FAKULTI PENDIDIKAN DAN BAHASA

SEMESTER MEI / 2012

HBML1203

FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

NO. MATRIKULASI : 720925135253001

NO. KAD PENGNEALAN : 720925135253

NO. TELEFON : 012-8832169

E-MEL : aubrey_austin@oum.edu.my

PUSAT PEMBELAJARAN : PUSAT PEMBELAJARAN SARAWAK

HBML1203

1

ISI KANDUNGAN

1. Pendahuluan

1.2 Definisi fonetik

1.2.1 Fonetik artikulasi

1.2.2 Fonetik akustik

1.2.3 Fonetik auditori

1.3 Definisi fonologi

2. Bunyi vokal dan konsonan

2.1 Ciri-ciri bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara

2.2 Daerah artikulasi

2.3 Alat-alat artikulasi

3. Bunyi fonem dan alofon

4. Ciri-ciri suprasegmental Bahasa Melayu dan kaitannya dengan kemahiran lisan

4.1 Definisi

4.2 Tekanan

4.3 Nada

4.4 Jeda

4.5 Panjang-pendek

5. Kesimpulan

HBML1203

2

1.1 Pengenalan

Tugasan kami kali ini merupakan satu kajian yang akan menjelaskan kajian

mengenai aspek definisi, ciri-ciri, daerah artikulasi, lambang-lambang vokal dan

konsonan, fonem dan alofon, ciri-ciri suprasegmental Bahasa Melayu dan

kepentingannya di dalam pembelajaran kemahiran lisan.

Daripada kajian yang telah dibuat, diharpkan akan dapat membantu semua guru

terutamanya guru-guru bahasa, agar dapat mengajar murid-murid mengikut kaedah-

kaedah yang betul dan cara penyampaian yang cekap dan lengkap.

1.2 Definisi Fonetik

Menurut Kamus Dewan (2005:354), fonetik ialah ilmu bahasa (linguistik) yang

berkaitan dengan penyebutan kata dan lambang yang menunjukkan penyebutannya. Ini

diikuti dengan Marsono (1986:1), yang menyatakan bahawa ilmu fonetik ialah ilmu yang

mengkaji bunyi-bunyi bahasa tanpa meneliti fungsi bunyi itu sebagai pembeza makna

dalam sesuatu bahasa.

Daripada kedua-dua definisi yang dinyatakan di atas, dapat dibuat kesimpulan

bahawa ilmu fonetik adalah kajian yang dibuat hasil daripada tinjauan terhadap jisim atau

bahan fizik yang mewujudkan bentuk ucapan. Dengan kata lain, fonetik ialah kajian yang

berkaitan dengan organ pertuturan, sifat bunyi bahasa (akustik), dan pendengaran

(auditori).

Berikut adalah huraian mengenai ketiga-tiga bidang fonetik yang dinyatakan di

atas. Jelas ianya mempunyai perkaitan di antara satu sama lain.

1.2.1 Fonetik artikulasi

Untuk lebih jelas, fonetik artikulasi adalah fonetik yang mengkaji bagaimana

bunyi-bunyi bahasa dihasilkan. Proses-proses ini sebenarnya dihasilkan dengan

HBML1203

3

melibatkan organ-organ manusia seperti paru-paru, larings, rongga mulut,

hidung dan akhir sekali bibir. Dapatan daripada kajian ini ialah penghasilan

bunyi bahasa bermula dari tekanan udara di dalam paru-paru sehinggalah yang

terakhir iaitu melepasi kedua-dua bibir. Sumbangan daripada kajian fonetik

artikulasi ini yang jelasnya ialah membantu guru mengenai cara menyebut dan

membunyikan sesuatu huruf dengan tepat; yang biasanya diaplikasikan oleh

seseorang guru di dalam proses pembelajaran di dalam kelas.

1.2.2 Fonetik akustik

Berlainan dengan fonetik artikulasi, fonetik akustik pula mengkaji ciri-ciri

fizikal bunyi dan juga gelombang-gelombang bunyi yang dihasilkan oleh

seseorang penutur. Aspek-aspek yang biasa dikaji dalam kajian ini ialah nada,

ton, kenyaringan dan tempoh masa seseorang penutur menghasilkan bunyi.

Untuk menjalankan kajian ini, alat seperti spektogram yang menghasilkan graf

gelombang digunakan untuk mengukur dan menganalisis gelombang bunyi

bahasa. Dapatan daripada kajian ini banyak membantu penutur agar dapat

menuturkan sesuatu bahasa dengan nada dan intonasi yang betul.

1.2.3 Fonetik auditori

Mempunyai persamaan dengan perkataan audio, kajian auditori ini adalah

kajian berkenaan dengan pendengaran dan juga proses-proses tertentu yang

wujud semasa telinga seseorang mendengar bunyi bahasa. Kajian ini

melibatkan ke semua alat pendengaran luaran dan dalaman telinga. Proses-

proses yang dikaji pula adalah proses memungut rangsangan, menyalurkan

semua rangsangan ke otak yang kemudiannya dianalisis oleh otak.Individu

yang mempunyai masalah pendengaran bahasa mendapat faedah dari kajian ini

kerana ianya dijadikan sebagai satu kaedah rawatan dan pemulihan.

HBML1203

4

1.2.4 Rumusan yang boleh dibuat daripada huraian mengenai kajian fonetik ini ialah

kesemuanya dijalankan untuk membantu seseorang penutur agar dapat

menuturkan sesuatu bahasa pada aras yang betul dan terbimbing. Ini sudah

pastinya dapat membantu murid untuk belajar sesuatu bahasa dengan baik dan

berkesan.

1.3 Definisi fonologi

Seperti yang telah dinyatakan di awal tadi, fonologi ialah kajian bunyi bahasa

manusia secara saintifik. Beberapa orang tokoh ilmu fonologi teelah memberikan

definisi masing-masing mengenai fonologi. Parker (1974:112) contohnya,

menjelaskan ilmu fonologi ialah suatu bidang yang meengkaji sesuatu bahasa, iaitu

yang berkaitan rumus-rumus atau peraturan yang menentukan sebutan.

Yang pastinya, daripada definisi yang telah dinyatakan, ilmu fonologi ditakrifkan

sebagai kajian bunyi bahasa manusia secara saintifik. Walaupun sesuatu bunyi itu

mempunyai makna, tidak semestinya bunyi tersebut digolongkan sebagai bunyi

bahasa melainkan bunyi tersebut dihasilkan oleh alat artikulasi. Apakah alat artikulasi

akan dibincangkan di bahagian yang seterusnya nanti.

2. Bunyi vokal dan konsonan Bahasa Melayu

Dalam bahagian ini, kita akan melihat bagaimanakah bunyi konsonan dan vokal

Bahasa Melayu dihasilkan. Bunyi vokal seperti yang semua sedia maklum adalah

bunyi yang terhasil daripada lima huruf vokal iaitu a, e, i, o dan u. Semua huruf vokal

ini adalah bunyi oral. Walau bagaimanapun, ada di antaranya yang dinasalkan. Sifat

huruf vokal yang lain ialah ianya ialah bunyi bersuara. Bagi menghasilkan bunyi vokal

HBML1203

5

pula, udara akan keluar melalui rongga oral tanpa sekatan. Sifat huruf vokal yang

seterusnya ialah sifatnya ditentukan oleh kedudukan lidah dan keadaan bibir.

Bunyi konsonan pula berlainan dengan bunyi vokal. Sifatnya yang paling ketara

ialah bunyi-bunyi bahasa ini apabila dikeluarkan; akan menerima sekatan, sempitan,

dan geseran sama ada di bahagian rongga mulut, tekak atau hidung. Bunyi-bunyi

konsonan juga ada yang bersuara dan tidak bersuara. Terdapat sebanyak 22 jenis

konsonan dan setiap satunya mempunyai cara bunyian yang berbeza. Di bawah ialah

carta konsonan Bahasa Melayu yang biasa digunakan.

2.1 Ciri-ciri bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara.

Apakah yang dimaksudkan dengan bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara

pula? Bunyi bersuara sebenarnya ialah bunyi yang dihasilkan terutama apabila

seseorang membunyikan huruf vokal. Ianya dipanggil bunyi bersuara karana

udara keluar daripada rongga oral tanpa sebarang sekatan. Bunyi-bunyi vokal

itu juga dapat dibahagikan kepada beberapa bahagian, iaitu vokal hadapan,

bunyi belakang dan vokal tengah.

HBML1203

6

Manakala bunyi tidak bersuara pula biasanya didapati apabila seseorang

membunyikan huruf konsonan. Dalam penghasilan bunyi konsonan biasanya,

bunyi-bunyi akan terhasil apabila mekanisma bunyi iaitu bibir dibuka atau

ditutup.

2.2 Daerah artikulasi

Daerah artikulasi sebenarnya ialah daerah penyebutan. Daerah artikulasi

ini terletak di bahagian dalam mulut iaitu di bahagian lelangit keras.

2.3 Alat-alat artikulasi.

Alat-alat artikulasi adalah seperti yang ditunjukkan di dalam rajah di atas.

Di antara alat artikulasi yang biasa kita lihat ialah bibir. Bibir terletak di

bahagian luar rongga mulut yang berfungsi menyekat perjalanan udara. Bibir ini

sebenarnya terdiri daripada otot-otot yang kenyal yang mana boleh dihampar dan

dibundarkan.

HBML1203

7

Lidah merupakan alat artikulasi yang terpenting dan paling aktif dalam

pengeluaran bunyi-bunyi bahasa. Lidah, seperti mana yang dapat dilihat di dalam

gambar rajah. Gusi pula adalah olat artikulkasi yang terletak di antara gigi dan

lelangit keras. Keadaannya cembung, melengkung dan ia berfungi sebagai daerah

artikulasi.

Anak tekak terletak di bahagian belakang rongga mulut dan berhampiran

dengan lelangit lembut. Anak tekak berfungsi sebagai alat pertuturan bersama-

sama dengan lelangit lembut dalam menentukan sesuatu bunyi yang hendak

dikeluarkan sama ada sengau atau tidak. Gigi memainkan peranan dalam

penghasilan bunyi tetapi peranannya tidak aktif sebab ianya tidak boleh bergerak.

Rongga seperti dalam gambar rajah, terbahagi kepada 3 bahagian iaitu

rongga mulut, rongga hidung dan juga rongga tekak. Rongga adalah bahagian

lapang yang menjadi teempat laluan udara keluar masuk daripada paru-paru.

3.0 Bunyi fonem dan alofon

Apakah sebenarnya bunyi fonem? Bunyi fonem sebenarnya ialah bunyi bahasa

yang menunjukkan perbezaan erti. Contohnya perkataan tayang dan balang. Jika didengar

bunyinya seakan sama tetapi yang membezakannya ialah bunyi fonem [b] dan [l]. Oleh

kerana fonem [b] dan [l] menyebabkan perbezaan erti, maka [b] dan [l] ialah fonem.

Alofon pula ialah pasangan dua perkataan yang mempunyai perbezaan yang

paling minimum bezanya. Contohnya perkataan /faham/ dan /paham/. Walaupun

mempunyai perbezaan, ianya tidak ketara dan variasi bunyi sahaja yang berbeza.

HBML1203

8

4.0 Ciri-ciri suprasegmental Bahasa Melayu dan kaitannya dengan kemahiran lisan

4.1 Definisi

Suprasegmental adalah unsur-unsur bahasa yang kita gunakan di dalam pertuturan

atau semasa aktiviti lisan. Unsur-unsur bahasa yang dimaksudkan ialah tekanan, nada,

jeda dan panjang-pendek. Daripada unsur-unsur inilah kita dapat bertutur dengan

betul.

4.2 Tekanan

Tekanan menunjukkan kelantangan sesuatu suku kata yang menandakan keras

atau lembutnya penyebutan sesuatu suku kata tersebut. Lambang yang digunakan

untuk tekanan ialah //. Lambang ini diletakkan di atas suku kata yang menerima

tekanan itu misalnya /buda?/. Akan tetapi dalam Bahasa Melayu, tekanan tidak akan

membezakan makna sama sekali.Contoh lain yang dapat diberi ialah /kaka?/

4.3 Nada

Nada pula adalah kadar meninggi atau menurunnya pengucapan sesuatu suku kata

atau perkataan. Kebiasaannya nada akan ditandakan dengan nombor 1 (rendah), 2

(biasa), 3 (tinggi) dan 4 (tinggi sekali). Contohnya untuk ayat penyata, ianya

dimulakan dengan nada 2; kemudian nada itu menaik bila ada tekanan dan turu

hingga 1.

Contoh: 2 saya hendak 3 balik

Dalam Bahasa Melayu, nada adalah tidak fonemik. Ini bermaksud bahawa nada

tidak mempunyai sifatsifat bunyi seperti pebghasilan sesuatu fonem.

HBML1203

9

4.4 Jeda

Jeda juga dikenali sebagai persendian, iaitu unsur yang memisahkan antara

unsur-unsuir linguistik, sama ada perkartaan, ayat atau rangkai kata. Lambang

yang digunakan untuk menunjukkan jeda ialah #. Unsur ini boleh membezakan

makna.

Contoh:

[#saya makan nasi ema?#] adalah berbeza maknanya dengan ayat [#saya makan

nasi# ema?]

4.5 Panjang-pendek

Panjang-pendek adalah kadar panjang atau pendeknya sesuatu bunyi itu

diucapkan. Lambang bagi fonem ini ialah [:] yang dinamakan mora. Lambang [:]

bererti panjang sebutan bunyi itu ialah satu mora. Lambang [::] menunjukkan dua

mora dan lambang [.] adalah setengah mora. Bagi Bahasa Melayu, unsur ini juga

tidak membezakan makna.

5.0 Kesimpulan

Daripada apa yang telah dibincangkan dari awal tugasan ini, kajian fonologi dan

fonetik serta ciri-ciri fonem banayak membantu dalam proses pengajaran subjek Bahasa

Melayu di sekolah. Sekiranya dapat dipraktikkan dengan baik, nescaya satu hari nanti

Bahasa Melayu akan berada di tempat yang tinggi martabatnya kerana ianya dapat diajar

dengan berkesan.

HBML1203

10

RUJUKAN / REFERENSI

Dr Ali Mahmood, dan rakan-rakan (2012). Modul HBML1203 Fonetik Dan Fonologi

Bahasa Melayu, UNITEM : Kuala Lumpur

Nik Safiah Karim, dan rakan-rakan (2004). Tatabahasa Dewan Edisi Baharu, DBP :

Kuala Lumpur