www.somuncubaba.net 2005 008 0058 ahilik kadir ozkose

8/14/2019 Www.somuncubaba.net 2005 008 0058 Ahilik Kadir Ozkose

1/4

Austos / 2005 13

Ah Evran tarafndan XIII. asrda kurulan ve meslek bir hvi-

yete sahip olan Ahlik, Anadolu'da meslek eitimin, sanat eser-

lerinin ve kltrel hayatn gelimesine nemli katklar olmu bir

tasavvuf zmresidir. On sekizinci yzyla kadar "Ahlik", XX. as-

rn balarna kadar ise "gedik ve lonca" adyla faaliyet yrten es-

naf tekilatlar cemiyetin ekonomik hayatn tanzimde nemliroller stlenmitir. Bu tekilat adn, Arapa "kardeim" mnsna

gelen "ah" kelimesinden veya Trke'de "yiit, eli ak ve c-

mert" mnlarna gelen "ak" kavramndan ald, tahmin edil-

mektedir1. O devirde "aki', "aka" veya "ah" ismiyle anlan kiiler

soylu zmrelerden saylp ftvvet erbabnn reisi konumunday-

dlar. Ftvvet mesleine bal olan Ahilerin senetleri, Hz.Ali

araclyla Hz.Peygamber'e kadar ulamaktadr. Dier mutasav-

vflarn hrka giymelerine karlk onlar, ftvvet alvar giyerlerdi.

Aralarnda birok kad, mderris ve bilgin vard. Sadece bir es-

naf teekklnden ibaret saylmayan Ahlik Tekilat, ayn zaman-

da tasavvuf dnce ve grleri ile bir tarikat zelliine sahipbulunmaktayd2. bn Batuta, Antalya'dan balayarak Burdur,

Gllhisar, Ladik, Milas, Barin, Konya, Nide, Aksaray, Kayseri,

Sivas, Gm, Erzincan, Erzurum, Birgi, Tire, Manisa, Balkesir,

Bursa, Grele, Geyve, Yenice, Mudurnu, Bolu, Kastamonu, Si-

nop gibi Anadolu ehir ve kasabalarnda urad ve arland

Ahi zaviyelerinden bahsetmektedir. Dolaysyla, ok yakndan ta-

nd Ahi zmreleri hakknda seyahatnamesinde u ifadeleri di-

le getirmektedir: "Ahiler Anadolu'ya yerlemi bulunan Trk-

menlerin yaadklar her yerde, ehir, kasaba ve kylerde bulun-

maktadr. Memleketlerine gelen yabanclar karlama, onlarla il-

gilenme, yiyeceklerini, ieceklerini, yatacaklarn salama, ihti-yalarn giderme, onlar uursuz ve edepsizlerin ellerinden kur-

Do. Dr. Kadir ZKSE*

Sfi Perspektif

Anadolu'da Cmertlikve Kardelik Tekilat

Yerli sanayiinin imalatlar diyebileceimiz,kuyumcular, ayakkabclar, dokumaclar, dericiler ve

dierleri, birer zaviye ve "pr"e sahiptiler. Benimsenenbu sanat ve meslek pirlerini u ekilde sralayabiliriz:

Tccarlarn pri Muhammed (sav), seyyahlarn pri sa

(as), obanlarn pri Musa (a.s), brekilerin pri Varakab. Nevfel, hurdaclarn pri Avn bn mkn, dellllarnpri Tayfr-i Mekk, dkmecilerin pri Ubeydullahel-Bahr, sabuncularn pri Ahmed ibn Abdullah,

erbetilerin pri Muhammed bn Abdullah, iftilerinpri Adem (a.s), hallaclarn pri t (a.s), marangozlarn

pri Nuh (a.s), devecilerin pri Salih (a.s), st vedlgerlerin pri brahim (a.s), terzi ve yazclarn pri

dris (a.s), saatilerin pri Yusuf (a.s), ekmekilerin pri.Zlkifl (a.s), tarihilerin pri Lt (a.s), baclarn pri

zeyr (a.s), ulhaclarn pri lyas (a.s), zrhlarn priDavud (a.s), balklarn pri Yunus (a.s), berberlerin pri

Selman- Fris (r.a), mimarlarn pri Muhammed bnEbubekir, kasaplarn pri Ebu'l-Muhcin, bakkallarn pri

Adiy b. Abdullah, sakalarn pri Selman- Kf,hamamclarn pri Mansur bn Kasm- Badd,

debbalarn pri Ah Evran, inecilerin pri Ebu'l-KasmMbarek, kuyumcularn pri Nsr bn Abdullah,

attarlarn pri Husam bn Abdullah- Kf, saralarn priEbu'n-Nasr bn Himiyy-i Badd, krklarn pri

Abdullah Habib-i Neccar, talarn pri Kasm bnNasrullah, okularn pri Sa'd bn Eb Vakkas (r.a),

boyaclarn pri mer bn Abdullah- Sebba,

bardaklarn pri Abdulfahhar Meden ve bahvanlarnpri Ebu Zeyd Baba Beten-i Hind.

Ahlik

C.. lahiyat Fakltesi retim yesi


2/4

14 Somuncu Baba

tarma, u veya bu sebeple, bu yara-

mazlara katlanlar yeryznden temiz-

leme gibi konularda, bunlarn e ve r-

neklerine dnyann hibir yerinde rast-

lamak mmkn deildir.

Ahi, evlenmemi, bekr ve sanat

sahibi olan genlerle dierlerinin kendi

aralarnda bir topluluk meydana getirip

ilerinden setikleri bir kimseye denir.

Bu toplulua da 'Ftvve - genlik' ad

verilir. nder olan kimse bir tekke yap-

trarak burasn hal, kilim, kandil vb. e-

ya ve gerekli aralarla donatr. Karde-

ler, gndzleri geimlerini salayacak

kazanc elde etmek zere alrlar ve o

gn kazandklar paray ikindiden sonra

topluca getirip ndere verirler. Bu para

ile tekkenin ihtiyalar karlanr, topluca

yaama iin gerekli yiyecek ve meyve-

ler satn alnr. Mesela, o sralarda bel-

deye bir yolcu gelmise, onu tekkede

misafir ederler ve alnan yiyeceklerden

ikram ederler. Bu tutum yolcunun ayr-

lna kadar srer gider. Bir misafir ol-

masa bile, yemek zamannda yine hep-

si bir araya gelip topluca yerler, rakslar

ederler, trkler arrlar ve ertesi sa-

bah ilerine giderek ikindiden sonra el-

de ettikleri kazanlarla nderlerinin ya-

nna dnerler. Bunlara 'Fityan - genler',

nderlerine ise 'Ahi - karde' ad veri-

lir"3. bn Batuta, Ladik, Dongozla veya

Tonuzlu adn verdii Denizli'ye geldi-

inde, Ahi Sinan mensuplar ile Ahi Du-

man mensuplar arasnda, onu nce

hangi tarafn misafir edecei hakkndaepeyce grlt koparldndan, nihayet

kur'a usul ile Ahi Sinan mensuplarnn

kendilerini arladndan bahsetmekte-

dir4.

Yine bn Batuta, Ladik Beyi Yenen

Beyin5 bir bayram alayn tasvir eder-

ken, Ahilerin tekilat hakknda u bilgiyi

veriyor:

"Namazgha gittiimizde sultan da

askerleriyle km, btn sanatkrlardavul zurna ve borular, bayraklar ile

hazrlanmlar, gsterileri ve silahlar ile

de birbirleriyle yara girimilerdi.

Her sanat kolu, yanlarnda getir-

dikleri koyun, kz ve ekmek yklerini

tayorlar, kabristanda kestikleri kurban-

lar, ekmeklerle birlikte fakir fukaraya

datyorlard. Bayram alay kabristan-

dan balamakta idi. Oradan namazgha

geliniyordu. Bayram namazn kldktan

sonra, sultanla birlikte konana gittik.

Yemek hazrland. Fakihler, eyhler ve

ahiler iin ayr bir sofra, fakirler, dkn-

ler iin de ayr bir sofra kurulmutu. Bu-

gn hkmdarn kapsndan bey olsun,

fakir olsun kimse evrilemezdi"6.

XIII. asrn ikinci yars ile XIV. asrn

balarnda Anadolu'nun nde gelen bir

takm devlet erkn, kad, mderris ve

tacirlerin, deiik tarikatlara mensup

eyhlerin bir ah kuruluu olan "ftvvet

tekilat"na girdikleri grlmektedir7. O

dnemde bu tekilatn ne derece yay-

gn olduu, bn Batuta'nn "Ahiler Ana-

dolu'ya yerlemi bulunan Trkmenle-

rin yaadklar her yerde, ehir, kasaba

ve kylerde bulunmaktadr."8 ifadesin-

den anlalmaktadr. bn Batuta'ya,

"Anadolu'nun effaf diyar" olduu hk-

mn verdiren ahler, belli bal mer-kezlerde, bir nev zerk idare ile, blge

halklarn dalmaktan, cemiyet hayatn

paralanmaktan kurtarmlar ve Os-

manl Devleti'nin kuruluuna kadar bu

corafyay korumulardr. Bylece tek-

ke mensuplar, yklan bir devletin yeri-

ne, kurulacak yeni bir dzen ve yeni bir

devletin de ilk hazrlaycs olmutur.

Halk, kol ve kanatlar altna alan ve on-

lar her trl tehlikeye kar koruyup

kollayan bu tekilatlar, devlet kurma fik-rinde olan Beyler iin, yegane g ve

kuvvet kayna durumunda idi. bn Ba-

tuta, Aksaray'daki erif Hseyin, Ni-

de'deki Ahi aruk, Kayseri'deki Ahi

Emir Ali ve Sivas'taki Ahi Bak Ahmed

ve Ahi elebi zaviyeleri ile Emir Alaad-

din Eretna'y9 tantrken, Ahilerin siyas

konumlarna u ekilde vurgu yapmak-

tadr:: "Bu lke trelerinden biri de, bir

ehirde hkmdar bulunmad takdir-

de ahilerin hkmeti ynetmeleridir. Ahi, kudreti lsnde geleni gideni

arlar, giydirir, altna binek eker, dav-

ranlar, buyruklar, binileri ile aynen

bir hkmdar andrr"10.

Bnyelerinde alp ve alperenleri ba-

rndran ah tekilatlar ayn zamanda,

fetih ve gaza hamlelerini kolaylatran,

ordunun ikml ve lojistik ihtiyalarn

imknlar lsnde karlayan asker

birer teekkld11. II.Gyaseddin Key-

hsrev'in zaafndan ve kt ynetimin-den yararlanan Moollar Anadolu'yu i-


3/4

Austos / 2005 15

gal edip, Sultann ordusu Kseda'da

Mool ordusu karsnda ar bir yenil-

giye uraynca, Kayseri Ahileri Moolla-

ra kar ehri mdafaa etmilerdir. Mo-ollar karsnda on be gn sreyle

ehri savunan Ahilerin gerekletirdik-

leri en iddetli arpmalar, Debbalar

ars tarafndaki surlar nnde ger-

eklemi ve Mool ordusuna ar ka-

yplar verdirmilerdi. Mool ordusu ko-

mutan Baycu Noyan'n muhasaray kal-

draca bir srada Seluklularn Kayseri

Subacs Hacok olu Hsameddin,

Baycu ile anlaarak Moollarn ehre

girmelerini salad12

. Bu ac malubiyet-ten sonra Kayseri Ahilerinin topluca im-

ha edildikleri ve tekilatlarnn dald

anlalmaktadr.

Meslek hayatn temel prensiplerine

sadk kalan Ahilerle, bugnn esnaf

dernekleri diyebileceimiz Ahi zaviye-

leri ierisinde her sanat dalndan insan-

lar bulunmaktayd. Ayn zamanda onlar,

manev mertebesi yksek bir "pr"in g-

zetiminde tasavvuf eitim de almaktay-

dlar. Aldklar terbiye gereince, herke-sin kendi mesleinin gereklerini yerine

getirmesi, iinin ehli olmas ve rettikle-

rinin kalitesine dikkat etmesi istenmek-

teydi. alma hayat ve hizmet sahala-

rnda gsterecekleri en kk bir ihmalve kusurla, prin sevgi ve himmetinden

mahrm kalacaklar telkin edilmekteydi.

Bylesi bir terbiye ocanda ve kltr

ve sanat okulunda eitim gren deiik

meslek zmreleri, alma hayatlarn

ve meslek faaliyetlerini ibadet cokusu

ierisinde yerine getirmilerdir. Bunun

sonucu olarak, ok atclar -toz koparan-

lar-, deil msabakalarda, gnlk id-

manlarnda bile abdest alp iki rekat na-

maz klmadan, herhangi bir sebeple deolsa ok ve yaylarn ellerine almaz ve el

srmezlerdi. Tfanda inananlar kurtar-

d iin gemilerini mukaddes sayan ge-

miciler, gemilerinin zerinde abdestsiz

dolamamlar, manasz ve gereksiz i

yapmay hatal saymlar, insanlk hli

olarak bilmeden gemilerine er-p at-

may bile gnah telkki etmilerdir. Ge-

imini zrh yaparak kazand iin Da-

vud (as)' pir ittihaz edinen demirciler,

rslerinde demir dverken onunla b-tnlemiler, bu duygu ve heyecan iin-

de elie su vermilerdir. Pehlivanlar,

abdest alp iki rekat namaz klmadan ve

kendilerine cazgr tarafndan prleri

Hz.Hamza'nn ruhaniyeti hatrlatlma-

dan gree balamamlardr[89].

Anadolu Seluklular zamannda,

Ahi zaviyelerinin kurulmasn zaruri k-

lan sebeplerden biri, Trkmen halkn

gebelikten yerleik hayata geiidir.

Gebelikten yerleik hayata geiin en

nemli art, yerleim yerlerinde i sa-

hibi olunmasdr. O gnn toplumunda

Ahi zaviyeleri, Trkmen halkn ehir

hayatna adaptasyonunu salamaktayd.

Gmen Trkmenlerin birer meslek

sahibi hline gelmelerine nclk et-

meleri ve onlarn ehir hayatna uyumsalamalarna nem vermeleri ile Ahi

zaviyeleri, meslek ve sanat dallarnn

Trklerin eline gemesine sebep ol-

mutur. Mool istilas sonucu Anado-

lu'ya gelen yeni sanat erbab desteklen-

mi ve kendilerine sunulan imkanlarla

takviye edilmi, yerli Hristiyan esnafa

kar rekabet kabiliyeti gelitirilmi ve

bylece Trklerin i hayatn ellerine

geirmesine imkan salanmtr. Ayak-

kab, izme, at koumu ve silah gibidevletin zaruri ihtiyalarn gideren i

kollarn mill hle getiren ah zaviyeleri,

aralarnda gerekletirdii dayanma

ruhu ile Trk esnafn glendirmi ve

karlarnda gayr-i Mslim zmrelerinin

tutunabilmesini imkanszlatrmtr14.

Esnaf ve sanat kurulularnn eiti-

mini, retim, kalite kontrol ve fiyat

politikas gibi esaslarn dzenleyen

Ahlik, usl ve dbn, i-tzkleri diye-bileceimiz ftvvet-nmelerle15 tespit

etmitir. Ahliin i tzkleri, dier tari-

katlarn usl ve db mukayese edildi-

inde, ou zaman paralellik arz eder-

ken baz nemli noktalarda farkllklarn

bulunduu da grlmektedir. Bu farkl-

lklar u ekilde sralayabiliriz:

1. Mridlere kyafet olarak ahlikte,

"edd-kuak" balanmas ve alvar giydi-

rilmesi tercih edildii hlde, tarikatlarda,

"hrka"nn esas libas olarak kabul edildi-i grlmektedir.


4/4

16 Somuncu Baba

2. Ahlik ve ftvvet'de, "yiit, ah,

eyh veya ahbb, nm-tark, mfred,

nakb, nakb'n-nukab, halfe-i dim-

makam- eyh, eyh ve eyhu'-yh"

eklinde derecelendirilen teekkl ii

hiyerari, tarikatlarda, "mrid-eyh" ve-

ya "mbted, mutavasst, mnteh,

mrd" eklinde bir tasnife tb tutul-

maktadr.3. Ahlikte mritliin ilk art, esnaf,

sanatkar, ya da bir meslek mensubu ol-

duu ve mntesiplerini seviye ve kabili-

yetine gre, gerek i banda ve gerek-

se i hayat dnda iki ynl bir eitime

tb tuttuu bilindii hlde, tarikatlarda

byle balayc bir hkm bulunma-

maktadr16.

Kurallar Shreverd'nin Avrif'l-

maarif'indeki tasavvuf prensip ve ku-rallarla hemen hemen ayn olduu g-

rlen Ahlik, usul, db ve erknlarnda

d grn itibariyle Shreverdiyye ve

Rifyyeden pek ok iktibasta bulundu-

u gibi, deiik noktalarda Mevlevlik,

Bektlik, Halvetlik gibi tarikatlarla da

ilgili olduu anlalmaktadr.

Anadolu'yu en cra kelerine ka-

dar kuattn bildiimiz Ah zaviyelerin-

de, mntesiplerine, meslek eitim

ve formasyon kazandrma yannda,kendilerine "muallim ah" veya "emir"

denilen yetikin ahler tarafndan, Trk-

e ftvvet-nme, Kur'an tilaveti, tarih,

tercim-i ahvl, tasavvuf, Arapa, Farsa

ve ilmhal bilgilerinin retildii, ede-

biyat okutulduu da nakledilmektedir.

Ah sohbetlerinde: "Kur'an, hadis,

menkb, mumelt- hukem, evsf-

mzekk, sergzet-i heda, nisbet-i

ahbba, letif-i zref, esrr- fukar,sulk- evliy ve belgat- uara" da

okutulmakta idi17.

Yaplan tm bu aklama ve deer-

lendirmelerden sonra, Ahilerin genel

zelliklerini u ekilde sralayabiliriz:

Anadolu beldelerinde oturup, Trk-

menlerin kylerine kadar nfz etme-

leri, Anadolu'yu bir efkat diyar hline

getirmeleri, doruluktan ayrlmamalar,

yabanclar korumalar, cmert, misafir-

perver, alakgnll, iyi huylu olmalar,kendilerini halka adamalar, kitleleri iyili-

e yneltmeleri, hogrl, affedici ve

nezaket ehli olmalar, bir sanat veya i

dalndan almalar, her meslek ve sa-

natn bir pire sahip bulunmas18, son

derece dindarane yaam srmeleri,

utanma ve ar duygusunu canl klmalar,

hile yapmaktan, yalan sylemekten,

dedikodu yapmaktan, iki imekten, zi-

na ve fuha ynelmekten ve kusur ara-

maktan son derece kanmalar, zengin ve ekbir takmna minnetsiz davran-

malar, kimseye kar dmanlk ve kin

duymamalar, byklere hrmetkr,

kklere efkatli davranmalar, giyin-

dikleri ftvvet almet ve elbiseleri ile

Allah'tan baka kimseye bel balama-

malar, nefis ve eytanla mcadeleyi i-

ar edinmeleridir.

1 aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, An-

kara 1974, s.51-52;Glll, Sabahattin, Ah Birlikle-

ri, stanbul 1977, s.18.

2 Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar,

sad.Orhan F.Kprl, Diyanet leri Bakanl

Yaynlar, Ankara 1993, 8.Bask. s.212-213.

3 bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesi'nden

Semeler, haz.smet Parmakszolu, Kltr Bakanl

Yaynlar, Ankara 1999, II. Bask. s.5.

4 Ayn eser, s.11-13.

5 Seluklu veziri Shib At ailesinden Ali Bey'in olu

olup, caaddin nan Bey adyla tannr. Denizli'de

kendi adyla anlan bir beylik kurmutur.

6 bn Batuta, a.g.e., s.14-15..

7 Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Trk Tarih

Kurumu Basmevi, Ankara 1988, V. Bask. c.I, s.530.

8 bn Batuta, a.g.e., s.5.

9 Alaaddin Eratna (.753/1335), lhanl hkmdar

olup Irak sultan unvanyla anlan Ebu Said Bahadr

Han'n Anadolu genel valisi eyh Hasen-i Buzurg'un

vekili olarak 1327-1335 tarihleri aasnda Anmado-

lu'ya hakim olmu ve daha sonra mstakil bir beylikkurmutur.

10 bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesi'nden Seme-

ler, s.21-24.

11 aatay, Ahilik, s.3.

12 Bayram, Mikil, Bciyn- Rm (Seluklular

Zamannda Gen Kzlar Tekilt), Gm Matbaas,

Konya 1987., s.41-42

13 Daryal, Ali Murat, Kurban Kesmenin Psikolojik Te-

melleri, stanbul 1994, s.153-155.

14 aatay, Ahilik, s.90-95.

15 Ftvvet hakknda szler, an'aneler, rivayetler ve f-

tvvet ehlinin erkn "ftvvetnme" denen kitaplar-

la tespit edilmitir. Ftvvetnamelerin ounda te-mel ibadetlerin yannda gndelik hayatta yaplmas

gereken grg kurallar ve fetda bulunmas gereken

yksek ahlki deerler etraflca sralanr. Bildiimiz en

eski ftvvetnme, Abdurrahmn es- Slemi

(.412/1021)'nin "Kitbu'l-ftvves"dir. Bundan son-

ra Hce Abdullah el-Ensr (.481/1089)'nin "Ftv-

vet-nme"si ile ihbuddin es-Shreverd'nin "Risle-

tu'l-ftvve"si de nemli ftvvetnamelerden biridir.

Glpnarl, Abdlbk, "slm ve Trk llerinde Ftv-

vet Tekilt ve Kaynaklar", stanbul niversitesi kti-

sat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1951, c.XI, s.11-

13.

16 aatay, a.g.e., s.29-59

17 aatay, Ahilik, s.96.

18 Bkz.Gl, Kemal Vehbi, Anadolu'nun Trklemesi ve

slmlamas, stanbul 1971, s.182-183.

Dipnotlar:

www.somuncubaba.net 2005 008 0058 ahilik kadir ozkose

Documents