ¿

5. dydx

+ y=2+2 x

6.4. Persamaan Diferensial Eksak

1. (4x3y3 – 2xy) dx + (3x4y2 – x2) dy = 0

2. 3e3xy – 2x dx + e3x dy = 0

3. [ cos y+ y cos x ] dx + [ sin x−x sin y ] dy = 0

4. (2x3 + 3y) dx + (3x + y – 1) dy = 0

5. y(x – 2y) dx – x2 dy = 0

6.5. Faktor Integrasi

1. x dx + y dy = ( x2 + y2 ) dx

2. ( 2y – 3x ) dx + x dy = 0

3. (x-y2) dx + 2xy dy = 0

4. (3 x2+ y2 ) dx−2xy dy=0

5. y dx- x dy = 0

7. Rangkuman

Penyelesaian Persamaan Diferensial

Page 26: Kalkulus 3 Leng

26

v = f (x) dikatakan penyelesaian suatu perencanaan diferensial, jika

persamaan diferensial itu tetap memenuhi kalau y dan turun-turunannya

digantikan pada f(x).

A. Variabel-variabel yang Dapat Dipisahkan

Persamaan Diferensial

M(x,y) dx + N (x,y) = 0 merupakan persamaan diferensial dengan

ubahan terpisah jika dapat dikemabalikan ke bentuk

f1 (x) . g2 (y) dx + f2 (x) . g1 (x) dy = 0 …………………..(1)

Kedua ruas dari (1) dikalikan

1f 2 ( x ) . g2 ( y ) diperoleh :

f 1 (x )f 2 ( y )

dx+g1 ( y )g2 ( y )

dy=0

Selanjutnya dengan mengintegralkan kedua ruas diperoleh

penyelesaiannya.

B. Persamaan Diferensial Homogen

f(x) dikatakan homogen pangkat n jika f (x . y) = n . f (x,y).

Jika f(x,y) homogen pangkat n, maka f(x,y) = xn . f(v) dengan v =

yx (x,y)

homogen pangkat n, sehingga f (x, y) = n . f(x,y).

C. Persamaan Diferensial Linier

Persamaan diferensial jenis satu disebut linier jika ubahan tak

bebas dan turunannya berpangkat satu. Bentuk persamaan diferensial

jenis satu linier adalah.

dydx

+ y . P( x )=Q( x )…………………………………..(1)

Berikut ini disajikan cara menentukan penyelesaian umum

persamaan diferensial jenis satu linier, yaitu :

a. Cara Bernoulli

Page 27: Kalkulus 3 Leng

27

y=¿

b. Cara Lagrange

y=¿

e∫ P (x ) dx ). y=∫e∫ P( x )dx

Q (x )dx+k

D. Persamaan Diferensial Eksak

Persamaan Diferensial

M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 ……………………………..(1)

Merupakan diferensial eksak jika ruas kiri merupakan diferensial

total. Dengan demikian ada u(x,y) sedemikian hingga.

Teorema :

Persamaan diferensial M(x,y) dx + N(x,y)dy = 0 adalah eksak jika dan

hanya jika

∂ M∂ y

=∂ N∂ x

E. Faktor Integrasi

Jika persamaan M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 ………………(1)

Bukan persamaan diferensial eksak maka (1) perlu dikalikan faktor

integrasi f sehingga (1) menjadi eksak.

f M(x,y) dx + f N(x,y) dy = 0 ……………………..(2)

Sehingga

∂ M∂ y

=∂ N∂ x

Page 28: Kalkulus 3 Leng

f =e∫

∂m∂ y

−∂ N∂X

Ndx

28

8. Soal dan Pembahasan Persamaan Diferensial

8.1. Variabel-Variabel yang Dapat Dipisahkan

1.x2 ( y+1 ) dx+ y2 ( x−1 ) dy=0

Penyelesaian :

x2 ( y+1 ) dx+ y2 ( x−1 ) dy=0❑ ×

1( y+1 )(x−1)

x2 ( y+1 ) dx( y+1 )(x−1)

+ y2 ( y+1 )dx

( y+1 )(x−1) = 0

∫ x2

x−1dx+∫ y2

y+1dy=∫ 0

∫ x2

x− x2

1dx+∫ y2

y+ y2

1dy=∫0

∫ x−x2 dx+ y+ y2 dy=∫0

12

x2−13

x3+ 12

y2+ 13

y3=c

12(x¿¿2+ y2)+ 1

3(−x3+ y3 )=c ¿

2. dydx

= 4 yx ( y−3)

Penyelesaian :

Page 29: Kalkulus 3 Leng

29

4y dx = x(y-3)dy

x2 ( y+1 ) dx+ y2 ( x−1 ) dy=0❑ ×

1( y )(x )

4 y( y )

dx−x ( y−3)

( y )(x )dy=0

∫ 4x

dx –∫ y−3y

dy =∫0

4∫ dxx

dx –∫ yy−3

ydy =∫0

4 ln x−¿y −∫ 3y

dy=∫ 0

4 ln x−¿y −3∫ dyy

=∫ 0

4 ln x−¿y −3 ln y = c

Ln x4

y3− y=0

x4

y3− y=0

3.x(2y-3)dx – (x2+1¿dy=0

Penyelesaian :

x (2 y−3 )−( x2+1 )=0❑ ×

1(2 y−3)(x2+1)

x (2 y−3 )dx

(2 y−3)(x2+1)dx +

(x2+1)(2 y−3)(x2+1)

dy = 0

∫ x

(x2+1)dx+∫ dy

(2 y−3) = ∫0

Dimana :

Q= x2+1 v= 2y-3

dq= 2x dx dv = 2 dy

Page 30: Kalkulus 3 Leng

30

dx = dq2 x

dy = dv2

∫ x

x2+1dx+ dy

2 y−3=∫ 0

∫ xQ

.dQ2 x

+∫ 1v

.dv2

=∫0

12∫

dQ2 x

+ 12∫

dvv

=∫0

12

ln Q+¿ 12

ln v=ln c ¿

ln Q12 +ln v

12=ln c

ln Q12 . v

12=ln c

Q12 . v

12=c

(x2+1)12 . ¿¿

4. x2 ( y2−1 ) dx+√x3+1 = 0

Penyelesaian :

x2 ( y2−1 ) dx+√ x3+1=0❑ ×

1

( y2−1 ) . x3+1

x2 ( y2−1 )( y2−1 ) .√x3+1

dx+ √ x3+1( y2−1 ) . x3+1

dy=0

x2

√x3+1dx+ y

( y2−1 )dy=0

x2

(x3+1)12

dx+ y( y2−1 )

dy=0

Misal :

Q=(x3+1) v= y2−1

dQ=3 x2 dx dv=2 y dy

Page 31: Kalkulus 3 Leng

31

dx= dQ

3 x2 dy= dv2 y

∫ x2

Q12

.dQ3 x2 +∫ y

v.

dv2 y

=∫0

13∫

dQ

Q12

+ 12∫

dvv

=∫0

13

Q12 +¿ 1

2ln v=¿∫0¿¿

13

.2Q12 +¿ 1

2ln v=¿c ¿¿

23

.2 Q12 +¿ 1

2ln v=¿c ¿¿

23√ x3+1+ 1

2ln ( y2−1 )=¿ c¿

5. dydx

ex− y

Penyelesaian :

dydx =

ex

e y

ex dx=e y dy

∫ ex dx−¿∫ e y dy ¿= ∫0

ex−e y=c

8.2. Persamaan Difrensial Homogen

1. x dy – x dx - √ x2− y2dx = 0

Penyelesaian :xdy – y dx - √ x2− y2dx = 0

[-y -√ x2− y2 ] dx + x dy = 0

[y + √ x2− y2 ] dx – x dy = 0

Page 32: Kalkulus 3 Leng

32

M (x,y) = y + √ x2− y2

M (ƛx,ƛy) = λy + √ λ2(x2− y2)

= λy + λ √ x2− y2

= λ (y + √ x2− y2

= λ M (x,y)

N (x,y) = -x

N (λx, λy) = - (λx)

= λ N (x,y)

Dimana : y = vx

dv = v dx + x dv

( y+√x2 – y2 )dx−x dy=0

[vx + √ x2 – (v x2)] dx – x (vdx + xdv) = 0

[vx + √ x2 – v2 x2] dx – vx dx – x2 dv = 0

√ x2(1 – v2)dx – x2 dv = 0

x √1−¿ v2dx−x2 dv=0❑ ×

1

(√1−v2) (x2)¿

x √1−¿v2

(√1−v2 )(x2)dx− x2

(√1−v2)(x2)dv=0¿

Rumus dasar :

∫ x

x2dx−∫ dv

√1−v2=∫0 rumus dasar

∫ 1

√1−x2dx=sin−1 x+c

∫ dxx

−∫ dv

√1−v2=∫0

ln x−sin−1 v=c

ln x−sin−1( yx )=c

2. (2x + 3y) dx + (y-x) dy = 0

Page 33: Kalkulus 3 Leng

33

Penyelesaian :

M (x,y) = 2x + 3y

M (λx,λy) = λ2 . x [(λx) + (λy)]

= [λ2 (x + y)]

= λ2

N (x,y) = y – x

N (λx,λy) = [(λx) - (λy)]

= [λ2 (x + y)]

= λ2

M (x,y) = N (x,y) homogen

Dimana :

y = vx, dv = v dx + x dv

Maka :

(2x + 3y) dx + (y - x) dy = 0

2x + 3 (vx) dx + (vx – x) = 0

2x + 3 vx dx + (vx – x) (v dx + x dv) = 0

2x + 3 vx dx + v2 x dx + vx2 dv – vx dx – x2 dv = 0

dx (2x + 3 vx + v2 x – vx) + dv (vx2 – x2) = 0

dx (2x + 2 vx + v2 x) + dv (vx2 – x2) = 0

x (2+2 v+v2 ) dx+ x2 (v−1 ) dv=0❑ ×

1( 2+2v+v2 )(x2)

x (2+2 v+v2 ) dx

(2+2 v+v2 )( x2)+

x2 (v−1 )dv

(2+2v+v2) (x2)=0

∫ x

x2dx+∫ v−1

2+2 v+v2dv=∫ 0

∫ dxx

+∫ v−1

2+2 v+v2dv=∫ 0

Dimana:

v−1

1+(v+1)2= A

1+ Bv+C

(v+1)2

v – 1 = A (v+1)2 + Bv + C (1)

Page 34: Kalkulus 3 Leng

34

v – 1 = A (v2 + 2v + 1) + Bv + C

v – 1 = Av2 + 2 Av + A + Bv + C

v – 1 = Av2 + 2 v (A + B) + (A + C)

v – 1 = Av2 + v (2A + B) + (A + C)

Av2 = 0

A = 0

v (2A + B) = v - 1

2A + B = -1

2 (0) + B = -1

B = -1

A + C = 0

0 + C = 0

C = 0

Maka :

v−1

(v+1)2+1= −2

v+1+1

Sehingga :

∫ dxx

+∫ v−1

( v+1 )2+1dv=∫0

∫ dxx

+∫ −2v+1

dv+∫dv=∫ 0

ln x−2∫ dvv+1

+v=c

ln x−2 ln v+1+v=c

ln x−2 ln( yx+1)+( y

x )=c

ln x−ln( yx+1)

2

+( yx )=c

ln x−ln( y2

x2 +1)+( yx )=c

Page 35: Kalkulus 3 Leng

35

lnx

y2

x2 +1

+ yx=c

lnx

y2

x2 + x2

x2

+ yx=c

lnx

y2+x2

x2

+ yx=c

lnx3

y2+ x2 + yx=c

3. (x + y) dy + (x-y) dx = 0

Penyelesaian :M (x,y) = x + y

M (λx,λy) = λ2 . x [(λx) + (λy)]

= [ λ2 (x + y) ]

= λ2 M (x,y)

N (x,y) = x – y

N (λx,λy) = [(λx) – (λy)]

= λ2 (x-y)

= λ2 N (x,y)

Dimana :

y = vx, dv = v dx + x dv

Maka :

(x + y) dy + (x - y) dx = 0

(x + vx) dy + (x – vx) dx = 0

(x + vx) (v dx + x dv) + (x – vx) dx = 0

xv dx + x2 dv + v2x dx + vx2 dv + (x – vx) dx = 0

dx (xv – xv + v2x + x) + dv (x2 + vx2) = 0

(v2x + x) dx + (x2 + vx2) dv = 0

Page 36: Kalkulus 3 Leng

36

x ( v2+1 ) dx+x2 (1+v ) dv=0❑ ×

1

(v2+1) ( x2 )

x ( v2+1 ) dx

( v2+1 ) ( x2 )+

x2 (1+v ) dv

(v2+1 ) ( x2 )=0

∫ x

x2dx+∫ 1+v

v2+1dv=∫ 0

∫ dxx

+∫ 1+v

v2+1dv+∫ v

v2+1=∫ 0

Misal : Q = v2 + 1

dQ = 2v dv

dv = dQ2 v

Rumus dasar : ∫ 1

1+x2dx=tan−1 x+c

ln x+ tan−1 v+∫ vx

.dQ2 v

=∫0

ln x+ tan−1 v+12∫

dQQ

=∫ 0

ln x+ tan−1 v+12

ln Q=c

ln x+ tan−1( yx )+1

2ln (v2+1 )=c

ln x+ tan−1( yx )+1

2ln(( y

x )2

+1)=c

ln x+ tan−1( yx )+1

2ln( y2

x2 +1)=c

ln x+ tan−1( yx )+1

2ln( y2+x2

x2 )=c

4. x2 dy+( y2−xy ) dx=0

Penyelesaian :M (x,y) = x2

M (λx, λy) = λx2

Page 37: Kalkulus 3 Leng

37

= λ2 M (x,y)

N (x,y) = (y2 – xy)

N (λx, λy) = [(λy2) – (λx)]

= λ2 N (x,y)

Dimana :

y = vx, dy = vdx + xdv

x2dy + (y2 – xy) dx = 0

x2 (v dx + x dv) + ((vx)2 – x (vx)) dx = 0

x2v dx + x3 dv + v2 x2 dx – vx2 dx = 0

x2v dx – vx2 dx + v2x2 dx + x3dv = 0

v2 x2 dx+x3dv=0❑ ×

1( v2 ) ( x3)

v2 x2 dx( v2 ) ( x3 )

+ x3 dv( v2 ) ( x3 )

=0

∫ x2

x3 dx+∫ dvv2 =∫ 0

∫ dxx

+∫ dv

v2=∫0

ln x+∫v−2dv=∫ 0

ln x+ 11+(−2)

v−2+1=c

ln x−v−1=c

ln x−1v=c

ln x− 1yx

=c

ln x− xy=c

Page 38: Kalkulus 3 Leng

38

5. (x2 + y2) dy – y2 dx = 0

Penyelesaian :M (x,y) = x2 + y2

M (λx, λy) = λ2. x [(λx) + (λy)]

= [λ2 (x+y)]

= λ2 M (x,y)

N (x,y) = y2

N (λx, λy) = λ2y

= λ2 N (x,y)

Dimana :

y = vx, dy = v dx + x dv

(x2 + y2) dy – y2 dx = 0

x2 + (vx)2dy – (vx)2 dx = 0

x2 + v2x2 (v dx + x dv) + v2x2 dx = 0

x2 v dx + x3 dv + v3x2 dx + v2x3 dv – v2x2 dx = 0

dx (x2v + v3x2 – v2x2) + dv (x3 + v2x3) = 0

x2 (v + v3 – v2) dx + x3 (1 + v2) dv = 0

atau

x2 ( v3−v2+v ) dx+x3 (1+v2 )=0❑ ×

1( v3−v2+v ) x3

x2 ( v3−v2+v ) dx

( v 3−v2+v ) x3+

x3 (1+v2) dv

(v 3−v2+v ) x3=0

dxx

+(1+v2)

v ( v2−v+1 )dv=0

∫ dxx

+∫ (1+v2 )v [ ( v−1 ) (v−1 ) ]

dv=∫0

dxx

+∫ (1+v2)v (v−1 )2

dv=c

Dimana :

∫ 1+v2

( v3−v2+v )dv= 1+v2

v ( v2−v+1 )= 1+v2

v (v−1 )2

Page 39: Kalkulus 3 Leng

39

1+v2

v (v−1)2=Av

+ B(v−1 )

+ C(v−1 )2

= A (v−1 )2+B v (v−1 )+C(v)

v (v−1)2

1 + v2 = A (v−1 )2 B v (v−1 )+C .v

1 + v2 = A (v2 – 2v + 1) + Bv2 – B + Cv

1 + v2 = Av2 – 2 Av + A + Bv2 – B + Cv

1 + v2 = v2 (A + B) + v (-2A – B + C) + A

8.3. PersamaanDiferensial Linier

1. dydx

+2 xy=4 x

Penyelesaian:

dydx

+P ( x ) y=Q ( x )

dydx

+2 xy=4 x

P ( x )=2x Q=4 x

Rumus dasar : y=e−∫ pdx [∫e∫

pdx.Qdx+c]

y=e−∫2xdx [∫e∫

2 xdx.4 x dx+c ]

¿e− x2 [∫ ex2

.4 x dx+c ] misalu=x2 , du=2 x dx , dx= du2 x

¿e− x2[∫eu.4 x

du2 x

+c ]¿e− x2 [2∫e

udu+c ]

¿e− x2 [2 eu+c ]

Page 40: Kalkulus 3 Leng

40

¿e− x2 [2 ex2

+c ]

¿e− x2+x2

+C1e− x2

y=2e0+C1e− x2

→C=C1 e−x2

y=2+C

2. xdydx

= y+x3+3 x2−2 x

Penyelesaian:

xdydx

= y+x3+3 x2−2x

xdydx

− y=x3+3 x2−2 x

xdydx

− y=x3+3 x2−2x

❑ ×1x

dydx

− yx=x2+3 x−2

dydx

+P ( x ) y=Q(x )

P=−1x

Q=x2+3 x−2

Rumus : y=e−∫ pdx [∫e∫

pdx. Qdx+c]

y=e∫ 1

xdx [∫e

∫−1x

dxx2+3 x−2 dx+c ]

¿e ln x [∫e−ln x ( x2+3x−2 ) dx+C ]

y=x [∫ 1x

( x2+3 x−2 ) dx+C ]

Page 41: Kalkulus 3 Leng

41

¿ x [∫( x2+3 x−2x )dx+C ]

y=x [ 12

x2+3 x−2 ln x+C ]y=1

2x3+3 x2−2 ln x+C

3. ( x−2 ) dydx

= y+2 ( x−2 )3

Penyelesaian:

( x−2 ) dydx

= y+2 ( x−2 )3

❑ ×

1x−2

(x-2)dy = [ y+2 ( x−2 )3 ]dx

dydx

+P (x) y=Q ( x )

Rumus : y=e−∫ pdx [∫e∫

pdx.Q dx+c ]

y=e1

x−2dx [e∫ −1

x−2 (2 x )2dx+C ]¿e ln x−2 [e−ln x−22 ( x−2 )2 dx+C ]

¿ x−2[∫ 1x−2

2 ( x−2 )2 dx+C ] ¿ x−2[∫ 2 ( x−2 )2

x−2dx+C ]

¿ x−2 [∫2 x−4 dx+C ]

¿ x−2 [ x2−4 x+C1 ]

Page 42: Kalkulus 3 Leng

42

¿ x3−6 x2+8 x+C1 (x−2 )

¿ x3−6 x2+8 x+C →C=C1 ( x−2 )

4. dydx

+ ycot x=¿5ecosx ¿

Penyelesaian:

dydx

+P ( x ) y=Q(x )

dydx

+ ycot x=¿5 ecos x ¿

P ( x )=cot xQ=¿5 ecos x¿

Rumus :y=e−∫ pdx [∫e∫

pdx. Q dx+c ]

¿e−∫ cot x dx [∫ e∫

cot x dx5ecos x dx+c ]

¿e ln sin x [∫ eln sin x

5ecos x dx+c ]

¿ 1sin x [∫ sin x5ecosx dx+C ] → misal u=cos x , du=−sin x dx

¿ 1sin x [∫ sin x5 eu du

−sin x+C ]

¿ 1sin x [−∫5 eu du+C ]

¿ 1sin x

[−5ecos x du+C1 ]

¿ 1sin x

+C1

sin x

¿ −5ecos x

sin x+C → C=

C1

sin x

Page 43: Kalkulus 3 Leng

43

5. dydx

+ y=2+2 x

Penyelesaian:

dydx

+P ( x ) y=Q(x )

dydx

+ y=2+2 x

y '+Py=Q

P=1 ,Q=2+2 X

Rumus : y=e−∫ pdx [∫e∫

pdx. Q dx+c ]

y=e−∫dx [∫ e∫

dx2+2 xdx+c ]

y=e−x [∫ex(2+2 x)dx+c ]

y=e−x [∫2 ex+(e x 2 x)dx+c ]

y=e−x [2 x ex+c ]

y=2 xe− x+x+c

y=2 xe(0)+c

y=2 x (1)+c

y=2 x+c

8.4. Persamaan Diferensial Eksak

1. (4x3y3 – 2xy) dx + (3x4y2 – x2) dy = 0

Page 44: Kalkulus 3 Leng

44

Penyelesaian :

P = 4x3y3 – 2xy Q = 3x4y2 – x2

∂ P∂ y

= ∂(4 x3 y3−2 xy )

∂ y

∂ Q∂ x

= ∂(3 x4 y2−x2)

∂ x

= 12x3y2 – 2x = 12x3y2 – 2x

∂ P∂ y

= ∂ Q∂ x

(eksak)

P = ∂ u∂ x

4x3y3 – 2xy = ∂ u∂ x

∂ u = 4x3y3 – 2xy ∂ x

∫ du = 4x3y3 – 2xy dx

U = x4y3 –x2y + c (y).............(1)

Q = ∂u∂ y

3x4y2 – x2 = ∂u∂ y

3x4y2 – x2 = ∂¿¿

0 = d (c ( y ))

dy

∫0 dy = ∫ d c ( y )

c = c(y)

Kembali ke persamaan 1 :

U = x4y3 x2y + c(y)

U = x4y3 – x2y + c

2. 3e3xy – 2x dx + e3x dy = 0

Penyelesaian : P = 3e3xy – 2x Q = e3x

Page 45: Kalkulus 3 Leng

45

∂ P∂ y

= 3e3x ∂ Q∂ x

= 3e3x

∂ P∂ y

= ∂ Q∂ x

(eksak)

P = ∂ u∂ x

3e3xy – 2x = ∂ u∂ x

∂ u- (3e3xy – 2x) ∂x

∫ du= ∫(3 e3 x y−2 x ) dx

Misal : u = 3x

du = 3dx

dx = du3

u = ∫3 e3 x y dx−∫ 2 x dx

u = ∫3 eu . ydu3

- ∫2 x dx

u = ∫ eu . y du - ∫2 x dx

u = eu . y – x2 + c (y)

u = e3x. y – x2 + c (y)...........(1)

Q = ∂u∂ y

e3x = ∂¿¿

e3x = e3x + ∂ c ( y)

∂ y

0 =∂ c ( y)

∂ y

∫0 dy = ∫ d c ( y ) c = c(y) Kembali ke persamaan 1 :

u = e3xy – x2 + c(y)

u = e3xy - x2 + c

3. [ cos y+ y cos x ] dx + [ sin x−x sin y ] dy = 0

Page 46: Kalkulus 3 Leng

46

Penyelesaian: M = cos y + y cos x N = sin x – x sin y

∂ M∂ y

= ∂¿¿= ∂¿¿

= -sin y + 1 cos x = cos x – 1 sin y

= -sin y + cos x = cos x – sin y

∂ M∂ y

≠∂ N∂ x

(tidak eksak)

4. (2x3 + 3y) dx + (3x + y – 1) dy = 0

Penyelesaian : P = 2x3 + 3y Q = 3x + y – 1

∂ P∂ y

= ∂(2 x3+3 y )

∂ y=3

∂Q∂ x

= ∂(3 x+ y−1)

∂ x = 3

∂ P∂ x

= ∂ Q∂ x

(eksak)

P = ∂ u∂ x

2x3 + 3y = ∂ u∂ x

∂u = 2x3 + 3y ∂ x

∫ du = ∫2 x3+¿¿ 3y dx

u = 24

x4 + 3xy + c(y)

u = 12

x4 + 3xy + c(y)

Q = ∂u∂ y

3x + y -1 = ∂¿¿

3x + y – 1 = 3x + ∂ c ( y)

∂ y

y – 1 = ∂ c ( y)

∂ y

Page 47: Kalkulus 3 Leng

47

∫ d c ( y ) = ∫ y−1 dy

c(y) = 12

y2 – y + c

Kembali ke persamaan 1

u = 12

x4 + 3xy + c(y) =...................1

u = 12

x4 + 3xy + 12

y2 – y + c

5. y(x – 2y) dx – x2 dy = 0

Penyelesaian :

(xy – 2y2) dx – x2 dy = 0

P = xy – 2y2 Q = x2

∂ P∂ y

= ∂( xy−2 y2 )

∂ y= x – 4y

∂ Q∂ X

= ∂(x2)

∂ x = 2x

∂ P∂ y

≠∂ Q∂ x

(tidak eksak)

8.5. Faktor Integrasi

1. x dx + y dy = ( x2 + y2 ) dx

Penyelesaian :

x – x2 – y2 dx + y dy = 0

M = x – x2 – y2 N = y

∂ M∂ y

= ∂(x – x2 – y2)

∂ y

∂ N∂ x

= y

∂ x

= -2y = 0

Page 48: Kalkulus 3 Leng

48

∂ M∂ y

≠ ∂ N∂ x

( tidak eksak )

Faktor integrasi f(x) = e∫

∂m∂ y

−∂ N∂X

Ndx

=e∫−2 y−0

ydx

= e∫−2 dx

f(x) = e∫−2 x

f.M ( x,y ) + f.N ( x,y ) = 0

e-2x ( x-x2-y2 ) dx + e-2x (y) dy = 0

xe-2x– x2e-2x - y2e-2x dx + y e-2xdy = 0

P = x e -2x – x2e-2x – y2e-2x

∂ P∂ y

= ∂(x e−2x−x2 e−2 x− y2 e−2 x)

∂ y=¿ye-2x

Q = ye-2x

∂ Q∂ y

= ∂( ye−2 x)

∂ y=¿ye-2x

∂ P∂ y

= ∂ Q∂ y

( eksak )

P = ∂ U∂ y

xe-2x – x2e-2x – y2e-2x = ∂ U∂ y

∂U = xe-2x – x2e-2x – y2e-2x∂x

∫ du = ∫ xe-2x – x2e-2x – y2e-2x dx ………….. (1)

Page 49: Kalkulus 3 Leng

49

Dimana :

∫ xe-2x = u . v - ∫ v .du

Misal : u = x du = 1

dv = e-2x

v ∫ dv = Q = -2x

dQ = -2

= ∫ e-2x dx

= ∫ eQ.∂ Q−2

= −12

eQ

= −12

e-2x

= x . 12

e-2x- ∫ - 12

e-2x dx

= 12

xe-2x + 12

∫ e-2x dx

= 12

x e−2 x+ 12∫e−2 x dx

∫ x2 e−2 x dx → misal : u = x2 du = 2 x

Dv = e−2 x v = ∫ e−2 x dx

= −12

e−2 x

∫ x2 e−2 x dx=u . v+∫ v . du

¿ x2−12

e−2 x−∫−12

e−2 x . 2x dx

¿−12

x2 e−2 x+ 12∫ e−2x .2 x dx …………….. (2)

Dimana :

Page 50: Kalkulus 3 Leng

50

∫ e−2 x dx=u . v−∫v du

= 2 x .12

e−2 x−∫−12

e−2x . 2 x dx → misal : u = 2x , du = 2

= −xe−2 x+∫e−2 x dx dv = e−2 x

= −xe−2x−12

e−2 xv = ∫ e−2 x dx

= −12

e−2 x

Kembali ke persamaan (2)

∫ x2 e−2 x dx=u . v−∫ v . du

= x2 .−1

2e−2 x−∫−1

2e−2x .2x

= −12

x2e−2 x+ 12 (−xe−2 x−1

2e−2 x )+c

= −12

x2e−2 x−12

xe−2 x−14

e−2 x+c

Jadi,

∫ du=∫ xe−2x−x2 e−2 x− y2 e−2 x dx

u=−12

xe−2 x−14

e−2 x−(−12

x2 e−2 x−12

xe−2 x− 14

e−2 x)+c12

y2 e−2x+c ( y )

u=−12

xe−2 x−14

e−2 x+12

x2 e−2 x+ 12

e−2 x+ 14

e−2 x+12

y2e−2 x+c( y)

u=12

x2 e−2 x+12

y2e−2 x+c( y)

Q = ∂u∂ y

y e−2 x=∂( 1

2x2 e−2 x+ 1

2y2 e−2x+c ( y ))

∂ y

y e−2 x= y e−2 x+∂( y )∂ y

C(y) = c

Page 51: Kalkulus 3 Leng

51

Jadi , 12

x2e−2 x+ 12

y2 e−2 x+c

2.( 2y – 3x ) dx + x dy = 0

Penyelesaian :M=∂ y−3x N = x

∂ M∂ y

=∂(2 y−3x )

∂ y∂ N∂ x

=∂ (x)∂ x

= 2 = 1

∂ M∂ y

≠∂ N∂ x

( tidak eksak )

Faktorintegrasif ( x )=e

∫∂ M∂ y

− ∂ N∂ x

dx

N

= e∫ 2−1

xdx

= e∫ dx

x

= e ln x

F(x) = x

f. M (x,y)dx + f.N (x,y) dy = 0

X ( 2y – 3x )dx + x (x) dy = 0

2 xy -3x2 dx + x2dy = 0

P = 2xy- 3x2 Q = x2

∂ P∂ y

=∂ (2 xy−3 x2)

∂ y∂ Q∂ x

=∂ (x2)

∂ x

= 2x = 2x

∂ P∂ y

=∂ Q∂ x

( eksak )

P = ∂ u∂ x

∂ xy−3 x2=∂ u∂ x

∂ u=2xy−3x2 ∂ x

Page 52: Kalkulus 3 Leng

52

∫ du=∫2 xy−3 x2 dx

u=x2 y−x3+c ( y )

Q= ∂u∂ y

x2=∂(x2 y−x3+c ( y ))

∂ y

x2=x2+∂ c ( y )

∂ y

∂ c ( y )=0 ∂ y

d c(y) = ∫ 0 dy

c (y) = c

kembali ke persamaan,

u=x2 y−x3+c ( y )

u=x2 y−x3+c

3. (x-y2) dx + 2xy dy = 0

Penyelesaian :M=x− y2 N=∂ xy

∂ M∂ y

=∂¿¿ ∂ N∂ x

=∂ (2 xy )

∂ x

= -2y = 2y

∂ M∂ y

≠∂ N∂ x

( tidak eksak )

Faktor integrasinya f(x) = e∫

∂ M∂ y

−∂ N∂ x

Ndx

= e∫−2 y−2 y

2 xydx

= e∫−4 y

xdx

= e∫−2

xdx

Page 53: Kalkulus 3 Leng

53

= e−2 ln x

f(x) = 1

x2

f. M (x,y) dx + f.N (x,y) dy = 0

1

x2( x− y2 ) dx+ 1

x2(2 xy ) dy=0

( 1x− y2

x2 )dx+ 2 yx

dy=0

M=( 1x− y2

x2 ) N=2 yx

∂ M∂ y

=∂( 1

x− y2

x2 )

∂ y

∂ N∂ x

=∂ (2 y)

x

= −2 y

x2 = −2 y

x2

∂ M∂ y

=∂ N∂ x

( eksak )

M=∂ u∂ x

1x− y2

x2 =∂ u∂ x

∂ u= 1x− y2

x2 ∂ x

∫ du=∫ 1x− y2

x2 dx

u=∫ 1x

dx−∫ y2

x2 dx

u=ln x−∫ y2 x−2 dx

¿ lnx− 1−2+1

x−2+1 y2

u=ln x+ y2

x+c ( y)……………….(1)

N= ∂ u∂ y

Page 54: Kalkulus 3 Leng

54

∂ yx

=∂¿¿

∂ yx

=∂ yx

−∂ c ( y )

∂ y

∂ c ( y )=0 ∂ y

∫ d c ( y )=∫0 dy

c ( y )=c

Jadi, u=lnx+ y2

x+c

4. (3 x2+ y2 ) dx−2xy dy=0

Penyelesaian :

M=3 x2+ y2

∂ M∂ y

=∂(3 x2+ y2)

∂ y

= 2y

N = -2xy

∂ N∂ x

=∂ (−2 xy )

∂ x

= -2y

∂ M∂ y

≠∂ N∂ x

( tidak eksak )

Faktor integrasi nyaf ( x )=e

∫∂ M∂ y

− ∂ N∂ x

N

= e∫ 2 y+2 y

−2 xy

= e∫ 4 y

−2 xy

= e∫−2

x

= e−2 ln x

Page 55: Kalkulus 3 Leng

55

f(x) = 1

x2

fM (x , y ) dx+ fN (x , y ) dy=0

1

x2( 3x2+ y2 ) dx+ 1

x2(−2 xy ) dy=0

3 x2+ y2

x2 dx−2 xyx2 dy=0

3+ y2

x2 dx−2 yx

dy=0

∫ du=∫3+ y2

x2 dx

u=3 x+ y2 x−2dx

u=3 x− y2 .1

−2+1x−2+1+c ( y )

u=3 x− y2

x+c ( y )

Q= ∂ u∂ y

−2 yx

=−2 yx

+∂ c ( y )

∂ y

∂ c ( y )=0 ∂ y

∫ d c ( y )=∫0 dy

C(y) = c

Jadi,

u=3 x− y2

x+c ( y )

u=3 x− y2

x+c

5. y dx- x dy = 0

Penyelesaian : M = y

Page 56: Kalkulus 3 Leng

56

∂ M∂ y

=∂( y)∂ y

=1

N= -x

∂ N∂ y

=∂ (−x)

∂ x=−1

∂ M∂ y

≠∂ N∂ y

(tidak eksak)

Faktor integrasinya f(x) = e∫

ӘMӘy

−ӘNӘx

Ndx

= e∫ 1−(−1 )

−xdx

= e∫ 2

−xdx

= e−2 ln x

= 1

x2

f.M (x,y) dx + f.N (x,y) dy = 0

1

x2. y dx+ 1

x2. (−x ) dy=0

y

x2 dx + (−x )

x2 dy=0

y

x2 dx + (−1)

xdy=0

∫ du=∫ y

x2dx

u= y + x−2 dx

u= -y .1

−2+1x−2+1+c ( y )

u= yx+c( y)

Q = ∂ y∂ x

1x=1

x+

∂ c ( y )∂ y

∂c(y)= 0 ∂y

Page 57: Kalkulus 3 Leng

57

∫ d c ( y )=¿∫0 dy ¿C(y) = c

Jadi,

u= y

x2+c ( y )

u= yx+c

Sumber Pustaka

Ayres, Franj, Jr. 1985. Persamaan Differensial. Erlangga. Jakarta.

Chotim, M, Cholid. 1983. Matematika untuk Perguruan Tinggi (Vektor dan Persamaan Differensial). Bina Ilmu Offset. Surabaya.

Purcell, Edwin, dale, Varberg 1984. Kalkulus dan Geometri Analitis. Jilid 2. Ed. 3 Erlangga, Jakarta.

Salusu, A. 2003. Kalkulus Lanjutan. Ed. 1. Rineka Cipta. Surabaya.