"PANTUN MO~ SEMASA UPACARABUNGAN DALAM MASYARAKAT PUNAN DI KUMAH PANJANG PUNAN BIAU"

Daisy Bato

HI Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian 6110 (Muzik) !I) 20070134 2007

~us.u KlJldma[ Mruuumat AKaaem IYERSITI MALAYSIA SARAWAJ

Q4100 KOla SamarahiuJ

P.KHIDMAT MAKLUMAT AKADEMIK UNIMAS

1111111111111111111111111111 1000166999

"PANTUN MO'A SEMASA UPACARABUNGANDALAM MASYARAKAT

PUNAN DI RUMAH PANJANG PUNAN DIAU"

DAISY BATO

Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk

Ijazah Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian

( Muzik)

Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif

UNIVERSITI MALAYSIA SARA W AK

2007

I

UNIVERSITI MALAYSIA SARA W AK

BORANG PENGESAHAN STATUS TESISILAPORAN

JUDUL : "Pantun Mo'a Semasa Upacara Bungan Dalam Masyarakat Punan Di Rumah Panjang Punan Biau"

SESI PENGAJIAN 2006/2007

Saya DAISYBATO

mengaku membenarkan tesisl Laporan * ini disimpan di Pusat Khidmat Maklumat Akademik,

Universiti Malaysia Sarawak dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut:

I. Tesisl Laporan adalah hakmilik Universiti Malaysia Sarawak

2. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

salinan untuk tujuan pengajian sahaja

3. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

pengdigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempatan

4. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

salinan tesisllaporan ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengaj ian tinggi

5. *sila tandakan m SULIT (mengandungi maklumat yang berdarjah keselamatan

atau kepentingan seperti termaktub di dalam AKTA

D RAHSIA 1972)

D TERHAD

o (mengandungi maklumat Terhad yang telah ditentukan oleh Organisasilbadan di mana penyelidikan dijalankan) TIDAK TERHAD

Tandatangan Penulis Tandatangan Penyelia

Tarikh: 1 ~ Mel J..oo7 Tarikh: lit UIIW E ~ Alamat Tetap:

Lot 444,

Taman Bintang,

96500 Bintangor, Sarawak.

Catatan: • Tesisl Laporan dimaksudkan sebagai tcsis bagi Ijazah Doktor Falsafah, Sarjana Muda • lika Tesisl Laporan SULIT atau TERHAD, sila lampirkan surat daripada pihak berkuasal organisasi

berkenaan dengan menyatakan sekali sebab dan tempoh tesisllaporan ini perlu dikelaskan sebagai SULIT atau TERHAD

11

Projek bertajuk "Pantun Mo'a Semasa Upacara Bungan Oalam Masyarakat Punan Oi

Rumah Panjang Punan Biau" telah disediakan oleh Daisy Bato dan telah diserahkan

kepada Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk Ijazah Sarjana

Muda Seni Gunaan dengan Kepujian dalam program Muzik.

Diterima untuk diperiksa oleh:

~~. Miss Ng Sie Ai

Tarikh:

111

PENGAKUAN

Penulis mengakui bahawa tidak terdapat bahagian penyelidikan, dihasilkan atau dilaporkan

dalam tesis ini yang telah digunakan sebagai bahan sokongan untuk suatu Ijazah atau

kelulusan samada kepada Universiti ini atau Institusi pengajian tinggi lain.

( DAISY BATO )

No. Matrik : 11814

IV

,...

PENGHARGAAN

Bersyukur saya kepada Tuhan Yang Maha Kuasa kerana akhirnya saya

telah berjaya menyempurnakan penyelidikan tahun akhir ini walaupun banyak

dugaan dan cabaran sepanjang proses menyiapkannya. Setinggi-tinggi penghargaan

buat penyelia saya yang bersusah payah membimbing dan menolong saya untuk

menyiapkan kajian ini. Tidak lupa juga pensyarah-pensyarah program muzik yang

banyak membantu dalam pembelajaran saya dan say a amat menghargai jasa dan

pertolongan kalian. Khas buat mereka yang terlibat di dalam pengajian saya, terima

kasih saya ucapkan.

Buat keluarga tersayang iaitu Encik Mathew Bato, Puan Munti, Dennis dan

Dickens, sokongan dan kasih sayang kalian membuatkan saya terharu apabila

keseorangan di tempat orang demi mengejar sebuah impian. Terima kasih juga

kepada kawan saya Thomas, Ernest, Cecelia, Kara dan rakan-rakan sekelas yang

lain kerana sudi membantu dan memberi sokongan kepada saya sepanjang

membuat penyelidikan tahun akhir ini. Tidak ketinggalan juga kepada Nenek Telun

Tinggang dan Puan Rayu Jipun kerana sudi terlibat dalam temubual dan rakaman

pantun Mo 'a. Kerjasama anda semua amat saya hargai.

Buat kawan saya Goldie Gayah, Patricia Elyani, Sharon Stephanie dan Min

Padok, tak usah bersedih sekiranya kita bukan yang terbaik kerana banyak lagi

cabaran dunia luar yang belum kita tempuhi kerana itulah yang menguji sarna ada

kita berjaya atau tidak di dalam hidup. Akhir sekali, saya memohon maaf kepada

semua sekiranya berlaku kesilapan dari segi tingkah laku dan tutur bicara yang

menyinggung perasaan kalian sepanjang saya di Unimas.

v

lSI KANDUNGAN Muka Surat

Tajuk Tesis i

Borang Pengesahan Status Tesis I Laporan ii

Pengesahan dan Tandatangan Penyelia iii

Borang Pengakuan iv

Penghargaan v

lsi Kandungan vi

Abstrak ix

Abstract x

1. BAB1:PENDAHULUAN 1

1.1 Latar Belakang Kehidupan Kaum Punan 3

1.2 Permasalahan Kaj ian 15

1.3 MatIamat Kajian 17

1.4 Objektif Kaj ian 18

1.5 Skop Kajian Atau Batasan Kajian 19

1.6 Hipotesis Kajian 19

2. BAB 2 : KAJIAN LEPAS 21

VI

253. BAB 3 : METODOLOGI KAJIAN

253.1 Cara Pengumpulan Data

273.2 Instrumen Kajian

283.3 Lokasi Kajian

4. BAB 4: ANALISA KAJIAN 30

4.1 Sejarah Upacara Bungan 30

4.2 Sebelum Upacara Bungan 32

4.3 Semasa Upacara Bungan 37

4.4 Selepas Upacara Bungan 44

4.5 Aspek muzik Pantun Mo 'a 46

4.5.1 Aspek Melodi 46

4.5.2 Aspek Ritma 53

4.5.3 Aspek Teks 55

5. BAB 5 : RUMUSAN, CADANGAN DAN KESIMPULAN KAJIAN

5.1 Rumusan Kajian Tentang Pantun Mo 'a

Semasa Upacara Bungan 58

a. Langkah-Langkah Serta Cadangan

Yang Perlu Diambil Untuk Memelihara

Dan Memulihara Pantun Mo 'a

Di Kalangan Masyarakat Punan. 59

601. Kampung Budaya Negeri Sarawak

6211. Muzium Negeri Sarawak

VB

111.

IV.

v.

VI.

5.2

Rujukan

Lampiran A

Lampiran B

Kementerian Pembangunan Sosial Dan

Urbanisasi (KPSU) 63

Persatuan-Persatuan Dan Kelab-Kelab

yang Ditubuhkan Di Peringkat Pedalaman

Bagi Kaum Punan. 64

Menubuhkan Sebuah Muzium Khas

Untuk Orang Ulu 65

Cadangan-cadangan lain 66

Kesimpulan 66

68

70

73

V111

ABSTRAK

Kaj ian ini bertujuan untuk memperkenalkan pantun epik tradisional iaitu Mo 'a

yang merupakan salah satu struktur nyanyian yang unik dan dinyanyikan oleh

kaum wanita masyarakat Punan. Keunikan Mo 'a terletak pada aspek muzikal serta

persembahan khususnya yang berkaitan dengan upacara Bungan. Kajian ini telah

dilakukan di Rumah Panjang Punan Biau, Belaga.

IX

!

ABSTRACT

This research aims to introduce a traditional epic poem, Mo 'a, a unique form of

singing sung by the women in the Punan community. Mo 'a is unique because of its

significance musical and performance context related to Punan's Bungan festival.

This research was carried out in Belaga at Rumah Panjang Punan Biau.

x

BABI

PENDAHULUAN

Masyarakat di Sarawak khasnya dan Malaysia arnnya selalu dianggap

sebagai sebuah rnasyarakat yang berbilang kaurn. Antara kaurn yang terdapat di

Sarawak ialah Melayu, Cina, Kedayan, Melanau, ]ban, Kayan, Punan, Kelabit,

Kenyah, Penan, Bisaya dan kaurn-kaurn yang lain. Setiap kaurn rnernpunyai

keperi badian budaya yang tersendiri serta harus dikekalkan. Masyarakat Malaysia

juga mernpunyai budaya yang rnernbolehkan rnereka berinteraksi antara satu sarna

lain. Budaya rnerupakan perIakuan rnanusia yang dipelajari dan bersifat sirnbolis

yang rnerupakan suatu reaksi rnanusia terhadap penyesuaian hidup dengan alarn

sekeliLing.

Di Sarawak, rnasyarakat Orang Ulu rnerupakan sebuah rnasyarakat yang

rnernpunyai kehidupan dan kebudayaan hidup yang unik . Masyarakat Orang Ulu

adalah sebuah rnasyarakat yang hid up dalarn serba kesederhanaan dan kebanyakkan

rnereka rnasih rnenetap di Ulu Sungai Sarawak dan di Ulu Bararn Miri. Menurut

Buletin Perangkaan Bulanan Sarawak Mac 2007 rnengatakan bahawa anggaran

penduduk rnasyarakat Orang Ulu adalah serarnai 135.8 ribu penduduk di bahagian

Belaga. Jurnlah kaurn Punan rnengikut jantina dianggarkan serarnai 154 ribu

golongan lelaki dan 148 ribu bagi golongan wanita dan jumlah keseluruhannya

adalah serarnai 302 ribu penduduk.

1

Kebanyakan Orang Ulu pada mas a dahulu telah membina perkampungan

mereka di tebingan sungai serta kawasan yang berdekatan dengan anak sungai. Ini

bertujuan untuk memudahkan mereka bergerak dengan lebih· mudah kerana sungai

merupakan pengangkutan utama bagi Orang Ulu. Masyarakat Orang Ulu yang

pelbagai kaum seperti Kayan, Punan, Kelabit, Kenyah, Penan, Bisaya dan Kedayan

ini mempunyai corak kehidupan yang berbeza dari segi adat resam dan tradisi

nenek moyang mereka yang berkaitan dengan pemujaan, pantang larang, corak

kehidupan, motif dan perkahwinan.

Adat resam yang selalu diamalkan oleh masyarakat Orang Ulu ialah upacara

pemujaan kerana pada masa dulu mereka belum lagi terdedah dengan agama lain.

Orang Ulu juga turut berpegang teguh pada pantang-Iarang serta kepercayaan karut

yang diturunkan dari nenek moyang mereka. Kebanyakan Orang Ulu pada masa

dahulu mengamalkan motif yang hampir sarna iaitu membuat tatu di badan serta

bertelinga panjang. Namun begitu, fesyen terse but tidak diamalkan lagi oleh

generasi mud a Orang Ulu kerana mereka menganggap gaya tersebut kuno. Kaum

Punan merupakan salah satu kumpulan masyarakat Orang Ulu.

2

1.1 Latar Belakang Kehidupan Kaum Punan

Masyarakat Punan merupakan salah satu daripada kaum Orang Ulu yang

selalu dianggap sarna budaya dengan masyarakat Penan. Namun begitu, kedua-dua

masyarakat ini mempunyai perbezaan budaya yang tersendiri . Contohnya,

kediaman masyarakat Punan di daerah Belaga lebih dekat dengan daerah bandar

iaitu pekan Kapit dibandingkan dengan masyarakat Penan yang masih tinggal di

tempat yang terpencil serta jauh dari daerah bandar. Masyarakat Punan dikatakan

lebih dekat dengan daerah bandar kerana perjalanan dari rumah panjang masyarakat

Punan mengambil masa lebih kurang lapan jam sehari untuk sampai ke bandar

tersebut. Bagi masyarakat Penan pula mereka mengambil masa belasan jam kerana

mereka masih tinggal di dalam hutan.

Menurut Harrisson (1949), beliau mengatakan 'Punan ,I merupakan satu

kelompok masyarakat yang hidup secara nomad. Namun begitu, tidak semua bagi

masyarakat yang menjalani kehidupan nomad akan dikenali dengan gelaran

'Punan ' kerana perIu disedari bahawa perkataan 'Punan' hanya digunakan untuk

menghuraikan, mengenakan maksud dan pada kebiasaannya lebih kepada

penggunaan yang berdasarkan penemuan dialek di kawasan pedalaman 'Punan '

merupakan 'upriver or headmasters ofa river '. Punan dikenali sebagai kumpulan

pemburu berkelompok yang dijumpai di hutan yang jauh dan terpencil di Borneo.

Selain itu, masyarakat Punan juga mahir dalam pengembaraan dan pemburuan

I Kumpulan masyarakat orang ulu yang dikenali dengan hidup secara nomad.

3

dengan hanya bersenjatakan blow pipe 2 dan anak panah kecil yang mengandungi

racun untuk membunuh binatang.

Pada masa dahulu, masyarakat ini hidup secara berpindah-randah dan tidak

menetap di satu kawasan dalam tempoh yang lama. Ini kerana mereka mempunyai

alasan yang tertentu mengatakan bahawa mereka berpindah semata-mata untuk

mencari tanah yang baru dan subur untuk bercucuk tanam bagi menampung

kehidupan. Menurut Dr. Huehne W.H (1976), beliau mengatakan bahawa terdapat

empat kumpulan masyarakat Punan yang tinggal di Ulu Rejang iaitu pecahan ketiga

di Sarawak. Antaranya ialah Punan Lusong, Punan Apo dan Punan Musang

khasnya tinggal di Linau dan lembah Murum iaitu bahagian Timur Pasar Belaga.

Kumpulan masyarakat Punan yang keempat pula ialah Punan Gang yang

merupakan satu-satunya kumpulan masyarakat Punan yang tinggal di bahagian

Utara sungai 8elaga. Kawasan Linau hingga Murum dikenali dengan "Punan Area"

dan merupakan kawasan yang mempunyai penduduk yang padat dan terletak di

sudut Utara - Timur yang terletak diantara bahagian keempat Kalimantan pada garis

bujur 114' dan 115', garis lintang 2.3' dan 3' serta berada kira-kira 2,600 batu

persegi.

Namun begitu, masyarakat Punan sekarang telah menetap di daerah Belaga,

Kapit dan Bintulu. Antara rumah panjang masyarakat Punan yang terdapat di

Sarawak ialah Punan Sarna (Kapit), Punan Biau (Kapit), Punan Bah (Kapit), Punan

Lirung Belang (Bintulu), Punan Mina (Bintulu), Punan Pedan/Pandan (Bintulu),

2 Sejenis senjata yang diperbuat daripada kayu atau buluh yang diunakan untuk memburu.

4

Punan JelaJong (Bintulu) dan Punan Meluyou (Bintulu). Rumah Panjang Punan

Bah merupakan rumah panjang yang tertua sekali iaitu lebih dari 200 tahun.

Menurut Matusky (1986), beliau mengatakan bahawa masyarakat Punan percaya

mereka merupakan masyarakat yang terawal menetap dan membina kehidupan

sendiri di kepulauan Borneo. Hal ini kerana masih terdapat tanah perkuburan lama

dan kelirienl yang masih dijaga rapi sehingga kini oleh sesetengah rumah panjang.

Namun begitu, terdapat beberapa buah kelirieng masyarakat Punan yang telah

dipindahkan dari tempat asal untuk dipamerkan di tempat lain contohnya di

hadapan Muzium Sarawak, Kuching dan juga di Bandar Kapit.

Kewujudan masyarakat Punan menurut Nicolaisen (1976) bermula dari

seorang moyang yang dikenali Bua. Bua seorang yang berasal dari daerah Sekapan

dimana beliau telah berkahwin dengan Lapan atau juga dikenali sebagai Ja/i. Bua

juga dikenaJi sebagai etun oa4 yang turut mempunyai kuasa ghaib atau kuasa luar

biasa. Suatu ketika beliau telah pergi ke daerah Bah dan beliau telah mencipta

sungai Bah dan orang-orang Punan Bah. Namun begitu, beliau telah meninggalkan

kawasan tersebut untuk sementara waktu kerana beliau telah dihantar untuk

membalas baJik pertelingkahan yang dilakukan oleh kaum lain terhadap mereka.

Bua merasakan kawasan kawalan beliau tidak dapat dipertahankan lagi

seperti dahulu dan kuasa ghaib yang ada pada diri beliau telah memberikan satu

getaran yang hebat sehingga telah menghasilkan batu yang besar dan masih wujud

sehingga ke hari ini di Sungai Bah. Di atas batu itu juga terdapat kesan punggung

3 Tempat penyimpanan tulang manusia yang sudah meninggal dan dianggap sebagai keranda.

4 Orang yang mempunyai kuasa ghaib.

5

Bua yang membuktikan kepada Punan Bah bahawa Bua suatu ketika dahulu telah

berehat di atas batu terse but. Bua juga turut mempunyai dua orang anak iaitu Tadou

dan Taga yang merupakan keturunan etun oa. Namun begitu, semakin banyak

generasi yang dilahirkan maka kuasa ghaib terse but akan beransur-ansur hilang

sehingga mereka tidak mempunyai kuasa lagi.

Pada masa dahulu, Punan Bah dikenali sebagai panyin 5 iaitu keturunan Bua

sendiri dan begitu juga hamba abdi yang dikenali sebagai lipien6. Sewaktu di bawah

jagaan Bua, terdapat tujuh buah rumah panjang yang telah dibina iaitu Rumah

Panjang Kavu Oka di Sungai Sematai, Rumah Panjang Pajou di Sungai Ayo,

Rumah Panjang Kavo Oka di Sungai Punan, Rumah Panjang Gele di Sungai Punan,

Rumah Panjang Geleang di Sungai Punan, Rumah Panjang Beang di Sungai

Sematai dan Rumah Panjang Seriang di Sungai Sematai. Pada hari ini, rumah

panjang ini telah berubah kerana kaum Punan telah berpindah-randah ke daerah lain

seperti berpindah ke daerah Bintulu dan Baram. Mereka telah berfikiran terbuka

untuk memilih seorang pemimpin yang berwibawa dan berpendidikan untuk

membawa kemajuan dalam sesebuah kampung.

S Orang bawahan 6 Hamba abdi

6

Corak Kehidupan Kaum Punan

1. Corak Kehidupan Lama Masyarakat Punan

Kehidupan rnasyarakat Punan dikelilingi oleh alarn sernulajadi yang

memberikan mereka kehidupan yang tenang dan arnan. Mereka rnenjalani

kehidupan seharian rnereka dengan bercucuk tanarn seperti menan am ubi kayu, ubi

keledek, sayur-sayuran serta buah-buahan di atas tanah mereka sendiri yang terletak

berhampiran dengan kawasan rumah panjang mereka. Antara buah-buahan yang

selalu rnereka tanam ialah buah durian, rambutan, langsat dan terdapat juga buah

hutan yang boleh dimakan. Pokok sagu juga turut ditanam oleh mereka untuk

mendapatkan sagunya. Selain itu, pokok sirih, pinang dan tembakau sangat terkenal

bagi rnasyarakat ini kerana ia merupakan hidangan istimewa bagi kaum Punan

terutamanya golongan wanita tua masyarakat Punan. Mereka biasanya akan

membawa sirih dan rokok tembakau tersebut apabila mereka pergi ke kebun atau

hurna untuk menghilangkan rasa lapar.

Selain bercucuk tanam, kaum lelaki masyarakat Punan juga turut memburu

di dalam hutan, menjala ikan, memancing ikan, dan rnencari sayur di hutan sebagai

surnber makanan mereka. Manakala aktiviti harian kaum wanita pula ialah

menumbuk dan mengusar padi serta membuat tenunan. Ini kerana pada masa

dahulu duit bukan penghalang bagi mereka untuk meneruskan hidup tetapi mereka

mempunyai sumber kehidupan yang lebih bergantung terhadap alam semulajadi.

Oleh sebab mereka selalu melakukan aktiviti memburu di dalam hutan, maka

7

mereka telah memelihara anjing untuk membantu mereka semasa memburu

binatang. Selain memelihara anjing, mereka juga turut memelihara ayam, itik dan

khinzir. Kaum Punan juga turut berhuma dan ia merupakan satu kemestian bagi

mereka untuk mendapatkan bekalan beras dengan menanam padi bukit. Pada masa

dahulu, selesai sahaja musim menuai mereka akan meraikan upacara tradisional

iaitu upacara Bungan. Semasa upacara tersebut mereka ada menyanyikan pantun

Mo 'a bagi mengucapkan kesyukuran kepada roh nenek moyang mereka yang telah

memberikan mereka hasil tuaian yang baik pada tahun terse but.

Upacara ini merupakan upacara tradisional yang tidak pernah ditinggalkan

oleh masyarakat Punan selepas musim menuai. Selain itu, sungai merupakan

pengangkutan utama bagi masyarakat Punan untuk pergi ke kebun atau rumah

panjang yang berdekatan. Ini kerana mereka tinggal jauh di kawasan pedalaman

serta tidak terdedah dengan pengangkutan darat dan pembangunan. Mereka hanya

menggunakan sampan dan pendayung hasil buatan mereka sendiri yang biasanya

menggunakan kayu keras seperti kayu benatu, ketapang, meranti, tebelian,

pengeris dan sebagainya.

Pad a masa dahulu, generasi muda kaum Punan tidak terdedah dengan

pendidikan serta pembangunan seperti kaum-kaum yang lain. Generasi muda ini

hanya terdedah dengan cara didikan kampung yang mengikut tradisi nenek moyang

mereka. Golongan muda ini akan disuruh bekerja menolong ibu bapa kerana sifat

ini amat dititikberatkan bagi keselesaan kehidupan mereka apabila sudah tiba

masanya untuk mereka hidup berdikari atau selepas mendirikan rumahtangga. Sifat

8

persefahaman serta perpaduan turut diamalkan oleh kaum Punan seperti kaum­

kaum yang lain. Ini kerana, apabila sesuatu malapetaka menimpa sesebuah keluarga

maka penghuni rumah panjang akan mengutip derma tidak kira dalam bentuk duit

ataupun barangan makanan mengikut kemampuan keluarga tersebut. Selain dari

kesusahan, rnereka juga turut bergotong-royong dalarn rnelakukan aktiviti seperti

membersihkan kawasan persekitaran rurnah panjang dan rnernbersihkan kawasan

kebun. Sikap mereka yang sedia rnernbantu itu telah rnengeratkan lagi perhubungan

sesama sendiri derni rnenjaga kearnanan kehidupan rnereka.

Keakraban perhubungan telah rnenyebabkan rnereka selalu berkurnpul pada

sebelah malam untuk bersernbang bagi rnenghilangkan rasa bosan serta

rnenghilangkan rasa penat selepas bekerja keras pada waktu siang. Kebiasaanya,

kaum lelaki Punan akan bercerita tentang hasil buruan serta aktiviti yang rnereka

lakukan di hurna pada sebelah siang rnanakala kaurn wanita akan bercerita tentang

tanaman rnereka di hurna. Selain bersernbang diantara rnereka, kaurn wanita juga

ada yang mernbuat kraftangan seperti rnengayarn tikar, rnernbuat bakul rotan dan

mernbuat manik perhiasan. Bagi mereka kehidupan seperti ini tidak sia-sia kerana

ia boleh menghilangkan rasa keletihan serta rnengeratkan lagi persahabatan diantara

rnereka.

9

11. Corak Kehidupan Masyarakat Punan pada masa kini.

Perubahan zaman pada masa kini telah mengubah corak kehidupan kaum

Punan. Ini kerana generasi muda telah didedahkan dengan pendidikan dan mereka

telah disuruh menimba ilmu pengetahuan di sekolah-sekolah yang berdekatan

dengan perkampungan mereka. Mereka tidak lagi terperuk di rumah sahaja dan

tidak lagi membantu ibu bapa mereka di kampung tetapi mereka telah berhijrah ke

bandar untuk menyambung pelajaran serta ada yang telah mempunyai pekerjaan

yang lebih selesa. Seperti kaum-kaum yang lain, kaum Punan juga ada yang sudah

mempunyai rumah serta kenderaan sendiri seperti kereta dan motosikal di bandar.

Kehidupan mereka seperti berburu di hutan sudah berkurangan kerana

kepupusan binatang buas. Namun begitu, kegiatan mengumpul hasil hutan dan

menanam padi bukit masih dikekalkan oleh golongan tua yang masih tinggal di

rumah panjang. Mereka juga masih mengamalkan upacara Bungan dan nyanyian

pantun Mo 'a selesai sahaja musim menuai walaupun mereka telah dilanda arus

kemodenan. Kehidupan kaum Punan di rumah panjang telah diberi kemudahan

seperti telefon awam untuk menghu bungkan mereka dengan sanak saudara yang

tinggal di bandar. Walaupun mereka telah mempunyai alat penghibur seperti

televisyen serta alat permain cekera padat (VCD) namun mereka masih lagi

mengamalkan budaya bersembang sesama mereka pada sebelah malam.

10

Adat Resam Kaum Punan

Kaum Punan turut berpegang pada adat resam lama seperti kaum-kaum

yang lain tidak kira pada perkahwinan, keagamaan, perayaan, pan tang larang dan

motif yang ada pada kaum Punan.

i. Perayaan Masyarakat Punan

Perayaan yang menjadi ikutan masyarakat Punan dari dahulu sehingga kini

ialah perayaan Hari Gawai yang turut disambut oleh kaum Dayak yang lain Ini

kerana perayaan Hari Gawai ini diraikan selepas musim menuai pada bulan lun.

Mereka mengamaIkan perayaan ini kerana beranggapan perayaan Hari Gawai

hampir sarna dengan upacara Bungan yang sememangnya adat tradisi mereka.

11. Perkahwinan Dalam Masyarakat Punan

Kaum Punan melangsungkan perkahwinan mereka pada mas a dahulu

dengan adat tradisi mereka seperti kaum-kaum yang lain. lodoh anak-anak mereka

akan ditentukan oleh ibu bapa mereka sendiri tanpa meminta izin daripada anak

terlebih dahulu. Kedua ibu bapa daripada pihak lelaki akan datang merisik terlebih

dahulu sebelum meminang seorang gadis pilihan mereka. Sekiranya pinangan

tersebut disetujui oleh pihak perempuan maka tarikh perkahwinan akan ditetapkan.

Pada kebiasaanya, sebelum berlangsungnya perkahwinan maka kedua-dua pihak

11

lelaki dan perempuan akan menyediakan barang hantaran yang terdiri daripada

parang Ilanl, tempak sirih, kain sulaman, dulang tembaga, cincin,

luku/ 8dan gong.

Perubahan zaman pada masa kini tidak menghalang mereka untuk

mengamalkan adat tradisi terse but. Ini kerana mereka masih mengekalkan tradisi

perkahwinan tersebut cuma jodoh anak-anak mereka tidak lagi ditentukan oleh ibu

bapa dan mereka diberi kebebasan untuk memilih pasangan hidup sendiri.

Golongan muda kaum Punan juga lebih suka mengadakan perkahwinan mereka di

rumah panjang kerana mereka merasakan perkahwinan di rumah panjang lebih

meriah dan tidak memerlukan kos yang tinggi.

iii. Motif Dalam Masyarakat Punan

Kaum Punan juga turut mempunyai motif untuk kecantikan mereka sendiri

seperti kaum Kayan yang mempunyai tatu di badan seperti betis dan tangan. Tatu

yang terdapat pada tangan dan betis golongan wanita kaum Punan pada masa dulu

tidak mempunyai maksud tersirat. Corak tatu tersebut dilakukan mengikut citarasa

dan kemahuan masing-masing. Ia dilakukan untuk kecantikan dan merupakan adat

tradisi yang diikuti oleh mereka. Bagi kaum lelaki Punan, ukiran pada betis, tang an

dan leher adalah lambang kegagahan dan juga digunakan untuk memikat wanita.

lain itu, telinga golongan wanita juga dipakaikan imba9 sebagai barangan

1 Parang pahlawan • MIDik lama masyarakat Punan • Tembaga berat yang telah dibentuk dalam pelbagai bentuk dan digantungkan di telinga untuk

meqjadikan telinga panjang.

12

perhiasan manakala golongan lelaki ada mempunyai dua lubang pada bahagian atas

dan bawah cuping telinga. Lubang telinga pada bahagian atas cuping telinga akan

dipakaikan gigi taring engkuUIO manakala cuping bahagian bawah dipakaikan imba

keeil iaitu sebesar sebentuk cincin.

Pakaian tradisional golongan wanita kaum Punan dikenali sebagai Putong

Bodoni I dan mereka menggunakan kain batik nyonya. Perhiasan lain yang turnt

disertakan dengan pakaian tradisional mereka ialah Batok U 'leil2 dan manik yang

panjang. Bagi kaum lelaki Punan pada masa dulu, gaya rambut mereka digunting

paras dahi dan di bahagian belakang pula dinipiskan serta dibiarkan panjang sedikit.

Mereka berbuat demikian kerana mengikut gay a rambut kaum Orang Ulu yang lain

seperti Kayan, Kenyah dan sebagainya. Pakaian tradisional kaum lelaki pada masa

dahulu ialah sirat13, gagong14, baju lengan pendek dan batok ,15.

Selain motif perhiasan, keUriengl6 juga mernpakan motif bagi masyarakat

Punan dan sehingga kini masih lagi terdapat lima buah kelirieng yang masih dijaga

rapi oleh masyarakat Punan di Belaga iaitu Rumah Panjang Punan Bah. Tiang

ulirieng biasanya akan diukir oleh golongan tua kaum Punan yang berkemahiran

di dalam ukiran serta mereka akan diberi upah khas samada dalam bentuk duit atau

barangan lama. Tujuan mereka membuat ukiran tersebut adalah untuk membuatkan

ID Gigi harimau bintang II Baju kurung lama yang hampir sarna seperti kebaya lama. 12 Anyaman yang diperbuat daripada rotan yang mempunyai lebar Scm serta diletakkan di

babagian kepala. Kain panjang yang dilil it menjadi seluar dalam.

M Kulit binatang yang dibuat menjadi baju IS opi kaum lelaki masyarakat Punan yang mempunyai bulu burung kenyalang diatasnya. 16 Tempat penyimpanan tu)ang manusia yang sudah meninggal dan dianggap sebagai keranda

oleh masyarakat Punan pada masa dahulu.

13