dasar wanita negara: daripada polisi kepada …jps.uum.edu.my/images/jps/19/19-5.pdfini bertujuan...

Dasar Wanita Negara: Daripada Polisi kepada Pelaksanaan

(TheNationalPolicyonWomen:FromPolicytoImplementation)

NOORAZIZAHAHMAD&MARINYABDULGHANIPusatPengajianPsikologiGunaan,Dasar&KerjaSosial

UniversitiUtaraMalaysiaE-mel:[email protected]

Abstrak

Dasar Wanita Negara dibentuk untuk menyelaraskan program dan aktivitiberkaitdenganusahamengintegrasikanwanitadalampembangunannegara.Perlaksanaan polisi ini menghendaki penglibatan menyeluruh dari semua pemegang taruh untuk melaksanakan tugas dengan efektif. Tindakan inimustahak untuk memastikan objektif-objektif bagi mngintegrasikan wanitadalam semua sektor pembangunan negara, mempromosikan kesaksamaan genderdanmengupayakanwanitaMalaysiabolehdicapai.Untuktujuanitu,pelbagai kaedah telah dan sedang dilaksanakan selaras dengan strategi dan pendekatanyangtelahditetapkandalamDasarWanitaNegara(1989dan2009)danPelanTindakanPembangunanWanita (1997dan2009).Kertaskonsepini bertujuan membincangkan program dan aktiviti pemerkasaan wanitadarisudutusahameningkatkankepekaantentanghak-hakwanitadanusahameningkatkan pengetahuan dan keupayaan dalam kegiatan ekonomi melalui latihandanprogrampembiayaankewangan.Tindakaninidilaksanakanolehpemegang taruh seperti Kementerian Pembangunan Wanita, Keluarga dan Masyarakat, Jabatan Pembangunan Wanita, Pejabat Pembangunan Wanita Negeri, JabatanKebajikanMasyarakat danpertubuhan-pertubahanbukankerajaan.

Kata kunci:DasarWanitaNegara,PelanTindakanPembangunanWanita,pemerkasaanwanita,Malaysia.

Abstract

The National Policy on Women is formulated to syncronize programmes and activitiespertaining to the intergrationofwomen innationaldevelopments.Implementation of such policy requires wholistic involvement from allstakeholdersinordertoperformtotheirrespectiverolesefficiently.Thedeeds

JurnalPembangunanSosial(EdisiKhas)SosialPolicy&ProfesionalDevelopment:69–86

70 JurnalPembangunanSosialJilid19,KeluaranKhas(Bil3)

areessentialtoensuretheobjectivesforwomen’sintergrationinallsectorsofnationaldevelopmentaswellasforpromotinggenderequalityandwomen’sempowermentinMalaysiaareachievable.Accordingly,anumberofmeasureshadbeentakenaswellason-goingexecutionsinconjuctionwiththestrategiesandapproachesstatedinTheNationalPolicyonWomen(1989and2009)andalsoThePlanofActionfortheAdvancementofWomen(1997and2009).Thisconcept paper aims to discuss thewomen’s empowerment programmesandactivities inparticular toenhanceawarenesson thewomen’srightsaswellasupgradingtheirknowledgeandcapabilitiesineconomicactivitiesthroughtrainingalongwithfinancialsupportsprogrammes.StakeholderssuchastheMinistry of Women, Family and Community Development, Department ofWomen’sDevelopment,DepartmentofSocialWelfare,andnon-govermentalorganizationsplaymajorrolesinimplementingtheseprogrammes.

Keywords:TheNationalPolicyonWomen,PlanofActionfortheAdvancementofWomen,women’sempowerment,Malaysia.

Pengenalan

Artikelinimembincangkantentangusahayangdilakukanolehpelbagaipihakmerangkumi agensi-agensi kerajaan, sektor persendirian dan badan bukankerajaandalammelaksanakanperancanganyangterdapatdalamDasarWanitaNegara(1989dan2009)danPelanTindakanPembangunanWanita(1997dan2009).Tumpuanperbincanganadalahkepadaprogram-programyangbertujuanmemperkasawanita di negara ini bagimeningkatkan penglibatan dan dayasaingwanita dalam aktiviti pembangunanNegara. Dasar ini dibentuk ataskesedaranmengenaikeperluanmelibatkangolonganwanitayangmerupakansebahagian daripada modal insan negara dalam aktiviti pembangunan.Perbincangan artikel ini dimulakan denganmeneliti peruntukan-peruntukanyangterdapatdalamDasarWanitaNegaratahun1989dan2009sertaagendaPelanTindakan PembangunanWanita. Seterusnya, perbincanganmenjuruskepadabeberapaprogramyangtelahdansedangdilaksanakanbagimencapaimatlamatutamadasardanpelan tindakan iaitukearahpemerkasaanwanitaMalaysia.

Abdul Jalil dan Munira (2013) menyatakan perlaksanaan DasarWanita Negara yang dimulakan pada Rancangan Malaysia Ke-enam telahmeningkatkan kesedaran masyarakat tentang isu-isu wanita. Rancangan-rancangan Malaysia seterusnya turut menumpukan kepada isu wanita danmenyediakan rangsangan persekitaran untuk menggalakkan penglibatanwanitadenganlebihefektifdalampembangunansosial,ekonomidanpolitik.Pembentukanpolisisebeginidanprogram-programyangdilaksanakansecaralangsungmenunjukkankomitmennegarauntukmembangunkankaumwanita.

DasarWanitaNegara 71

PerlaksanaanDasarWanitaNegaratelahmemfokuskankepadaempatelemenutamamerangkumipenglibatanwanitadalampembuatankeputusan,mengawaldan memastikan hak dari segi kesihatan, pendidikan dan kesejahteraansosial, menghapuskan halangan perundangan dan amalan diskriminasi, danmemastikan akses kepadamanfaat pembangunan terutama dalam sains danteknologi.

Lynda(tidakbertarikh)berpandanganMalaysiamempunyaibanyakundang-undang, polisi dan lain-lain mekanisme yang dibentuk bertujuanmenyokong penglibatan wanita dalam pelbagai sektor jika dibandingkandengan lain-lain negara di rantauAsia. Ini tidak termasuk undang-undangberkait dengan kesaksamaan gender kerana elemen ini dinyatakan dalamPerlembagaan negara danAkta Kerja. Beliau berpandangan polisi berkaitdenganaspekgenderyangadasekarangdikaitkandengankepentinganparti-parti politik termasuk parti yang memerintah dan parti pembangkang. Inibertujuan untuk memastikan wujudnya bukti yang boleh mempengaruhisokongan para pengundi kepada parti mereka. Lynda turut berpandanganintervensi yang memfokuskan kepada penyaluran bantuan kewangan akansecara langsung mengalakkan kebergantungan yang berterusan berbandingdenganbantuanberbentuklatihankemahiranyangberupayamengukuhjatidiriwanita.

Ramai penulis berpandangan penggubalan Dasar Wanita Negaramencerminkan komitmen negara untuk mengoptimumkan penglibatan danmengintegrasikanwanitadalamaktivitipembangunan(DorisdanKaw,2011;Hew, 2009; Lynda, tidak bertarikh). Mereka juga menyatakan fenomenatenagaburuhbersifattradisionalsepertimenguruskankerja-kerjarumahdanmembantu keluargamenjana sumber pendapatan kini telah berubah selarasdenganpembangunanNegara.Ramaiwanitatelahkeluardarisituasitersebutdengan mendapatkan pekerjaan yang memberikan pendapatan. Namun,sebahagian besar jenis pekerjaan yang disertai wanita sering menyumbangpulangan pendapatan yang lebih rendah jika dibandingkan dengan pekerjalelaki. Ramai juga dari kalangan wanita yang berhenti kerja disebabkanmenghadapikesukaranmenyeimbangkankerjadanaktivitirumahtangga(NoorRahamah,2012).Olehitu,disampingmewujudkanpolisidanprogramyangboleh membantu mengekalkan dan mempertingkatkan penglibatan wanitadalamsektorpekerjaan,ramaipengkajimencadangkansupayadipertingkatkanbidangpekerjaanyangmempunyaiciri-cirifleksibiliti (Doris&Kaw,2011;Geetha&Doris,2010;Hew2009;Reilly,1998).TindakaninisecaralangsungberpotensimengekaldanmeningkatkanpenglibatanwanitadalamgunatenagakerjadanmenyumbangkepadaKeluaranDalamNegaraKasar.

Rohayu, Noor Sharipah, Yusmarwati, Maziana dan Abdul Rasid(2011) telahmembincangkan usahamembangunkan keupayaan ibu tunggaldiMalaysiasebagaisatuusahauntukmengurangdanmembasmikemiskinan.


Merekaberpandanganramaiibutunggalterlibatdalamperniagaandisebabkanolehtekananhidupdanusahauntukmemperbaikikualitihidup.KajianolehAmran (2004) ke atas 196 orang peniaga wanita di Pasar Besar di TanahMerah, Kelantan telah dijalankan untuk mengenalpasti faktor-faktor yangmengalakkanpenglibatanwanitadalamperniagaan.Kajianmendapatiniatdankeinginanuntukmengubahstatuskeluargadanmahukeluardarikemiskinanmerupakanfaktorutamapenglibatanmereka.Kedua-duakajianinimendapatipeniaga-peniaga yang dikaji kurang mempunyai pendidikan dan mengikutilatihandalambidangperniagaandankeusahawanan.HasratuntukmembasmikemiskinandalamkalanganwanitaterutamaibutunggaliniturutditekankandalamDasarWanitaNegaradanPelanTindakanPembangunanWanita.

Dasar Wanita Negara

PolisikhususyangdiperkenalkanuntukmenyelarasprogramdanaktivitiwanitaialahDasarWanitaNegara1989danDasarWanitaNegara2009.DasarWanitaNegara 1989 diperkenalkan bertujuan menggalakkan penglibatan wanitadalampelbagaisektormerangkumiperkembanganekonomi,politikdansosial.Pembentukandasartersebutsebahagianbesarnyadipengaruhiolehkomitmennegara terhadap resolusi-resolusi di peringkat antarabangsa sepertiResolusiPertubuhanBangsa-BangsaBersatutentangDekaduntukWanita(1976-1985),Deklarasi Sekretariat Komanwel tentangWanita dan Pembangunan (1985),dan Resolusi PersidanganMenteri-Menteri yang bertanggungjawab kepadaWanita di Zimbabwe (1987). Resolusi-resolusi ini antara lain mendesakkerajaan negara-negara yang terlibat untukmemformulasikan polisi berkaitdengan isu-isu wanita dan usaha mengintegrasikan penglibatan golonganwanitadalampembangunannegara.Selarasdengandesakantersebut,agensi-agensikerajaanpadaketikaitusepertiUrusetiaHalEhwalWanita(HAWA),National Council of Women’s Organizations (NCWO) dan Pertubuhan-PertubuhanBukanKerajaan(NGOs)telahmengambilinisiatifmenganjurkanbengkel-bengkel dan sesi-sesi perundingan bagi mendapatkan sokongandan konsensus bagimelaksanakan komitmen tersebut. Pada bulan Januari1986,pihakkerajaantelahbersetujuuntukmenggunapakaikertaskerjayangdisediakanolehNationalAdvisoryCouncil for the IntegrationofWomen inDevelopment(NACIWID)sebagaiasaskearahmerealisasikanpelantindakanuntukgolonganwanitadalamisupembangunannegara.

MalaysiatelahmemformulasidanmeluluskanDasarWanitaNegaraberasaskankepadaprinsipdanstrategiyangditetapkandalamNairobi Forward LookingStrategy,1985.DasarinitelahdigazetkanpadaDisember1989ataskesedaran bahawa perlu diwujudkan pelan dan mekanisme tertentu keranadidapatiwanitatidakmampubersaingdengangolonganlelakidisebabkanolehpelbagaihalanganyangmenjejaskanpenglibatanyangmenyeluruhdalamaruspembangunan.Antarahalangantersebutialahketiadaanmekanismesokongan


yangbolehmembantumeningkatkanpenglibatanwanitadalamsektorekonomiformal.

SebelumDasarWanitaNegaradibentuk,kerajaantelahmemperuntukansumberkewanganuntukmenjalankanaktivitiyangmelibatkanwanitamelaluiRancanganMalaysiaKetiga(1976-1980)danRancanganMalaysiaKe-empat(1981-1985). Walau bagaimanapun, peruntukan yang disediakan itu telahdigunakandalamaktiviti-aktivitiyangberunsurkanpengekalanperananwanitadankefungsianmerekasebagaiisteri,ibudanmembantusuamidalammenjanapendapatansampingan(supplementaryincomeearners).Sehubungandenganitu, peruntukan kewangan tersebut disalurkan kepada agensi-agensi sepertiLembagaPembangunanPendudukdanKeluargaNegara(LPPKN)danJabatanKebajikanMasyarakat(JKM).Situasiinisecaralangsungtelahmenyebabkanusaha kurang dilakukan untuk meningkatkan pengupayaan potensi wanitasepertiyangdisasarkan.

PerlaksanaanDasarWanitaNegara pada tahun 1989 (KementerianPembangunanWanita,KeluargadanMasyarakat,2014)adalahbermatlamatkanuntuk:• menjaminperkongsianyangsaksamadiantaralelakidanwanitadalam

pemilikansumberdanmaklumatdisampingmendapatkanpeluangdanfaedahdaripembangunan;

• mengintegrasikanwanitakedalamsemuasektorpembangunanselarasdengankemampuandankeperluanmerekabagitujuanmeningkatkanmutukehidupan,membasmikemiskinan,menghapuskankejahilandanbutahurufsertamemastikannegaraberadadalamkeadaanamandanmakmur.

Dasar Wanita Negara 1989 memperlihatkan kerajaan Malaysia lebihmenumpukan kepada usaha mewujudkan jentera pentadbiran untukmenyelaraskanaktivitiwanitadalampembangunannegara.PerkarainibolehdikesanmelaluipenubuhanjenterapentadbiraniaitubermuladenganUrusetiaHalEhwalWanita(HAWA)padatahun1982yangkemudiantelahdinaiktarafkepadaJabatanPembangunanWanita(JPW)padatahun2001.KementerianHal Ehwal Wanita telah ditubuhkan pada tahun 2001 tetapi kemudiaanyatelahditukarkannamakepadaKementerianPembangunanWanita,Keluargadan Masyarakat (KPWKM) sesuai dengan perluasan fungsi dan peranankementerian.Pembentukanjenterapentadbiraninipentingkeranaiaberperananmelaksanakan fungsimenyuarakan isu-isu berkaitanwanita bagimembantukerajaanmengintegrasikanpermasalahantersebutmelaluipembentukandasardanprogramnegara.Selainitu,dasarinijugamenekankankepadaperkongsianbersamaantaralelakidanwanitadalampemilikansumberdanmaklumatsertaaspek kehidupan yang lain.Tujuan utama aspek ini ditekankan ialah untuk


mewujudkan institusi kekeluargaan yang lebih mantap dan pembangunankomunitisertamasyarakatyanglebihseimbang.

DasarWanitaNegara 1989 kemudian telah disemak semula untukdibuatpengubahsuaianseiringdenganperubahanpersekitarandankeperluansemasa.PadabulanOgos2009,DasarWanitaNegaraKeduaataulebihdikenalisebagai Dasar Wanita Negara 2009 telah dilancarkan sempena sambutanHari Wanita Peringkat Kebangsaan. Usaha memperkukuhkan lagi jenterapentadbiran yang dikemukakan dalam dasar terdahulu diteruskan dalamDasarWanitaNegara 2009.Walau bagaimanapun, tumpuan lebih diberikankepada usaha meningkatkan kerjasama antara sektor awam, sektor swastadanorganisasibukankerajaanbertujuanmeningkatkanperlaksanaanaktivitilatihan bagi menambahkan pengetahuan dan kemahiran dalam kalanganwanitadinegaraini.

Antara objektif utama yang diketengahkan ialah kesaksamaangender, pembasmian kemiskinan, dan menginterasikan golongan wanitadalamsemuaaspekpembangunanMalaysia.Jikadibandingkandengandasarterdahulu, Dasar Wanita Negara 2009 lebih mempromosikan pemerkasaanwanita dalam usaha meningkatkan potensi diri mereka yang optimum kearah mewujudkan kesaksamaan gender. Ini berbeza dengan Dasar WanitaNegara 1989 yang lebih memfokuskan kepada perlaksanaan program kearahmeningkatkan keberkesanan fungsi wanita sebagai isteri dan ibu bagikesejahteraan rumahtangga dan keluarga. Selaras dengan itu, usaha-usahatelah dilakukan untuk mengarusperdanakan gender dalam semua aspekmerangkumi pembuatan polisi dan juga pelaksanaan program dan projekkerajaan.Walaupun kedua-dua polisi utama ini menekankan kepada aspekkesaksamaangender,namunDasarWanitaNegara2009dilihatmemberilebihfokus terhadapstrategipenerapanelemen-elemenkesaksamaangenderpadasemuaperingkatmasyarakat.

Dasar Wanita Negara 2009 (Kementerian Pembangunan Wanita,KeluargadanMasyarakat,2014)jugatelahmemperincikanlagimatlamatdasaryangterdahuludenganmemberiperhatiankepadausahamengupayakanwanitadan usaha mewujudkan persekitaran yang kondusif ke arah meningkatkanpenglibatan wanita dalam semua aspek kehidupan.Antara matlamat DasarWanita Negara 2009 yang boleh dikaitkan secara langsung dengan usahamemperkasawanitadanpembangunanmodalinsanialah:• Membangunkan potensi danmendayaupayakan wanita dari pelbagai

lapisanmasyarakat dan dalam semua sektor sebagai agen perubahankepadamasyarakatsertapenyumbangkepadapembangunanekonomidansosialnegara;


• Mencapai perkongsian saksama antara wanita dan lelaki dalammemperoleh dan mengawal sumber dan peluang penyertaan sertamenikmatimanfaatpembangunan;

• Meningkatkandanmengukuhkanperkongsianadildansaksamaantarawanitadenganlelakidalamsemuaaspekkehidupanbagimemantapkaninstitusikeluargasertamembangunkankomunitidanmasyarakat.

Kedua-duadasariniturutdilengkapidenganperincianstrategiyangdinyatakandalam Pelan Tindakan PembangunanWanita bagi mencapai objektif yangditetapkan.Pelaninidibentukbertujuanmemberigarispanduankepadaagen-agen pelaksana seperti organisasi kerajaan, pertubuhan bukan kerajaan danpihakswastamengenaiaspek-aspekpengupayaanyangperludiberiperhatian.

Pelan Tindakan Pembangunan Wanita

Pelan Tindakan Pembangunan Wanita adalah perancangan dalam bentuktindakanyangdijelaskansecaraterperincimelaluistrategiyangingindicapaidalam 13 bidang. Antara bidang yang dikenalpasti dalam pelan ini ialahekonomi,kemiskinan,undang-undang,keganasanterhadapwanita,kesihatan,pendidikan dan latihan, sains dan teknologi dan wanita dalam pembuatankeputusan,mekanismedaninstitusipembangunanwanita,media,alamsekitar,sukandankebudayaan,keseniandanwarisan.

Salahsatuaspekyangdiutamakandalampelantersebutialahwanitadanekonomimemandangkanpenglibatanwanitadalampasaranburuhadalahlebih rendah berbanding dengan lelaki. Sebagai contoh, terdapat sejumlah10.9 juta tenaga buruh diMalaysia pada tahun 2007, dan daripada jumlahtersebut,6.9juta(63.0%)adalahdalamkalanganlelakimanakalahanya3.9juta (36.1%)adalahgolonganwanita (JabatanPembangunanWanita,2009).Statistikinimenunjukkanterdapatketidakselarasanantarajumlahwanitayangberjaya melanjutkan pelajaran di institusi pengajian tinggi dengan jumlahmerekayangterlibatdalamgunatenagaburuh.KajianyangdijalankanolehKementerianPembangunanWanita,KeluargadanMasyarakatdenganJabatanPerangkaan pada tahun 2003 mendapati wanita menyumbang kepada 75.6peratusuntukkerja-kerja yang tidakmemberi pulangandari segi upah ataugajiyangtetap.StatistikInimembawakepadanilaianggaranyangberjumlahRM75.6jutadanianyatidakdipakaiuntukpengiraanKeluaranDalamNegaraKasar(KDNK).Sehubungandenganitu,pelbagaiusahatelahdilakukanuntukmengurangkan jurang antara golongan lelaki danwanita dalam isu pasarankerja.PelanTindakanPembangunanWanitadalamaspekwanitadanekonomicontohnya,telahmenggariskanbeberapaobjektifdanrancangandalamusahameningkatkankemahiran,pengetahuandanpeluangbagiwanitamenceburkandiri dalam bidang ekonomi yang mampumemberikan pulangan lebih baikkepadamereka.


Rancangan Malaysia Ke Sembilan (2006-2010) dan RancanganMalaysia Ke Sepuluh (2011-2015) juga telah menggariskan tindakan bagimewujudkan persekitaran yang lebih kondusif dan menyokong usahamerealisasikanpeningkatanpenglibatanwanitadalamaktivitipembangunan.Usaha ini sedikit sebanyak telah menampakkan kejayaan apabila berlakupeningkatan jumlahwanita sebagai pembuat keputusan dalam sektor awamiaitu daripada6.9 peratus pada tahun1995kepada30.5 peratus pada tahun2010 (Jabatan Pembangunan Wanita, 2012). Jumlah pembuat keputusandi sektor awammeningkat kepada 33 peratus sehingga bulan Jun tahun inberbandingdenganhanyamencecah15peratusdalamtempohyangsamadisektorkorporatdanswasta(BHOnline,24Ogos2015).

Program-program Pemerkasaan Wanita

Perbincanganmengenaiprogramatauaktivitikearahpemerkasaanwanitadinegara inidibincangkandenganmerujukkepadaduaaspekpenting iaitu (i)programkearahpenyebaranmaklumatdanmeningkatkanpengetahuandankepekaanwanita berhubung hak-hakmereka; dan (ii) programpeningkatankemahiranmelalui latihandanbengkelyangdianjurkanolehpelbagaipihaksamaadadaripadasektorawammahupunsektorswasta.

i. Program-programpenyebaranmaklumatdanpeningkatankesedaran

JabatanPembangunanWanitamelaluiagensi-agensidibawahpengurusannyasepertiPejabatPembangunanWanitaNegeridanjugaState Council of Women and Family Development yang diwujudkan di setiap negeri dan wilayahpersekutuan telah melaksanakan pelbagai program bagi meningkatkanpengupayaan potensi wanita. Salah satu program yang diberi nama ‘NurBestari’ telah dilaksanakan di semua kawasan Parlimen seluruh negara.ProgramNurBestaribolehdirujuksebagaimekanismeyangbertanggungjawabmelaksanakan sebahagian besar aktiviti dan program yang memfokuskankepada wanita bermatlamat untuk meningkatkan kepekaan gender dankeupayaan menghayati isu-isu wanita dan pembangunan, meningkatkanpengetahuan dan kefahaman mengenai prosedur-prosedur dan hak-hakberasaskanperuntukanundang-undang,danpeningkatankepemimpinandankemahiran(JabatanPembangunanWanita,2009).

Selaras dengan matlamat-matlamat tersebut, program-programyang dilaksanakan adalah merangkumi isu-isu yang berkait dengan wanitaseperti kerjaya, pengurusan tekanan, pengurusan keluarga, kesihatan,keganasan rumahtangga, kesedaran undang-undang, kesaksamaan genderdan perancangan kewangan. Aktiviti-aktiviti seperti seminar, bengkel atau


sesi perbincangan dijalankan secara berkala dan dilaksanakan bergantungkepadapermintaanatauisusemasasertaterbukakepadasemuaindividuyangberminat. Pejabat Pembangunan Wanita Negeri Kelantan contohnya, telahmenganjurkan SeminarWanitaAnti Jenayah (WAJA) danAkta KeganasanRumahtangga pada bulan Julai 2013. Program ini menumpukan kepadausahamembentukkesedarandankepekaankepadakomunititentanghak-hakwanitadanlangkah-langkahbagimenjagakebajikanwanita. ProgramyangsamaturutdianjurkandiseluruhnegarapadabulanMeidanJun2013dengantujuanmendedahkankomuniti, terutamakaumwanita terhadappengetahuanmembasmi keganasan terhadap wanita. Program-program ini masih lagiditeruskanselarasdenganperancanganyangditetapkandalamPelanTindakanPembangunanWanita.

Program-programsebeginipentingkeranastatistikyangdikeluarkanolehPolisDirajaMalaysia(PDRM)danKementerianPembangunanWanita,KeluargadanMasyarakat(KPWKM)padatahun2013menunjukkanbahawasebahagian besar mangsa yang terlibat dalam masalah keganasan adalahterdiridaripadagolonganwanita.Padatahun2012,jumlahlaporankesialah3488berbandingdenganhanya3173kespadatahun2010dan3277kespadatahun 2011 (Kementerian PembangunanWanita,Keluarga danMasyarakat,2013).StatistikterkinikeskeganasanrumahtanggaberdasarkanlaporanPolisDirajaMalaysiamenunjukkan terdapat 1,644 kes dari Januari hinggaApriltahun ini; dan 1,236 melibatkan wanita (The Star, 16 Jun 2015). Walaubagaimanapun, perludiingat bahawaangkayangdicatatkan tersebut adalahmerujukkepadabilangankesyangdilaporkankepadapihakberkuasasahajadanstatistikinitidakmenggambarkanprevalenskeganasanrumahtanggayangsebenarberlakudinegaraini.Berpadanandengankadarkesyangdilaporkan,statistik lainyangdikeluarkanolehWomen’sAidOrganisation (WAO)pulamenunjukkanbahawa40peratuswanitaMalaysia terdedahdenganmasalahkeganasannamunhanya10peratusdaripadakes-kessebeginiyangdilaporkan(Pragalatah, 2012).Melalui kaedah penyebaranmaklumat berkaitan isu-isuyang relevan kepadawanita, pihak kementerian dan agensi-agensinya telahmemainkanperananpentingdalammeningkatkankesedaranahlimasyarakatterutamawanitabagimenjaminkesejahteraankehidupanmereka.

Selaindariprogramsecarabersemuka,seiringdenganperkembangandalam proses komunikasi pihak kementerian turut menggunapakai mediasosial sepertiFacebook,Twitter untukmenyebarkanmaklumat dan sumberbantuan berkaitan isu keganasan rumahtangga. Jabatan PembangunanWanitaturutmemuatnaikprogram-programpemerkasaanwanitayangtelahdilaksanakanolehPejabatPembangunanWanitadinegeri-negerikeyoutube.Kaedah-kaedah ini secara langsung boleh menyebarkan informasi kepadagolongansasaranyanglebihluasterutamagolonganmuda.Kementerianturutmengambil langkah proaktif denganmewujudkan talian-talian telefon khas


bagimemudahkanahlimasyarakatmelaporkankes-keskeganasan.Contohnya,TalianNur15999yangdiperkenalkansejaktahun2007untukkeskeganasanrumahtanggadanpadatahun2010dilaksanakanChildline 15999iaitutaliankhasuntukkanak-kanakmemandangkanterdapatpeningkatankeskeganasandanpengabaiansertamasalahlainberkaitkanak-kanak.Pihakkerajaanjugamengambil langkahmewujudkan talian khas bagi orang awammelaporkanatau memaklumkan kes-kes keganasan rumahtangga yang dikenali sebagaiMalaysia Control CentredibawahkendalianPolisDirajaMalaysia.

Pertubuhan Bukan Kerajaan (NGOs) seperti Women’s AidOrganization (WAO) danWomen’s Centre for Change (WCC) juga turutterlibatdalammembantukementeriandalammenangani isu-isu ini.Merekatelah bekerjasama dengan pihak sekolah bagi menganjurkan program-program bertujuan mewujudkan kesedaran bermula di peringkat usia yangmuda.Contohnya,WAOtelahmenganjurkanprogramyangdikenalisebagaiRESPECT bertujuan membina hubungan sihat antara pelajar lelaki danperempuandanjugadalamkalangananggotakeluarga.Peningkatankes-kessumbangmahramtelahmenarikperhatianWCCuntukmenganjurkanprogramdikenalisebagaiBijak itu SelamatsetiaptahunpadabulanSeptemberhinggaNovemberdisekolah-sekolahdiPulauPinang(Women’sCentre forChangePenang,2015).Programinibertujuanmenjelaskankepadaparapelajartentangcaramembezakanantarasentuhanyangbaikatausesuaidansentuhanyangtidak baik atau tidak sesuai walaupun dalam kalangan anggota keluarga.Organisasiinijugatelahmengambilinisiatifmengeluarsertamenyebarrisalahdanmaklumattempat-tempatbagimendapatkankhidmatnasihatdanbantuansekiranya diperlukan oleh pelajar. Program-program ini masih diteruskansehinggakehariini.

ii. Penyediaanlatihankemahirandanpembiayaan

Tumpuan usaha pemerkasaan juga memfokus terhadap penyediaan latihankemahiran dan bantuan-bantuan lain seperti modal serta peralatan bagimeningkatkan pengupayaan wanita dalam aktiviti menjana pendapatan.Strategi ini secara langsungmampumeningkatkanpengupayaanwanitadanmenggalakkan penglibatan mereka dalam pembangunan negara. JabatanPembangunanWanita dan pertubuhan-pertubuhan bukan kerajaanmisalnyaMajlisPertubuhan IbuTunggalMalaysia (MIPTM),YayasanPembangunanKeluarga,YayasanTekunNasional,danBadanAmalIsteri-isteriWakilRakyattelah mengambil inisiatif untuk menganjurkan pelbagai aktiviti bertujuanmenyalurkankemahiranbagimembolehkanwanitamenjanapendapatandanterlibatdenganlebihberkesandalamkegiatanekonomi.

Tindakan ini diambil atas kesedaran bahawa golongan wanitasering dikaitkan dengan masalah kemiskinan terutama dalam kalangan ibutunggal yang sebelumnya bergantung hidup kepada pihak suami semata-


mata. Walaupun terdapat bantuan-bantuan kewangan secara bulanan yangdiberikan oleh pelbagai pihak contohnya Jabatan Kebajikan MasyarakatmelaluiBantuanAmdanBantuanKanak-Kanak;danjugadariPejabatZakatbertujuanmembantumeringankanbebanhidupsetiaptetapikaedahinitidakberupayamengeluarkanmerekadaripadamasalahkemiskinandanseterusnyatidakmampuuntukmeningkatkankesejahteraanhidup.Maka,PelanTindakanPembangunanWanita telahmenggariskanprogram-programyangberbentukpendidikan dan latihan seperti Program Jejari Bestari, Program InkubatorIbuTunggal(I-KIT),ProgramInkubatorKeusahawananWanita(I-Keunita),Program Small Office Home Office, dan Program Pembangunan KapasitiWanitaOrangAslibagimembantukearahpenjanaanekonomikendiriyanglebihbaik.

Program I-KIT contohnya telah diperkenalkan mulai RancanganMalaysia Ke Sembilan (2006-2010) bertujuan untuk memperlengkapkanibu tunggal dengan pengetahuan dan kemahiran yang boleh digunakanuntuk menjalankan projek keusahawanan dan perkhidmatan bagi menjanapendapatan. Program ini terbuka kepada wanita berusia antara 18-45tahun dan berpendapatan di bawah RM1,500 layak mengikuti program ini(Unit Perancang Ekonomi, 2006). Pejabat Pembangunan Wanita Negeribertanggungjawab melaksanakan program ini dengan kerjasama organisasilainsepertiKolejKomunitidanahli-ahliperniagaanyangberjaya.

Program I-KIT dilaksanakan berdasarkan dua fasa. Fasa pertamamelibatkan usaha memberi latihan dan kemahiran dalam bidang-bidangseperti jahitan, kraftangan, pelancongan, terapi kecantikan, penternakan,dan keusahawanan.Wanita yangmengikuti latihan ini akan dianugerahkansijilyangdiiktirafsetarafdenganSijilKemahiranMalaysia.Fasakeduapulamerujukkepadabimbingankeusahawanankepadamerekayangtelahberjayamenamatkanfasapertama.Aktivitidalamfasainimelibatkankerjasamaagensi-agensi yangmenyalurkan bantuan atau pinjaman kewangan seperti InstitutKeusahawananNegara,YayasanTekunNasional,TabungPerolehanTeknologiuntukWanita dan JabatanKebajikanMasyarakatmelalui geran pelancaran.Peserta-pesertayangmemperolehisijildariprograminilayakuntukmendapatpembiayaanatauperuntukankewangandaripadaagensi-agensisepertiTabungEkonomiKumpulanUsahawanNasional(TEKUN),MajlisAmanahRakyat,The Small and Medium Enterprise Corporation (SMECorp.) danAmanahIkhtiarMalaysia(AIM).AIMcontohnyatelahdiperkenalkanpadatahun1987untukmenyediakanbantuankewangandan latihankepadagolonganmiskinuntuk mengalakkan mereka mengusahakan aktiviti yang boleh menjanapendapatan.Selainitu,bank-bankturutmenyediakanpinjamanbagimembantukaumwanitamenjalankanaktivitikeusahawanandanperniagaansepertiSkimMikroKreditBankSimpananNasional danSkimMikroKreditsertaSkimBantuanKhasUsahawanWanitaolehBankPertanianMalaysia.


Aktiviti-aktiviti kemahiran lain yang dirangka bagi membantugolonganwanitaadalahmeliputiProgramJejariBestaridanProgramInspirasiKreatifyangdijalankanmengikutkawasanParlimenmasing-masing.Kedua-duajenisprograminicubamencungkilpotensiwanitaterutamanyadikawasanluarbandaruntukmenceburkandiridalambidangekonomisecarakomersial.Ianyamemberikanpenekanankepadaaspekkreatifwanitadalampembuatanaksesoridansenisulaman.ProgramSmallOffice-HomeOfficepulamemberikanlatihan intensif selama tiga bulan kepada para peserta bagi membolehkanmerekabekerjasecarabersendiriandirumahtanpaperlumenjejaskanurusanrutin keluarga; manakala Program Home Managers bertujuan memberipendedahan serta pengetahuan tentang cara-caramenguruskan rumahtanggadenganbaikdanprofessional(JabatanPembangunanWanita,2009).

Pihaklainyangterlibatdalammemperkasawanitamelaluipenyalurankemahiran ialah pertubuhan-pertubuhan bukan kerajaan seperti MajlisPertubuhan Ibu Tunggal Malaysia (MIPTM) dan Yayasan PembangunanKeluargaDarulTa’zim (YPKDT).MIPTMadalahmerupakangabungan17buahpersatuanibutunggalyangmemainkanperanandalammemberikhidmatnasihatkepadaahli-ahliberkenaanpermohonanbantuan,pinjaman,gerandanperundinganbagimembolehkanibutunggalmemulakanperniagaan(Rohayuetal.,2010).SementaraYPKDTpulamenganjurkanprogramsepertiProjekMenjana Pendapatan Golongan Berpendapatan Rendah yang melibatkankerjasama pihak-pihak seperti BadanAmal IsteriWakil-Wakil Rakyat danJohor Corporation.Projek ini telahdimulakanpada tahun2003dandibukauntukgolonganyangberpendapatandibawahRM700sebulandanmendaftardalam Sistem e-Kasih dan YPKDT. Peserta-peserta yang telah berjayamenamatkanlatihanakandiberipeluanguntukmendapatbantuanseterusnyadalambentukperalatan(YayasanPembangunanKeluargaDarulTa’zim,2012).

Secara perbandingan, banyak negara membangun lain turutmelaksanakan program berbentuk pemberian latihan dan perlaksanaanskim mikro kredit. Ramai pengkaji berpandangan penyediaan latihan danperlaksanaanskimmikrokreditmerupakaninstrumenpalingberkesandalammeningkatkankeupayaanwanitaterutamadalammembasmikemiskinan(Das&Pula,2014;Olivares&Santos,2009;Rahman,2000).Skimmikrokreditdiperkenalkan bertujuan untuk membantu golongan miskin mendapatkanpinjaman kewangan dalam jumlah yang terhad tanpa cagaran. Ia muladiperkenalkan di Bangladesh oleh Grameen Bank pada pertengahan tahun1970an,dankemudiandiikutiolehpihakNGOsyangmemfokuskankepadawanitakawasan luarbandardansetinggandibandar-bandarnegara tersebut(Ahmad,2007;Reza,2003).Pendekataninikemudiannyadiikutiolehnegara-negaramembangunlaintermasukMalaysia,Indonesia,danIndia.


Penilaian Keberkesanan Pelaksanaan Program

Usaha murni yang dilaksanakan kepada golongan wanita melalui pelbagaiprogramdanaktivitiiniperludikajikeberkesanannyauntukpenambahbaikanprogram pada masa akan datang. Satu kajian keberkesanan pelaksanaanprogram terhadap ibu tunggal telah dilakukan olehZanalisa (2012) denganmemfokuskankepadaprogramlatihankemahiranI-KITyangdianjurkanolehJabatan PembangunanWanita Negeri Johor. Seramai 49 orang ibu tunggalyangterlibatdalamlatihaninidipilihsebagairespondenkajian.Hasilkajianmenunjukan responden telah memberikan reaksi positif terhadap empatperkarayangdikajiiaitu(i)kepuasanpesertaterhadaplatihankemahiran,(ii)perolehan pengetahuan dan peningkatan kemahiran,(iii) perubahan tingkahlaku;dan(iv)perubahandaripadasegipenjanaanpendapatan.

Selain itu, kajian olehThuaibah@ Suaibah,Azlah, Hishamuddin,Rozeyta, Shaharizatul Noorizwan dan Rossilah (2004) berkaitan aktivitikeusahawanan ibu tunggal di Negeri Johor pula mendapati bahawapenglibatangolongantersebutdalamaktivitiperniagaanadalahtinggi.Walaubagaimanapun, aktiviti ini hanya terbatas kepada perniagaan secara kecil-kecilan iaitusekadaruntukmendapatkansumberkewangansampinganbagimenyarakehidupanmereka.Bolehdikatakanbahawakeputusankajianmerekatidak dapat menentukan sejauh mana program-program yang dilaksanakansebeluminibolehdianggapsebagaiberjayaataupuntidakdalammeningkatkankemahirandanpengupayaanibutunggaldinegaraini.

Berdasarkankajian-kajiantersebut,program-programyangdijalankandalamusahamemperkasakanwanitaMalaysiapadaketika inimasihbelumdapatdipastikankeberkesanannya.Apayangseringmenjadifokuskajianialahtentangusahamenjelaskanbentukdanprogramyangtelahdilaksanakanolehagensi-agensi kerajaandanNGOs.Kajian yangdilaksanakanoleh Diyana,DorisPadminidanNorAini(2009)mengemukakanpandanganbahawaaspekpenilaianprogramyangdilaksanakanmasihlagikurangmenjadifokusdalamkajian-kajianyangdilakukannegara ini. Mereka jugaberpandangansituasiini amat merugikan negara memandangkan keberkesanan dan keupayaansesuatu program yang telah dilaksanakan untuk membantu meningkatkanpengupayaanwanitaterutamaibutunggaltidakdapatdipastikansecaratepat.Ini bermakna, kerajaan telah membelanjakan peruntukan kewangan yangbesartanpamengambilkiradarisudutkeberkesananprogram-programyangdijalankan. Situasi ini seterusnya akanmembawa kepada pembaziranwangnegara sekiranya aktiviti-aktiviti ini dilaksanakan secara berterusan danmengambiltempohmasayangpanjang.


Ini berbeza dengan negara-negara lain yang sering melakukankajianuntukmenilaikeberkesananprogramuntukmemperkasawanitayangtelah dilaksanakan. Pitt, Khandker dan Cartwright (2006) contohnya, telahmelaksanakankajiankualitatifdiBangladeshuntukmenilaiaspekautonomidalam kalangan wanita berkait dengan program mikro-kredit berkelompokyangdiikutimereka.Dapatankajianmerekaadalahselarasdenganpandanganumum bahawa penglibatan wanita dalam program mikro kredit membantumeningkatkan pengupayaan wanita. Penglibatan dalam program kreditmenyumbangkepadawanitalebihberupyamemainkanperananpentingdalampembuatankeputusandalamrumahtangga,mempunyaiaksesyanglebihluasdari sudut sumber-sumberkewangandanekonomi,mempunyai jalinanataurangkaian hubungan sosial yang lebih luas, dan keupayaan mobiliti yanglebihluas.Dapatankajianinimenunjukanmanfaatprograminitelahberjayameningkatkanpengupayaanwanitabukansahajadarisudutekonomimalahandarisudutsosial.

Amin, Becker and Bayers (1998) turut menjalankan kajian diBangladesh tentang usaha pengupayaan wanita dengan membandingkanwanitayangmendapatpinjamanmikrokreditdaripihakNGOsdenganmerekayang tidak mendapat pinjaman. Kajian mendapati wanita yang mendapatpinjamanmikrokreditdariNGOslebihbaikkedudukanmerekaberbandingdenganwanitayangtidakmenganggotaiprogramini.Secarakhusus,dapatankajianmenunjukkan:(i)programmikrokreditcenderunguntukmengurangkankebergantunganekonomiisterikepadasuaminyadanmembantumeningkatkanautonomimereka,(ii)programturutmenjadikanwanitalebihasertifkepadahak-hakmerekamemandangkanmerekadidedahkandengan idea-ideabaru,nilai dan sokongan sosial, dan (iii) program ini telahmemberikanpeluangkepada wanita untuk mengawal sumber-sumber yang ada dan keadaan inimenyumbangkepadapeningkatanprestij dan status dimata suamidan ahlimasyarakat.

Nwanesi(2006)pulamenjalankankajiantentangpemerkasaanwanitaluarbandarberkait dengan skimmikrokredit di selatanNigeria.Kajian inimenelitimanfaatdanlimitasimikrokreditsebagaisatusumberkaedahuntukmeningkatkanpenglibatanwanitadalamaktivitiekonomidanmenghapuskankemiskinan dalam kalangan wanita luar bandar. Program ini telah muladilaksanakanpadatahun1985sehinggasekarang.Kajianinimengaplikasikanrekabentuk kualitatif (merangkumi temubual berstruktur dan pemerhatianturutserta). KajianmendapatiwanitadiselatanNigeriaterlibataktifdalamaktiiviti ekonomi.Apabila wanita diberikan pinjaman dalam bentuk mikrokredit,penglibatanmerekadalamprosespengeluarandanpemasaranbaranganturutmeningkat.Kajian turutmenunjukkanwanitamempunyai kawalan keataspinjamanmereka.Walaubagaimanapun,penglibatanluasdalamaktiviti


ekonomitelahmenyebabkanpeningkatantanggungjawabdarisudutkewanganmerekatetapipembuatankeputusanmasihlagidimilikisepenuhnyaolehketuakeluargadipihaklelaki.

Penutup

Dapat disimpulkan bahawa sehingga ke hari ini, telah banyak usaha yangdilakukanolehpelbagaipihakiaituyangmerangkumiagensikerajaan,swastadan pertubuhan bukan kerajaan dalam meningkatkan pengupayaan wanita.Dasar Wanita Negara (1989 dan 2009) bertujuan membangunkan modalinsan dalam kalangan wanita bagi membolehkanmereka berfungsi denganlebih berkesan dan seterusnya dapat meningkatkan kesejahteraan hidupmereka dan keluarga. Tindakan yang dijelmakan dalam bentuk program-programkemahiranmisalnya,dilakukanselarasdenganusahabagimencapaimatlamat yangdisasarkandalamdasar tersebut iaitu untukmemperkasakanwanitaMalaysiadanmenjaminperkongsiansaksamaantaragolonganlelakidanwanita.PelbagaistrategitelahdibentukuntukmencapaimatlamatinidanianyatelahdigariskansecaraterperincidalamPelanTindakanPembangunanWanita.Pelbagaipihaktelahterlibatsecaralangsungdantidaklangsungdalammelaksanakan program-programbagimeningkatkan pengetahuan, kepekaandan kesedaran berkait dengan isu-isu wanita. Menyedari hakikat bahawawanita adalah merupakan golongan yang lebih berisiko terdedah denganmasalah seperti kemiskinan dan halangan-halangan untuk terlibat dalamsektorpekerjaansepertikekurangankemahirandanurusanrumahtanggatelahmembawa kepada pelaksanaan program-program seperti I-KIT dan JejariBestariolehJabatanPembangunanWanita.Program-programinidirangkauntukmemperkasawanitadanmemberipeluangkepadamerekauntukmelibatkandirisecaralebihaktifdalamaktivitiyangmampumenjanapendapatanyanglebih baik.Usaha iniwalau bagaimanapun tidak dapat direalisasikan tanpakerjasamapaduolehpihakkerajaan,swastadanpertubuhanbukankerajaandiMalaysia.

Rujukan

Abd JalilBorhan&MuniraAbdulRaak. (2013).Womenas the catalyst ofhuman capital development. The Journal of Social Sciences,16(1),29-45.

Ahmad,Q.K.(ed.)(2007).Socio-economicandindebtedness-relatedimpactofmicro-creditinBangladesh.Dhaka:TheUniversityPressLimited.

Amran Daud (2004). Faktor-faktor yang mendorong usahawan wanitaberniaga di Pasar Besar Tanah Merah, Kelantan. Laporan ProjekSarjanaMuda.FakultiPendidikan,UniversitiTeknologiMalaysia.


Amin, R., Becker, S., & Bayers, A. (1998). NGO-promoted microcreditprogramsandwomen’sempowermentinruralBangladesh:Qualitativeand qualitative evidence. The Journal of Developing Areas,Winter,32(2),221-236.

BHOnline (24 Ogos 2015). Wanita pembuat keputusan di sektor awammelebihisasaran–Najib.BeritaSemasa.Diaksesdaripadahttp://www.bharian.com.my/node/77040

Das, T. K. & Pula,V. (2014). Is micro credit in urban povertymaking adifference?AreviewfromBangladesh.International Journal of Social WorkandHumanServicesPractice,2(2),73-81.

Diyana Isahak,Doris Padmini Selvaratnam,&NorAiniHaji Idris. (2009).Isu dan cabaran dalam menghadapi perubahan persekitaran global.Prosiding Kebangsaan EkonomiMalaysia (PERKEM), Jilid 1, 324-336.

DorisPadminiSelvaratnam,&KawKitPeng(2011).PerananwanitadalampasarankerjafleksibeldiMalaysia:Kajiankesdisektorperkhidmatan.Prosiding PERKEM VI,Jilid2(2011),86-101.

Hew,C.S(2009)GlobalisationanditschallengestogendermainstreaminginMalaysia.Akademika,76,123-129.

JabatanPembangunanWanita(2009).Penglibatan wanita dalam pembangunan.KualaLumpur:JabatanPembangunanWanita.

JabatanPembangunanWanita.(2012).Pencapaian wanita dalam pembuatan keputusan.KualaLumpur:JabatanPembangunanWanita.

Kementerian Pembangunan Wanita, Keluarga dan Masyarakat (2013).Keganasan terhadap wanita.KualaLumpur:KPWKM.

KementerianPembangunanWanita,KeluargadanMasyarakat.(2014).DasarWanita Negara, 1989. Diakses daripada http://www.pmo.gov.my/dokumenattached/Dasar/17DASAR_WANITA_NEGARA.pdf.

KementerianPembangunanWanita,KeluargadanMasyarakat.(2014).DasarWanita Negara, 2009. Diakses daripada http://www.kpwkm.gov.my/documents/10156/181254/dasarwanitanegara.pdf

LyndaLim(n.d).Commentary: Politicisation of gender issues in Malaysia.Diakses daripada http://www.cpps.org.my/images/articles/Commentary%20on%20the%20Politicisation%20of%20Gender%20Issues%20in%20Malaysia.pdf.

NoorRahamahHjAbuBakar(2012).Wanitabekerjadanpengurusankeluarga.Geografia:Malaysian Journal of Society and Space,8(7),155-162.

Nwanesi,P.K.,(2006).Development,micro-creditandwomen’sempowerment:A case study of market and rural women in Southern Nigeria (Unpublisheddoctoraldissertation).UniversityofCanterbury.

Olivares,M.,&Santos,S. (2009).Market solutions inpoverty:Theroleofmicrocredit in development countries with financial restrictions.WorkingPapers.TechnicalUniversityofLisbon:SchoolofEconomicandManagement.


Pitt,M., Khandker, S., & Cartwright, J. (2006). Empowering womenwithmicrofinance:EidencefromBangladesh.EconomicDevelopmentandCultural Change,54,91-831

Pragalatah, K. (2012). More fund needed to fight domestic violence.Diakses daripada http://www.freemalaysiatoday.com/category/nation/2012/09/12/more-funds-needed-to-fight-domestic-violence/

Rahman, R. I. (2000). Poverty alleviation and empowerment throughmicrofinance: Two decades of experiences in Bangladesh. ResearchMonograph20,BangladeshInstituteofDevelopmentStudies.

Reilly,P.A.(1998).Introduction:Flexibilityfortheindividual,organizationandsociety.European Journal of Work and Organizational Psychology,7(1),1-6.

Reza, M. H. (2003).When culture trumps ideology: Micro-enterprise andthe empowerment of women in Bangladesh. Canadian Journal of DevelopmentStudies,24(3),440-41.

Rohayu Roddin, Noor Sharipah Sultan Sidi, Yusmarwati Yusof, MazianaMohameddanAbdulRasidAbulRazzaq.(2011).PovertyalleviationamongsinglemotherinMalaysia:Buildingentrepreneurshipcapacity.International Journal of Business and Social Science,2(17),92-99.

Rohayu Roddin, Marina Ibrahim Mukhtar, Ahmad Esa, Sarebah Warman,Maziana Mohamed, Anizam Mohamed Yusof, & Azmanirah AbRahman. (2010). Pendidikan kemahiran keusahawanan dalam kalangan wanita ketua isi rumah luar bandar.Diaksesdaripadahttp://eprints.uthm.edu.my/444/1/Rohayu_Roddin%28Dekan2010%29.pdf.

TheStar.(2015,June16).Singlemother,redefine,p.8.Thuaibah @ Suaibah Abu Bakar, Azlah Md Ali, Hishamuddin Md Som,

Rozeyta Omar, Shaharizatul NoorizwanMokhtar, & Rossilah Jamil(2004).AktivitikeusahawananibutunggaldiJohor.Diaksesdaripadahttp://www.academia.edu/1036501/Aktiviti_Keusahawanan_Di_Kalangan_Ibu_Tunggal_Di_Johor.

UnitPerancangEkonomi.(2006).RancanganMalaysiaKe-Sembilan(2006-2010) Diakses daripada http://www.epu.gov.my/ninth-malaysia-plan-2006-2010.

Unit Perancang Ekonomi. (2011).RancanganMalaysia Ke-Sepuluh (2011-2015).Diakses daripada http://www.epu.gov.my/tenth-malaysia-plan-10th-mp-.

Women’sAid Organization (WAO). (2013).Annual Review. Petaling Jaya:WAO.UNDPCountryProgramme forMalaysia2013-2015.Diaksesdaripada http://www.asia-pacific.undp.org/content/dam/rbap/docs/programmdocuments/MY-CP-2013-2015.pdf.

Women’s Centre for Change Penang. (2015). WCC Penang – Protectingour children. Diakses daripada http://wccpenang.org/protecting-our-children/


Yayasan Pembangunan Keluarga Darul Ta’zim. (2012). Laporan Tahunan 2011. Diakses daripadahttp://www.ypkdt.org.my/ypkbm/images/document/2011PROJEKSOSIAL.pdf

ZanalisaMgtMatIsa.(2012).Keberkesanan perlaksanaan program latihan kemahiran (I-KIT) terhadap ibu tunggal di JPWNegeri Johor (tesisSarjana). Diakses daripada http://www.fp.utm.my/ePusatSumber/pdffail/ptkghdfwP/ZANALISAAP073175D2012TTP.pdf.

dasar wanita negara: daripada polisi kepada …jps.uum.edu.my/images/jps/19/19-5.pdfini bertujuan...

Documents