PPGPJJ SEMESTER 1 SESI 2012/2013

BMK3023 – KEMAHIRAN KOMUNIKASI

TUGASAN 1

TAJUK ESEI

9. KOMUNIKASI KUMPULAN KECIL DALAM PROSES PENGAJARAN DAN

PEMBELAJARAN.

KUMPULAN: UPSI 21 (A121PJJ)

DISEDIAKAN OLEH

NAMA NO. MATRIK

NITO ANAK TONY D20112055167

NAMA TUTOR E-LEARNING: ENCIK KHAIRUL AZAM BIN BAHARI

TARIKH SERAH: 19 OKTOBER 2012

Kandungan

Bil. Perkara Muka Surat

1. Pendahuluan 1

2. Definisi komunikasi dalam kumpulan kecil 1

3. Sebab-sebab mempelajari ilmu komunikasi kumpulan kecil 2

4. Kelebihan dan kelemahan komunikasi kumpulan kecil 3

5. Klasifikasi kumpulan 4

6. Motif menyertai sesuatu kumpulan 5

7. Membentuk dan meneguhkan kumpulan 6

8. Menyesuaikan diri dalam kumpulan 6

9. Format komunikasi kumpulan kecil 8

10. Penutup 8

PENGHARGAAN

Pertama sekali, saya ingin mengucapkan syukur kepada Tuhan kerana dengan izin-Nya,

tugasan ini dapat disiapkan tepat pada masanya. Dalam menyiapkan tugasan ini saya

mendapat sokongan dan bantuan daripada pelbagai pihak yang bersungguh-sungguh dalam

membantu saya supaya dapat menyiapkan tugasan ini dengan jayanya..

Saya ingin menyampaikan penghargaan yang setinggi-tingginya kepada Encik Khairul

Azam bin Bahari kerana membantu saya dalam memberikan maklumat dan penjelasan yang

sejelasnya untuk membuat tugasan ini.

Tidak ketinggalan juga penghargaan untuk rakan-rakan guru yang turut sama membantu

dari segi memberi tunjuk ajar dan idea dalam usaha untuk memahami dan menyiapkan tugasan

yang diberikan mengikut had masa yang ditetapkan.

Saya juga merakamkan ucapan terima kasih kepada semua pihak yang terlibat secara

langsung ataupun tidak langsung sepanjang usaha saya menyiapkan tugasan ini.

Sekian, terima kasih.

Pendahuluan

Sekolah di zaman moden ini beroperasi menerusi pelbagai jenis kumpulan kerja dalam proses

pengajaran dan pembelajaran. Terdapat kumpulan dibentuk khusus untuk menyelesaikan

masalah, ada kumpulan khusus untuk membuat keputusan, ada pula yang khusus untuk mencari

idea baru dan perubahan. Ringkasnya, kumpulan dibentuk dengan pelbagai tujuan yang

merangkumi pelbagai aspek mata pelajaran dan aktiviti termasuklah sosial, ekonomi, politik dan

sebagainya. Penggunaan pendekatan atau kaedah kumpulan secara berkesan memerlukan

anggota-anggota kumpulan mengetahui tentang dinamika kumpulan. Perkara asas yang

menyatukan anggota kumpulan dan membolehkan anggota kumpulan bekerjasama untuk

mencapai matlamat kumpulan ialah komunikasi.

Definisi komunikasi dalam kumpulan kecil

Secara umum kumpulan bermaksud himpunan individu yang berkongsi matlamat dan

berinteraksi antara satu dengan yang lain secara langsung atau tidak langsung. Devito (1997)

mendefinisikan kumpulan sebagai himpunan inidividu yang berstruktur dan berinteraksi untuk

mencapai matlamat yang sama. Definisi ini menekankan tiga unsur asas bagi membentuk

kumpulan iaitu matlamat, interaksi dan struktur. Maka tanpa unsur-unsur ini sesuatu himpunan

individu itu tidak boleh dikatakan sebagai kumpulan. Secara umum kumpulan kecil terdiri

daripada tiga hingga 20 orang. Napier dan Gershenfeld (1993) berpendapat lima orang hingga

tujuh orang adalah bilangan yang optimum bagi satu kumpulan. Namun saiz kumpulan yang

optimum sebenarnya bergantung pada matlamat kumpulan dan bentuk tugasan. Ciri-ciri sosio-

demografik dalam kumpulan mempengaruhi sikap atau perlakuan anggota-anggota kumpulan

dan corak komunikasi dalam kumpulan. Setiap ahli kumpulan mempunyai peranan dan

tanggungjawab terhadap kumpulan.

Asal perkataan komunikasi ialah “commune” bermaksud kesamaan iaitu suatu proses ke

arah mewujudkan kesamaan. Berkomunikasi adalah usaha membentuk kesamaan dengan cara

bertukar dan berkongsi maklumat secara lisan atau bukan lisan. Semua perlakuan bukan lisan

seperti senyum, anggukan kepala dan gerak geri, bercakap dan mendengar adalah komunikasi.

1

Terdapat tiga peringkat dalam komunikasi iaitu peringkat pertama ialah kesamaan dari segi

perkataan yang merupakan peringkat asas dalam komunikasi. Peringkat kedua ialah kesamaan

dari segi makna merupakan syarat bagi menjayakan komunikasi di mana komunikator dapat

membentuk kesamaan makna dalam perkataan tetapi tidak pada makna. Peringkat ketiga pula

ialah kesamaan dari segi kepercayaan atau keyakinan di mana seseorang mungkin faham akan

maklumat yang didengar namun mungkin tidak mempercayai apa yang dia dengar dan faham.

Tubbs (1998) mendefinisikan komunikasi kumpulan kecil ialah proses anggota-anggota

kumpulan bertukar dan berkongsi maklumat lisan dan bukan lisan bagi mempengaruhi antara

satu sama lain. Beebe dan Masterson (1994) berpendapat komunikasi kumpulan kecil adalah

interaksi bersemuka di kalangan individu yang berkongsi matlamat dan merasakan diri sebagai

ahli kumpulan yang saling bergantung dan mempengaruhi antara satu dengan lain,

perkembangan teknologi komunikasi membolehkan kumpulan berkomunikasi tanpa perlu

bersemuka. Barker, Wahlers dan Watson (1995) menyatakan yang komuinkasi kumpulan kecil

boleh dibezakan dengan komunikasi lain dalam tiga perkara. Pertama ialah dalam komunikasi

kumpulan terdapat kesan pemerhati, kedua ialah interaksi di kalangan anggota menjadi

bertambah kompleks dengan pertambahan bilangan anggota kumpulan dan ketiga ialah dalam

komunikasi kumpulan berlaku pengaruh majoriti dan minoriti.

Sebab-sebab mempelajari ilmu komunikasi kumpulan kecil

Komunikasi kumpulan kecil memainkan peranan yang amat penting dalam proses

pengajaran dan pembelajaran. Kepentingan mempelajari ilmu komunikasi dalam kumpulan kecil

diperkuat dengan pernyataan-pernyataan berikut. Pertama, hampir 70% daripada masa belajar

melibatkan komunikasi dalam kumpulan terutama bagi para pelajar. Kajian mendapati bahawa

prestasi dan kejayaan pelajar berdasarkan kemahiran berkomunikasi dan belajar dalam kumpulan

termasuklah kemahiran bekerjasama, memberi pandangan, mendapatkan maklum balas,

membuat keputusan, menyelesai masalah atau konflik, bermesyuarat, memimpin, menjalin

komunikasi menyokong dan sebagainya. Kedua, pendekatan belajar secara kumpulan menjadi

suatu arah aliran atau standard dalam sekolah di zaman moden ini. Ketiga, belajar dalam

kumpulan adalah proses dan pengalaman yang kompleks tetapi menarik. Ketidakselesaan dan

2

ketidakpastian adalah agak tinggi apabila belajar dalam kumpulan terutamanya kumpulan yang

ahli-ahlinya tidak rapat atau mengenali antara satu sama lain. Kefahaman cara kumpulan

berfungsi, membolehkan komunikator mengurangkan ketidakselesaan dan ketidakpastian apabila

belajar dalam kumpulan. Keempat, keberkesanan dan produktiviti kumpulan dapat dipertingkat

dengan mengetahui dan memahami cara kumpulan menyelesai masalah dan membuat keputusan.

Ilmu tentang cara kumpulan berfungsi membolehkan kumpulan mengelakkan masalah

pembaziran masa dan tenaga akibat kerenah cara kumpulan belajar. Dasarnya, tujuan utama

mempelajari komunikasi dalam kumpulan ialah untuk meningkatkan kecekapan ahli-ahli

kumpulan menjalankan peranan dan tugas sama ada sebagai peminpin atau pengikut.

Kelebihan dan kelemahan komunikasi kumpulan kecil

Sange (1990), sarjana pengurusan menegaskan bahawa orang yang berkaliber pun

mendapat faedah dari kerja berpasukan. Antara kelebihan belajar secara kumpulan berbanding

dengan belajar secara bersendirian ialah berkomunikasi membolehkan pelajar mempunyai lebih

banyak maklumat dan idea. Konsep komunikasi membolehkan ahli kumpulan berkongsi

maklumat dan bertukar-tukar pandangan. Kedua, kumpulan mempunyai daya kreativiti yang

lebih daripada daya kreativiti bersendirian iaitu lebih banyak alternatif boleh dikenal pasti

apabila berfikir secara kumpulan. Kita dapat menggunakan pelbagai kaedah menyelasaikan

masalah dan teknik menjana idea agar sesuatu masalah diselesaikan dengan kreatif. Ketiga,

pembelajaran adalah lebih berkesan apabila pelajar belajar dalam kumpulan termasuklah

kefahaman dan daya ingatan turut meningkat melalui peluang untuk bertanya dan berbincang.

Keempat, penglibatan dalam kumpulan memberikan kepuasan kerana ia membolehkan pelajar

memenuhi keperluan sosial, misalnya dapat mengenali orang dan merasa diri dihargai serta

berharga kerana dapat memberi sumbangan.

Namun begitu, komunikasi kumpulan kecil juga mempunyai kelemahan-kelemahan

tertentu yang wujud akibat ahli yang tidak mengetahui dan memahami peranan dan tugas sendiri

atau pun tidak mempunyai kemahiran belajar, bergaul dan berinteraksi dengan ahli lain. Antara

kelemahan-kelemahan belajar secara kumpulan ialah ahli kumpulan mungkin didesak atau

terdorong untuk mengikut pendapat majoriti. Perkara ini dikenali sebagai pemikiran kelompok

3

yang boleh menjejaskan proses pembuatan keputusan dan kualiti keputusan. Kedua, terdapat

kemungkinan ahli yang mendominasikan perbincangan atau kumpulan untuk tujuan tertentu.

Ketiga, timbul sikap suka bergantung kepada ahli lain dengan anggapan ahli lain akan

melakukan tugasnya. Keempat, aktiviti kumpulan jika dibandingkan dengan individu akan

mengambil masa untuk menyelesaikan masalah dan membuat keputusan.

Ramai menerima pendapat yang belajar secara berkumpulan lebih efisien dari sudut

prestasi dan jangka masa daripada belajar secara sendirian. Terdapat tiga perkara yang perlu

diambil kira dalam penggunaan kaedah kumpulan iaitu (i) ahli di dalam kumpulan itu mesti

dapat menyumbang dan mempunyai pengetahuan serta kemahiran bagi menjayakan kumpulan;

(ii) kepemimpinan kumpulan itu diterima; dan (iii) iltizam dari semua ahli yang terbabit adalah

amat diperlukan. Cooley (1994) menyatakan ada tiga perkara yang dapat menyekat atau

merosakkan keberkesanan kumpulan iaitu kecelaruan, salah faham dan ketidakterlibatan dalam

penyelesaian masalah.

Klasifikasi kumpulan

Pelajar adalah anggota sebuah kelas yang termasuk dalam pelbagai kumpulan kecil

seperti kumpulan penyelesaian masalah, kumpulan pencetusan idea, kumpulan bertindak,

kumpulan terapi atau pembangunan diri dan kumpulan belajar. Ini adalah jenis-jenis kelompok

yang diutarakan oleh Devito (1985). Rahmat (1989) menyatakan, walaupun terikat kepada

banyak kelompok, kita terikat secara emosional dengan beberapa kelompok sahaja. Hubungan

kita dengan keluarga kita, hubungan dengan kawan-kawan seperjuangan adalah lebih akrab,

lebih personal dan menyentuh hati kita. Kelompok seperti ini disebut sebagai kelompok primer

manakala lawannya ialah kelompok sekunder.

Cargan & Wright (1980) membahagi kelompok kepada dua kategori iaitu deskriptif dan

preskriptif. Kategori deskriptif menunjukkan kelompok dengan melihat proses pembentukannya

secara alamiah berdasarkan tujuan yang bersifat antara perseorangan hingga ke tugas kelompok

dapat disusun dalam kontinum kelompok sepintas, kelompok sosial, kelompok penyedar,

kelompok belajar, kelompok pembuat keputusan dan penyelesai masalah, dan kelompok

bertindak. Pada kategori preskriptif pula kelompok diklasifikasikan menurut langkah-langkah

4

rasional atau prosedur yang harus dilalui oleh anggota kelompok untuk mencapai tujuan.

Menurut Cargan & Wright (1980) terdapat enam format kelompok preskriptif iaitu diskusi meja

bulat, diskusi penal, forum, kolokium, simposium dan prosedur parlimen. Pandangan Cargan &

Wright ini selari dengan pandangan Tubbs (1995) yang berpendapat format-format yang disebut

tadi adalah beberapa format perbincangan kumpulan.

Motif menyertai sesuatu kumpulan

Keanggotaan dalam sesuatu kumpulan tidak berlaku secara rawak atau kebetulan sebab

pelajar akan memilih kelompok yang ingin disertai. Motif yang mendorong seseorang menyertai

kumpulan boleh dikategorikan kepada tiga iaitu tarikan antara perseorangan, tarikan kelompok

dan keperluan antara perseorangan. Salah satu sebab pelajar menyertai sesuatu kumpulan ialah

tertarik dengan anggota kumpulan. Puncanya kerana anggota tersebut mempunyai imej yang

digemari, minat yang sama, kecenderungan dan nilai yang sama, sama bangsa, personaliti dan

perwatakan yang menarik, atau ada daya tarikan fizikal. Kenyataan ini disokong dengan hasil

kajian yang telah dijalankan oleh Theodore Newcomb mendapati seseorang itu tertarik dengan

orang lain yang dianggap sama dan dekat secara fizikal (Wilson & Hanna, 1993). Terdapat

pelajar menyertai sesuatu kumpulan kerana berasa seronok terlibat dalam aktiviti yang

dijalankan oleh kumpulan tetapi bukan matlamat kumpulan.

Faktor yang penting dalam pembentukan dan kemantapan kumpulan ialah tertarik dengan

matlamat kumpulan di mana pelajar akan lebih beriltizam. Wilson dan Hanna (1993) memetik

penemuan kajian oleh Sherif & Sherif bagi menyokong pendapat ini. Ada pelajar yang suka

menyatakan mereka menjadi ahli dalam sesuatu kumpulan dengan hanya menumpang status,

menghadiri mesyuarat dan prestij yang boleh membawa masalah kepada kumpulan jika dia

mempunyai tujuan tertentu. Ada juga pelajar yang menyertai sesuatu kumpulan kerana matlamat

peribadi. Keperluan antara perseorangan adalah faktor yang mempengaruhi keberkesanan

kelompok. Beebe dan Masterson (1994) melaporkan, menurut teori Maslow bahawa orang

menyertai kelompok bagi memenuhi keperluan untuk hidup dan keperluan psikologi. Schutz

(1971) pula mengemukakan Teori Keperluan Antara Perseorangan menyatakan orang memasuki

kelompok kerana didorongi oleh tiga keperluan antara perseorangan iaitu kemasukan,

5

pengawalan dan kemesraan.

Membentuk dan meneguhkan kumpulan

Pelajar menyertai sesuatu kumpulan kerana kumpulan itu dapat memenuhi keperluan

mereka. Sebagai pemimpin, keperluan-keperluan manusia yang pelbagai boleh dijadikan titik

tolak untuk mendorong anggota kumpulan dan seterusnya memantapkan kumpulan. Hyland dan

Yost (1994) berpendapat bagi membentuk kumpulan yang teguh, ketua mesti mengenali setiap

anggotanya iaitu dari aspek keupayaan, kemahiran, kekuatan dan kelemahan mereka, dan apa

yang mendorong mereka. Saranan yang dikemukakan ini merupakan petua-petua dalam

membentuk dan meneguhkan kumpulan. Ia berkait dengan unsur wawasan dan matlamat,

struktur dan pembahagian kerja, norma dan peraturan, serta penggunaan sumber.

Menyesuaikan diri dalam kumpulan

Hubungan dalam konteks ini merangkumi dimensi perasaan, peranan, norma, status dan

kepercayaan yang kesemuanya mempengaruhi kualiti komunikasi pelajar dengan anggota-

anggota kelompok. Kualiti komunikasi ini juga mempengaruhi hubungan di kalangan anggota

kumpulan. Dinamika kumpulan merujuk kepada cara anggota kumpulan berinteraksi. Terdapat

lima angkubah yang memberi kesan pada hubungan dan komunikasi pelajar dengan anggota-

anggota kumpulan iaitu peranan, norma, status, kuasa dan kepercayaan. Jadi untuk

menyesuaikan diri dalam kumpulan dan memahami dinamika kumpulan, pelajar perlu faham

mengenai peranan, norma, status, kuasa dan membentuk semangat saling mempercayai dalam

kumpulan.

Umumnya, peranan yang dimainkan oleh anggota kumpulan ada kaitannya dengan

kedudukan dalam organisasi dan konsep diri. Konsep diri pelajar mempunyai pengaruh yang

kuat terhadap hubungan pelajar dengan anggota-anggota kumpulan dan perlakuan pelajar dalam

kumpulan. Peranan dan pengharapan mempunyai perkaitan. Menurut Ellis dan Fisher (1994),

peranan timbul akibat apa yang kita harapkan dari diri kita dan apa yang orang lain harapkan dari

kita. Pengharapan berkaitan dengan kedudukan, pengetahuan, pengalaman dan kepakaran yang

kita ada. Anggota yang baik dapat memainkan pelbagai peranan sama ada peranan formal atau

6

tidak formal secara berkesan mengikut keperluan dan situasi. Pelajar memainkan peranan kerana

minat, kebolehan dan pengharapan orang lain di samping keperluan situasi. Ada peranan

diberikan secara formal oleh anggota kumpulan seperti dalam mesyuarat.

Norma kumpulan ialah peraturan dan standard yang perlu dipatuhi oleh anggota

kelompok bagi memastikan proses kumpulan berjalan licin ke arah pencapaian matlamat

kumpulan (Rothwell, 1992). Norma kumpulan terdiri daripada dua jenis iaitu norma yang

bertulis dan formal, dan norma yang tidak dinyatakan secara bertulis dan bukan formal.

Bormann (1990) melaporkan bahawa keakuran atau konformiti anggota kelompok kepada norma

kelompok bergantung kepada lima perkara: (1) kejelasan pernyataan norma-norma serta

hukumannya jika anggota melanggar norma itu, (2) bilangan anggota yang telah menerima dan

memperakukan norma itu, (3) kualiti hubungan antara perseorangan di kalangan anggota

kumpulan, (4) kekuatan semangat kekitaan di kalangan anggota kumpulan, (5) mahu bersama

dengan kumpulan bagi jangka masa yang lama.

Status adalah keutamaan atau kepentingan seseorang anggota dalam kelompok. Orang

yang berstatus tinggi selalunya lebih dihormati, disegani dan didengari. Dalam kumpulan kecil,

status atau kedudukan sosial mempunyai pengaruh terhadap hubungan antara perseorangan.

Norma kelompok juga menetapkan bagaimana anggota kumpulan mengambil perbezaan status di

dalam kelompok. Status seseorang boleh menentukan peranannya di dalam kelompok. Kuasa

atau pengaruh di dalam kelompok adalah kemampuan menimbulkan ketundukan akibat interaksi

di kalangan komunikator. Seseorang anggota kelompok dikatakan mempunyai kuasa jika dia

dapat mempengaruhi dan membuatkan anggota lain menerima dan akur kepada permintaan,

arahan atau kehendaknya. Kekuasaan ini dimiliki berdasarkan keupayaan dan sumber yang ada

pada seseorang. Sebagai anggota kelompok, pelajar perlu memahami dasar kuasa dan pengaruh

dalam kelompok dan kesannya di dalam kelompok kepada lima jenis (Tubbs, 1995; Beebe dan

Masterson, 1994) iaitu kuasa koersif, kuasa keahlian, kuasa bermaklumat, kuasa rujukan timbul

dan kuasa undang-undang. Semangat percaya dan saling mempercayai adalah sangat penting

dalam kumpulan. Bekerja sebagai satu pasukan yang jitu dan padu memerlukan anggota-

anggotanya mempunyai hubungan antara perseorangan yang mesra. Menyesuaikan diri di dalam

7

kumpulan adalah asas kepada penyertaan dan menyumbang kepada kejayaan kumpulan. Gibson

dan Hanna (1995) mengemukakan empat garis panduan dalam penyertaan dalam kumpulan iaitu

berusaha melakukan yang terbaik, bertindak secara rasional, berlaku adil, mendengar dengan

teliti dan terlibat secara aktif.

Format komunikasi kumpulan kecil

Komunikasi kumpulan kecil yang tertutup adalah seperti perbincangan kumpulan, sesi

sumbang saran dan mesyuarat. Komunikasi kumpulan kecil yang mempunyai atau melibatkan

audien merangkumi forum, panel, kolokium dan simposium. Forum adalah bentuk komunikasi

kumpulan kecil yang memberi peluang kepada audien untuk terlibat dan perbincangan umum

yang dikendalikan oleh seorang pengerusi. Tajuk forum ditentukan oleh pengelola dan diberitahu

terlebih dahulu kepada penceramah dan hadirin. Jangka masa forum biasanya ialah antara sejam

hingga satu setengah jam. Panel ialah perbincangan awam yang melibatkan 4 hingga 8 orang

pembicara utama dan perbincangan itu dibuat di hadapan audien di bawah kendalian seorang

pengerusi. Kolokium merupakan campuran antara panel dengan forum. Kolokium boleh

didefinisikan sebagai perbincangan awam yang melibatkan tiga hingga enam orang pembicara

utama, di hadapan audien dan perbincangan itu dikendalikan oleh seorang pengerusi. Simposium

dan variasinya seperti seminar, persidangan, muktamar adalah perhimpunan orang-orang yang

mempunyai minat atau kepentingan bersama sama ada bersifat akademik, politik atau am.

Simposium, seminar dan persidangan merupakan pembentangan kertas kerja di hadapan audien,

di bawah kendalian seorang pengerusi dan berlangsung dalam satu jangka masa tertentu.

Mesyuarat adalah satu perjumpaan formal yang diadakan oleh anggota kumpulan untuk

membincangkan agenda yang telah ditetapkan terlebih dahulu (Omar, 1996).

Penutup

Kelebihan kumpulan hanya dapat dimanfaatkan sekiranya anggota kumpulan mempunyai

pengetahuan, kemahiran dan memainkan peranan dengan berkesan. Prinsip-prinsip yang

diterangkan bukan untuk diketahui tetapi untuk dipraktikkan. Manusia berjaya kerana amalannya

dan bukannya apa yang dia tahu.

8

Rujukan

Baker, L. L., Wahlers, K. J., & Watson, K. W. (1995). Group in process: An introduction to

small group communication. Boston: Allyn and Bacon.

Beebe, S. A., Masterson, J. T. (1994). Communication in small group: Principles and practices.

New York: HarperCollins.

Bormann, E. E. (1990). Small group communication. Theory and practices. New York: Harper &

Row.

Cargan, J. F., & Wright, D. W. (1980). Communication in small group discussion. New York:

West Publishing Company.

Cooley, E. A. (1994). Training an interdisciplinary team in communication and decision making

skills. Small Group Research, 25(1), 21-26.

Devito, J. A. (1997). Human communication: The basic course. New York: Longman.

Ellis, D. G., & Fisher, B. A. (1994). Small group decision making. New York: McGraw-Hill.

Ezhar Taman. (1999). Menjayakan komunikasi kumpulan kecil. Serdang, Selangor Darul Ehsan:

Penerbit Universiti Putra Malaysia.

Gibson, J. W., & Hanna, M. S. (1992). Introduction to human communication. Dubuque, Iowa:

Wm. C. Brown.

Hyland, B., & Yost, M. (1994). Reflections for managers. New York: McGraw-Hill.

Napier, R. W., & Gershenfeld, M. K. (1993). Groups: Theory and experience. Boston: Houghton

Mifflin.

Rahmat, J. (1989). Psikologi komuinkasi. Bandung: Penerbit Remadja Karya.

Sange, P. (1990). The fifth discipline. New York: Doubleday.

Schutz, W. C. (1971). Here comes every body: Bodymind and counter culture. New York:

Harper & Row.

Tubbs, S. L. (1998). A systems approach to small group interaction. New York: McGraw-Hill.

Wilson, G. L., & Hanna, M. S. (1993). Groups in contexts. New York: McGraw Hill.

Omar, Asmah. (1996). Wacana perbincangan, perbahasan dan perundingan. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka.