penukaran agama kepada islam : implikasi undang …
TRANSCRIPT
PENUKARAN AGAMA KEPADA ISLAM : IMPLIKASI
UNDANG-UNDANG TERHADAP PERKAHWINAN
NOR AZLINA MOHD NOOR
UNIVERSITI UTARA MALAYSIA
2008
i
PENGAKUAN TANGGUNGJAWAB (DISCLAIMER)
Saya, dengan ini, mengaku bertanggungjawab di atas ketepatan semua pandangan,
komen teknikal, laporan fakta, data, gambarajah, ilustrasi, dan gambar foto yang telah
diutarakan di dalam laporan ini. Saya bertanggungjawab sepenuhnya bahawa bahan
yang diserahkan ini telah disemak dari aspek hakcipta dan hak keempunyaan.
Universiti Utara Malaysia tidak bertanggungan terhadap ketepatan mana-mana
komen, laporan, dan maklumat teknikal dan fakta lain, dan terhadap tuntutan hakcipta
dan juga hak keempunyaan.
PENYELIDIK:
___________________________
NOR AZLINA BT MOHD NOOR
ii
PENGHARGAAN
Ucapan terima kasih ditujukan kepada Universiti Utara Malaysia kerana memberi
geran untuk menjalankan penyelidikan ini. Sekalung penghargaan juga ditujukan
kepada Penolong Naib Canselor, Pengerusi Bidang Undang-undang, mantan dekan,
mantan Jawatankuasa Penyelidikan Fakulti Pengurusan Awam dan Undang-undang
dan juga Jawatankuasa Penyelidikan Kolej Undang-undang dan Pengajian
Antarabangsa serta rakan-rakan atas pandangan dan tunjuk ajar mereka yang
membolehkan penyelidikan ini dijalankan dengan lancar dan jayanya.
Sekalung terima kasih saya rakamkan kepada semua pihak yang terlibat samaada
secara langsung atau tidak langsung dalam menjayakan penyelidikan ini.
iii
ABSTRAK
Pertukaran agama daripada satu agama kepada satu agama yang lain merupakan satu
perkara yang boleh berlaku dalam sesebuah masyarakat berbilang kaum seperti di
Malaysia. Isu pertukaran agama salah seorang daripada pasangan suami atau isteri
dalam perkahwinan sivil kepada Islam telah menimbulkan pelbagai implikasi dan
masalah dalam undang-undang keluarga di Malaysia. Ini adalah kerana apabila salah
seorang daripada pasangan tersebut memeluk agama islam, mereka tidak lagi
tertakluk di bawah peruntukan undang-undang yang sama. Antara isu yang pastinya
timbul adalah status perkahwinan pasangan yang terlibat dalam konflik ini . Kajian
ini akan melihat kedudukan status pasangan yang terlibat iaitu samaada hubungan
mereka masih kekal atau terputus kesan daripada pertukaran agama tersebut. Selain
daripada itu, penyelidik juga akan mengkaji kedudukan undang-undang Islam dan
sivil tentang tanggungjawab perkahwinan yang meliputi isu hak nafkah dan
penjagaan anak-anak yang lahir hasil perkahwinan tersebut. Penyelidik juga akan
membincangkan isu bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil yang
menjadi penyumbang kepada konflik yang berterusan kepada pasangan yang pada
asalnya memeterai suatu kontrak perkahwinan sivil namun kemudiannya salah
seorang daripada mereka memutuskan untuk memeluk agama Islam.
iv
SENARAI KES
Abdul Razak lwn Lisia binti Mandaqie alias Maria Menado[1964]
Abdul Shaik bin Md Ibrahim & Anor lwn Hussein bin Ibrahim & 2 ors [1999] 3 CLJ
539
Ainan lwn Syed Abubakar [1939] MLJ 219.
Anna Ng @ Marget Ng lwn Chan Lin Kin [2000] 1 LNS 10
Che Omar bin Che Soh lwn PendakwaRaya [1988] 2 MLJ 55
Dalip Kaur lwn Pegawai Polis Daerah, Balai Polis Daerah, Bukit Mertajam & Anor
[1991] 3 CLJ 2768 ; [1991] 1 CLJ (Rep) 77
Douglas A Pedley lwn. Majlis Ugama Islam Pulau Pinang & Anor [1990] 2 MLJ 307
Eeswari Visualingam lwn Government of Malaysia [1990] 1 MLJ 86
Faridah Hanim bt Omar lwn Abd Latif Ashaari (2006) JH (1) 27,
Hafizah Indra Abdullah lwn Jamaluddin bin Eusoff (2006) JH (1) 47
Harun lwn Che Gayah (1978) 1 JH(1) 66
Hyde lwn Hyde (1866) LR 1 P&D 130
In Re Maria Hertogh [1951] MLJ 64
Kaliamal lwn Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan, Hospital Kuala Lumpur dan
Kerajaan Malaysia (2006) 2 JH 210
Kamariah Ali dll lwn Kerajaan Negeri Kelantan, Malaysia dan Seorang Lagi [2002] 3
MLJ 657
Kamariah Ali dll lwn Kerajaan Negeri Kelantan, Malaysia dan Seorang Lagi [2002] 3
MLJ 657
Kamariah bt Ali lwn Kerajaan Negeri Kelantan, Malaysia dan yang Lain (dan 3
rayuan yang lain) [2002] 3 CLJ 766
Khu Poh lwn Wan Mat (1864) Leic 247
Koh Yian Geok lwn Zulkifli Tan Abdullah [1995] CLJ 403
Kok Yoong Heong lwn Choon Thean San [1976] 1 MLJ 292
Kung Lim Siew Wan lwn. Choong Chee Kuan [2003] 6 MLJ 260
Letchumy lwn Ramadason [1984] 1 MLJ 143
Lim Chye Peow lwn Wee Boon Tek (1872) 1 Ky 236
Lim Guan Teet lwn Tunku Akobe (1882) 1 Ky 539
Lina Joy lwn Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan dan lain-lain [2005] 4 CLJ
666
M. Saraswathi Devi K Govind lwn Keith Ian Monteiro [2006] 1 CLJ 303
Mahabir Prasad lwn Puspha Mahabir Prasad [1981] CLJ 182 (Rep)
Majlis Agama Islam Negeri Sembilan lwn Hun Mun Meng [1993] 1 CLJ 179
Majlis Ugama Islam Pulau Pinang dan Seberang Perai lwn Shaik Zolkaffily bin
Shaikh Natar & 2 Ors [2003] 3 CLJ 289
Md Hakim Lee lwn Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur [1997]
4 CLJ Supp 419.
Meor Atiqulrahman bin Ishak lwn Fatimah bte Sihi [2000] 5 MLJ 375
Minton lwn Minton [1979] AC 593
Mohamad Salleh lwn Azizah JH (1404H) 212,
Mohamed Habibullah bin Mahmood lwn Faridah Dato Talib [1992] 2 MLJ 793
Musammat Resham Bibi lwn Khuda Baksh AIR [1938] Lahore 482
Nafsiah lwn Abdul Majid [1969] 2 MLJ 174
v
Nancy Kual lwn Ho Than On [1994] 1 MLJ 545
Nedunchelian V Uthiradam lwn Nurshafiqah Mah Singai Annal & ors [2005] 2 CLJ
306
Ng Siew Pian lwn Abdul Wahid bin Abu Hassan dan lain [1993] 1 CLJ 391
Noor Azizan bte Colony (alias Noor Azizan bte Mohamed Noor) lwn Tan Lip Chin
(alias Izak Tan) [2006] SGHC 121
Nooranita bt Kamaruddin lwn Faeiz b Yeop Ahmad (1997) 7 JH 61
Nur Aisyah Suk Abdullah lwn Harjeet Singh [1999] 4 CLJ 566
Nyonya Tahir (2006) JH 221
O’Leary lwn O’Leary [1923] 1 WWR 501
Pedley lwn Majlis Agama Islam Pulau Pinang [1990] 2 MLJ 307
Pendakwa Raya lwn DJ White alias Abdul Rahman [1940] MLJ 214
R. Samaswathy lwn R Palakrishnan [1986] 2 Mal Digest 47
Ramah lwn Laton (1927) 6 FMSLR 128
Re Ko (Infant) [1990] 1 MLJ 494
Re Maria Huberdina Hertogh; Aminah bte Mohamed lwn The Consul General for the
Netherlands [1950] MLJ 215; [1951] MLJ 164
Re Satpal Singh, An Infant [1958] 24 MLJ 283
Re Susie Teoh [1986] 2 MLJ 228
Reg. lwn William (1858) 3 Ky. 16
Robert lwn Ummi Kalthom [1966] 1 MLJ 163
Shamala Sathiyaseelan lwn Dr Jeyaganesh C Mogarajah [2004] 3 CLJ 516
Shamala Sathiyaseelan lwn. Dr Jeyaganesh C Mogarajah & Anor [2004] 2 MLJ 648
Shamala Sathiyaseelan lwn. Dr Jeyaganesh C Mogarajah & Anor [2004] 2 CLJ 416
Siti Aisyah Janthip Aisam JH (2006) 262
Skinner lwn Skinner (1897) L.R. 25. LA 34
Soon Singh Bikar Singh lwn Pertubuhan Kebajikan Islam Malaysia (Perkim) Kedah
& Anor [1999] 2 CLJ 5
Subashini Rajasingam lwn Saravanan Thangathoray & Other Appeals [2008] 2 CLJ 1
Sukma Darwaman Sasmitaat Madja lwn Ketua Pengarah Penjara Malaysia [1999] 1
CLJ 481
Sultan Omar Akumedan lwn Nakidah Mohamed Cassim (1841) 1 Ky 37
Tan Sung Mooi lwn Too Miew Kim [1994] 3 MLJ 117
Tey Siew Choo lwn Teo Eng Huat [1996] 6 CLJ 308
Theng Khang Chu lwn Tan Kim Hoe [1926] SSLR 1
Tunku Fazlinda Tunku Khalil lwn Azhar Sidek [2006] JH (1) 119
U. Visualingam lwn. S Visualingam [1980] 1 MLJ 10
Wan Abdul Aziz lwn Siti Aishah [1980] JH 147
Wan Mohd Kamil bin Wan Abd Ghani lwn Rosliza @ Mazwani binti Mohamed
Mustapha (2006) JH 142
Viswalingam lwn Viswalingam [1980] 1 MLJ 10
SENARAI STATUT
vi
Akta Mahkamah Kehakiman 1964
Akta Membaharui Undang-Undang ( Perkahwinan dan Perceraian) 1976
Akta Penjagaan Kanak-Kanak 1961
Akta Pentadbiran Undang-undang Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1993
Akta Undang-Undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984
Enakmen Keluarga Islam (Perak) 2004
Enakmen Pentadbiran Undang-Undang Keluarga Islam 1991- Perlis
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Johor) 2003.
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Melaka) 2002
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Pulau Pinang) 2004
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam 2002- Kelantan.
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam 2005-Pahang
Enakmen Undang-Undang Pentadbiran Keluarga Islam 1985-Terengganu
Ordinan Perkahwinan Sivil (No 44) 1952
Perlembagaan Malaysia
vii
KANDUNGAN
Pengakuan Tanggungjawab.............................................................................................i
Penghargaan...................................................................................................................ii
Abstrak..........................................................................................................................iii
Senarai Kes....................................................................................................................iv
Senarai Statut................................................................................................................vi
Kandungan...................................................................................................................vii
BAB 1 ............................................................................................................................ 1
PENDAHULUAN ......................................................................................................... 1
1.1 Pengenalan ......................................................................................................... 1
1.2 Penyataan Masalah............................................................................................. 3
1.3 Persoalan Kajian ................................................................................................ 3
1.4 Objektif Kajian..................................................................................................... 7
1.4 Kepentingan Kajian ............................................................................................. 7
1.5 Skop Kajian .......................................................................................................... 8
1.6 Kekangan ............................................................................................................. 8
BAB 2 ............................................................................................................................ 9
ULASAN KARYA ........................................................................................................ 9
2.1 Pengenalan ........................................................................................................... 9
2.2 Definisi Konsep ................................................................................................ 10
2.2.1 Pertukaran Agama ................................................................................... 10
2.2.2 Perkahwinan ............................................................................................ 13
2.2.3 Pembubaran/Perceraian………………………………………………. 13
2.3 Status Perkahwinan selepas pemelukan Islam ................................................... 17
2.4 Implikasi terhadap Tanggungjawab Perkahwinan (Hak penjagaan anak dan
nafkah) ..................................................................................................................... 19
2.4.1 Hak Penjagaan Anak ............................................................................... 20
2.4.2 Hak kepada nafkah .................................................................................. 22
viii
2.5 Bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil .................................... 23
BAB 3 .......................................................................................................................... 25
METODOLOGI KAJIAN ........................................................................................... 25
3.1 Rekabentuk Kajian ............................................................................................. 25
3.2 Skop Kajian ........................................................................................................ 28
3.3 Kaedah pengutipan data ..................................................................................... 28
(a) Data Primer ................................................................................................. 29
(b)Data Sekunder ............................................................................................. 29
3.4 Penganalisaan Data ............................................................................................ 30
BAB 4 .......................................................................................................................... 34
HASIL KAJIAN .......................................................................................................... 34
4.1 Pengenalan ......................................................................................................... 34
4.2 Status Perkahwinan selepas pemelukan Islam ................................................... 36
4.2.1 Kedudukan di bawah Undang-undang Islam .......................................... 36
4.2.2 Kedudukan di bawah Enakmen-enakmen Perundangan Keluarga Islam di
Malaysia ........................................................................................................... 41
4.2.3 Kedudukan di bawah Undang-undang kekeluargaan Sivil di Malaysia . 46
4.3 Implikasi terhadap Tanggungjawab Perkahwinan (Hak penjagaan anak dan
nafkah) ..................................................................................................................... 56
4.3.1 Hak Penjagaan Anak-anak ...................................................................... 58
4.3.2 Hak kepada nafkah .................................................................................. 82
4.4 Bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil .................................... 91
BAB 5 ........................................................................................................................ 104
CADANGAN DAN KESIMPULAN ........................................................................ 104
BIBLIOGRAFI .......................................................................................................... 113
1
BAB 1
PENDAHULUAN
1.1 Pengenalan
Di Malaysia, terdapat pelbagai bentuk undang-undang keluarga yang berkuatkuasa ke
atas perkahwinan dan perceraian. Sebagai sebuah negara yang berbilang kaum maka
terdapat dua kategori undang-undang perkahwinan dan perceraian iaitu undang-
undang persendirian (private law) dan apabila ia melibatkan agama ia menjadi
undang-undang peribadi (personal law) (Noor Aziah, 2006). Sejak awal pemerintahan
penjajah British di Malaysia, kewujudan undang-undang Adat dan undang-undang
Keluarga Islam telah diberi pengiktirafan.
Sir Peter Benson Maxwell dalam kes Reg. lwn William (1858) 3 Ky. 16 telah
menyatakan bahawa apabila sesuatu undang-undang negeri tidak boleh diterima pakai
disebabkan oleh amalan dan kepentingan agama dan bukannya berasaskan
kepentingan moral, maka keesahan sesuatu perkahwinan adalah didasarkan kepada
bentuk perkahwinan mengikut peraturan agama berkenaan. Dalam kes Nancy Kual
lwn Ho Than On [1994] 1 MLJ 545, mahkamah memutuskan bahawa perkahwinan di
antara bumiputera dan bukan bumiputera Sabah mengikut adat Kadazan adalah sah
mengikut adat walaupun ia diupacarakan selepas Akta 164 tetapi tidak didaftarkan di
bawah Akta tersebut
Urusan perkahwinan orang Islam tertakluk kepada undang-undang Islam di bawah
pentadbiran pelbagai enakmen di setiap negeri dan ia boleh diterima pakai oleh
2
penganut agama Islam sahaja. Walau bagaimanapun keadaannya berlainan bagi
orang bukan Islam. Terdapat pelbagai kelompok etnik bukan Islam yang membentuk
masyarakat Malaysia seperti Cina, India dan Orang Asli seperti Negrito, Senoi di
Semenanjung Malaysia dan Iban, Kadazan dan lain-lain di Sabah dan Sarawak
(Hamid, 1992).
Bagi kaum Cina dan India perkahwinan mereka adalah berdasarkan undang-undang
atau adat istiadat mereka yang ditentukan oleh pihak Mahkamah. Pada amnya,
Ordinan Perkahwinan Sivil (No 44) 1952 telah diperkenalkan bagi membolehkan
seseorang melakukan kontrak perkahwinan Sivil monogami khususnya bagi orang
bukan Islam di Persekutuan Tanah Melayu. Di bawah ordinan itu telah
memperuntukan bahawa dalam sesuatu perkahwinan yang salah seorang daripada
pasangan tersebut merupakan penganut Islam, maka ia tidak boleh diupacarakan atau
didaftarkan di bawah ordinan berkenaan.
Justeru itu kerajaan telah mengambil satu langkah untuk menyatukan dan
menyeragamkan semua peruntukan berkaitan dengan perkahwinan dan perceraian di
kalangan orang bukan Islam dan bukan orang asli atau anak negeri (Abdul Monir
Yaacob,2006) dengan meluluskan Akta Membaharui Undang-Undang (Perkahwinan
dan Perceraian) 1976 yang juga dikenali sebagai Akta 164. Beberapa statut yang
terpakai sebelum tahun 1976 telah dimansuhkan bersama-sama beberapa seksyen lain.
Langkah untuk mewujudkan suatu undang-undang yang seragam dan terpakai untuk
semua penganut agama selain Islam merupakan suatu usaha yang baik tetapi bukan
satu perkara yang mudah.Wujudnya Akta 164 ini untuk mengendaliuruskan hal-hal
3
kekeluargaan di Malaysia telah menampakkan suatu imej baru dalam undang-undang
keluarga. Sungguhpun Akta 164 hanya terpakai pada orang bukan Islam sahaja tetapi
beberapa buah negeri telah menjadikan Akta 164 sebagai garis panduan bagi
merangka prosedur atau acara-acara yang sesuai dengan undang-undang adat, agama
atau kelaziman setakat mana ia tidak bertentangan dengan agama Islam.
1.2 Penyataan Masalah
Isu pertukaran agama membabitkan hanya satu pihak daripada pasangan suami isteri
dalam perkahwinan bukan Islam pada dasarnya dianggap satu isu sensitif yang tidak
perlu dibicarakan. Walau bagaimanapun, masalah sensitiviti itu seharusnya perlu
diketepikan kerana kes membabitkan masalah pertukaran agama sebelah pihak akan
menimbulkan implikasi yang besar terhadap institusi perkahwinan, khususnya masa
depan anak-anak. Isu yang telah menjadi polemik perundangan sejak akhir-akhir ini
boleh menimbulkan konflik serta kontroversi perundangan yang tidak berkesudahan
sekiranya tidak ditangani secara bijak dan berhemah (Berita Harian, 21 Julai 2004).
Isu terbaru yang terpapar di dada-dada akhbar adalah tentang status agama pendaki
Everest Sarjan M.Moorthy atau Muhammad Abdullah dan juga Nyonya Tahir
(Mingguan Malaysia, 29 Januari 2006) bukan sahaja telah menarik perhatian orang
awam malah juga turut menyebabkan beberapa orang menteri kabinet bukan Islam
telah menghantar satu memorandum kepada Yang Amat Berhormat Perdana Menteri
Datuk Seri Abdullah Ahmad Badawi meminta penyemakan semula undang-undang
berkaitan isu pertukaran agama dilakukan (Utusan Malaysia, 21 Januari 2006).
4
Kontroversi ini telah mendorong Yang Amat Berhormat Perdana Menteri meminta
supaya kekeliruan mengenai undang-undang dan perlembagaan berhubung dengan
perkara-perkara berkaitan dengan pertukaran agama diperjelaskan (Mingguan
Malaysia, 15 Januari 2006). Ekoran daripada itu , Menteri di Jabatan Perdana Menteri,
Datuk Seri Mohamed Nazri Aziz telah memaklumkan bahawa anggota kabinet telah
mengarahkan Pejabat Peguam Negara untuk menyemak semula semua peruntukan
yang berkaitan dengan isu tersebut (New Straits Times, 20 Januari 2006).
Secara umumnya, Perlembagaan Persekutuan telah memperuntukkan secara jelas
bahawa Mahkamah Sivil akan mempunyai bidangkuasa terhadap undang-undang
keluarga penganut bukan Islam dengan menerima pakai Akta Membaharui Undang-
Undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 manakala Mahkamah Syariah pula akan
mempunyai bidang kuasa terhadap sebarang masalah yang timbul yang berkaitan
dengan orang Islam. Perbezaan bidang kuasa dikuatkan lagi dengan pindaan yang
dibuat ke atas Perkara 121 (1A) Perlembagaan Persekutuan pada 10 Jun 1988 di mana
penggubal undang-undang telah meluluskan bahawa Mahkamah Tinggi di Malaysia
tidak lagi mempunyai bidang kuasa berkenaan dengan apa-apa perkara dalam bidang
kuasa Mahkamah Syariah.
Sistem yang berbeza ini pada asasnya berjaya dilaksanakan dengan sempurna dalam
keadaan di mana garis pemisah tersebut dipatuhi oleh semua pihak yang terbabit. Ini
bermaksud, setiap ahli keluarga dalam sesebuah perkahwinan terdiri daripada
penganut agama yang sama dan mereka sudah pastinya akan ditadbir oleh satu set
undang-undang dan berada di bawah sistem mahkamah yang sama.
5
Namun begitu, kekaburan bidangkuasa akan wujud apabila garis pemisah itu
dilangkaui oleh salah seorang pasangan di mana mereka pada asalnya bukan Islam
tetapi kemudiannya memeluk Islam. Apabila situasi sebegini berlaku, mahkamah
manakah yang mempunyai kuasa untuk mendengar dan menyelesaikan sebarang
pertelingkahan yang berlaku di antara mereka berkaitan dengan isu penjagaan anak-
anak, urusan pembubaran perkahwinan dan sebarang tuntutan nafkah atau relief .
Perkara inilah yang perlu ditangani dan diselesaikan dengan segera oleh pihak yang
bertanggungajawab tentang perundangan di Malaysia.
Seksyen 51(1) Akta Membaharui Undang-Undang (Perkahwinan dan Perceraian)
1976 menyatakan bahawa hanya suami atau isteri yang tidak memeluk Islam yang
dibenarkan mengemukakan petisyen penceraian. Pihak yang memeluk Islam pada
dasarnya tidak boleh memfailkan petisyen penceraian kerana wujudnya sekatan dalam
seksyen 3(3) Akta yang sama yang menyatakan bahawa Akta ini tidak terpakai
kepada orang Islam walau bagaimanapun ia tidak menghalang mahkamah untuk
membuat keputusan kepada permohonan pasangan bukan Islam untuk memohon
perintah nafkah, pembahagian aset perkahwinan atau perintah penjagaan anak-anak.
Dalam erti kata lain, pasangan yang memeluk Islam tidak mempunyai sebarang hak
dalam peruntukan Akta tersebut setelah beliau memeluk Islam tetapi beliau masih
terikat dengan tanggungjawab yang perlu diselesaikan bergantung kepada perintah
sampingan yang difikirkan perlu dan patut oleh mahkamah seperti yang diperuntukan
di bawah seksyen 51 (2) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976 (M.Siraj (1980).
6
Oleh itu isu pembubaran perkahwinan atas alasan penukaran agama salah seorang
pasangan bukan Islam kepada Islam dan kesan-kesannya terhadap pihak-pihak yang
terlibat perlu diberi perhatian sewajarnya bagi mengelakkan kekeliruan dan salah
faham sepertimana yang terjadi dalam kes U. Visualingam lwn S Visualingam [1980]
1 MLJ 10. Dalam kes tersebut mahkamah England telah menolak pertukaran agama
sebagai alasan untuk membubarkan perkahwinan. Antara punca lain yang
menyumbang kepada sikap mahkamah England membuat keputusan tersebut ialah
kegagalan pihak suami untuk menentukan bidangkuasa mahkamah di Malaysia dalam
menangani isu ini.
1.3 Persoalan Kajian
1. Apakah kedudukan status perkahwinan di antara pasangan yang mendaftarkan
perkahwinan di bawah undang-undang sivil tetapi salah seorang membuat
keputusan untuk memeluk Islam? Adakah masih wujud satu perkahwinan yang
sah atau ia terbubar kesan daripada penukaran agama yang berlaku?
2. Sama ada pihak yang memeluk Islam masih lagi bertanggungjawab kepada pihak
yang bukan Islam dan anak-anak yang lahir daripada perkahwinan tersebut.
Siapakah yang akan mendapat hak penjagaan anak-anak?
3. Mahkamah manakah yang mempunyai bidangkuasa untuk mendengar semua kes
pembubaran perkahwinan yang berkaitan dengan penukaran agama atau
melibatkan dua pihak yang berlainan agama?
7
1.4 Objektif Kajian
1. Mengenalpasti status perkahwinan selepas berlakunya penukaran agama kepada
Islam oleh salah seorang pasangan kepada perkahwinan bukan Islam.
2. Menganalisis kedudukan undang-undang sivil dan syariah tentang tanggungjawab
perkahwinan yang meliputi hak penjagaan dan nafkah anak-anak dan pasangan
yang tidak memeluk Islam.
3. Menganalisis bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil dalam isu
pertukaran agama dan kesannya kepada undang-undang keluarga di Malaysia.
1.4 Kepentingan Kajian
Hasil kajian ini diharapkan dapat membantu serta memberi sumbangan kepada
Kerajaan khususnya Kementerian Pembangunan Wanita, Keluarga dan Masyarakat,
penggubal dasar serta pihak-pihak yang berkepentingan dalam undang-undang
keluarga khususnya yang berkaitan dengan perkahwinan dan perceraian .Ia juga
diharap dapat membantu masyarakat awam serta penyelidik yang berminat untuk
mengenalpasti kedudukan sebenar sesebuah perkahwinan apabila berlakunya
penukaran agama oleh salah seorang pasangan mereka serta implikasi yang akan
berlaku kepada hak-hak penjagaan anak dan nafkah yang boleh diperolehi jika
berlakunya pembubaran perkahwinan.
8
1.5 Skop Kajian
Kajian ini dilakukan bagi mengenalpasti kedudukan sesebuah perkahwinan dari sudut
undang-undang selepas berlakunya penukaran agama oleh salah seorang pasangan
dan peruntukan yang disediakan oleh undang-undang berhubung dengan
tanggungjawab perkahwinan yang meliputi isu penjagaan dan nafkah anak-anak yang
terlibat dalam situasi perkahwinan tersebut. Selain itu kajian ini juga membincangkan
tentang bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil bagi kes-kes yang
melibatkan perkahwinan orang Islam dan juga bukan Islam.
Kajian ini hanya mengkhususkan kepada situasi penukaran agama pasangan kepada
Islam dan tidak termasuk isu murtad atau penukaran agama keluar daripada Islam
berdasarkan peruntukan-peruntukan undang-undang dan kes-kes yang telah
diputuskan oleh mahkamah. Perbincangan akan dibuat berdasarkan undang-undang
keluarga Sivil dan juga undang-undang keluarga Islam.
1.6 Kekangan
Di sepanjang tempoh penyelidikan ini, hanya berlaku kesukaran untuk mendapatkan
bahan dan sumber rujukan kerana kekurangan maklumat di perpustakaan Universiti
Utara Malaysia. Penyelidik terpaksa berulang alik ke Kuala Lumpur untuk
mendapatkan bahan-bahan di daripada institut pengajian tinggi awam yang lain.
Kelewatan menyiapkan laporan penyelidikan berlaku kerana penyelidik terpaksa
menunggu keputusan kes berkaitan kajian yang baru sahaja diputuskan oleh
Mahkamah Persekutuan .
9
BAB 2
ULASAN KARYA
2.1 Pengenalan
Sistem yang berasingan bagi undang-undang keluarga wujud di Malaysia bagi orang
Islam dan orang bukan Islam. Perkara yang berhubung dengan undang-undang
keluarga bukan Islam adalah berada di bawah bidang kuasa perundangan Parlimen,
menurut kuasa Perkara 4 Perenggan (e) Senarai 1 (Senarai Perundangan Persekutuan)
dalam Jadual Kesembilan, Perlembagaan Persekutuan. Badan Perundangan sesuatu
negeri diberikan kuasa untuk mengadakan perundangan mengenai perkara-perkara
yang berhubung dengan undang-undang diri dan keluarga Islam, kecuali berkenaan
dengan Wilayah Persekutuan, menurut kuasa Perkara 1, dalam Senarai II ( Senarai
Perundangan Negeri) dalam Jadual Kesembilan tersebut.
Oleh kerana Islam adalah di bawah bidang kuasa negeri maka hal ehwal perkahwinan
dan perceraian orang Islam di kawal oleh undang-undang Islam yang diluluskan oleh
Dewan Undangan Negeri dan dikuatkuasakan oleh Mahkamah Syariah.Bagi orang
bukan Islam pula, hal ehwal perkahwinan dan perceraian mereka terletak di bawah
bidang kuasa Mahkamah Sivil. Undang-undang bertulis yang mengawal perkahwinan
dan perceraian mereka ialah Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976.
10
2.2 Definisi Konsep
2.2.1 Pertukaran Agama
Secara harfiah pertukaran agama bermaksud menukar kepercayaan dan pegangan
daripada satu agama kepada agama yang lain tidak kira sama ada dari atau kepada
agama Islam atau dari agama lain kepada satu agama lain selain dari Islam (Hassan,
2007).
Garner (2007) dalam Kamus Black’s Law telah mentakrifkan pertukaran atau
conversion sebagai perbuatan untuk menukarkan sesuatu perkara kepada sesuatu yang
lain atau suatu proses pertukaran. Daripada definisi tersebut, pertukaran agama
bolehlah dirumuskan sebagai satu perbuatan oleh seseorang untuk menukarkan suatu
pegangan atau kepercayaan kepada pegangan atau kepercayaan yang lain dan
berdasarkan kajian ini dari satu agama yang telah dianuti kepada satu agama yang
lain.
Fenomena pertukaran agama dalam masyarakat Malaysia yang terdiri daripada
berbilang kaum dan agama bukanlah suatu perkara yang baru. Pertukaran agama
dalam konteks ini telah didefinasikan sebagai suatu ketentuan yang pasti yang
memutuskan atau mengubah identiti seseorang daripada masa lampaunya kepada
keadaan yang baru dimana berlaku pencanggahan dan kelainan dalam aspek penting
kehidupannya. Pertukaran agama melibatkan satu perubahan yang radikal bukan
sahaja kepada identiti seseorang, malah turut melibatkan perubahan kepercayaan
agama , idea, nilai, personaliti dan juga norma-norma kehidupan .
11
Dalam konteks ini, pertukaran agama juga boleh diistilahkan sebagai suatu
pengorientasian semula amalan dan kepercayaan agama seseorang dan ia biasanya
ditentukan oleh dua faktor. Faktor pertama biasa melibatkan tahap komitmen yang
diberikan oleh seseorang kepada ideologi baru yang dianutinya dan faktor kedua pula
lebih menumpu kepada aspek persamaan di antara agama sebelum dan selepas
penukaran dilakukan. Contohnya jika penukaran agama kepada Islam dilakukan oleh
orang bukan Islam, perubahan yang dilakukan biasanya bukan melibatkan budaya
tetapi apa yang lebih diberi perhatian ialah transformasi keseluruhan terhadap konsep
kepercayaan dan keimanan (Noraisyah, 2004).
Walau bagaimanapun, dengan hanya menyatakan pertukaran kepercayaan adalah
tidak mencukupi bagi membuktikan pertukaran agama untuk tujuan undang-undang.
Sesiapa yang terlibat perlu membuktikan wujudnya fakta-fakta yang menyokong
penukaran agama sebelum tindakannya boleh memberikan implikasi undang-undang
kepada pihak-pihak yang terlibat. Mahkamah tidak akan sekali-sekali membenarkan
penukaran agama olok-olok yang bertujuan untuk mengelakkan diri daripada
dikenakan undang-undang peribadi pihak-pihak terlibat dan ia adalah satu kesalahan
penipuan di sisi undang-undang (M.Siraj, 1965).
Dalam kes Skinner lwn Skinner (1897) L.R. 25. LA 34, Hakim Watson yang mewakili
Majlis Privi telah berpendapat bahawa kemungkinan bahawa pertukaran agama oleh
salah seorang pasangan yang telah berkahwin akan memberi kesan perubahan kepada
hak dan tangggungjawab dalam sesebuah perkahwinan mestilah dibuktikan bahawa
pertukaran agama pada awalnya dibuat secara jujur dan bukan bertujuan untuk
12
menipu dan menyelewang daripada peruntukan undang-undang. Penyataan ini telah
disokong oleh keputusan yang dibuat oleh Mahkamah Tinggi Syariah Kuala Lumpur
dalam kes Kaliamal lwn Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan, Hospital Kuala
Lumpur dan Kerajaan Malaysia (2006) 2 JH 210 dan juga kes Nyonya Tahir (2006)
JH 221 yang telah diputuskan oleh Mahkamah Tinggi Syariah di Seremban. Kedua-
dua kes membincangkan isu status agama saudara pemohon yang meninggal dunia
sebelum membuat keputusan sama ada mereka tertakluk kepada undang-undang Islam
ataupun tidak.
Majlis Privi dalam penghakimannya telah berpendapat bahawa jika seorang lelaki
beragama kristian telah dengan secara sahnya mengahwini seorang perempuan
beragama kristian dan kemudiannya mengisytiharkan dia telah memeluk Islam dan
berkahwin dengan seorang wanita Islam mengikut upacara Islam, perkahwinan
tersebut adalah diragui keesahannya. Tetapi keraguan ini dapat ditolak jika dia boleh
membuktikan penukaran agamanya kepada Islam adalah berlaku secara jujur dan
berniat baik atau bona fide (M.Siraj,1965).
Hakim Din Muhammad J dalam kes Musammat Resham Bibi lwn Khuda Baksh AIR
[1938] Lahore 482, telah menyatakan bahawa motif seseorang yang menukarkan
agama kepercayaan mereka bukanlah sesuatu yang material atau penting dalam
pembuktian undang-undang. Tindakan meninggalkan agama asal dan menganut
agama lain tidak memerlukan sebarang bukti selain daripada pengakuan seseorang.
Syarat utama adalah pengakuan tersebut dibuat hendaklah bukan secara kebetulan
atau bersahaja yang boleh ditarik balik oleh pengikrar tetapi ia hendaklah sesuatu
13
yang memerlukan kepatuhan secara berterusan daripada si pengikrar dan dia tidak
sekali-kali berniat untuk berganjak daripada keputusan yang telah dibuatnya.
2.2.2 Perkahwinan
Peruntukan undang-undang yang diterima pakai kepada semua jenis perkahwinan
sivil di Malaysia iaitu Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976 (Akta 164) tidak memberikan satu definisi jelas untuk perkataan
perkahwinan mahupun penceraian. Tiada takrifan nyata juga diberikan dalam
enakmen-enakmen perundangan keluarga Islam bagi setiap negeri di Malaysia seperti
Akta Undang-Undang Keluarga Islam (Wilayah Persekutuan) 1984.
Pada dasarnya, perkahwinan yang diupacarakan sama ada di bawah undang-undang
sivil dan Islam mempunyai elemen penting yang sama iaitu penyatuan atau perjanjian
antara dua pihak dan kedua-dua bentuk proses perkahwinan menghalalkan hubungan
seksual antara seorang lelaki dengan seorang perempuan.
Lord Penzance dalam kes Hyde lwn Hyde (1866) LR 1 P&D 130 telah
mendefinisikan perkahwinan sebagai penyatuan secara sukarela di antara lelaki dan
perempuan untuk seumur hidup mereka. Definisi ini adalah berasaskan pegangan
masyarakat Eropah zaman lampau yang menganggapkan perkahwinan adalah ikatan
untuk seumur hidup dan tiada istilah perceraian yang akan wujud antara mereka.
14
Kamus Black’s Law (2007) telah mentafsirkan perkahwinan sebagai suatu penyatuan
kepada pasangan di sisi undang-undang sebagai suami dan isteri dan kedua-dua pihak
hendaklah mempunyai syarat-syarat berikut:
(a) Mempunyai kelayakan untuk mengikat kontrak perkahwinan.
(b) Memberikan persetujuan bersama.
(c) Menjalani ritual perkahwinan yang dinyatakan atau diterima oleh undang-
undang.
L.B.Curzon (2006) pula telah mendefinisikan perkahwinan sebagai satu perbuatan
atau tindakan yang berlandaskan persetujuan untuk bersama dan membentuk satu
status suami dan isteri di sisi undang-undang dan masyarakat sosial.
Oleh itu daripada definisi-definisi di atas bolehlah dirumuskan bahawa perkahwinan
yang diasaskan daripada suatu persetujuan kedua-dua belah pihak akan mewujudkan
satu kedudukan sosial di sisi masyarakat di mana undang-undang akan memberikan
keistimewaan dari segi hak-hak dan kewajipan-kewajipan kepada suami dan isteri
(SM Creatney & JM Mason, 1997).
Perkahwinan dari segi undang-undang Islam pula ialah satu ikatan suci yang
dianjurkan oleh Islam untuk menghalalkan perhubungan dua insan daripada berlainan
jenis bagi mendapatkan keturunan yang sah di sisi Hukum Syara’. Ia adalah satu
ikatan perjanjian yang suci antara dua pihak melalui satu proses akad nikah yang
memenuhi keperluan hukum syarak ( Nor Aziah, 2006).
Dalam surah an-Nisa’ ayat 1, Allah s.w.t telah berfirman yang bermaksud:
15
“Wahai sekalian manusia bertakwalah kepada Tuhan kamu yang telah
menjadikan kamu (bermula) daripada diri yang satu (Adam) dan
menjadikan daripadanya (Adam) pasangan (isterinya Hawa) dan
membiakkan daripada kedua-duanya zuriat keturunan, lelaki dan
perempuan yang ramai.”
Agama Islam tidak menganggap perkahwinan itu hanya untuk memenuhi tuntutan
hawa nafsu sahaja tetapi sebagai satu ikatan yang luas yang merangkumi pelbagai
tanggungjawab dan tugas. Ini adalah kerana mengikut agama yang diwahyukan,
wanita itu bukanlah barang mainan kaum lelaki tetapi mereka adalah ciptaan yang
mempunyai moral dan rohani yang diamanahkan kepada kaum lelaki melalui
perjanjian luhur melalui satu ikatan perkahwinan yang sah di mana Allah s.w.t adalah
sebagai saksi untuknya.
Terdapat pelbagai ayat al-Quran yang memberitahu tentang maksud-maksud sesebuah
perkahwinan. Dalam surah ar-Rumm, ayat 21 Allah s.w.t telah berfirman:
“Dan di antara tanda-tanda kekuasaannya ialah dia menciptakan
untukmu isteri-isteri dari jenismu sendiri supaya kamu cenderung dan
merasa tenteram kepadanya dan dijadikannya di antaramu rasa kasih
sayang dan sesungguhnya pada yang demikian itu benar-benar terdapat
tanda-tanda bagi kaum yang berfikir.”
Ayat ini membawa maksud bahawa sesuatu perkahwinan adalah satu proses
penyatuan antara dua jiwa di antara lelaki dan perempuan.
16
Dalam ayat 189 surah al-A’raaf pula, Allah s.w.t telah berfirman:
“Dialah yang menciptakan kamu dari diri yang satu dan daripadanya
dia menciptakan isterinya agar dia merasa senang kepadanya”.
Dalam hadith Muslim, Anas r.a meriwayatkan bahawa beberapa sahabat Rasulullah
s.a.w telah bertanya kepada isteri-isteri Baginda s.a.w mengenai amalan baginda
semasa berseorangan diri. Seorang daripada sahabat-sahabat tersebut berkata: “Aku
tidak akan berkahwin. Seorang lagi berkata: Aku tidak akan makan daging. Seorang
yang lain pula berkata: Aku tidak akan berbaring di tempat tidur. Rasulullah s.a.w
telah bersabda maksudnya: Apakah yang terjadi kepada mereka ini yang berkata itu
dan ini sedangkan aku bersolat dan tidur juga. Aku berpuasa dan berbuka. Aku
mengahwini wanita juga. Barangsiapa yang berpaling dari sunnahku maka dia tidak
mempunyai perhubungan denganku.”
Perkahwinan bukan Islam bermaksud semua perkahwinan orang bukan Islam yang
didaftarkan atau dianggap telah didaftarkan di bawah Akta Membaharui Undang-
Undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976. Perkahwinan Islam pula bererti semua
perkahwinan yang melibatkan orang Islam termasuk ahli kitabiyyah yang didaftarkan
mengikut Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam yang berkuatkuasa di setiap
negeri (Ahmad Ibrahim, 2000). Bagi memutuskan seseorang itu Islam atau tidak,
pertimbangan perlu diberikan mengikut kriterium reputasi am tanpa membuat
sebarang percubaan untuk mempersoalkan keimanan, kepercayaan, kelakuan,
perangai, watak, perbuatan atau kemungkiran orang itu (Seksyen 5 Akta Undang-
undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984).
17
2.2.3 Perceraian /Pembubaran
Mengikut Kamus Dewan Bahasa (2002) pembubaran berasal daripada perkataan
bubar yang bermaksud cerai berai (perihal orang ramai yang berkumpul), berserak-
serak, habis, selesai. Perceraian pula berasal daripada perkataan cerai yang membawa
maksud pisah atau tidak bersama sebagai suami isteri lagi atau putus hubungan.
Perkataan bercerai pula bermaksud tidak bersatu atau putus hubungan atau pertalian
sebagai suami isteri.
2.3 Status Perkahwinan selepas pemelukan Islam
Terdapat perbezaan tentang status perkahwinan selepas pemelukan Islam dari aspek
undang-undang keluarga Sivil dan undang-undang keluarga Islam. Seksyen 51(1)
Akta Membaharui Undang-Undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976
memperuntukkan bahawa jika pihak kepada sesesuatu perkahwinan telah masuk
Islam, pihak yang satu lagi itu yang tidak masuk Islam boleh mempetisyen untuk
penceraian. Ini memberi maksud bahawa peruntukan ini memberikan kuasa kepada
pasangan yang tidak memeluk Islam untuk membuat keputusan samada ingin
membubarkan atau meneruskan perkahwinan.
Kedudukan undang-undang ini dapat dilihat dalam kes Eeswari Visualingam lwn
Government of Malaysia [1990] 1 MLJ 86 dan Douglas A Pedley lwn Majlis Ugama
Islam Pulau Pinang & Anor [1990] 2 MLJ 307. Dalam kedua-dua kes ini mahkamah
telah berdepan dengan isu sama ada pemelukan Islam pasangan bukan Islam akan
menyebabkan pasangan yang menukar agama itu akan serta merta tertakluk kepada
18
undang-undang Syariah atau mereka masih lagi berada di bawah bidangkuasa undang-
undang asal mereka iaitu undang-undang keluarga Islam.
Hakim dalam kedua-dua kes tersebut telah memutuskan bahawa apabila sesuatu
perkahwinan telah didaftarkan di bawah Akta Membaharui Undang-Undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976, kedua-dua pasangan akan tertakluk kepada
semua peruntukan di bawah Akta tersebut yang meliputi aspek pembubaran
perkahwinan dan juga tanggungjawab perkahwinan. Penukaran agama salah seorang
pasangan kepada Islam tidak akan memberi kesan kepada keesahan perkahwinan
bukan Islam tersebut. Fatwa Mufti juga tidak akan memberi sebarang kesan ke atas
perkahwinan tersebut (Muhammad Altaf, 1995).
Yang Arif Dato’ Faiza Thamby Chik , dalam kes Shamala Sathiyaseelan lwn Dr
Jeyaganesh C Mogarajah & Anor [2004] 2 MLJ 648, telah memutuskan bahawa
penukaran agama yang diperuntukkan dalam Seksyen 51 Akta Membaharui Undang-
undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 hanyalah alasan yang boleh digunakan
oleh pihak yang bukan Islam untuk membubarkan perkahwinannya. Penukaran agama
daripada Hindu kepada Islam tidak membubarkan perkahwinan mereka sebelum itu.
Majlis Fatwa Kebangsaan pada 16 Mac 1976 dalam Muzakarah Jawatankuasa Fatwa
ke-11 telah mengeluarkan fatwa mengenai kedudukan suami isteri yang sebelumnya
bukan beragama Islam kemudian salah seseorang bertindak memeluk Islam.
Berdasarkan fatwa tersebut pernikahan pasangan suami isteri yang bukan beragama
Islam akan terputus jika salah seorang daripadanya memeluk agama Islam tetapi jika
19
yang seorang lagi memeluk agama Islam juga dalam masa iddah maka pernikahan
mereka akan kekal seperti sebelumnya . (http://www.e-fatwa.gov.my)
Jumhur ulama Islam yang terdiri daripada Imam Syafii, Imam Malik dan Iman
Ahmad bin Hambal pula berpendapat bahawa perceraian akan berlaku setelah
isterinya habis tempoh iddah. Tetapi sekiranya isteri yang memeluk agama Islam
sebelum isterinya habis iddah, maka perkahwinan mereka masih kekal dan beliau
masih menjadi suami isteri yang sah. Jika keadaan lain dimana suami yang memeluk
agama Islam, tetapi tidak isterinya , perkahwinan mereka cuma akan kekal seperti
biasa jika isterinya adalah seorang wanita Kitabiyyah. Ini kerana wanita Kitabiyyah
boleh dikahwini oleh lelaki Islam (al-Zuhaily, 1989)
Terdapat peruntukan yang hampir sama dalam setiap enakmen-enakmen perundangan
keluarga Islam di Malaysia berhubung dengan pembubaran perkahwinan kerana salah
seorang daripada suami isteri memeluk Islam. Sebagai contoh Seksyen 46 sub-
seksyen (2) Akta Undang-Undang Keluarga Islam (Wilayah Persekutuan) 1984
menyatakan bahawa penukaran agama kepada Islam oleh mana-mana pasangan dalam
perkahwinan bukan Islam yang terdahulu tidak dengan sendirinya membubarkan
perkahwinan sehinggalah disahkan oleh mahkamah.
2.4 Implikasi terhadap Tanggungjawab Perkahwinan (Hak penjagaan anak dan
nafkah)
Banyak kritikan yang diterima terutama daripada NGO wanita yang menegaskan
bahawa ada kemungkinan salah seorang pasangan yang memeluk Islam menggunakan
20
agama sebagai salah satu cara untuk membalas dendam kepada pasangan yang enggan
memeluk Islam. Untuk menyelesaikan kekaburan tersebut hakim dalam kes Kung Lim
Siew Wan lwn Choong Chee Kuan [2003] 6 MLJ 260 telah memutuskan bahawa
semata-mata memeluk Islam tidak menyebabkan seseorang Islam tersebut bebas
daripada tanggungjawabnya di bawah Undang-undang Sivil. Defendan dalam kes ini
telah dihalang atau di ‘estop’ dari menggunakan identiti Islamnya semata-mata untuk
mengelakkan dari tanggungjawabnya dalam perkahwinan yang didaftarkan di bawah
Akta Membaharui Undang-Undang (Perkahwinan dan Perceraian)1976 (Noor Aziah,
2004).
2.4.1 Hak Penjagaan Anak
Selain kedudukan atau status perkahwinan, isu pertukaran agama itu juga
menimbulkan implikasi perebutan anak menyentuh hak penjagaan yang secara
langsung memberi kesan kepada agama anak-anak berkenaan.
Mengikut Mazhab Shafie, Undang-undang Islam memberikan hak pemeliharaan dan
penjagaan anak-anak yang masih kecil kepada ibu. Walau pun seksyen 82 Akta
Undang-Undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984 tidak
menyatakan dengan jelas tentang isu yang melibatkan kes pertukaran agama, tetapi
peruntukan tersebut memberi syarat bahawa hak penjagaan akan diberikan kepada
pasangan yang beragama Islam. Ibu yang tidak memeluk Islam akan hilang kelayakan
dan hak akan diberikan kepada orang seterusnya dalam senarai keutamaan mengikut
Undang-Undang Islam (Nuraisyah, 2004).
21
Walau bagaimanapun dari sudut aplikasi perundangan di Malaysia, akan wujud
kesukaran untuk menentukan hak penjagaan anak-anak. Ini kerana Mahkamah
Syariah tidak mempunyai bidangkuasa untuk mendengar permohonan penjagaan
anak-anak kerana ia melibatkan pihak bukan Islam. Hak penjagaan anak-anak bagi
pasangan bukan Islam telah di peruntukkan dalam Akta Penjagaan Kanak-Kanak
1961 (Akta 351) dan juga Akta Membaharui Undang-Undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976 di mana kedua-dua statut tidak boleh diterima pakai oleh orang
Islam.
Kekeliruan ini telah ditimbulkan dalam kes yang telah mendapat perhatian umum
iaitu kes Shamala Sathiyaseelan lwn Dr Jeyaganesh C Mogarajah & Anor [2004] 2
CLJ 416 di mana Mahkamah Tinggi Syariah Selangor dalam permohonan ‘ex-parte’
bertindak memberikan hak penjagaan anak-anak yang berumur 3 tahun setengah dan
10 bulan kepada pasangan yang memeluk Islam (suami). Pasangan yang tidak
memeluk Islam iaitu si isteri telah memfailkan tuntutan yang sama di Mahkamah
Tinggi Kuala Lumpur. Yang Arif Dato’ Faiza Thamby Chik dalam kes ini telah
berjaya menyelesaikan kes yang melibatkan penjagaan anak-anak dengan cara yang
paling baik sehingga peruntukan seksyen 51 Akta Membaharui Undang-Undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976 dipinda dengan memberikan hak pemeliharaan
secara bersama mengikut seksyen 5 Akta Penjagaan Kanak-kanak 1961 kepada ibu
dan bapa tetapi memberi kebenaran kepada anak-anak untuk tinggal bersama ibu
mereka yang tidak beragama Islam dengan beberapa syarat. Antara syaratnya adalah
tidak boleh mempengaruhi kepercayaan anak-anak yang kini adalah muallaf seperti
memberi makan benda-benda yang diharamkan oleh Islam seperti babi atau arak.
22
Dalam kes yang sama, Mahkamah Tinggi telah menyatakan bahawa perintah
hadhanah yang dikeluarkan oleh Mahkamah Tinggi Syariah tidak mengikat pasangan
yang bukan Islam kerana ia tidak mempunyai bidang kuasa terhadap bukan orang
Islam. Hakim Yang Arif Dato’ Faiza Thamby Chik telah menggunakan kebijaksanaan
beliau dengan mengaplikasikan peruntukan undang-undang yang sedia ada dalam
menyelesaikan permasalahan hak penjagaan anak yang tersepit antara ibubapa yang
berlainan agama (Noor Aziah, 2004).
2.4.2 Hak kepada nafkah
Implikasi penukaran agama ke atas pemberian nafkah kepada pasangan yang
membuat keputusan tidak mahu memeluk Islam serta anak-anak adalah antara isu
yang banyak dibawa ke mahkamah. Mahkamah dalam kes Tan Sung Mooi lwn Too
Miew Kim [1994] 3 CLJ 708 telah memutuskan bahawa suami yang memeluk Islam
tidak boleh melarikan diri daripada tanggungjawab perkahwinan atas alasan
penukaran agama kerana perkahwinan bukan Islam masih lagi sah di kaca mata
undang-undang. Oleh yang demikian, pasangan yang memeluk Islam atau suami
masih lagi tertakluk kepada peruntukan yang berkaitan pembahagian harta dan nafkah
di bawah seksyen 77 Akta Membaharui Undang-Undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976 .
Hak ini adalah bersesuaian dengan Undang-undang Islam di mana suami yang
membubarkan perkahwinan masih lagi bertanggungjawab untuk menyediakan
keperluan dan nafkah kepada anak-anak hasil daripada perkahwinan tersebut dan juga
23
menyediakan nafkah kepada bekas pasangan ketika dalam tempoh iddah (Nuraisyah,
2004).
2.5 Bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil
Berlakunya campurtangan Mahkamah Sivil terhadap keputusan Mahkamah Syariah
atau perkara yang melibatkan orang Islam dan undang-undang Islam bukanlah satu
perkara baru sistem perundangan Malaysia kerana Malaysia mewarisi sistem
perundangan Inggeris. Untuk menyelesaikan pertindihan bidangkuasa yang berlaku,
kerajaan melalui pindaan undang-undang Akta A704/88 yang berkuatkuasa pada 10
Ogos 1988 telah mengambil inisiatif untuk menaikkan kedudukan Mahkamah Syariah
dengan membuat pindaan kepada Perkara 121 Perlembagaan Persekutuan yang secara
jelas memisahkan pentadbiran Undang-undang Syariah dan Undang-undang Sivil.
Perkara 121(1A) telah dimasukkan ke dalam Perlembagaan Malaysia yang
menyatakan bahawa Mahkamah Tinggi tidak akan mempunyai bidangkuasa
berkenaan dengan apa-apa perkara yang berada di dalam bidangkuasa Mahkamah
Syariah.
Tafsiran pindaan di atas dapat dilihat dalam kes Mohamed Habibullah bin Mahmood
lwn Faridah Dato Talib [1992] 2 MLJ 793 apabila Mahkamah Agung telah
memutuskan bahawa Mahkamah Tinggi tidak mempunyai bidangkuasa untuk
mendengar permohonan perintah tegahan dari seorang wanita Islam terhadap
suaminya yang juga beragama Islam dari mengganggu beliau dan keluarga.
24
Walau bagaimanapun, pindaan kepada perkara 121 (1A) Perlembagaan Persekutuan
tersebut masih belum dapat menyelesaikan pertelingkahan yang wujud dalam undang-
undang keluarga dalam kes penukaran agama salah seorang pasangan. Berdasarkan
peruntukan undang-undang tersebut, Mahkamah Syariah hanya mempunyai kuasa
untuk mendengar kes yang melibatkan orang Islam semata-mata kerana semua kes
yang melibatkan orang bukan Islam adalah hak eksklusif Mahkamah Tinggi.
Implikasinya yang berlaku adalah semua kes yang melibatkan orang bukan Islam
terutamanya kes pembubaran perkahwinan atas sebab penukaran agama ini tidak
dapat dibawa untuk dibicarakan di Mahkamah Syariah. Pasangan yang memeluk
Islam juga tidak boleh mempetisyen pembubaran perkahwinan di Mahkamah Sivil
kerana seksyen 3 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian)
1976 dengan jelas mengecualikan orang Islam untuk menerimapakai peruntukan
dalam Akta tersebut. Seksyen 51 Akta yang sama pula hanya memberikan hak untuk
memfailkan petisyen pembubaran kepada pasangan yang tidak memeluk agama Islam.
Ketiadaan peruntukan yang jelas dan kekaburan undang-undang ini telah meletakkan
pasangan yang memeluk Islam dalam kesukaran kerana beliau tidak ada hak untuk
memutuskan ikatan perkahwinan yang sudah tidak dapat diselamatkan lagi kerana
pertukaran agama (Ahmad Ibrahim, 1990).
25
BAB 3
METODOLOGI KAJIAN
3.1 Rekabentuk Kajian
Kajian ini merupakan kajian perundangan (legal research) yang berbentuk kualitatif
sepenuhnya. Secara umumnya kaedah yang digunakan dalam kajian ini ialah kaedah
berbentuk tradisional. Mahdi Zahra(1998) telah menjelaskan bahawa kaedah kajian
perundangan tradisional atau konvensional ini sebenarnya adalah suatu proses untuk
menyatakan (stating), menginterpretasikan (interpreting) atau menerangkan undang-
undang sedia ada (clarifying the existing law) di dalam sesuatu bidang perundangan
itu.
Menurut Mahdi Zahra(1998), kaedah konvensional adalah satu cara pengendalian
kajian perundangan melalui cara-cara berikut:
1. mengenalpasti prinsip dan peraturan atau kaedah yang berkaitan (menyemak
kes-kes, statut-statut, laporan perundangan dan lain-lain)
2. menganalisa dan menjelaskan satu prinsip dan peraturan atau kaedah
3. mengenalpasti hubungan antara elemen-elemen dan peraturan atau kaedah
4. mengenalpasti hubungan antara peraturan atau kaedah dan prinsip di dalam
disiplin undang-undang.
Walker (1997) telah mengenalpasti empat perkara utama yang biasanya digunakan
dalam sesuatu kajian undang-undang iaitu:
26
1. Analisa: menganalisa suatu permasalahan yang timbul dan memastikan
peraturan-peraturan yang terpakai kepada permasalahan itu
2. Sejarah: memastikan bagaimana dan kenapa peraturan-peraturan itu diterima
3. Falsafah: mempertimbangkan sama ada peraturan-peraturan itu adalah
konsisten dengan keperluan masyarakat
4. Perbandingan: melihat bagaimana sesuatu isu perundangan itu diatasi oleh dua
negara atau lebih yang mempunyai sistem perundangan yang berbeza.
Sesuatu kajian perundangan biasanya melibatkan penyelidikan secara sistematik ke
atas isu-isu perundangan yang baru dan terkini dengan menggunakan keaslian dan
kreativiti yang tinggi. Kajian seumpama ini mesti dijalankan secara berhati-hati agar
ia menggambarkan perancangan yang sistematik, penyiasatan, pemerhatian, analisa
dan teknik yang kritikal.
Temubual bersemuka tidak berstruktur telah dilakukan dengan beberapa orang pakar
dalam bidang yang berkenaan untuk mendapatkan maklumat yang dikehendaki
(Anwarul Yaqin, 2007). Lincoln & Guba (1989) menyarankan bahawa kaedah ini
bersesuaian bagi memahami satu fenomena apabila ia berlaku, tanpa hipotesis,
kawalan eksperimen ataupun pengasingan dan manipulasi angkubah.
Antara kaedah penyelidikan berbentuk tradisional yang telah digunakan adalah
dengan membuat penelitian kepada peruntukan-peruntukan dalam statut-statut
berkaitan. Antaranya adalah seksyen 3, 4, 8, 51, 76, 77, 81, 82 dan 83 Akta
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Penceraian) 1976, beberapa
peruntukan dalam enakmen perundangan keluarga Islam setiap negeri di Malaysia
27
khususnya seksyen 2, 10 dan 46 Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-
wilayah Persekutuan) 1984, dan juga Perkara 3, 11 dan 121(1A) Perlembagaan
Malaysia. Selain itu, penyelidik akan meneliti kes-kes terdahulu yang telah
diputuskan oleh mahkamah.
Mengikut Wu Min Aun (2005), undang-undang yang dibuat oleh para hakim dan
badan perundangan adalah berkaitan antara satu sama lain. Apabila Parlimen
membuat sesuatu undang-undang itu, adalah menjadi tanggungjawab para hakim
untuk mentafsirkan undang-undang tersebut. Keputusan yang dibuat oleh para hakim
yang memberi kesan kepada peruntukan statut tersebut dan akan menjadi keputusan
duluan yang mengikat. Doktrin ini adalah sangat penting di dalam metod kajian
perundangan dan ianya adalah suatu keperluan dalam menganalisa sesuatu kes itu.
Pada dasarnya, doktrin ini menyatakan yang mahkamah rendah adalah terikat dengan
keputusan terdahulu yang dibuat oleh mahkamah lebih tinggi hierarkinya (McLeod,
1993).
Berdasarkan pandangan yang lebih luas, kaedah ini boleh dirumuskan secara amnya
sebagai suatu pernyataan bahawa kes-kes yang sama perlu diputuskan mengikut
kaedah yang sama, terutamanya berdasarkan kepada dua usul: Pertamanya adalah
konsistensi adalah elemen penting dalam keadilan; dan keduanya dengan mengikuti
keputusan-keputusan terdahulu, ianya akan menambahbaik kecekapan kerana dapat
mengelak hujah yang sama diulang.
28
3.2 Skop Kajian
Kajian ini dijalankan bagi mengenalpasti kedudukan sesebuah perkahwinan dari sudut
undang-undang selepas berlakunya pertukaran agama oleh salah seorang pasangan
dan peruntukan yang disediakan oleh undang-undang berhubung dengan
tanggungjawab perkahwinan yang meliputi isu penjagaan dan nafkah anak-anak yang
terlibat dalam situasi perkahwinan tersebut. Selain itu kajian ini juga membincangkan
tentang bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil bagi kes-kes yang
melibatkan perkahwinan orang Islam dan juga bukan Islam.
Kajian ini hanya mengkhususkan kepada situasi pertukaran agama pasangan kepada
Islam dan tidak termasuk isu murtad atau pertukaran agama keluar daripada Islam
berdasarkan peruntukan-peruntukan undang-undang dan kes-kes yang telah
diputuskan oleh mahkamah. Perbincangan akan dibuat berdasarkan undang-undang
Islam, enakmen-enakmen keluarga Islam dan undang-undang keluarga sivil di
Malaysia.
3.3 Kaedah pengutipan data
Dalam kajian ini penyelidik membuat pengutipan data melalui penyelidikan
perpustakaan. Data yang digunakan adalah terdiri daripada data primer dan data
sekunder.
29
(a) Data Primer
Data Primer adalah data yang diperolehi daripada sumber terus, autoritatif dan tidak
dipengaruhi oleh mana-mana pandangan atau pendapat seseorang (Chatterjee, 2000).
Penyelidik akan merujuk kepada data primer yang terkandung dalam Al-Quran dan
tafsirnya untuk mendapatkan kedudukan perkahwinan selepas pemelukan Islam
mengikut Undang-undang Islam dan juga peruntukan dalam statut-statut yang
berkaitan khususnya Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976 dan juga enakmen-enakmen perundangan keluarga Islam setiap
negeri untuk mendapatkan kedudukan perkahwinan tersebut di Malaysia.
Walau bagaimanapun untuk tujuan penyelidikan ini, penyelidik akan membuat
rujukan utama kepada Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah
Persekutuan) 1984 yang pada amnya model kepada Enakmen- enakmen keluarga
Islam di negeri-negeri lain di Malaysia. Rujukan kepada enakmen-enakmen keluarga
Islam negeri lain hanya akan dibuat jika ia difikirkan perlu dan penting bagi tujuan
perbandingan. Rujukan terus kepada kes-kes yang telah diputuskan oleh mahkamah
juga digunakan untuk memperolehi data primer.
(b)Data Sekunder
Data Sekunder diperolehi daripada sumber yang bukan prima, seperti pandangan
daripada pakar, buku, artikel yang diterbitkan (Chatterjee, 2000). Penyelidik telah
mendapatkan data sekunder daripada laporan kes-kes yang telah diputuskan oleh
mahkamah, dokumen-dokumen perundangan, laporan persidangan parlimen
30
(hansard), artikel-artikel atau jurnal-jurnal undang-undang sama ada secara bercetak
atau atas talian dan juga buku teks undang-undang yang didapati dari perpustakaan
serta pusat sumber berikut:
1. Perpustakaan Sultanah Bahiyah Universiti Utara Malaysia
2. Perpustakaan Universiti Islam Antarabangsa Malaysia
3. Perpustakaan Undang-Undang Universiti Malaya
4. Perpustakaan Universiti Kebangsaan Malaysia
3.4 Penganalisaan Data
Kajian ini adalah suatu penyelidikan berbentuk diskriptif. Penganalisaan data dibuat
secara kritikal bersesuaian dengan kaedah penyelidikan kualitatif mengikut objektif-
objektif kajian.
Kaedah-kaedah yang digunakan bagi menganalisa data daripada sumber-sumber yang
diperolehi adalah seperti berikut
1. Statut
Bagi menganalisis peruntukan dalam statut, penyelidik telah menggunakan
beberapa teknik-teknik pentafsiran undang-undang yang telah dikenal pasti.
Teknik-teknik pentafsiran undang-undang terdiri daripada literal rule, golden rule,
mischief rule dan purposive approach (Ahmad Ibrahim Mohamed Ibrahim,
Ahilemah Joned, 1987 dan Wu Min Aun, 2005).
31
Anwarul Yaqin (2007) telah membincangkan penggunaan teknik-teknik tersebut
seperti berikut:
a. Kaedah Literal (Literal Rule)
Kaedah ini mengandaikan bahawa makna dan maksud badan perundangan
telah dinyatakan dengan berkesan melalui perkataan-perkataan yang
digunakan di dalam Akta yang ditafsirkan. Kaedah ini digunapakai apabila
sesuatu perkataan dalam statut adalah jelas dan nyata. Maka ia sepatutnya
dibaca dan diaplikasikan mengikut maknanya yang biasa.
b. Kaedah Keemasan (Golden Rule)
Kaedah ini akan digunakan apabila perkataan-perkataan sesuatu statut
adalah biasa tetapi apabila ia diaplikasikan akan menghasilkan sesuatu
yang tidak masuk akal ataupun mendatangkan ketidakadilan. Kaedah ini
akan mengelakkan aplikasi yang tegas mengikut makna perkataan yang
biasa yang digunakan di dalam sesuatu statut itu dan aplikasi itu akan
membawa keputusan yang tidak masuk akal.
Kaedah ini pada hakikatnya merupakan suatu ubahsuaian kepada kaedah
literal. Ia digunakan untuk memahami makan sesebuah statut dengan
mengambil makna biasa perkataan-perkataan yang digunakan itu dan
berpegang teguh kepada makna itu, kecuali jika perkataan itu membawa
kepada ketidakmunasabahan atau percanggahan dengan beberapa bahagian
statut itu. Oleh itu, makna suatu perkataan itu perlu diperluaskan supaya
mencapai tujuan sebenar badan perundangan.
32
c. Kaedah Kemudharatan (The Mischief Rule)
Kaedah ini biasanya digunapakai apabila makna sesuatu peruntukan adalah
kabur dan tidak dapat dipastikan objektifnya, maka ia akan melihat apakah
niat disebalik perundangan berkenaan. Dalam erti kata lain, sesetengah
perkataan di dalam seksyen adalah kabur dan menimbulkan keraguan.
Oleh itu keseluruhan statut perlu dibaca untuk mengetahui maksud badan
perundangan
d. Kaedah Pendekatan Tujuan ( Purposive Approach)
Kaedah ini pula berfungsi untuk menafsirkan statut dengan merujuk
kepada tujuan sesuatu statut itu digubal. Kaedah ini memberikan
penekanan dengan memberi kesan kepada tujuan badan perundangan
menggubal sesuatu statut itu. Ini bermakna peruntukan-peruntukan statut
ditafsirkan dengan memberi kesan kepada niat penggubal undang-undang.
Ini merupakan kaedah yang sangat umum kerana ia meliputi semua kaedah
diatas. Ia juga merupakan satu kaedah yang telah lama digunakan oleh
mahkamah di mana suautu statut itu perlu ditafsir menurut maksud badan
perundangan dengan melihat tujuan statut itu digubal.
2. Kes- kes yang telah diputuskan oleh mahkamah
Bagi mendapatkan data daripada kes-kes yang telah diputuskan, doktrin duluan
mengikat (Doctrine of Judicial Precedent atau Stare Decisis) telah digunakan.
Menurut prinsip ini, sekiranya tiada peruntukan undang-undang secara bertulis
33
mengenai sesuatu perkara, mahkamah hendaklah memakai prinsip-prinsip
undang-undang yang terdapat di dalam keputusan mahkamah yang lebih tinggi
daripadanya (Ahmad Mohamed Ibrahim, Ahilamed Joned, 1987).
Walau bagaimanapun, prinsip undang-undang yang mengikat itu perlulah
diperolehi daripada keputusan-keputusan atau penghakiman yang dibuat oleh
hakim dalam bentuk ratio decindi dan bukannya dalam bentuk obiter dicta.
Terdapat perbezaan kepada kedua-dua istilah tersebut. Menurut Abdul Monir
Yaacob(1989), ratio decindi merujuk kepada alasan bagi suatu keputusan yang
dibuat oleh hakim (reason of decision) manakala obiter dicta pula merupakan
mana-mana kenyataan undang-undang yang dibuat mengikut pandangan hakim
dan bukan sebahagian daripada ratio decidendi atau keputusan penghakiman.
34
BAB 4
HASIL KAJIAN
4.1 Pengenalan
Pertukaran agama daripada satu agama kepada satu agama yang lain merupakan satu
perkara yang boleh berlaku dalam sesebuah masyarakat berbilang kaum seperti di
Malaysia. Menurut Perkara 3 Perlembagaan Persekutuan, Islam telah diiktiraf sebagai
agama rasmi bagi Persekutuan Malaysia dan pada masa yang sama agama -agama lain
boleh diamalkan dengan aman dan damai di mana-mana bahagian di Malaysia.
Namun begitu, semua penduduk di Malaysia telah dijamin hak untuk menganuti dan
mengamalkan agama mereka secara bebas di Malaysia di bawah Perkara 11
Perlembagaan Persekutuan.
Kedudukan agama Islam sebagai agama rasmi Malaysia telah diiktiraf dalam kes
Ramah lwn Laton (1927) 6 FMSLR 128 yang telah diputuskan oleh hakim berbangsa
Inggeris. Dalam kes ini, mahkamah rayuan secara majoritinya bersetuju bahawa
Undang-undang Islam bukanlah undang-undang luar tetapi adalah undang-undang
tempatan ini (law of the land) dan menjadi tugas setiap hakim untuk menggunapakai
undang-undang tersebut. Berdasarkan keputusan ini, jika hakim-hakim dapat
menterjemahkan kepada satu amalan, ia akan membawa maksud bahawa undang-
undang Islam seharusnya dilaksanakan di mahkamah-mahkamah sivil di Malaysia.
Kes yang sering disebut di dalam perbincangan mengenai Islam di dalam
Perlembagaan Malaysia ialah kes Che Omar bin Che Soh lwn PendakwaRaya [1988]
2 MLJ 55. Kes ini memutuskan bahawa kedudukan undang-undang Islam terbatas
35
kepada hal-hal peribadi seperti nikah kahwin, cerai dan penjagaan anak. Mahkamah
juga mengatakan bahawa perlembagaan mengekalkan kedudukan undang-undang
sekular. Keputusan ini dibuat terhadap tindakan mencabar keesahan undang-undang
dadah yang didakwa tidak mengikut ajaran Islam dan dengan itu bertentangan dengan
perlembagaan. Mahkamah menolak hujah ini kerana mahkamah memutuskan bahawa
Syariah bukan undang-undang utama persekutuan (Abdul Aziz Bari, 2005).
Di dalam kes Che Omar bin Che Soh lwn PendakwaRaya [1988] 2 MLJ 55, Syariah
cuba dihujahkan sebagai undang-undang utama untuk mengisytiharkan undang-
undang yang diluluskan oleh parlimen sebagai tidak sah. Mungkin boleh dikatakan
bahawa kes ini sebenarnya tidaklah menolak kedudukan Islam umumnya dan Syariah
khususnya. Kes tersebut cuma mengatakan bahawa kedudukan undang-undang Islam
terbatas. Tetapi penghakiman mahkamah yang memutuskan bahawa perlembagaan
mengekalkan dikotomi antara undang-undang sekular dan Islam boleh dipersoalkan.
Ini kerana mahkamah tidak menunjukkan dengan jelas bagaimana Perkara 160(2)
Perlembagaan Persekutuan berbuat demikian. Hanya kerana undang-undang Islam
atau Syariah tidak disebut sebagai sumber undang-undang secara amnya itu tidak
membawa maksud bahawa Syariah tidak mempunyai tempat di Malaysia. Seperti
yang disebutkan di atas tadi Islam masih boleh diserapkan ke dalam sistem
perlembagaan dan perundangan kita melalui proses pembuatan undang-undang biasa
di parlimen (Abdul Aziz Bari, 2005).
Sementara itu ada keputusan-keputusan mahkamah yang menghukumkan bahawa
Islam mengatasi agama-agama lain. Ini mewakili aliran yang lebih mutakhir di dalam
jurisprudens mengenai kedudukan Islam di dalam perlembagaan seperti di dalam kes
36
Meor Atiqulrahman bin Ishak lwn Fatimah bte Sihi [2000] 5 MLJ 375 dan Lina Joy
lwn Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan dan lain-lain [2005] 4 CLJ 666. Kes-
kes ini bagaimanapun lebih bertumpu kepada hak kebebebasan beragama dan bukan
kedudukan Islam dalam perlembagaan.
4.2 Status Perkahwinan selepas pemelukan Islam
Penyelidik akan membincangkan kedudukan atau status perkahwinan setelah
berlakunya penukaran agama daripada dua sudut yang berbeza. Pertamanya,
kedudukan di bawah Undang-undang Islam dan keduanya dari sudut pemakaian
Undang-undang di Malaysia iaitu di bawah Enakmen keluarga Islam di setiap negeri
dan undang-undang kekeluargaan sivil di bawah Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan & Perceraian) 1976.
4.2.1 Kedudukan di bawah Undang-undang Islam
Semua penganut agama Islam tidak dibenarkan dan ditegah sama sekali untuk
melangsungkan perkahwinan dengan orang musyrik tanpa mengira sama ada dia
adalah penyembah berhala, murtad ataupun penyembah lembu atau haiwan lain
ataupun penyembah pokok atau batu. Perintah tegahan ini boleh di dapati daripada
firman Allah s.w.t dalam kitab suci al-Quran, surah al-Baqarah 2:221 yang berbunyi:
“Janganlah kamu kahwini perempuan Musyrik, kecuali jika mereka
beriman. Sesungguhnya hamba sahaya yang beriman itu lebih baik
daripada perempuan yang musyrik, meskipun dia menakjubkan kamu
dan janganlah kamu kahwinkan (perempuan Islam) dengan lelaki
37
musyrik kecuali jika mereka beriman. Sesungguhnya hamba lelaki
yang beriman itu lebih baik daripada lelaki Musyrik, meskipun dia
menakjubkan kamu. Mereka menyeru ke dalam neraka sedangkan
Allah menyeru ke dalam syurga dan kepada keampunan dengan izin-
Nya. Allah menyatakan ayat-Nya kepada manusia, mudah-mudahan
mereka menerima peringatan.”
Abdullah Yusuf Ali (1992) telah mentafsirkan ayat diatas dengan merujuk kepada
perkahwinan adalah satu perhubungan rohani dicantum dengan suatu hubungan
fizikal. Jika agama menjadi pengaruh yang kuat di dalam kehidupan kedua-dua belah
pihak atau sebelah pihak, perbezaan di dalam perkara yang oenting itu semestinya
akan menjejas kehidupan mereka melebihi perbezaan dari aspek keturunan, bangsa,
pangkat atau status. Oleh itu memanglah wajar bagi pihak-pihak yang hendak
berkahwin seharusnya mempunyai pandangan yang sama dari segi agama pegangan
dan kepercayaan.
Najibah(2006) menyatakan bahawa Ulama Islam berpendapat bahawa perkahwinan
sedemikian boleh membawa kesan negatif terutamanya daripada sudut akidah jika
bapa yang merupakan wali kepada anak-anak bukan beragama Islam. Kebahagiaan
rumahtangga seperti yang dituntut oleh agama akan terjejas disebabkan berlainan
kepercayaan.
Oleh itu, apabila seseorang isteri memeluk Islam tetapi suaminya tidak dan masih
kekal dalam agama asalnya, mengikut pendapat Ibn Abbas berlaku pembubaran
perkahwinan di antara mereka. Perceraian di antara kedua-duanya bermula dari saat si
38
isteri memeluk agama Islam dan si suami telah diajak untuk bersama-sama memeluk
Islam tetapi enggan mematuhinya.
Imam Malik, Imam Syafie dan Imam Ahmad Ibn Hanbal pula berpendapat bahawa
perceraian kedua-dua pasangan tersebut berlaku selepas tempoh iddah si isteri tamat.
Sekiranya si suami membuat keputusan untuk memeluk Islam sebelum tempoh iddah
isterinya tamat, maka perkahwinan mereka masih sah dan kekal sebagai suami isteri
yang sah di sisi Islam (Salleh, 2003).
Dalam erti kata lain perkahwinan yang dilangsungkan mengikut agama terdahulu
diiktiraf oleh Islam walaupun setelah mereka bertukar agama. Dengan itu, mereka
tidak perlu dinikahkan semula dengan akad yang baru (Najibah, 2006). Sebagai
contoh dalam isu yang melibatkan poligami, apabila seorang sahabat bernama Ghilan
yang mempunyai lebih daripada empat orang isteri. Setelah memeluk Islam,
Rasulullah menyuruh beliau memilih hanya empat orang isteri dan menceraikan yang
selebihnya tanpa perlu mengadakan akad baru (al-Zuhaily, 1989).
Walau bagaimanapun kedudukan adalah berbeza jika si suami yang memeluk Islam .
Penyelidik mendapati bahawa perkahwinan lelaki Islam dengan wanita bukan
beragama Islam tetapi terdiri daripada golongan yang dipanggil ’ahli kitab atau
Kitabiyyah adalah dibenarkan dalam Islam . Ini bermaksud, jika suami sahaja yang
memeluk Islam, tetapi isterinya tidak, dan isterinya pula adalah seorang wanita
Kitabiyyah, maka perkahwinan antara mereka akan kekal seperti asalnya, walaupun si
isteri kekal dalam agamanya yang asal. Walau bagaimanapun jika si isteri bukan dari
39
wanita Kitabiyyah, dia hendaklah diajak memeluk agama Islam dan sekiranya enggan,
maka Kadi hendaklah membubarkan perkahwinan mereka.
Perintah perkahwinan dengan wanita ahli kitab dibenarkan oleh Islam berdasarkan
perintah Allah dalam al-Quran, surah al-Maidah 5: 5 seperti berikut:
“Pada hari ini dihalalkan bagimu yang baik-baik. Makanan
(sembelihan) orang-orang yang diberi al-Kitab itu halal bagimu, dan
makanan kamu halal (pula) bagi mereka. (Dan dihalalkan mengahwini)
wanita-wanita yang menjaga kehormatan di antara wanita-wanita yang
menjaga kehormatan di anatara wanita-wanita yang beriman dan
wanita-wanita yang menjaga kehormatan di antara orang-orang yang
diberi al-Kitab sebelum kamu bila kamu dibayarkan mas kahwinnya
kepada mereka sedangkan kamu menjadi orang suci, bukan berzina
dan bukan pula mengambil teman rahsia.”
Jumhur ulama’ ahli Sunnah wal Jamaah bersependapat bahawa perkahwinan dengan
perempuan Yahudi dan Kristian yang termasuk dalam definisi Kitabiyyah dibenarkan
dalam Islam kerana ini diamalkan oleh para sahabat Rasulullah s.a.w. seperti
Sayyidina Uthman, Talhah, Ibnu Abbas dan Huzaifah. Ia juga diamalkan oleh
golongan tabi’in seperti Said bin al-Musayyib, Said bin Jubair, Al Hassan, Mujahid,
Tawats, Akramah dan lain-lain (Abdul Rahman I’Doi, 2003).
Secara umumnya, ahli kitab adalah orang Yahudi dan Kristian yang beriman kepada
kitab Allah seperti kitab Taurat yang diturunkan kepada Nabi Musa dan kitab Injil
40
yang diturunkan kepada Nabi Isa. Imam Nawawi daripada Mazhab Shafie dalam
kitabnya Minhaj At-Talibin (t.t) telah menyatakan bahawa ;
“Seorang apabila Islam dari mana-mana agama lain yang diterima
masuk Islam apabila ia berkahwin dengan perempuan yang mengikut
agama yang mempunyai kitab suci, boleh terus menyimpannya sebagai
isterinya; akan tetapi jika perempuan itu menyembah berhala atau api
dan tidak memasuki Islam bersamanya, perpisahan hendaklah berlaku
serta merta, apabila perkahwinan itu belum berlaku persetubuhan. Jika
telah ada persetubuhan, perlanjutan perkahwinan itu bergantung sama
ada perempuan itu memeluk Islam sebelum tamat iddahnya. Jika
pemelukan Islam tidak berlaku sebelum habis tenpoh iddahnya,
perkahwinan itu dianggap terbubar dari masa pemelukan Islam
suaminya. Kaedah yang sama dipakai apabila isteri yang masuk Islam
sedangkan suami terus berada di dalam agama terdahulu. Sebaliknya
jika kedua-dua pihak memeluk Islam pada masa yang sama,
perkahwinan mereka akan kekal sah tanpa perlu kepada sebarang
majlis akad yang baru.”
Mengikut pendapat yang sahih, wanita Kitabiyyah yang boleh dikahwini ialah
perempuan bangsa Yahudi atau Nasrani (kristian) dari keturunan yang memeluk Islam
tersebut sebelum dimansuhkan dan diubah. Namun begitu ada yang berpendapat
boleh juga dikahwini perempuan-perempuan Kitabiyyah dari keturunan yang
menganut agama tersebut sebelum ia dimansuhkan sekalipun selepas ia diubah. Tetapi
mengikut pendapat yang lebih sahih adalah ditegah bagi seseorang Muslim
41
mengahwini perempuan Kitabiyyah yang menganuti agama tersebut selepas ia diubah
(al-Zuhaily,1989).
4.2.2 Kedudukan di bawah Enakmen-enakmen Perundangan Keluarga Islam di
Malaysia
Peruntukan yang mengawal undang-undang keluarga Islam di Malaysia adalah di
bawah bidangkuasa setiap negeri. Setiap negeri di Malaysia mempunyai enakmen dan
peruntukan yang tersendiri mengenai isu kekeluargaan dan status perkahwinan jika
berlaku penukaran agama dalam Islam.
Di bawah kontrak undang-undang Islam, wanita Islam tidak boleh sama sekali
melakukan perkahwinan yang sah dengan lelaki yang tidak menganut agama Islam.
Sebaliknya perkahwinan di antara lelaki Islam dengan wanita Kitabiyyah, umpamanya
wanita Yahudi atau Kristian yang mempercayai kewujudan kitab suci yang
diwahyukannya adalah dianggap sah di sisi agama Islam (Ahmad Ibrahim, 1965).
Takrif Kitabiyyah di dalam Mazhab Shafie telah diterima secara ketat di Malaysia .
Penyelidik mendapati tidak semua enakmen keluarga Islam di setiap negeri di
Malaysia memberikan definisi wanita Kitabiyyah walaupun secara keseluruhannya
seksyen 10 bagi setiap enakmen negeri memperuntukkan bahawa perkahwinan
dengan wanita Kitabiyyah adalah dibenarkan dan sah dalam Islam. Antara negeri-
negeri yang tidak mempunyai definisi Kitabiyyah dalam seksyen tafsirannya adalah
Kelantan, Johor, Pahang, Perak, Negeri Sembilan, Selangor dan Melaka.
42
Seksyen 2 Akta Undang-Undang Keluarga Islam (Wilayah Persekutuan) 1984,
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Pulau Pinang) 2004 dan juga
Enakmen Undang-Undang Pentadbiran Keluarga Islam 1985 bagi negeri Terengganu
masing-masing telah mendefinisikan Kitabiyyah sebagai;
(a) seorang perempuan dari keturunan Bani Ya’qub; atau
(b) seorang perempuan Nasrani dari keturunan orang Nasrani sebelum
Nabi Muhammad menjadi Rasul; atau
(c) seorang perempuan Yahudi dari keturunan orang Yahudi sebelum
Nabi Isa menjadi Rasul;
Manakala seksyen 2 Enakmen Pentadbiran Undang-Undang Keluarga Islam 1991
bagi negeri Perlis pula mentakrifkan Kitabiyyah sebagai membawa erti seorang
perempuan yang beragama Yahudi yang mengikut ajaran Taurah atau seorang
perempuan yang beragama Nasrani yang mengikut ajaran Injil.
Mahkamah Syariah Singapura dalam satu kes yang tidak dilaporkan Abdul Razak lwn
Lisia binti Mandaqie alias Maria Menado[1964] telah mengisytiharkan bahawa
perkahwinan di antara plaintif dan defendan menjadi tidak sah di bawah Undang-
undang Islam menurut Mazhab Shafie. Alasan yang telah diberikan oleh hakim adalah
defendan sebelum upacara perkahwinan tersebut dilangsungkan merupakan penganut
agama kristian dan keturunan beliau telah menjadi penganut agama kristian selepas
kedatangan Nabi Muhammad s.a.w.
Penghakiman di atas telah mengambil kira makna Kitabiyyah menurut pandangan
yang diberikan oleh Ibnu Hajr (Hamid Jusoh, 1992) di mana beliau telah mengatakan
bahawa;
43
“Wanita Kristian atau Yahudi yang keturunan mereka diragui sama ada
menganut agama tersebut selepas kedatangan Nabi Muhammad s.a.w.
atau menganut agama Yahudi selepas kedatangan Nabi Isa a.s. atau
mereka yang agamanya diragui sama ada dianuti sebelum atau selepas
kedatangan Nabi Muhammad s.a.w atau sebelum atau selepas
kedatangan Nabi Isa a.s adalah dilarang untuk dikahwini oleh orang
Islam.”
Majlis Hal Ehwal Agama Islam Kebangsaan yang bersidang pada 13 Ogos 1977 telah
sebulat suara mengeluarkan fatwa yang menyatakan bahawa adalah tidak menjadi satu
kesalahan undang-undang untuk mengahwini Kitabiyyah. Sebaliknya adalah satu
kesalahan undang-undang untuk mengahwini wanita Yahudi atau Kristian yang bukan
termasuk dalam golongan Kitabiyyah (Hamid Jusoh, 1992). Majlis yang sama telah
mendefinisikan Kitabiyyah sebagai wanita Yahudi atau Kristian yang berketurunan
Nabi Yaa’kub a.s sekiranya keturunannya tidak menganut agama (Kristian atau
Yahudi) setelah ia terbatal dengan kedatangan agama-agama terkemudian atau
bukan merupakan keturunan Nabi Ya’kub a.s sekiranya keturunannya menganut
agama tersebut ia terbatal dengan kedatangan agama Islam.
Oleh itu, kita boleh rumuskan bahawa keesahan sesebuah perkahwinan itu bergantung
kepada keesahan wanita Kitabiyyah mengikut definisi undang-undang Islam.
Terdapat perbezaan antara undang-undang Islam dengan Enakmen-enakmen
perundangan keluarga Islam di Malaysia mengenai status perkahwinan selepas
berlakunya penukaran agama. Secara umumnya, semua enakmen keluarga Islam di
44
Malaysia kecuali negeri Kedah mempunyai peruntukan mengenai pembubaran
perkahwinan disebabkan pertukaran agama di bawah subseksyen (2) seksyen atau
fasal 46.
Kesemua enakmen-enakmen perundangan keluarga Islam negeri secara umumnya
telah memperuntukkan bahawa apabila salah seorang daripada pasangan suami isteri
daripada perkahwinan bukan Islam memeluk agama Islam, pembubaran perkahwinan
tidak boleh berkuatkuasa dengan sendirinya sehinggalah ia disahkan oleh mahkamah.
Sebagai contoh seksyen 46 subseksyen (2) Akta Undang-Undang Keluarga Islam
(Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984 memperuntukan bahawa ;
“Jika salah satu pihak kepada sesuatu perkahwinan bukan Islam
memeluk agama Islam, maka perbuatan yang demikian tidak boleh
dengan sendirinya berkuat kuasa membubarkan perkahwinan itu
melainkan dan sehingga disahkan sedemikian oleh Mahkamah”.
Perkataan “mahkamah” dalam seksyen tersebut merujuk kepada Mahkamah Rendah
Syariah atau Mahkamah Tinggi Syariah seperti yang ditafsirkan dalam seksyen
tafsiran. Peruntukan yang sama boleh didapati dalam seksyen 46 subseksyen 2
Enakmen Keluarga Islam (Perak) 2004 , Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam
2005 Negeri Pahang, Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Pulau
Pinang) 2004, Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Melaka) 2002.
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Melaka) 2002, Enakmen Undang-
Undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003, Enakmen Undang-Undang Keluarga
Islam (Negeri Selangor) 2003, Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam 2002 negeri
Kelantan dan juga seksyen 43(2) Enakmen Undang-Undang Pentadbiran Keluarga
45
Islam 1985 negeri Terengganu. Fasal 46(2) Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam
(Negeri Johor) 2003 juga menggunapakai peruntukan yang sama.
Secara umumnya peruntukan di atas iaitu Seksyen 46(2) Akta Undang-Undang
Keluarga Islam (Wilayah Persekutuan) 1984 tidak membolehkan Mahkamah Syariah
membubarkan satu perkahwinan bukan Islam walaupun satu pihak dari perkahwinan
itu telah memeluk Islam. Adalah jelas dari perkataan seksyen ini bahawa seksyen
tersebut adalah berlandaskan andaian bahawa dalam Undang-undang Islam
pemelukan Islam oleh seseorang, atas dasar itu semata-mata boleh atau akan
membubarkan perkahwinan. Seksyen ini menghalang andaian tersebut dari mendapat
kesan undang-undang sehinggalah ianya disahkan oleh Mahkamah Syariah. Apa yang
dilakukan oleh Mahkamah Syariah di bawah seksyen ini hanyalah mengesahkan
bahawa pengislaman telah membubarkan perkahwinan. Ia merupakan pengesahan
tentang akibat terhadap perkahwinan ekoran tindakan oleh satu pihak kepada
perkahwinan, menurut Undang-undang Islam.
Dalam satu kes di mahkamah Tinggi Syariah Kuala Terengganu, Permohonan
perisytiharan pembubaran perkahwinan disebabkan pertukaran agama permohonan
Siti Aisyah Janthip Aisam JH (2006) 262, Yang Arif Kadi telah memutuskan bahawa
perkahwinan pemohon yang juga warganegara Thailand dengan suaminya mengikut
upacara agama Budha telah terputus atau terbubar mengikut Hukum Syara’ akibat
masuknya pemohon ke agama Islam. Walau bagaimanapun Yang Arif Dato’ Haji
Ismail Yahya tetap akur bahawa pemohon masih lagi tertakluk kepada undang-undang
sivil.
46
Mahkamah Syariah tidak berbuat apa-apa di bawah seksyen 46(2) Akta Undang-
undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah) Persekutuan 1984 untuk membubarkan
perkahwinan. Ia hanya mengesahkan bahawa pembubaran telah berlaku disebabkan
oleh pengislaman. Peruntukan tersebut tidak memberikan bidangkuasa kepada
Mahkamah Syariah untuk membubarkan satu perkahwinan bukan Islam. Oleh itu,
bagi tujuan pemakaian seksyen tersebut, Perkara (1A) Perkara 121 Perlembagaan
Persekutuan tidak terpakai bagi menidakkan bidangkuasa Mahkamah Tinggi di bawah
seksyen 51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976
(per Hakim Nik Hashim Nik Ab. Rahman dalam kes Subashini Rajasingam lwn
Saravanan Thangathoray & Other Appeals [2008] 2 CLJ 1).
4.2.3 Kedudukan di bawah Undang-undang kekeluargaan Sivil di Malaysia
Seksyen 51(1) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976
adalah peruntukan yang akan diterimapakai jika salah seorang pasangan yang
berkahwin di bawah perkahwinan sivil ingin membubarkan perkahwinan atas alasan
pasangannya telah memeluk Islam. Peruntukan ini telah memberikan satu lagi alasan
penceraian iaitu pertukaran agama kepada Islam kepada pasangan yang berkahwin di
bawah perundangan keluarga sivil sebagai tambahan kepada alasan perkahwinan yang
telah pecah belah di bawah seksyen 53 dan seksyen 54 Akta Membaharui Undang-
undang (Perkahwinan dan Penceraian) 1976.
Sub-seksyen (1), seksyen 51 telah menyatakan bahawa:
“Jika satu pihak kepada sesuatu perkahwinan telah masuk Islam, pihak
yang satu lagi itu yang tidak masuk Islam boleh mempetisyen untuk
47
perceraian; Dengan syarat bahawa tiada sesuatu petisyen di bawah
seksyen ini boleh diserahkan sebelum tamat tempoh tiga bulan dari
tarikh masuk Islam itu..”
Secara umumnya peruntukan pembubaran perkahwinan dalam seksyen 51(1) Akta
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 hanya memberikan
kuasa kepada pasangan yang tidak memeluk Islam untuk membuat keputusan sama
ada ingin membubarkan atau meneruskan perkahwinan selepas 3 bulan dari tarikh
pasangannya memeluk Islam.
Hakim Mahkamah Persekutuan Nik Hashim Nik Ab. Rahman dalam penghakimannya
dalam kes Subashini Rajasingam lwn Saravanan Thangathoray & Other Appeals
[2008] 2 CLJ 1 telah menyatakan bahawa proviso kepada seksyen 51(1) Akta
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 telah jelas
mencerminkan syarat yang wajib dipatuhi sebelum sesuatu petisyen perceraian boleh
dibuat. Berdasarkan terma-termanya, proviso ini mengenakan halangan ke atas isteri
untuk tidak memfail petisyen perceraian sehingga berlalunya masa tiga bulan dari
tarikh pengislaman suami dan menjadi tanggungjawab mahkamah untuk memberi
kesan kepada perkataan-perkataan yang digunakan oleh badan perundangan. Oleh itu,
kecuali proviso dipatuhi, Mahkamah Tinggi tidak berbidangkuasa untuk melayani
petisyen isteri.
Apa yang berlaku dalam kes di atas adalah, si isteri sebagai pasangan yang tidak
memeluk Islam , telah dalam tempoh dua bulan dan 18 hari selepas pengislaman
suami memfail petisyen di Mahkamah Tinggi bagi membubarkan perkahwinan di
48
bawah seksyen 51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian)
1976 bersama-sama dengan permohonan untuk penjagaan anak dan relif-relif
sampingan lain. Dengan itu Mahkamah Persekutuan dengan tegasnya menyatakan
bahawa petisyen isteri itu adalah satu petisyen pramasa dan tidak sah disisi undang-
undang kerana telah difailkan secara yang bertentangan dengan kehendak proviso
kepada seksyen 51(1) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976.
Dalam erti kata lain, pertukaran agama salah seorang pasangan dalam perkahwinan
yang didaftarkan di bawah Akta 164 ini tidak secara automatiknya membubarkan
perkahwinan tersebut, tetapi hanya memberikan alasan atau pilihan kepada pasangan
yang tidak memeluk Islam untuk membubarkannya. Pihak yang memeluk Islam
hanya boleh merujuk kes tersebut ke Mahkamah Syariah kerana terdapat peruntukan
jelas mengenai masalah ini. Walau bagaimanapun, keputusan Mahkamah Syariah
membubarkan perkahwinan atas alasan pertukaran agama tidak dapat dilaksanakan di
Mahkamah Sivil kerana ia melibatkan orang bukan Islam.
Ahmad Ibrahim(1999) telah berpendapat bahawa seksyen 51 ini telah menggunapakai
doktrin kesalahan perkahwinan yang pada awalnya menjadi asas undang-undang
perceraian tetapi telah lama ditinggalkan di England. Dalam kes di Malaysia,
pasangan yang memeluk Islam telah dijadikan pihak yang melakukan kesalahan
dalam perkahwinan dan dihukum dengan sekatan tidak boleh membuat sebarang
permohonan pembubaran perkahwinan di bawah Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976. Ironiknya, seksyen ini telah menjadikan
penukaran agama kepada Islam satu kesalahan dalam perkahwinan walaupun agama
49
Islam diletakkan di tempat yang paling istimewa dalam Perlembagan Persekutuan
sebagai agama rasmi.
Berdasarkan kes-kes yang telah diputuskan oleh mahkamah-mahkamah tinggi di
Malaysia, peruntukan ini jarang sekali digunakan oleh pasangan yang tidak memeluk
Islam. Hanya sebilangan kecil sahaja pasangan yang tidak memeluk Islam
mengambil keputusan untuk membubarkan perkahwinan mereka seperti yang berlaku
dalam kes Koh Yian Geok lwn Zulkifli Tan Abdullah [1995] CLJ 403 yang diputuskan
oleh Mahkamah Tinggi Johor Bharu di mana Hakim Dato' Mohd. Ghazali bin Mohd
Yusoff Mohamed telah membuat perintah membubarkan perkahwinan dan membuat
pembahagian harta sepencarian mengikut bidangkuasa yang diperutukkan dalam
seksyen 51(2) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976
selepas isteri yang tidak mahu memeluk Islam membuat petisyen.
Keadaan yang sama juga berlaku dalam kes Anna Ng @ Marget Ng lwn Chan Lin
Kin [2000] 1 LNS 10 di mana Mahkamah Tinggi Tawau telah memberikan dekri nisi
kepada isteri yang memohon penceraian atas alasan pertukaran agama suami kepada
Islam dan dia tidak bersedia untuk menganut Islam dalam tempoh 3 bulan selepas
tarikh pemelukan Islam.
Manakala sebahagian besar daripada pasangan bukan Islam yang terlibat dalam
konflik ini memilih untuk meneruskan perkahwinan yang pada konsepnya mengalami
pecahbelah dan sudah tidak boleh diteruskan lagi atas dasar berlainan agama seperti
yang telah berlaku dalam kes Eeswari Visualingam lwn Government of Malaysia
[1990] 1 MLJ 86.
50
Peruntukan di bawah seksyen 51 Akta Membaharui (Perkahwinan dan Perceraian)
1976 ini jika di lihat secara umum seolah-olahnya telah menyifatkan kemasukan
seseorang ke agama Islam sebagai suatu kesalahan kekeluargaan yang membolehkan
pihak yang tidak masuk Islam itu memohon perceraian daripada Mahkamah Sivil
(Abdul Munir Yaccob, 2006) Oleh itu, tanpa inisiatif daripada pasangan yang bukan
Islam untuk mendaftarkan petisyen pembubaran perkahwinan di bawah seksyen 51
Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976, ia akan terus
kekal sebagai sebuah perkahwinan yang sah di sisi undang-undang. Penyataan ini
disokong dengan peruntukan seksyen 4 (3) dan seksyen 8 Akta Membaharui Undang-
undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976.
Seksyen 4 (1) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan & Perceraian) 1976
memperuntukan bahawa:
“Tiap-tiap perkahwinan itu melainkan jika tidak sah di bawah undang-
undang, agama, adat atau kelaziman yang dibawahnya dia telah
diupacarakan itu, hendaklah berterusan sehingga dibubarkan- (a)
dengan kematian salah satu pihak; (b) dengan perintah sesuatu
mahkamah yang mempunyai bidang kuasa yang layak; atau (c) dengan
satu dekri pembatalan yang dibuat oleh sesuatu mahkamah yang
mempunyai bidang kuasa yang layak.”
Manakala seksyen 8 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan & Perceraian)
1976 pula menyatakan bahawa:
“Tiap-tiap perkahwinan yang diupacarakan dalam Malaysia selepas
tarikh yang ditetapkan, kecuali perkahwinan yang tak sah di bawah
51
Akta ini, hendaklah berterusan sehingga dibubarkan- (a) dengan
kematian salah satu pihak, (b) dengan perintah sesuatu mahkamah
yang mempunyai bidang kuasa yang layak; atau (c) dengan satu dekri
yang dibuat oleh sesuatu mahkamah yang mempunyai bidang kuasa
yang layak bahawa perkahwinan itu adalah tak sah.”
Mahkamah dalam peruntukan-peruntukan tersebut telah didefinisikan di bawah
Seksyen 2 Akta yang sama sebagai Mahkamah Tinggi atau mana-mana hakim yang
sekali lagi mengecualikan peranan Mahkamah Syariah dalam konflik keluarga ini.
Pada masa yang sama juga pasangan yang telah membuat keputusan dan telahpun
memeluk Islam tidak mempunyai hak untuk membuat petisyen permohonan
pembubaran perkahwinan yang dilangsungkan sebelum dia memeluk Islam kerana
telah terhalang oleh pemakaian seksyen 3 Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976.
Seksyen 3(3) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976
telah memperuntukkan bahawa :
“Akta ini tidak boleh dipakai bagi seseorang Islam atau bagai
seseorang yang berkahwin di bawah Hukum Syarak dan tiada sesuatu
perkahwinan boleh diupacarakan atau didaftarkan di bawah Akta ini
jika salah seorang daripada pihak-pihak kepada perkahwinan itu
menganut agama Islam; tetapi tiada apa-apa jua dalam seksyen ini
yang dihadapannya suatu petisyen perceraian telah dibuat di bawah
seksyen 51 daripada memberi dekri perceraian atas petisyen daripada
52
satu pihak kepada suatu perkahwinan jika yang satu lagi itu telah
masuk Islam, dan dekri itu adalah, walau apa pun undang-undang
bertulis lain yang berlawanan, sah terhadap pihak kepada perkahwinan
itu yang telah masuk Islam sedemikian itu.”
Di sini dapatlah disimpulkan bahawa semua orang Islam termasuklah juga mereka
yang baru memeluk Islam adalah terhalang daripada menggunapakai sebarang
peruntukkan dalam Akta tersebut kerana halangan jelas dalam seksyen 3(3) Akta
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976.
Penyelidik telah membuat rujukan kepada Penyata Rasmi Parlimen (Hansard), yang
telah dibentangkan oleh Tan Sri Abdul Kadir Yusof, semasa membuat bacaan kedua
untuk Rang Undang-undang Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Penceraian) pada Persidangan Dewan Rakyat, Parlimen Keempat, Penggal Pertama
yang diadakan pada 4 November 1975. Beliau selaku Menteri Undang-undang yang
juga Peguam Negara pada ketika itu telah menjelaskan bahawa tujuan utama
penggubalan rang undang-undang tersebut adalah untuk menyatukan semua undang-
undang yang berhubung dengan perkahwinan orang bukan Islam dan
memperkenalkan konsep perkahwinan monogami.
Tambahan lagi, seksyen 3 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976 telah didrafkan sebegitu rupa pada dasarnya untuk mencegah suami
yang bukan Islam melepaskan tanggungjawabnya dari segi undang-undang
menukarkan ugamanya kepada Islam. Dalam kata lainnya ia adalah untuk menjaga
53
kemaslahatan isteri-isteri yang tidak memeluk Islam daripada tindakan suami yang
memeluk Islam dan meninggalkan mereka begitu sahaja.
Walau bagaimana pun penyelidik berpendapat, badan perundangan pada ketika itu
hanya memikirkan kesusahan pihak isteri yang tidak memeluk Islam jika ditinggalkan
oleh suami yang memeluk Islam dan mengabaikan kesukaran jika si isteri yang
memeluk Islam dan suami kekal dalam agama asalnya. Kesukaran akan lebih
berganda kepada isteri yang memeluk islam kerana selagi mana perkahwinan bukan
Islamnya tidak dibubarkan, dia tidak boleh berkahwin dengan mana-mana lelaki Islam
yang lain. Keadaan ini berbeza jika si suami yang memeluk Islam, kerana dia
dibenarkan untuk berkahwin sehingga empat orang dalam perundangan Islam. Walau
bagaimanapun jika kita meneliti dari sudut perundangan sivil, jika perkahwinan yang
diupacarakan di bawah undang-undang sivil yang bersifat monogami ini masih lagi
wujud, suami pada hakikatnya telah melakukan kesalahan jenayah bigami kerana
mempunyai dua orang isteri. Ini adalah kerana mengikut seksyen 494 Kanun
Keseksaan ;
“Jika sabit kesalahan, seseorang yang mempunyai dua orang isteri atau
suami yang masih hidup boleh dipenjara tidak lebih daripada 7 tahun
dan juga boleh didenda.”
Namun begitu, suami yang terlibat dalam kemelut ini bernasib baik kerana undang-
undang bigami tidak terpakai kepada orang Islam. Disebabkan keadaan inilah tiada
sebarang tindakan yang telah diambil dalam keadaan di mana pasangan suami yang
memeluk Islam melangsungkan perkahwinan mengikut agama Islam walaupun
54
perkahwinan pertamanya di bawah Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan
dan Perceraian) 1976 masih wujud.
Hakim Vohrah dalam kes Letchumy lwn Ramadason [1984] 1 MLJ 143 telah
menjelaskan bahawa seksyen 51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan
dan Perceraian) 1976 hanya terpakai sekiranya pembubaran perkahwian itu diberikan
kepada pemohon mengikut sub-seksyen (1) dengan alasan pihak responden telah
memeluk Islam.
Dalam kes Pedley lwn Majlis Agama Islam Pulau Pinang [1990] 2 MLJ 307 pula
mahkamah telah memutuskan bahawa perkahwinan bukan Islam tidak terbubar
disebabkan pertukaran agama kerana peruntukan yang diberikan dalam seksyen 51
Akta Membaharui Undang- undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 hanyalah
alasan yang boleh digunakan oleh pihak yang bukan Islam untuk membubarkan
perkahwinannya di mana jika permohonan berdasarkan seksyen tersebut tidak dibuat,
maka perkahwinan mereka yang didaftarkan di bawah perundangan sivil masih sah
menurut undang-undang keluarga sivil. Hakim Wan Adnan menjelaskan bahawa
perkahwinan pasangan tersebut tidak terbubar dengan pemelukan Islam oleh si isteri.
Ia hanya memperuntukkan kepada pihak yang tidak memeluk Islam untuk memohon
petisyen untuk membubarkan perkahwinan.
Seterusnya dalam kes Ng Siew Pian lwn Abdul Wahid bin Abu Hassan dan lain
[1993] 1 CLJ 391, Mahkamah Tinggi Pulau Pinang telah memutuskan bahawa
Mahkamah Syariah tidak ada kuasa untuk membubarkan perkahwinan bukan Islam
yang telah didaftarkan dibawah Ordinan Perkahwinan Sivil (No 44) 1952 kerana
55
tertakluk kepada seksyen 51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976. Hakim Dato’ Abdul Hamid bin Hj Mohamed dalam
penghakimannya telah menyuarakan kebimbangan tentang kewujudan ‘lacuna’
peruntukan undang-undang tentang mahkamah manakah yang mempunyai kuasa
untuk mendengar jika pasangan yang memeluk Islam yang ingin membuat
permohonan pembubaran. Beliau memohon badan perundangan supaya memberi
perhatian dan membuat pindaan- pindaan yang perlu dan mencadangkan supaya
kuasa diberi kepada Mahkamah Tinggi untuk membubarkan perkahwinan seperti itu
kerana perkahwinan itu bukan perkahwinan Islam dan Mahkamah Syariah tidak
mempunyai bidangkuasa membubarkan perkahwinan bukan Islam bagi mengelakkan
timbul keadaan di mana terdapat dua perintah yang bercanggah.
Dalam keadaan ini jelas kelihatan ketidakadilan wujud di pihak yang bertukar agama
dan memeluk Islam. Selain beliau dianggap pihak yang bersalah kerana menukar
agama, beliau juga dihalang untuk mengemukakan petisyen penceraian di Mahkamah
Sivil. Pihak yang menukar agama itu juga tidak boleh membuat sebarang petisyen ke
Mahkamah Syariah kerana sebarang perintah oleh Mahkamah Syariah tidak akan
memberi kesan terhadap perkahwinan yang didaftarkan dibawah Akta Membaharui
Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 ( Ahmad Ibrahim,1990).
Kesukaran ini boleh dilihat dalam kes Eeswari Visualingam lwn Government of
Malaysia [1990] 1 MLJ 86, dimana pasangan suami yang memeluk Islam dan kekal
Islam sehingga meninggal dunia masih tidak boleh membubarkan perkahwinan yang
dilangsungkan ketika beliau bukan Islam. Dalam hal ini suami tidak mempunyai hak
untuk mempetisyenkan penceraian di bawah seksyen 53 dan seksyen 54 Akta
56
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 atas alasan dia
adalah seorang penganut Islam.
Daripada keputusan-keputusan yang dibuat oleh hakim-hakim dalam kes-kes yang
telah diputuskan menunjukkan bahawa pihak yang memeluk Islam akan tetap berada
dalam kesusahan dan dilema. Beliau tidak boleh memohon petisyen untuk
pembubaran perkahwinan mengikut seksyen 51 atau seksyen 54 Akta Membaharui
Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976. Keadaan akan menjadi lebih
sukar apabila Mahkamah Syariah yang pada amnya mempunyai bidang kuasa ke atas
orang Islam tidak dapat membebaskannya dari ikatan perkahwinan tersebut atas
alasan ia berada di luar bidang kuasa. Beliau pada akhirnya dilihat seolah-olah
tergantung di antara dua statut perkahwinan yang utama di Malaysia.
4.3 Implikasi terhadap Tanggungjawab Perkahwinan (Hak penjagaan anak dan
nafkah)
Penceraian atau pembubaran perkahwinan memberi tanda berakhirnya sebuah
hubungan perkahwinan. Walaupun secara amalannya, persoalan penjagaan kanak-
kanak, pembahagian harta sepencarian dan pemberian nafkah menyebabkan hubungan
mereka berpanjangan tetapi kedua-dua pihak mempunyai kelebihan untuk mengakhiri
hubungan tersebut dan mendapatkan perpisahan secara mutlak (Minton lwn Minton
[1979] AC 593).
Secara umumnya Mahkamah Tinggi akan mempunyai bidangkuasa untuk mendengar
dan memutuskan petisyen perceraian serta permohonan untuk relif-relif sampingan di
57
bawah seksyen 51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian)
1976. Pernyataan ini adalah benar walaupun pasangan telah memeluk Islam sebelum
petisyen perceraian tersebut difailkan di Mahkamah Tinggi dan dia telah memulakan
prosiding di Mahkamah Syariah. Pasangan yang memeluk Islam dan khususnya
dalam situasi seumpama ini biasanya adalah seorang suami tidak boleh berlindung di
sebalik fasal kebebasan beragama di bawah Perkara 11(1) Perlembagaan Persekutuan
untuk mengelak dari obligasi-obligasi terdahulunya di bawah Akta Membaharui
Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 atas alasan bahawa mahkamah
sivil tiada bidangkuasa terhadapnya.
Status suami dan isteri semasa perkahwinan mereka didaftarkan adalah amat penting
kerana jika tidak, kemasukan suami ke dalam Islam akan menyebabkan ketidakadilan
kepada isteri dan anak-anak yang tidak masuk Islam. Perlu diingat prinsip umumnya
adalah suatu perkahwinan bukan Islam tidak terbubar secara automatik apabila salah
seorang daripadanya memeluk Islam. Oleh itu, dengan melalui perkahwinan sivil,
suami dan isteri adalah terikat dengan Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976 berhubung perceraian dan penjagaan anak-anak
dari perkahwinan tersebut, berakibat mahkamah sivil masih terus mempunyai
bidangkuasa terhadap suami, walaupun beliau telah memeluk Islam (Kamariah Ali dll
lwn Kerajaan Negeri Kelantan, Malaysia dan Seorang Lagi [2002] 3 MLJ 657).
Oleh itu hubungan dan tanggungjawab suami isteri masih lagi wujud sehinggalah
Mahkamah Tinggi sivil mengeluarkan perintah pembubaran (Subashini Rajasingam
lwn Saravanan Thangathoray & Other Appeals [2008] 2 CLJ 19).
58
4.3.1 Hak Penjagaan Anak-anak
Biasanya isu penjagaan anak-anak tidak timbul jika ibu bapa masih lagi hidup sebagai
suami isteri yang sah. Perkara ini hanya akan timbul apabila ibu bapa telah berpisah
atau bercerai dan kedua-duanya tidak mahu bertolak ansur dan menyebabkan
pertikaian ini perlu diselesaikan oleh pihak mahkamah. Apabila keadaan ini timbul,
kedua-dua pihak yang terlibat perlu membuktikan bahawa mereka adalah layak untuk
memelihara anak atau anak-anak yang menjadi perebutan itu (Mahamad Ariffin,
2006).
Menurut Kamus Dewan (2002), kanak-kanak bermaksud budak lelaki atau perempuan
yang masih kecil (biasanya yang belum berumur lebih daripada tujuh atau lapan
tahun.
(a) Kedudukan di bawah undang-undang Islam
Menurut undang-undang Islam, hak penjagaan anak-anak lebih dikenali sebagai
hadhanah. Hadhanah pada bahasa ialah di samping iaitu himpun di samping (di sisi).
Hadhanah pada syarak ialah hak mendidik anak-anak bagi orang yang mempunyai
hak penjagaan atau mendidik dan menjaga mereka yang tidak mampu mengurus diri
sendiri bagi menjauhkan daripada perkara-perkara yang buruk mengenainya.
Penjagaan kanak-kanak adalah sejenis pengurusan dan kekuasaan, namun begitu
wanita lebih layak dan sesuai dengan tugas ini kerana mereka lebih simpati, lebih
membawa kepada didikan, lebih sabar dan lebih mendampingi kanak-kanak. Walau
bagaimanapun apabila kanak-kanak menjangkau umur tertentu, maka lelaki lebih
59
berhak mendidiknya kerana ia lebih mampu mengawasi, menjaga dan mendidiknya
berbanding dengan wanita (al-Zuhaily ,1989).
Mengikut Hukum Syara’ sebagaimana di tulis dalam kitab al-Fiqh al-Manhaji,
hadhanah dari segi istilah Syara’ ialah menjaga seseorang yang tidak dapat
menguruskan dirinya dan mendidiknya dengan pelbagai kaedah yang mendatangkan
kebaikan kepadanya sesuai dengan perkembangannya. Bagi kanak-kanak kecil,
hadhanahnya akan berakhir apabila ia mencapai umur kecerdikan (mumayyiz)
(Mustofa al-Khin et al, 2003).
Al-Sheikh Muhammad al-Khatib al-Syarbini (1994) pula dalam kitabnya Mughni al-
Muhtaj telah menjelaskan bahawa hadhanah dari segi Syara’ bererti tanggungjawab
menjaga seseorang yang tidak mampu menguruskan dirinya sendiri, oleh kerana
masih belum mampu atau tidak mampu membuat pemilihan mana satu yang baik dan
mana satu yang buruk, seperti kanak-kanak kecil atau orang dewasa yang gila, dan
juga tanggungjawab memberi pendidikan kepada mereka yang berkenaan itu hingga
menyebabkan mereka berjaya menjadi manusia yang baik, serta tanggungjawab
memberi makan minum dan seumpamanya kepada mereka.
Pendapat ahli perundangan Islam sebagai mana yang dinyatakan di atas itu adalah
berpandukan kepada sebuah hadis diriwayatkan oleh Amru bin Syu’aib daripada
ayahnya yang diterima daripada neneknya, Abdullah bin Amru di mana:
“Bahawa Rasulullah s.a.w. telah didatangi seorang perempuan lalu
perempuan itu berkata, ‘Wahai Rasulullah, sesungguhnya anakku ini
dulu dalam perutku dia bernaung, susu ku ini tempat dia menyusu, dan
60
pangkuanku ini tempat dia berlindung, sesungguhnya bapanya telah
menceraikanku dan dia bermaksud merampas anakku ini dariku, ‘ lalu
Rasullullah s.a.w. bersabda kepada perempuan itu, ‘Engkau lebih
berhak padanya selama engkau tidak bernikah lain.” (Sunan Abi Daud,
juzuk kedua, Kitab al-Talaq, Hadis 2276)
Hadis yang tersebut di atas memberi faham bahawa di dalam perkara penjagaan
kanak-kanak atau hadhanah, persoalan kebajikan anak itu diutamakan. Oleh kerana
hadis di atas menggambarkan kesanggupan si ibu dalam memelihara anaknya dan dia
masih belum mempunyai tanggungjawab lain sebagai isteri, Rasullullah telah
membuat keputusan supaya anak itu kekal di dalam jagaan ibu kanak-kanak
berkenaan.
Dalam kes Wan Abdul Aziz lwn Siti Aishah [1980] JH 147 jemaah pengadilan rayuan
telah menyatakan bahawa tujuan hadhanah ialah muslihat dan kebaikan budak yang
dipelihara dan dijaga sebagai hak asasi bagi budak itu iaitu hak yang mesti
diutamakan lebih dari hak pihak yang memelihara. Syed Sabiq (t.t) dalam kitabnya
Fiqhul Sunnah telah menerangkan bahawa sesungguhnya setiap yang menjaga dan
yang dijaga (anak) mempunyai hak dalam pemeliharaan tetapi hak yang dijaga lebih
kuat dari hak yang menjaga. Penentuan hadhanah adalah untuk menentukan
kepentingan kanak-kanak yang terlibat.
Walaupun sumber asal perundangan Islam tidak secara spesifiknya menyatakan ibu
perlu diberikan keutamaan daripada bapa jika berlaku isu penentuan penjagaan kanak-
kanak, namun ayat al-Quran daripada surah al-Baqarah 2:233 telah dijadikan sandaran
61
oleh ulama’ Islam terdahulu untuk mensabitkan hak keutamaan ibu dalam penjagaan
kanak-kanak (Najibah,2005).
Menurut firman Allah dalam surah al-Baqarah 2: 233 ;
“Dan ibu-ibu hendaklah menyusukan anak-anak mereka selama dua tahun
genap iaitu bagi orang yang hendak menyempurnakan penyusuan itu; dan
kewajipan bapa pula ialah memberi makan dan pakaian kepada ibu itu
menurut cara yang sepatutnya. Tidaklah diberatkan seseorang melainkan
menurut kemampuannya. Janganlah menjadikan seseorang ibu itu
menderita kerana anaknya, dan (jangan juga menjadikan) seseorang bapa
itu menderita kerana anaknya; dan waris juga menanggung kewajipan
yang tersebut (jika si bapa tiada). kemudian jika keduanya (suami isteri
mahu menghentikan penyusuan itu dengan persetujuan (yang telah dicapai
oleh) mereka sesudah berunding, maka mereka berdua tidaklah salah
(melakukannya). Dan jika kamu hendak beri anak-anak kamu menyusu
kepada orang lain, maka tidak ada salahnya bagi kamu apabila kamu
serahkan (upah) yang kamu mahu beri itu dengan cara yang patut. Dan
bertaqwalah kamu kepada Allah, serta ketahuilah, sesungguhnya Allah
sentiasa melihat akan apa jua yang kamu lakukan.”
Melalui potongan ayat al-Quran di atas, ulama-ulama Islam terdahulu telah
menghukumkan bahawa hak penjagaan kanak-kanak akan secara automatiknya
diberikan kepada ibu dengan syarat ibu adalah berkeupayaan untuk melaksanakannya.
Telah menjadi tanggungjawab kepada ibu untuk menjaga kanak-kanak dalam tempoh
62
dua tahun penyusuan jika bapa tidak mampu untuk mengupah orang lain untuk
menyusukan anaknya (al-Zuhaily, 1989).
Oleh itu sebagai amanah daripada Allah, anak-anak telah diletakkan dan
dipertanggungjawabkan kepada ibu bapa. Mereka berkewajipan memberikan nafkah,
tempat tinggal, pakaian, pelajaran, pendidikan dan kebajikan anak-anak itu agar
mereka menjadi anak yang soleh. Jika berlaku perceraian di antara kedua-dua ibu
bapa maka hak penjagaan kanak-kanak diberikan kepada ibu sesuai dengan sifatnya
sebagai seorang ibu yang pengasih dan penyayang. Walau bagaimanapun, masih
tertakluk kepada syarat-syarat yang dikenakan Islam. Walaupun seseorang ibu itu
menjaga anaknya, segala perbelanjaan penjagaan anak itu tetap menjadi
tanggungjawab bapanya.
Hak keutamaan seseorang ibu untuk menjaga anaknya tertakluk kepada beberapa
syarat yang wajib dipenuhi. Menurut sebahagian ulama, syarat-syarat tersebut
termasuklah berakal, merdeka, Islam, terhormat dan menjaga maruah, amanah, tidak
berkahwin melainkan dengan bapa saudara anak itu dan beriqamah dan tidak
bermusafir .Syarat-syarat tersebut adalah untuk kepentingan kanak-kanak itu sendiri
menurut pandangan Islam. Dalam menentukan hak jagaan kanak-kanak ini, Islam
amat menekankan kebajikan dan kesejahteraan kanak-kanak tersebut di dunia dan di
akhirat (Mahmud Saedon, 1996).
Imam al-Shafei (1994) dalam kitabnya al-Umm telah menegaskan bahawa apabila
berlakunya perpisahan atau penceraian kedua ibu bapa dan kedua-duanya berada di
dalam satu qaryah, maka ibu adalah yang berhak terhadap anaknya selama dia belum
63
berkahwin lain dan semasa anak itu masih kecil. Sekiranya anak itu mencapai umur
tujuh tahun atau lapan tahun dan mempunyai kesempurnaan akal, anak itu akan
disuruh membuat pilihan penjaganya di antara bapanya atau ibunya dan anak itu
hendaklah bersama dengan penjaga pilihannya itu.
Mazhab Hanafi telah menyusun susunan darjat mereka yang berhak memberi
penjagaan seperti berikut: ibu, ibu kepada ibu, ibu kepada bapa, saudara-saudara
perempuan, emak-emak saudara sebelah ibu, anak-anak perempuan kepada saudara
perempuan, anak-anak perempuan kepada saudara lelaki, emak-emak saudara sebelah
bapa, kemudian ahli-ahli asabah mengikut sistem pembahagian pusaka. Mazhab
Maliki turut menyenaraikan pihak-pihak berikut iaitu ibu, nenek kepada ibu, emak
saudara sebelah ibu, nenek kepada bapa hingga ke atas, saudara perempuan, emak
saudara sebelah bapa, anak perempuan saudara lelaki, pemegang amanah (wasi), ahli-
ahli asabah.
Mazhab Shafie pula telah memberi keutamaan kepada ibu, emak kepada ibu, emak
kepada bapa, saudara-saudara perempuan, emak-emak saudara sebelah ibu, anak-anak
perempuan saudara lelaki, anak-anak perempuan saudara perempuan, emak saudara
sebelah bapa kemudian ahli-ahli asabah mengikut sistem pembahagian pusaka.
Mazhab Hanbali juga telah menyenaraikan ibu sebagai orang yang paling berhak ke
atas penjagaan anak dan diikuti oleh emak ibu, emak bapa, datuk, ibu-ibu kepada
datuk, saudara perempuan bagi kedua ibu bapa, saudara sebelah ibu bagi kedua ibu
bapa,emak saudara sebelah ibu kepada ibu, emak saudara sebelah ibu kepada bapa,
emak saudara sebelah bapa, emak saudara sebelah ibu kepda ibu,emak saudara
sebelah ibu kepada bapa, emak saudara bapa sebelah bapa, anak-anak perempuan
64
kepada saudara lelaki,anak-anak perempuan bapa saudara bapa sebelah bapa, ahli-ahli
asabah.
Jika tidak ada seorang pun wanita-wanita yang tersebut untuk menjaga anak maka
hak-hak penjagaan anak berpindah kepada lelaki mengikut susunan ahli-ahli asabah
yang terdiri daripada waris yang muhram iaitu bapa, datuk-datuk hingga ke atas,
saudara-saudara lelaki dan anak-anak mereka ke bawah, bapa-bapa saudara sebelah
bapa dan anak-anak mereka (Mustofa al-Khin et al., 2003).
Bagi orang yang sama taraf kedudukannya, seperti dua orang perempuan yang
saudara, dua orang emak saudara sebelah ibu dan dua orang emak saudara sebelah
bapa, maka diutamakan kepada yang lebih baik penjagaannya dan mengasihan belas
dan simpati. Jika kedua-keduanya sama, maka didahulukan yang lebih tua umurnya.
Ulama’ bersepakat dalam beberapa mazhab bahawa apabila ada ramai yang berhak
terhadap penjagaan dan mereka adalah setaraf seperti saudara-saudara atau bapa-bapa
saudara maka akan diutamakan penjagaan kepada yang terbaik dari segi keupayaan
dan akhlak. Andainya masih sama kedudukan mereka, maka didahulukan mereka
yang lebih berumur (Mustofa al-Khin et al., 2003).
Di sini kita boleh simpulkan bahawa orang yang paling berhak dalam penjagaan anak
yang kecil sebelum mencapai umur kecerdikan (mumayyiz) ialah ibu sebelum diikuti
oleh pihak-pihak lain yang juga terdiri daripada wanita.
Islam juga telah menggariskan beberapa syarat kepada penjaga kanak-kanak. Antara
syarat-syarat yang mendapat kata sepakat ahli fiqh ialah merdeka, waras fikiran,
65
berkemampuan, amanah, keadaan penjaga wanita bukan isteri kepada orang asing
yang berada di bawah jagaan dan ada hubungan saudara dengan kanak-kanak. Ada
pula syarat lain yang dipertikaikan oleh ahli fiqh seperti kematangan dan beragama
Islam. Syarat-syarat umum kepada penjaga lelaki dan wanita adalah baligh, berakal,
keupayaan memberikan didikan kepada anak di bawah jagaan iaitu menjaga kesihatan
dan akhlak kanak-kanak,dan seterusnya mestilah amanah dan berakhlak luhur.
Ulama’ Shafie dan Hanbali telah mensyaratkan Islam kepada penjaga kanak-kanak.
Orang bukan Islam tidak boleh menjaga orang Islam kerana tiada kuasa perwalian
orang bukan Islam ke atas orang Islam. Pendapat ini boleh diperolehi daripada kitab
al-Fiqh al-Islami wa Adillatuhu di mana Mazhab Shafie yang telah menetapkan
syarat-syarat umum kepada pihak yang diberi hak penjagaan iaitu, cukup umur,
sempurna akal, berkeupayaan mendidik kanak-kanak, berakhlak baik dan yang paling
penting beragama Islam (al-Zuhaily, 1989).
Ulama Hanafi dan Maliki pula tidak mensyaratkan penjaga mesti beragama Islam.
Lantaran itu, seseorang Ahli Kitab atau bukan ahli Kitab harus menjadi penjaga sama
ada ia ibu atau bukan ibu kerana Nabi s.a.w memberi pilihan kepada seseorang kanak-
kanak yang belum baligh, sama ada mahu tinggal bersama bapanya yang Muslim
ataupun ibunya yang bukan Islam.
Riwayat Rafi’ bin Sinan r.a. telah menyatakan bahawa dia telah memeluk Islam dan
isterinya enggan mengikut jejaknya, iaitu turut memeluk Islam, lalu Nabi s.a.w
memberi tempat duduk kepada ibu di sebelah pihak dan bapa di sebelah pihak yang
lain dan anak mereka ditempatkan di antara kedua-dua mereka.Lalu anak itu
66
cenderung kepada ibunya lalu Nabi s.a.w berdoa, ‘Ya Allah, tunjukkan dia’. Selepas
doa Nabi itu diterima Allah swt, anak itu pun pergi kepada bapanya dan membawanya
pergi (Ibn Hajar, 1999).
Ciri utama yang penting untuk penjagaan kanak-kanak ialah kasihan belas dan
simpati. Ini tidak berbeza dengan sebab berlainan agama. Walau bagaimanapun,
mereka berselisih pendapat tentang kadar masa yang harus anak jagaan berada di sisi
penjaga wanita yang bukan Islam. Ulama Hanafi berpendapat bahawa anak jagaan
boleh berada di bawah pengawasan penjaga sehingga ia boleh memikirkan tentang
agama setelah menjangkau umur tujuh tahun atau ternyata iman kanak-kanak yang
tinggal bersamanya boleh tergugat. Umpamanya ia mengajar kanak-kanak di bawah
jagaannya itu perkara-perkara yang berhubung dengan agamanya atau membawa
kanak-anak ke tempat-tempat ibadatnya atau ia membiasakan kanak-kanak meminum
arak dan makan daging babi. Ini adalah amalan yang dijalankan di Mahkamah Mesir
(al-Zuhaily, 1989).
Sebaliknya, ulama Maliki pula berpendapat bahawa kanak-kanak boleh berada
bersama penjaga wanita yang bukan Islam sehingga tamat tempoh masa penjagaan
kanak-kanak di sisi syara’. Namun penjaga wanita itu ditegah memberi minum anak-
anak di bawah jagaannya dengan arak dan memberi makan daging babi. Seandainya
ditakuti penjaga itu melakukan perkara yang haram, maka hak pengawasan diberikan
kepada orang Islam untuk menjaga kanak-kanak daripada rosak. Ulama Maliki
berpendapat bahawa Islam tidak menjadi syarat kepada seorang penjaga. Ini adalah
disebabkan hak penjagaan di sisi mereka tidak ada pada orang lelaki, kecuali apabila
ada di sisinya wanita yang layak mengurus penjgaan seperti isteri, emak saudara
67
sebelah ibu atau sebelah bapa, Oleh itu hak penjagaan kanak-kanak pada hakikatnya
adalah bagi wanita (Mustofa al-Khin et al, 2003).
Ada empat sebab yang menggugurkan hak penjagaan di sisi ulama Maliki dan
kebanyakan ulama’ mazhab lain menyetujuinya. Pertama, penjaga lelaki bermusafir
kerana berpindah ke tempat yang jauh pada jarak kadar 133km atau lebih, kedua,
berlaku kemudharatan kepada diri penjaga seperti menghidap penyakit sopak, gila dan
kusta pada pendapat ulama Hanbali. Ketiganya, penjaga fasiq tidak berpegang teguh
dengan agama yang diragui penjagaannya terhadap anak dan ini dipersetujui oleh
fuqaha.
(b) Kedudukan di bawah Enakmen perundangan Keluarga Islam di Malaysia
Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah Persekutuan) 1984 dan juga enakmen-
enakmen perundangan keluarga Islam bagi negeri-negeri di Malaysia dengan jelas
membuat peruntukan bagi menjamin hak isteri yang diceraikan. Ini termasuklah
perkara-perkara yang berhubung dengan penjagaan anak, nafkah anak, nafkah dan
kediaman isteri yang diceraikan, mutaah, maskahwin, pemberian dan harta
sepencarian (Mahmud Saedon, 1996).
Penyelidik mendapati bahawa tiada sebarang peruntukan di dalam enakmen
perundangan keluarga Islam tentang hak penjagaan kanak-kanak yang mempunyai ibu
bapa yang berlainan agama. Walau bagaimanapun terdapat peruntukan umum yang
membincangkan hak penjagaan kanak-kanak ketika perkahwinan ibu bapa masih
wujud dan selepas berlakunya penceraian. Secara umumnya, hak penjagaan kanak-
68
kanak telah diberikan kepada ibu kanak-kanak tersebut selama mana dia memenuhi
syarat-syarat yang telah digariskan oleh undang-undang. (Hafizah Indra bt Abdullah
lwn Jamaluddin Bin Eusoff (2006) JH (1) 49)
Seksyen 81(1) Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan)
1984 telah dengan jelasnya memperuntukkan bahawa ibu adalah yang paling berhak
dari segala orang bagi menjaga anak kecilnya bukan sahaja dalam sebuah
perkahwinan yang sah tetapi juga selepas perkahwinan tersebut terbubar seperti
berlakunya penceraian. Hak ini juga dikenali sebagai hak hadhinah ialah orang yang
berhak memelihara anak-anak selepas perceraian berlaku. Dalam keadaan ini ibu akan
diberikan hak keutamaan bahkan diwajibkan oleh Hukum Syara’ untuk memberi
hadhanah kepada anaknya, sama ada lelaki atau perempuan kerana bapa tidak
berkemampuan untuk melakukannya (Zaleha & Raihanah, 2002).
Sekyen 82 Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan)
1984 telah mentakrifkan hadhinah sebagai perempuan yang mempunyai hak mendidik
seseorang kanak-kanak. Tetapi ia hanya berhak menjalankan hak terhadap hadhanah
jika sekiranya dia seorang Islam dan sempurna akalnya. Pada masa yang sama dia
juga perlu mencapai satu tahap umur yang melayakkannya untuk memberi kasih
sayang kepada kanak-kanak itu, berkelakuan baik dan hendaklah tinggal di tempat di
mana kanak-kanak itu tidak mungkin menghadapi apa-apa akibat buruk dari segi
akhlak atau jasmani.
Walau bagaimanapun hak hadhanah kepada ibu ini bukanlah satu hak yang akan kekal
sampai bila-bila. Hak seseorang perempuan terhadap hadhanah akan hilang sekiranya
69
perempuan tersebut berkahwin dengan seorang lelaki yang tidak mempunyai pertalian
darah dengan kanak-kanak itu seperti yang telah diputuskan dalam kes Nooranita bt
Kamaruddin lwn Faeiz b Yeop Ahmad (1997) 7 JH 61 .Di dalam kes ini jawatankuasa
rayuan negeri Selangor telah memperkukuhkan perintah kadi Besar Selangor yang
memberikan hak jagaan anak kepada ayah setelah berpuas hati bahawa ibu kepada
anak tadi telah berkahwin dengan lelaki yang bukan mahram kepada anak-anaknya.
Mahkamah Tinggi Syariah Terengganu dalam kes Wan Mohd Kamil bin Wan Abd
Ghani lwn Rosliza @ Mazwani binti Mohamed Mustapha (2006) JH 142 juga
memberi hak penjagaan kepada bapa setelah mendapati ibu telah hilang kelayakan
penjagaan kerana berkahwin dengan seorang yang tiada pertalian darah dengan anak-
anaknya.
Hak hadhanah juga akan hilang jika si ibu telah berkelakuan buruk secara keterlaluan,
murtad atau mencuaikan atau menganiaya kanak-kanak tersebut seperti yang telah
diperuntukkan oleh seksyen 83 Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-
wilayah Persekutuan) 1984. Jika keadaan-keadaan ini berlaku Mahkamah Syariah
mempunyai hak untuk memindahkan hak penjagaan kepada salah seorang yang yang
dinyatakan di dalam subseksyen (2) Seksyen 81 Akta yang sama mengikut susunan
keutamaan yang berikut dengan syarat penjagaan itu tidak menjejaskan kebajikan
kanak-kanak yang terlibat.
(a) Nenek sebelah ibu hingga ke atas peringkatnya;
(b) Bapa;
(c) Nenek sebelah bapa hingga ke atas peringkatnya;
(d) Kakak atau adik perempuan seibu sebapa;
(e) Kakak atau adik perempuan seibu;
70
(f) Kakak atau adik perempuan sebapa;
(g) Anak perempuan dari kakak atau adik perempuan seibu sebapa;
(h) Anak perempuan dari kakak atau adik perempuan seibu;
(i) Anak perempuan dari kakak atau adik perempuan sebapa;
(j) Emak saudara sebelah ibu;
(k) Emak saudara sebelah bapa;
(l) Waris lelaki yang boleh menjadi warisnya sebagai asabah atau residuari;
Peruntukan undang-undang telah membezakan tempoh penjagaan yang diberikan
kepada penjaga yang berhak dengan membezakan kanak-kanak lelaki dan kanak-
kanak perempuan. Seksyen 84 (1) Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-
wilayah Persekutuan) 1984 telah memperuntukkan bahawa hak hadhinah atau
penjagaan yang diberikan kepada ibu akan tamat apabila kanak-kanak lelaki mencapai
umur tujuh tahun dan boleh dilanjutkan sehingga sembilan tahun atas permohonan
penjaga. Bagi kanak-kanak perempuan pula, hak ini akan tamat apabila mereka
mencapai umur sembilan tahun dan boleh dilanjutkan sehingga umur sebelas tahun.
Apabila tamat tempoh tersebut,hak penjagaan akan diberikan kepada bapa. Walau
bagaimanapun jika Mahkamah berpendapat bahawa kanak-kanak tersebut telah
mencapai umur kecerdikan (mumayyiz), mereka akan dibenarkan membuat pilihan
sama ada ingin tinggal bersama ibu atau bapa. ( Seksyen 84(2) Akta Undang-undang
Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984). Amalan ini adalah berdasarkan
hadith Rasulullah s.a.w yang bermaksud:
“Diriwayatkan bahawa Abu Hurairah r.a. telah berkata, seorang
perempuan datang kepada Rasulullah s.a.w katanya, ‘Ya Rasulullah,
71
sesungguhnya suamiku mahu membawa anakku pergi padahal dialah
yang mengambil air untukku dari sumur Abu Unbah dan dianya
berguna sekali bagiku. Maka Rasulullah s.a.w bersabda, ” Ini ayahmu
dan ini ibumu. Pilihlah mana yang engkau sukai.” Lalu anak tersebut
memilih ibunya. Lalu ibunya pergi membawa anaknya.” ( Sunan Abu
Dawud, Kitab al-Talaq)
Prinsip ini telah banyak diamalkan di Mahkamah-mahkamah Syariah di Malaysia.
Sebagai contoh dalam kes di Negeri Kedah, Mohamad Salleh lwn Azizah JH (1404H)
212, Yang Arif Kadi Besar telah memerintahkan kanak-kanak yang berumur 5, 3, 2
tahun dan 2 bulan diletakkan di bawah penjagaan si ibu sehinggalah mereka semua
mencapai umur kecerdikan di mana pada masa itu bapa bolehlah membuat tuntutan
untuk memelihara kanak-kanak tersebut.
Mahkamah Tinggi Syariah Wilayah Persekutuan dalam kes Tunku Fazlinda Tunku
Khalil lwn Azhar Sidek [2006] JH (1) 119 pula telah meletakkan anak-anak
perempuan yang berumur 7, 6, dan 3 tahun di bawah jagaan si ibu. Dalam kes Hafizah
Indra Abdullah lwn Jamaluddin bin Eusoff (2006) JH (1) 47, Mahkamah Tinggi
Syariah Pulau Pinang telah memanggil anak-anak yang berumur 13, 11 dan 7 tahun
untuk memberikan keterangan memandangkan mereka telah mumayyiz dan layak
memberikan pandangan. Dalam kes ini berdasarkan keterangan yang diberikan oleh
kanak-kanak, mahkamah telah memberikan hak jagaan kepada si ibu.
Dalam memutuskan kepada siapakah jagaan seseorang kanak-kanak patut diletakkan,
pertimbangan yang utama ialah kebajikan kanak-kanak itu dan, tertakluk kepada
pertimbangan, Mahkamah hendaklah memberi perhatian kepada kemahuan-kemahuan
72
ibu bapa kanak-kanak itu; dan kemahuan-kemahuan kanak-kanak itu, jika ia telah
meningkat umur dapat menyatakan sesuatu pendapatnya sendiri (Seksyen 86 (2) Akta
Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984).
Berdasarkan peruntukan di atas, asas utama pertimbangan yang perlu dibuat ialah
kebajikan kanak-kanak. Walaupun pihak-pihak yang terlibat juga turut mempunyai
kepentingan dalam penjagaan kanak-kanak itu, namun kepentingan kanak-kanak
tersebut mengatasi segala kepentingan pihak-pihak lain seperti bapa, ibu dan keluarga.
Oleh itu kepentingan pihak-pihak yang memohon hak penjagaan kanak-kanak
hendaklah disesuaikan dengan kepentingan dan kebajikan kanak-kanak yang terlibat
(Abdullah Abu Bakar, 2006).
Mahkamah Kadi Kelantan dalam kes Harun lwn Che Gayah (1978) 1 JH(1) 66 telah
menjadikan kepentingan dan kebajikan kanak-kanak sebagai perkara yang perlu
diberikan pertimbangan kerana ia hak asasi kanak-kanak. Dalam kes ini mahkamah
telah mengenepikan hak ibu kanak-kanak dengan memberikan hak penjagaan kepada
nenek demi kepentingan kanak-kanak tersebut.
Namun begitu, undang-undang Islam masih lagi memberikan hak lawatan kepada
pasangan yang tidak mendapat hak penjagaan kanak-kanak. Mereka berhak untuk
melawat dan mengambil anak-anak dengan kebenaran pasangan yang mempunyai hak
di sisi undang-undang. Sebagai contoh dalam kes Faridah Hanim bt Omar lwn Abd
Latif Ashaari (2006) JH (1) 27, Mahkamah Tinggi Syariah Negeri Pulau Pinang
memutuskan bahawa hak jagaan anak yang berumur 19, 14 dan 12 tahun diberikan
kepada ibu dan bapa dibenarkan melawat dan bersama dengan anak-anak tersebut
pada waktu yang munasabah tertakluk kepada satu notis terdahulu kepada ibu.
73
Berdasarkan kes-kes dan peruntukan undang-undang yang wujud, dapatlah
disimpulkan bahawa Islam meletakkan hak jagaan kanak-kanak kepada ibu dengan
hak lawatan tetap diberikan kepada bapa. Walau bagaimanapun anak-anak yang telah
mencapai umur kecerdikan (mumayyiz) dibenarkan untuk menyatakan pendapat
mereka sama ada memilih untuk tinggal bersama ibu atau bapa. Walau bagaimanapun
jika berlaku pertukaran agama, secara umumnya ibu atau bapa yang memeluk Islam
akan mendapat keutamaan untuk menjaga anak-anak tersebut berdasarkan seksyen
82(a) Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984
yang mensyaratkan Islam sebagai satu kelayakan untuk menjadi seorang penjaga
kanak-kanak. Peruntukan ini telah mengambil pendapat ulama Mazhab Shafie.
(c) Kedudukan di bawah undang-undang keluarga sivil di Malaysia
Bagi orang bukan Islam, isu jagaan dan penjagaan kanak-kanak telah diperuntukan di
bawah Akta Penjagaan Kanak-kanak 1961 dan juga Akta Membaharui Undang-
undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976. Terdapat sedikit perbezaan di antara
kedua-dua akta yang perlu diambil perhatian. Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976 hanya memberikan tumpuan kepada
pertelingkahan hak penjagaan di antara ibu dan bapa kepada kanak-kanak yang
terlibat sahaja dan tidak melibatkan pihak ketiga. Manakala Akta Penjagaan Kanak-
kanak 1961 pula lebih luas skopnya dan boleh digunakan pada bila-bila masa oleh
mana-mana pihak termasuk pihak ketiga dan tidak memerlukan wujudnya suatu
prosiding halehwal perkahwinan. Peruntukan-peruntukan dalam kedua-dua statut
hanya terpakai kepada pasangan yang tidak memeluk Islam kerana Mahkamah
Syariah tidak mempunyai bidang kuasa terhadap mereka (Shamsudin, 1994).
74
Dari segi pemakaiannya Akta Penjagaan Kanak-kanak 1961 lebih luas dan Akta
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 hanya dianggap
sebagai tambahan kepada undang-undang sedia ada setakat yang terpakai. Walau
bagaimanapun bagi tujuan penyelidikan ini, penyelidik akan lebih merujuk kepada
Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976. Ini adalah
kerana dalam kes pertukaran agama, isu penjagaan kanak-kanak biasanya akan
melibatkan ibu dan bapa sahaja dan jarang sekali melibatkan pihak ketiga.
Perkataan ‘anak’ telah didefinisikan oleh seksyen 2 Akta Membaharui Undang-
undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 sebagai anak daripada perkahwinan yang
sah dan mereka yang berumur di bawah lapan belas tahun (seksyen 87 Akta
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976).
Secara umumnya Seksyen 88 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976 telah membuat peruntukan mengenai penjagaan kanak-kanak. Sub-
seksyen (1) berbunyi:
“Mahkamah boleh pada bila-bila masa dengan perintah meletakkan
seseorang anak dalam jagaan bapa atau ibunya atau, jika ada hal
keadaan yang terkecuali yang menyebabkan tidak dingini bagi anak itu
diamanahkan kepada ibu atau bapanya, dalam jagaan seseorang
saudara itu yang laian atau jagaan sesuatu persatuan yang antara
tujuan-tujuannya termasuklah kebajikan kanak-kanak atau kepada
mana-mana orang lain yang sesuai.”
75
Peruntukan di atas membawa maksud bahawa kuasa mutlak penjagaan kanak-kanak
tidak semestinya terletak di tangan ibu atau bapa. Mahkamah mempunyai kuasa untuk
memerintah seseorang anak itu diletakkan di bawah jagaan pihak lain selain ibu
bapanya sendiri atas alasan terkecuali bagi kebajikan dan kepentingan kanak-kanak
terlibat. Sebagai contoh, mahkamah boleh mengarahkan kanak-kanak diletakkan di
bawah jagaan pihak ketiga atau badan-badan, institusi tertentu jika didapati
kemungkinan kebajikan anak-anak akan terjejas jika terus dijaga oleh ibu atau bapa
mereka.
Peruntukan ini perlu dibaca dengan seksyen 5 Akta Penjagaan Kanak-kanak 1961
yang menyatakan bahawa:
“In relation to the custody or upbringing of an infant or the
administration of any property belonging to or held in trust for an
infant or the application of the income of any such property, a mother
shall have the same rights and authority as the law allows to a father,
and the rights and authority of mother and father shall be equal.”
Ini bermaksud, peruntukan undang-undang keluarga sivil memberikan hak sama rata
atau penjagaan bersama (joint custody) kepada ibu dan bapa dalam hal penjagaan
anak-anak mereka. Jika berlaku pertelingkahan hak penjagaan kanak-kanak,
mahkamah akan pertamanya melihat kepada kebajikan dan kepentingan kanak-kanak
tersebut melebihi kepentingan pihak lain. Penyataan ini boleh disokong dengan
peruntukan di bawah seksyen 88 (2) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan
dan Perceraian) 1976 yang menyatakan bahawa:
76
“Pada memutuskan ke dalam jagaan siapakah seseorang anak patut
diletakkan pertimbangan utama ialah kebajikan anak itu dan tertakluk
kepada ini mahkamah hendaklah memberi perhatian kepada; (a)
kemahuan ibu bapa itu; dan (b) kemahuan anak itu, jika ia telah
meningkat umur dapat menyatakan sesuatu pendapatnya sendiri.”
Perkara 3 United Nation Convention on the Rights of the Child telah menyatakan
bahawa prinsip kebajikan kanak-kanak adalah asas kepada pertimbangan untuk
menyelesaikan pertikaian yang timbul dalam isu hak penjagaan kanak-kanak. Ia
berbunyi;
“In all actions concerning children, whether undertaken by public or
private social welfare institutions, courts of law, administrative
authorities or legislative bodies, the best interest of the child shall be
a primary consideration. States parties undertake to ensure the child
such protection and care as is necessary for his or her well being,
taking into account the rights and duties of his or her parents, legal
guardians, or other individuals legally responsible for him or her,
and to his end, shall take all appropriate legislative and
administrative measures.”
Di England, konsep kebajikan kanak-kanak ini telah dipersetujui oleh mahkamah
lebih kurang 70 tahun lalu. Hakim Beck dalam kes O’Leary lwn O’Leary [1923] 1
WWR 501 telah membincangkan prinsip ini seperti berikut:
“the paramount consideration is the welfare of the children;
subsidiary to this and as a means of arriving at the best answer to that
77
question are the conduct of the respective parents, the wishes of the
mother as well as of the father, the ages and sexes of the children, the
proposals of each parent for the maintenance and education of the
children; their station and aptitudes and prospects in life; the
pecuniary circumstances of the father and the mother-not for the
purpose of giving the custody to the parent in the better financial
position to maintain and educate the children, but for the purpose of
fixing the amount to be paid by one or both parents for the
maintenance of the children. The religion in which the children are to
be brought up is always a matter of consideration, even… in a case…
where both parties are of the same religion, for the probabilities as to
the one of the other of the parents fulfilling their obligations in this
respect ought to be taken into consideration.
Mengikut kajian yang dibuat oleh penyelidik, mahkamah-mahkamah di Malaysia
telah secara amnya menyokong dan mengaplikasi konsep keutamaan kebajikan
kanak-kanak ini dalam kes pertelingkahan penjagaan kanak-kanak. Sebagai contoh,
dalam kes Re Satpal Singh, An Infant [1958] 24 MLJ 283; Mahkamah telah
menyatakan bahawa;
“Welfare … is not merely question whether the child will be happier in
one place than in another.The welfare of the child, both moral and
physical, should be the paramount consideration in awarding the
custody of a child of tender years. The court in exercising its discretion
under the Ordinance, should bear in mind the customs of the parties
78
but should not consider itself bound by them as then it would not be
exercising the discretion entrusted to it by the Ordinance”
Tiada satu definisi jelas dalam konteks undang-undang keluarga yang dicapai
mengenai kebajikan kanak-kanak kerana ia sering berubah-berubah mengikut
persoalan dan isu yang timbul (Kok Yoong Heong lwn Choon Thean San [1976] 1
MLJ 292).
Daripada hasil kajian, penyelidik mendapati mahkamah telah mengambil kira
beberapa faktor bagi membolehkannya mencapai maksud ‘kebajikan’, namun ia tidak
terhad kepada faktor- faktor seperti berikut;
(a) Umur dan jantina kanak-kanak
(b) Kehendak dan kemahuan kanak-kanak
(c) Kehendak ibu bapa
(d) Agama, latar belakang, adat dan keturunan
(e) Tingkahlaku dan perangai pihak-pihak yang terlibat
(f) Kemungkinan pasangan ibu bapa itu berbaik semula
(g) Kebajikan moral dan fizikal
(h) Kesan kepada perubahan persekitaran
(i) Faktor-faktor lain yang dikirakan relevan oleh mahkamah
Dalam kes Mahabir Prasad lwn Puspha Mahabir Prasad [1981] CLJ 182 (Rep) pula,
mahkamah juga bersetuju bahawa kebajikan kanak-kanak adalah pertimbangan utama
yang perlu diambil kira dalam menyelesaikan hak penjagaan kanak-kanak selain
daripada kehendak ibu bapa dan kemahuan kanak-kanak. Walau bagaimanapun
79
mahkamah juga telah memberikan beberapa perkara lain yang perlu diambil perhatian
iaitu tingkahlaku, kedudukan kewangan, status sosial pihak-pihak yang terlibat dan
juga keputusan laporan sulit daripada pegawai kebajikan masyarakat (Nur Aisyah Suk
Abdullah lwn Harjeet Singh [1999] 4 CLJ 566).
Seterusnya, selepas meletakkan pertimbangan utama kepada kebajikan dan
kepentingan kanak-kanak, mahkamah juga perlu mengambil perhatian terhadap
kehendak ibubapa terlibat di samping kemahuan anak-anak itu sendiri.
Andaian undang-undang menyatakan bahawa bagi seseorang anak di bawah umur
tujuh tahun ia patut berada bersama ibunya demi menjaga kebajikan dan kebaikan
anak tersebut. Apabila andaian ini digunakan ia mestilah mengambil perhatian
terhadap faktor-faktor persekitaran dan kesan gangguan akibat daripada perubahan
penjagaan yang mungkin berlaku di peringkat umur dan jantina ketika itu (Re Ko
(Infant) [1990] 1 MLJ 494; R. Samaswathy lwn R Palakrishnan [1986] 2 Mal Digest
47).
Andaian di atas telah diperuntukan di bawah seksyen 88(3) Akta Membaharui
Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 iaitu;
“Adalah menjadi suatu anggapan yang boleh dipatahkan bahawa
adalah untuk kebaikan seseorang anak di bawah umur tujuh tahun
supaya dia berada dengan ibunya tetapi pada memutuskan sama ada
anggapan itu dipakai bagi fakta-fakta sesuatu kes tertentu, mahkamah
hendaklah memberi perhatian kepada ketidakinginan mengacau
kehidupan seseorang anak dengan perubahan-perubahan jagaan.
80
Untuk mencapai keputusan yang terbaik, mahkamah juga memilih untuk memberikan
peluang kepada anak-anak untuk menyatakan pendapat mereka. Antara kaedah yang
dilakukan oleh mahkamah adalah dengan mengadakan temubual dengan anak-anak
yang terlibat. Sebagai contoh dalam kes M. Saraswathi Devi K Govind lwn Keith Ian
Monteiro [2006] 1 CLJ 303, mahkamah telah menemubual anak yang berumur 14
tahun bagi mendapatkan pendapatnya sama ada memilih untuk tinggal dengan ibu
atau bapanya yang telah memeluk Islam.
Dari hasil kajian di atas, dapatlah disimpulkan bahawa undang-undang Islam dan
Undang-undang sivil adalah sepakat dalam penentuan penjagaan kanak-kanak.
Kedua-dua undang-undang telah menitik beratkan kebajikan kanak-kanak sebagai
pertimbangan utama sebelum sesuatu hak penjagaan diberikan kepada ibu atau bapa.
Penyelidik berpendapat walaupun secara amnya Malaysia telah mengamalkan
Mazhab Shafie dalam kehidupan seharian, tetapi jika berlaku keadaan yang
melibatkan dua agama pendapat Imam Malik dan Hanafi perlu diambil kira.
Rasionalnya adalah untuk menjamin keharmonian hubungan pasangan suami isteri
yang bercerai atas alasan berlainan agama. Ini adalah kerana Imam Malik dan Imam
Abu Hanifah tidak mensyaratkan agama Islam sebagai satu kelayakan untuk menjadi
penjaga kanak-kanak. Apa yang perlu dititikberatkan adalah kepentingan dan
kebajikan kanak-kanak tersebut.
Sebagai contoh, jika ibu yang masih kekal dalam agama asal dan tidak berhajat
untuk memeluk Islam, dia perlu diberi hak untuk menjaga anak-anak yang masih kecil
81
dan masih dalam tempoh penyusuan. Walaupun agama adalah antara faktor penentu
penjagaan kanak-kanak, faktor-faktor penting lain juga perlu diberi perhatian. Apa
yang penting adalah kebajikan dan kepentingan kanak-kanak tersebut perlu
didahulukan daripada kehendak ibu bapa yang berlainan agama tersebut dan juga
kehendak kanak-kanak itu sendiri.
Noor Aziah Mohd Awal(2004) telah menyatakan bahawa syarat utama mengenai
hadhanah ialah amanah di dalam agama dan syarat ini sering dikaitkan dengan Islam.
Beliau menyatakan lagi bahawa apa yang dimaksudkan dengan amanah di dalam
agama ialah sifat jujur, disiplin, tidak mengambil kesempatan terhadap anak-anak
yang boleh merosakkan mereka. Syarat amanah dalam agama ini adalah berbeza
dengan beragama Islam yang disebutkan sebagai syarat hadhanah. Ini bermaksud,
seseorang yang bukan beragama Islam tetapi mempunyai sifat-sifat amanah dalam
agama berhak mendapat hak pemeliharaan anak-anaknya yang telah beragama Islam.
Pandangan ini disokong oleh keputusan yang telah di buat oleh Hakim Dato’ Faiza
Tamby Chik dalam kes Shamala Sathiyaseelan lwn Dr Jeyaganesh C Mogarajah
[2004] 3 CLJ 516. Di dalam kes ini Dato’ Faiza telah memberikan hak penjagaan
bersama kepada ibu (bukan Islam) dan bapa (Islam) dengan hak pemeliharaan atau
jagaan fizikal diberikan kepada si ibu. Walaupun ramai yang tidak berpuas hati
dengan keputusan tersebut kerana berpendapat ia tidak praktikal tetapi ia boleh
membantu untuk mengurangkan kekusutan dan pertelingkahan antara agama di
Malaysia.
82
Jika dilihat dari skop yang lebih luas, tidak ada perbezaan besar dalam penentuan
penjagaan kanak-kanak dan jika diperhalusi, ia sebenarnya boleh menyelesaikan
banyak masalah perebutan hak penjagaan kanak-kanak terutama dalam kes perceraian
ibu bapa yang melibatkan pertukaran agama salah satu daripada pasangan.
4.3.2 Hak kepada nafkah
(a) Kedudukan di bawah undang-undang Islam
Perkataan nafkah ialah kalimah arab yang berasal daripada infaq iaitu mengeluarkan.
Ia tidak digunakan kecuali pada kebaikan. Pada bahasa ia bermakna apa yang
dikeluarkan oleh manusi terhadap anak-anaknya. Makna pada syarak ialah memberi
perbelanjaan yang secukupnya daripada makanan, pakaian dan tempat tinggal.
Menurut al-Syarbini(1994) dalam kitabnya Mughni al-Muhtaj nafkah boleh
dibahagikan kepada dua bahagian iaitu pertamanya nafkah ke atas diri sendiri dan
yang keduanya adalah nafkah yang wajib ke atas orang lain yang disebabkan
perkahwinan, kerabat dan pemilikan berdasarkan sabda Nabi saw:
“Mulakan dengan dirimu, kemudian mereka yang wajib ke atasmu
membiayai nafkah.”
Hukum syara’ tidak menetapkan satu kadar tertentu. Ia adalah bergantung kepada
kemampuan dan keupayaan suami yang terlibat. Penyataan ini boleh disokong dengan
berdasarkan firman Allah dalam Surah al-Talaq ayat 7 yang bermaksud:
“Hendaklah orang yang mampu memberi nafkah menurut
kemampuannya. Dan orang yang disempitkan rezekinya hendaklah
83
memberi nafkah dari harta yang diberikan Allah kepadanya. Allah
tidak memikulkan kepada seseorang melainkan (sekadar) apa yang
Allah berikan kepadanya. Allah kelak memberikan kelapangan
sesudah kesempitan.”
Firman Allah s.w.t di atas jelas menunjukkan bahawa Allah telah menentukan kadar
nafkah itu adalah bergantung kepada keadaan suami itu; sama ada beliau seorang
yang lapang kehidupannya atau sempit dan bukannya melihat kepada taraf dan
kedudukan isteri.
Keadaan sama jua terpakai apabila berlaku perpisahan ataupun seseorang isteri
diceraikan, dia akan berhak mendapat nafkah di dalam masa iddahnya. Hak itu adalah
berdasarkan firman Allah taala dalam surah al-Talaq ayat 6 yang bermaksud;
“Tempatkanlah isteri-isteri yang menjalani ’iddahnya’ itu di tempat
kediaman kamu sesuai dengan kemampuan kamu; dan janganlah kamu
adakan sesuatu yang menyakiti mereka di tempat tinggal itu dengan
tujuan hendak menyusahkan kedudukan mereka. Dan jika mereka
berkeadaan sedang mengandung maka berikanlah mereka nafkahnya
sehingga mereka melahirkan anak yang dikandungnya”.
Nafkah merupakan hak bagi seseorang yang merupakan salah satu dari amanah yang
mesti diutamakan oleh bapa kepada anak-anak mereka mengikut pandangan hukum
syarak. Bapa ialah orang yang paling bertanggungjawab dalam menanggung nafkah
anak. Islam telah menyatakan dengan jelas tanggungjawab seorang bapa terhadap
anak-anaknya sekalipun anak-anak tersebut berada di bawah jagaan orang lain.
84
Peristiwa ini berlaku di dalam Sejarah Islam iaitu kes Hindun bt Utbah yang
diriwayatkan oleh Muslim di dalam sahihnya yang bermaksud;
“Aisyah meriwayatkan bahawa Hindun bt Utbah berkata; ‘Wahai
Rasulullah s.aw. sesungguhnya Abu Sufyan adalah merupakan seorang
lelaki kikir (kedekut). Dia tidak memberi nafkah (perbelanjaan) yang
mencukupi untukku dan anakku melainkan apa yang aku ambil
daripadanya tanpa pengetahuannya.’ Rasulullah s.a.w lalu menjawab,
‘Ambillah sekadar yang mencukupi untukmu dan anakmu secara yang
makruf’.
Menurut Imam al-Nawawi, tanggungjawab bapa untuk menyediakan nafkah atau
perbelanjaan anak-anak akan berterusan dalam kes pertukaran agama sehinggalah
mereka berumur 18 tahun (Najibah, 2007).
Bagi nafkah isteri pula, para fuqaha sependapat bahawa wajib ke atas suami
membiayai nafkah isteri walaupun suami isteri itu tidak seagama selagi ia tidak
menderhaka kepada suami atau tidak murtad. Ulama Maliki dan Shafie tidak
mensyaratkan sama seagama tentang kewajipan membaiayai nafkah. Bahkan orang
Islam boleh membiayai orang bukan Islam dan orang bukan Islam boleh membiayai
orang Islam kerana dalil yang menunujukkan wajib nafkah adalah umum dan
diqiyaskan ke atas nafkah isteri. Islam menggangap kewajiapan memberikan nafkah
kepada isteri adalah sebagai balasan kesetiaan dan ketaatannya kepada suami.
85
Walau bagaimanapun Islam mensyariatkan gugur nafkah isteri disebabkan murtad
kerana ia terkeluar dari agama Islam. Hak kepada nafkah juga akan gugur jika isteri
enggan memeluk Islam apabila suami telah memeluk Islam. Pendapat ini telah
dipersetujui oleh Imam Abu Hanifah (al-Zuhaily, 1989).
(b) Kedudukan di bawah Enakmen perundangan Keluarga Islam di Malaysia
Seksyen 59 Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan)
1984 telah memperuntukkan bahawa mahkamah oleh memerintahkan seseorang lelaki
untuk membayar nafkah kepada isteri dan bekas isteri kecuali jika isteri nusyuz dan
enggan dengan tidak berpatutan menurut kemahuan atau perintah sah suaminya.
Seterusnya, seksyen 65 Akta yang sama telah memperuntukan bahawa hak bagi
seseorang isteri yang telah bercerai untuk menerima nafkah daripada suaminya yang
terdahulu di bawah perintah mahkamah akan terhenti apabila tamatnya tempoh iddah.
Peruntukan-peruntukan ini menunjukkan bahawa Islam hanya memerintahkan
pembayaran nafkah kepada bekas isteri perlu dibuat dalam tempoh iddah sahaja.
Peruntukan kewajipan menanggung nafkah anak pula telah dijelaskan di bawah
seksyen 72(1) Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan)
1984 yang berbunyi:
“Kecuali jika sesuatu perjanjian atau sesuatu perintah Mahkamah
memperuntukkan selainnya, maka adalah menjadi kewajipan seorang
lelaki menanggung nafkah anaknya, sama ada anak itu berada dalam
jagaannya atau dalam jagaan seseorang lain, sama ada dengan
86
mengadakan bagi mereka tempat tinggal, pakaian, makanan, perubatan
dan pelajaran sebagaimana yang munasabah memandang kepada
kemampuan dan taraf kehidupannya atau dengan membayar kosnya.”
Ini bertepatan dengan firman Allah s.wt dalam surah al-Ahqaaf ayat 15 yang
bermaksud;
‘Dan Kami wajibkan manusia berbuat baik kepada kedua ibu bapanya;
ibunya telah mengandungnya dengan menanggung susah payah dan
telah melahirkannya dengan menanggung susah payah. Sedang tempoh
mengandungnya berserta dengan tempoh menceraikan susunya ialah
dalam masa tiga puluh bulan. Setelah ia besar sampai ke peringkat
dewasa yang sempurna kekuatannya dan sampai ke peringkat umur
empat puluh tahun, berdoalah ia dengan berkata: "Wahai Tuhanku,
ilhamkanlah daku supaya tetap bersyukur akan nikmatmu yang engkau
kurniakan kepadaku dan kepada ibu bapaku, dan supaya aku tetap
mengerjakan amal soleh yang Engkau redai; dan jadikanlah sifat-sifat
kebaikan meresap masuk ke dalam jiwa zuriat keturunanku.
Sesungguhnya aku bertaubat kepadamu, dan sesungguhnya aku dari
orang-orang Islam (yang tunduk patuh kepadamu)’.
Enakmen perundangan Islam telah menetapkan satu tempoh untuk tanggungan nafkah
yang perlu dipatuhi oleh seorang bapa. Seksyen 79 Akta Undang-undang Keluarga
Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984 memperuntukan bahawa perintah nafkah
yang telah diputuskan oleh mahkamah akan tamat apabila seorang anak itu mencapai
umur lapan belas tahun. Walau bagaimanapun tempoh tersebut boleh dilanjutkan atas
87
permohonan oleh anak atau orang lain bagi suatu jangkamasa yang difikirkan
munasabah oleh mahkamah.
(c) Kedudukan di bawah undang-undang keluarga sivil di Malaysia
Peruntukan pembayaran nafkah bagi pasangan yang berkahwin menurut undang-
undang sivil adalah termaktub di bawah seksyen 77 (1) Akta Membaharui Undang-
undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 yang berbunyi:
“Mahkamah boleh memerintahkan seseorang lelaki membayar nafkah
kepada isterinya atau isterinya yang terdahulu... (b) apabila memberi
atau selepas daripada memberi sesuatu dekri perceraian atau
perpisahan kehakiman...”
Menurut seksyen 81 dan 82 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan
Perceraian) 1976, suami (termasuk yang telah memeluk Islam menurut seksyen 3
Akta yang sama) akan terus bertanggungjawab untuk membayar nafkah kepada
isteriya yang bukan Islam sehinggalah berlaku kematian, ataupun pihak yang
menerima nafkah telah berkahwin lain atau telah bersekedudukan dengan seseorang
yang lain. Hanya perkahwinan pihak yang menerima nafkah sahaja yang terlibat
dengan seksyen 82 Akta tersebut, sedangkan pihak yang diperintahkan membayar
nafkah itu tidak boleh memberhentikan bayaran yang telah diperintahkan terhadapnya
jika dia sendiri yang berkahwin dengan seseorang yang lain. Walau bagaimanapun dia
masih boleh memohon kepada mahkamah untuk mengubah kadar bayaran yang
diperintahkan itu mengikut kadar kemampuannya atau memohon ditamatkan atau
88
dibatalkan seperti yang diperuntukkan di bawah seksyen 81 Akta Membaharui
Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976.
Bagi pembayaran nafkah kepada anak-anak pula, bapa tetap bertanggungjawab untuk
menyempurnakannya walaupun dia telah menukarkan agama kepada Islam. Seksyen
92 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976
memperuntukan bahawa:
“Kecuali jika sesuatu perjanjian atau sesuatu perintah Mahkamah
memperuntukkan selainnya, maka adalah menjadi kewajipan seseorang
ibu bapa menanggung atau memberi sumbangan terhadap nafkah anak-
anaknya, sama ada anak itu berada dalam jagaannya atau dalam jagaan
seseorang lain, sama ada dengan mengadakan bagi mereka tempat
tinggal, pakaian, makanan, perubatan dan pelajaran sebagaimana yang
munasabah memandang kepada kemampuan dan taraf kehidupannya
atau dengan membayar kosnya.”
Seksyen 93 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976
pula memperuntukan bahawa mahkamah bukan sahaja mempunyai kuasa untuk
memerintah pembayaran nafkah di buat oleh mana-mana lelaki iaitu bapa tetapi juga
boleh mengarahkan si ibu untuk berbuat demikian jika mahkamah berpuas hati dia
berkemampuan untuk melaksanakannya.
Hubungan bapa dan anak tidak akan terputus dengan pertukaran agama tersebut.
Pernyataan ini boleh disokong dengan keputusan mahkamah dalam kes Viswalingam
lwn Viswalingam [1980] 1 MLJ 10 di mana mahkamah telah memutuskan bahawa
89
anak-anak hasil daripada perkahwinan bukan Islam mempunyai hak kepada nafkah
daripada bapa mereka yang telah memeluk Islam.
Kita dapat lihat bahawa Islam hanya mengakui bahawa suami perlu membayar nafkah
kepada isterinya yang beragama Islam sahaja. Jika peruntukan di dalam seksyen 59
Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984
diamalkan dalam kes pertukaran agama, ia memberi maksud bahawa isteri yang tidak
memeluk Islam hanya mempunyai hak kepada nafkah dalam tempoh iddah iaitu lebih
kurang tiga bulan dari tempoh pengislaman suami jika dia tidak hamil dan sehingga
dia melahirkan bayi jika dia dalam keadaan hamil. Kedudukan ini akan bersalahan
dengan peruntukan yang terdapat di dalam undang-undang sivil yang mengkehendaki
pembayaran nafkah diteruskan sehingga berlakunya kematian, perkahwinan baru atau
perzinaan si isteri dengan orang lain. Mahkamah dalam kes Tan Sung Mooi lwn Too
Miew Kim [1994] 3 MLJ 117 telah memutuskan bahawa suami diperintahkan
membayar nafkah kepada isteri walaupun dia telah memeluk Islam.
Penyelidik bersetuju dengan cadangan yang telah dibuat oleh Dr.Najibah (2007)
dalam usaha mengelakkan konflik berterusan di antara pasangan yang berlainan
agama. Beliau telah mencadangkan bahawa frasa ‘kecuali jika sesuatu perintah
nafkah dinyatakan sebagai selama sesuatu tempoh yang lebih singkat...’ dalam
peruntukan seksyen 81 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan &
Perceraian) 1976 jika dibaca dengan kaedah literal boleh membenarkan mahkamah
mengarahkan pembayaran nafkah untuk jangkamasa tertentu sahaja.
90
Oleh itu, untuk memastikan kedua-dua peruntukan dapat dilaksanakan dengan
mengambil kira bahawa Islam hanya membenarkan pembayaran nafkah dalam
tempoh iddah sahaja jika berlaku perceraian, suami yang memeluk Islam bolehlah
diarahkan untuk membayar dua bentuk nafkah. Pertamanya adalah nafkah dalam
tempoh iddah iaitu tiga bulan dari tempoh pengislaman suami dan keduanya membuat
‘bayaran tambahan’ kepada bekas isteri yang tidak memeluk Islam dalam tempoh
yang munasabah dan bergantung kepada keperluan dan keadaan pihak yang terlibat.
Bagi memudahkan penguatkuasan peruntukan yang melibatkan pasangan yang
berpisah kerana berlainan agama, beliau mencadangkan satu seksyen baru perlu
dimasukkan di antara seksyen 81 dan 82 Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan & Perceraian) 1976, sebagai contoh seksyen 82A dengan tajuk ‘Hak
kepada bayaran tambahan berikutan pengislaman mana-mana pihak.’ Peruntukan
yang sedia ada agak membebankan pihak suami yang memeluk Islam kerana dia perlu
membayar nafkah melebihi tempoh iddah kerana dia mungkin akan mendirikan
rumahtangga dengan pasangan baru. Walau bagaimanapun, arahan pembayaran
tambahan tidaklah bersalahan dengan hukum Syara’ kerana terdapat kes-kes yang
berlaku di mana pasangan yang tidak memeluk Islam yang pada asasnya hanya
bergantung kepada suami akan menghadapi masalah kewangan selepas berlakunya
perpisahan (Najibah, 2007).
Jika isteri yang memeluk Islam, suami yang tidak memeluk Islam hanya perlu
membayar nafkah dalam tempoh iddah sahaja dan selepas itu menjadi tanggungjawab
kerajaan untuk menanggungnya. Ini adalah berdasarkan prinsip bahawa perempuan
yang diceraikan akan pulang ke pangkuan keluarga yang pada asasnya tidak akan
91
berlaku dalam kes penukaran agama. Oleh itu, kerajaan khususnya baitul-Mal adalah
orang yang perlu dipertanggungjawabkan untuk menjaga kebajikan saudara Islam
yang baru memeluk Islam.
4.4 Bidangkuasa Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil
Kuasa kehakiman bagi Persekutuan telah diberikan kepada Mahkamah Tinggi yang
selaras bidangkuasa dan tarafnya di mana ia akan mahkamah-mahkamah ini akan
mempunyai bidangkuasa dan kusa sebagaimana yang diberikan oleh atau di bawah
undnag-undang Persekutuan. Bidangkuasa sivil mahkamah Tinggi telah
diperuntukkan di bawah Seksyen 24 Akta Mahkamah Kehakiman 1964 yang antara
lainnya meliputi semua bidangkuasa di bawah mana-mana undang-undang bertulis
berkenaan dengan perceraian dan kekeluargaan, perlantikan dan kawalan kepada
penjaga kanak-kanak ke atas peribadi dan harta-harta mereka.
Seksyen 25(1) Akta Mahkamah Kehakiman 1964 memperuntukan bahawa;
“without prejudice to the generality of Article 121 of the Constitution
the high Court shall in the exercise of its jurisdiction have all the
powers which were vested in it immediately prior to Malaysia Day and
such powers as may be vested in it by any written law in force within
its local jurisdiction.”
Bidangkuasa Mahkamah Syariah pula telah diperuntukkan di dalam Senarai kedua
(Senarai Negeri) di bawah Jadual Kesembilan Perlembagaan Persekutuan. Senarai
92
kedua ini telah menyenaraikan perkara-perkara di mana badan perundangan negeri
boleh membuat undang-undang. Ia berbunyi:
“Kecuali mengenai Wilayah-wilayah Persekutuan Kuala Lumpur dan
Labuan, Hukum Syarak dan undang-undang diri dan keluarga bagi
orang yang menganut agama Islam, termasuk Hukum Syarak
berhubung dengan mewarisi harta berwasiat dan tak berwasiat,
pertunangan, perkahwinan, perceraian, maskahwin, nafkah,
pengambilan anak angkat, taraf anak, penjagaan anak, pemberian,
pembahagian harta dan amanah bukan khairat; Wakaf Islam dan ta’arif
serta peraturan mengenai amanah khairat dan khairat agama,
perlantikan pemegang-pemegang amanah dan perbadanan bagi orang-
orang mengenai pemberian agama Islam dan khairat, yayasan,
amanah, khairat dan yayasan khairat yang dijalankan, kesemuanya
sekali dalam Negeri; adat istiadat Melayu: Zakat Fitrah dan Bait-ul-
Mal atau hasil agama Islam yang seumpamanya; masjid atau mana-
mana tempat sembahyang awam untuk orang Islam; mengadakan dan
menghukum kesalahan-kesalahan yang dilakukan oleh orang-orang
yag menganut agama Islam terhadap rukun-rukun Islam, kecuali
mengenai perkara-perkara yang termasuk dalam Senarai Persekutuan;
keanggotaan, penyusunan dan acara bagi mahkamah-mahkamah
syariah, yang akan mempunyai bidangkuasa hanya ke atas orang-orang
yang menganut agama Islam dan hanya mengenai mana-mana perkara
yang termasuk dalam perenggan ini, tetapi tidak mempunyai
bidangkuasa mengenai kesalahan-kesalahan kecuali setakat yang
diberi oleh undang-undang persekutuan; mengawal pengembangan
93
iktikad dan kepercayaan antara orang-orang yang menganut agama
Islam; menentukan perkara-perkara Hukum Syarak dan iktikad dan
adat istiadat Melayu.”
Levinton(1976) menyatakan bahawa situasi pertelingkahan telah mewujudkan ‘a
disturbing aura of insolubility’. Persoalan mengenai bidangkuasa ini telah menjadi
perdebatan oleh hakim-hakim berbangsa Inggeris semenjak awal pemerintahan British
di negeri-negeri Selat iaitu Pulau Pinang, Melaka dan juga Singapura. Isu-isu
pertelingkahan bidang kuasa telah dibincangkan seawal tahun 1841 dalam beberapa
kes seperti Sultan Omar Akumedan lwn Nakidah Mohamed Cassim (1841) 1 Ky 37,
Khu Poh lwn Wan Mat (1864) Leic 247, Lim Guan Teet lwn Tunku Akobe (1882) 1
Ky 539, Lim Chye Peow lwn Wee Boon Tek (1872) 1 Ky 236, Theng Khang Chu lwn
Tan Kim Hoe [1926] SSLR 1 dan sebagainya. RH Hickling dan Wun Min Aun(1995)
menyatakan bahawa pertelingkahan undang-undang di Malaysia biasanya berlaku
dalam undang-undang peribadi (personal law) khususnya undang-undang
kekeluargaan. Isu-isu berhubung dengan bangsa dan agama akan menjadi satu topik
utama dalam perbicaraan kes-kes kekeluargaan yang di bawa ke mahkamah.
Penceraian yang melibatkan pertukaran agama di Malaysia telah dilaporkan berlaku
seawal tahun 1940. Dalam kes Pendakwa Raya lwn DJ White alias Abdul Rahman
[1940] MLJ 214, perkahwinan yang dilangsungkan mengikut adat istiadat
perkahwinan yang hanya membenarkan monogami telah diisytiharkan tidak terbubar
walaupun salah seorang pasangan kepada perkahwinan tersebut menukar kepercayaan
kepada agama yang membenarkan amalan poligami. Kesan yang amat
mendukacitakan adalah suami iaitu pasangan yang menukar agama tersebut telah
94
disabitkan dengan kesalahan bigami. Keputusan atau prinsip yang diputuskan dalam
kes ini, pada masa sekarang boleh kita lihat dalam peruntukan seksyen 51 Akta
Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976. Walau
bagaimanapun, seksyen tersebut tidak membincangkan hak pasangan yang memeluk
Islam untuk mendapatkan penceraian kerana mereka akan berada dalam keadaan yang
tidak menentu jika pasangan yang diberi kuasa menamatkan perkahwinan enggan
untuk bertindak dan memilih untuk tidak menggunakan peruntukan yang disediakan
kepada mereka.
Semenjak bertahun-tahun lamanya, hakim-hakim Malaysia telah berusaha untuk
menyelesaikan isu pertelingkahan bidangkuasa dengan menggunakan kemahiran dan
kepakaran mereka bagi mengelakkan kejadian yang tidak diingini seperti yang
berlaku dalam kes Re Maria Huberdina Hertogh; Aminah bte Mohamed lwn The
Consul General for the Netherlands [1950] MLJ 215; [1951] MLJ 164 dan juga kes
Re Susie Teoh [1986] 2 MLJ 228. Kedua-dua kes ini telah menyebabkan ketegangan
di antara kaum di Malaysia. Walau bagaimanapun keputusan-keputusan yang telah
dibuat telah menyebabkan undang-undang pertelingkahan di Malaysia tidak dapat
berkembang kerana Mahkamah telah membuat ketetapan mereka tiada kuasa untuk
menyelesaikan masalah tersebut dan menyerahkannya kepada pihak legislatif untuk
menyelesaikan perkara-perkara tersebut (R Hickling, 1995).
Sebagai kesannya, telah wujud pelbagai implikasi dalam kes penukaran agama atau
pemelukan Islam daripada satu agama lain. Implikasi ini timbul berpunca daripada
skim pembahagian kuasa perundangan dan kehakiman yag terdapat dalam
Perlembagan Persekutuan yang meletakkan agama Islam pada tempat yang cukup
95
istimewa sebagai agama rasmi Persekutuan atau Malaysia. Pada masa yang sama,
peruntukan mengenai Hukum Syarak atau undang-undang syariah telah diletakkan
secara khusus dalam Perlembagaan di bawah bidangkuasa setiap negeri dan sebarang
pertikaian mengenainya hendaklah diselesaikan di bawah bidang kuasa Mahkamah
Syariah.
Ini adalah kerana kedua-dua mahkamah sivil dan Syariah adalah ciptaan statut, tetapi
ditadbir secara berasingan dan bebas dari pengaruh masing-masing. Perkara 121(1A)
Perlembagaan Persekutuan telah dengan jelas membezakan bidangkuasa Mahkamah
Syariah dengan bidangkuasa mahkamah sivil, dan dengan itu bersabit dari
pengasingan bidangkusa itu, mahkamah-mahkamah tersebut tidak boleh campur
tangan dengan bidangkuasa masing-masing. Maka itu, mahkamah sivil tidak boleh
diminta supaya menginjunksikan suatu perintah sah yang diberikan oleh sebuah
Mahkamah Syariah yang berkompeten (Subashini Rajasingam lwn Saravanan
Thangathoray & Other Appeals [2008] 2 CLJ 19).
Sebelum pindaan kepada Perkara 121(1A) Perlembagaan Persekutuan di buat, banyak
aspek yang membenarkan Mahkamah Sivil menggunakan bidangkuasanya dalam kes-
kes tertentu walaupun ia melibatkan undang-undang personal dan keluarga Islam.
Sebagai contoh pada masa itu, dalam kes Nafsiah lwn Abdul Majid [1969] 2 MLJ 174,
kemungkiran perjanjian pertunangan dianggap pecah kontrak dan arahan pembayaran
gantirugi boleh dikeluarkan oleh Mahkamah Tinggi. Dalam kes Robert lwn Ummi
Kalthom [1966] 1 MLJ 163 pula, Mahkamah Tinggi berpendapat ia mempunyai
bidang kuasa dalam pembahagian harta sepencarian orang Islam kerana ia dianggap
sebagai sebahagian daripada adat orang-orang Melayu.
96
Campurtangan dalam undang-undang Islam juga berlaku dalam proses penentuan hak
penjagaan anak-anak dalam kes In Re Maria Hertogh [1951] MLJ 64 dan juga
penentuan kesahtarafan anak pasangan Islam di mana Mahkamah Tinggi telah
menerima pakai seksyen 112 Akta Keterangan 1950 dalam kes Ainan lwn Syed
Abubakar [1939] MLJ 219.
Dengan itu, pindaan kepada Perkara 121(1A) Perlembagaan Persekutuan pada tahun
1988 pada dasarnya telah memberikan garis pemisah yang jelas dan sekaligus
mengiktiraf bahawa Mahkamah Sivil tidak lagi mempunyai sebarang bidang kuasa ke
atas perkara yang berada di dalam bidangkuasa Mahkamah Syariah. Peruntukan ini
telah diterimapakai dan disokong oleh banyak kes-kes yang telah diputuskan oleh
mahkamah.
Sebagai contoh Hakim Besar, Hashim Yeop Sani dalam kes Dalip Kaur lwn Pegawai
Polis Daerah, Balai Polis Daerah, Bukit Mertajam & Anor [1991] 3 CLJ 2768 ;
[1991] 1 CLJ (Rep) 77 telah menyatakan bahawa klausa baru 1A , Perkara 121
Perlembagaan Persekutuan yang berkuatkuasa pada 10hb Jun 1988 telah mengambil
kembali semua bidang kuasa Mahkamah Tinggi pada perkara yang berada di bawah
bidangkuasa Mahkamah Syariah. Pernyataan ini juga telah disokong oleh Hakim
Besar Kanan Harun Hashim dalam penghakimannya ketika mendengar kes Mohamed
Habibullah bin Mahmood lwn Faridah Dato’ Talib [1992] 2 MLJ 793. Beliau telah
memutuskan bahawa pentadbiran semua perkara yang melibatkan perundangan Islam
adalah di bawah bidangkuasa eksklusif Mahkamah Syariah berdasarkan Perkara
121(1A) Perlembagaan Persekutuan. Pindaan kepada Perkara 121 (1A) Perlembagaan
Persekutuan telah memberikan kesan yang positif terhadap kedudukan Undang-
97
undang Islam di Malaysia kerana Mahkamah Sivil telah mula enggan untuk campur
tangan dalam perkara-perkara di bawah bidang kuasa Mahkamah Syariah (Najibah,
2006).
Dalam kes Nedunchelian V Uthiradam lwn Nurshafiqah Mah Singai Annal & ors
[2005] 2 CLJ 306, Mahkamah Tinggi Johor Bharu telah memutuskan bahawa
Mahkamah Sivil tidak mempunyai sebarang bidang kuasa dalam perkara yang berada
di dalam bidangkuasa Mahkamah Syariah berdasarkan Perkara 121 (1A)
Perlembagaan Persekutan dan juga kes-kes yang terdahulu. Hakim Besar Syed
Ahmad Helmy dalam penghakimannya menggunakan kaedah perkara atau ‘subject
matter’ dan menolak kaedah remedi dalam memutuskan sama ada perkara-perkara
yang dibawa ke mahkamah adalah dibawah bidang kuasa mahkamah sivil atau
mahkamah syariah.
Kaedah perkara atau ‘subject matter’ ini telah digunapakai oleh Mahkamah
Persekutuan dalam kes Soon Singh Bikar Singh lwn Pertubuhan Kebajikan Islam
Malaysia (Perkim) Kedah & Anor [1999] 2 CLJ 5 di mana telah diputuskan bahawa
persoalan pertukaran agama adalah perkara yang berada di dalam bidangkuasa
Mahkamah Syariah dan Mahkamah Tinggi telah dihalang untuk mendengar kes
tersebut oleh peruntukan Perkara 121(1A) Perlembagaan Persekutuan.
Berdasarkan kajian yang dilakukan oleh penyelidik, kebanyakan Mahkamah Sivil
telah secara konsistennya sejak awal tahun 90-an lagi telah menggunapakai kaedah
perkara ini dalam kes-kes yang mempunyai perkara yang melibatkan percanggahan
bidang kuasa di antara Mahkamah Sivil dan Mahkamah Syariah. Antara kes-kes yang
98
menyokong penggunaan kaedah ini adalah seperti kes Abdul Shaik bin Md Ibrahim &
Anor lwn Hussein bin Ibrahim & 2 ors [1999] 3 CLJ 539; Kamariah bt Ali lwn
Kerajaan Negeri Kelantan, Malaysia dan yang Lain (dan 3 rayuan yang lain) [2002]
3 CLJ 766; Majlis Ugama Islam Pulau Pinang dan Seberang Perai lwn Shaik
Zolkaffily bin Shaikh Natar & 2 Ors [2003] 3 CLJ 289; Majlis Agama Islam Negeri
Sembilan lwn Hun Mun Meng [1993] 1 CLJ 179; dan juga Md Hakim Lee lwn Majlis
Agama Islam Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur [1997] 4 CLJ Supp 419.
Pada dasarnya, Perkara 121(1A) Perlembagaan Persekutuan telah diperkenalkan oleh
penggubal undang-undang untuk mengelakkan konflik bidangkuasa di antara
Mahkamah Syariah dan Mahkamah Sivil dan bukannya untuk menyekat kebebasan
kedua-duanya. Hakim Besar Syed Ahmad Helmy memberikan peringatan bahawa
mekanisme penyelesaian konflik bidangkuasa ini perlu dilihat daripada perspektif niat
sebenar penggubal undang-undang. Secara faktanya, walaupun orang bukan Islam
tidak boleh membuat sebarang permohonan ke Mahkamah Syariah tidak memberikan
alasan kukuh kepada mahkamah Tinggi untuk campur tangan dalam perkara tersebut.
Berdasarkan autoriti kes-kes yang telah diputuskan menunjukkan bahawa Mahkamah
Tinggi dalam kapasiti bidang kuasa sivilnya tidak mempunyai kuasa untuk mencabar,
mempersoalkan, meminda, menghalang dan membatalkan sebarang arahan atau
penghakiman yang telah dikeluarkan oleh Mahkamah Syariah (Sukma Darwaman
Sasmitaat Madja lwn Ketua Pengarah Penjara Malaysia [1999] 1 CLJ 481).
Penyelidik berpendapat bahawa rasional asal penggubal undang-undang dalam
menyelesaikan masalah konflik bidang kuasa Mahkamah Sivil dan Mahkamah
99
Syariah adalah usaha yang tidak perlu dipersoalkan atau diperkecilkan. Walau
bagaimanapun, isu sebenarnya yang menjadi masalah dalam kes yang melibatkan
pertukaran agama adalah wujudnya pengasingan kuasa yang terlalu jelas tentang
bidangkuasa kedua-dua mahkamah tanpa mengambil kira sekiranya berlaku keadaan
yang melibatkan pihak dua belah pihak yang berbeza fahaman dan agama pada
akhirnya telah menyebabkan ketidakadilan kepada pihak-pihak yang terlibat.
Keengganan Mahkamah Tinggi untuk mencampuri perkara-perkara yang menjadi hak
esklusif Mahkamah Syariah sebenarnya tidak memberikan penyelesaian kepada isu
pembubaran agama kerana pertukaran agama. Ini disebabkan Mahkamah Syariah
hanya mempunyai bidangkuasa jika kedua-dua pihak yang bertelagah adalah di
kalangan orang-orang Islam termasuklah Islam melalui pertukaran agama (Najibah,
2006).
Dengan melihat kepada kes-kes yang telah diputuskan oleh Mahkamah Tinggi, adalah
menjadi suatu kesukaran kepada pasangan yang baru memeluk Islam untuk
mendapatkan haknya bagi membubarkan perkahwinan yang didaftarkan ketika dia
masih lagi menjadi penganut agama lain. Tiada jalan yang boleh menyelesaikan
kemelut perkahwinan mereka kerana kedua-dua Mahkamah masing-masing
mengambil pendirian mereka tidak mempunyai bidangkuasa untuk mendengar dan
menyelesaikan permohonan pembubaran perkahwinan dalam kes yang melibatkan
penukaran agama salah seorang pasangan.
Isu pertukaran agama kepada Islam akan terus menjadi satu konflik yang tidak
berkesudahan kerana ketiadaan peruntukan yang jelas dalam Akta dan Enakmen
100
negeri mengenai bidangkuasa mahkamah dalam kes yang melibatkan orang Islam dan
bukan Islam khususnya dalam kes penceraian atau pembubaran perkahwinan.
Walaupun keputusan kes-kes terdahulu seperti kes Soon Singh a/l Bikar Singh lwn
PERKIM Kedah & Anor [1999] 2 CLJ 5, Dalip Kaur lwn Pegawai Polis Daerah
Bukit Mertajam [1992] 1 MLJ dan Kamariah Ali dll lwn Kerajaan Negeri Kelantan,
Malaysia dan Seorang Lagi [2002] 3 MLJ 657 jelas menunjukkan bahawa Mahkamah
Syariah mempunyai bidang kuasa menentukan seseorang Islam yang murtad dan
mengisytiharkannya, tetapi tiada sebarang ketetapan dibuat untuk kes-kes yang
melibatkan pergolakan penganut agama yang berlainan. Perkara yang sama berlaku
dalam kes Lina Joy lwn Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan dan lain-lain
[2005] 4 CLJ 666.
Pada masa yang sama walaupun peruntukan dalam Enakmen Negeri telah
memperuntukan bahawa Mahkamah Syariah mempunyai kuasa untuk mengesahkan
pembubaran perkahwinan di antara pasangan yang menganut agama Islam, tetapi
Mahkamah Syariah tetap tidak boleh berbuat apa-apa perintah terhadap pihak yang
tidak memeluk Islam seperti perintah nafkah, mutaah, pembahagian harta sepencarian
atau hak penjagaan anak-anak. Ini adalah disebabkan Mahkamah Syariah tidak
mempunyai sebarang bidang kuasa terhadap orang bukan Islam (Hassan, 2007).
Dalam kes John Fairbairn alias Johan Fairbain Abdullah, Tun Abdul Hamid Omar,
Hakim Besar Mahkamah Persekutuan telah menolak permohonan suami yang telah
memeluk Islam dan memutuskan bahawa isterinya yang tidak memeluk Islam masih
berhak menuntut nafkah daripadanya.(Altaf, 1995)
101
Konflik ini akan berterusan kerana pasangan yang bukan penganut Islam , tidak boleh
menjadi pihak yang sah dalam perbicaraan kerana dia tidak mempunyai locus di
dalam Mahkamah Syariah. Ini dapat dilihat dalam situasi walaupun pasangan yang
telah memeluk agama Islam boleh menjadi pihak (sebagai responden) dalam
permohonan pembubaran perkahwinan di Mahkamah Tinggi sivil namun sebaliknya,
pasangan bukan Islam tidak boleh menjadi pihak dalam prosiding di mahkamah
syariah kerana mahkamah syariah hanya mempunyai bidang kuasa dalam kes-kes
yang melibatkan pihak-pihak yang beragama Islam sahaja.
Di bawah seksyen 46 Akta Pentadbiran Undang-undang Islam (Wilayah-wilayah
Persekutuan) 1993, Mahkamah Tinggi Syariah tidak berbidangkuasa untuk
mendengar dan memutuskan tindakan yang berhubung dengan satu perkahwinan
bukan Islam. Perkara 121(1A) Perlembagaan Persekutuan, yang tidak memberi
bidangkuasa kepada mahkamah sekular berhubung “mana-mana perkara yang berada
di dalam bidangkuasa Mahkamah Syariah”, tidak beroperasi untuk menidakkan
bidangkuasa kepada Mahkamah Tinggi terhadap perkara yang diberikan oleh seksyen
51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian)1976.
Seksyen 46(2) Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan)
1984 tidak membolehkan Mahkamah Syariah membubarkan satu perkahwinan bukan
Islam walaupun satu pihak dari perkahwinan itu telah memeluk Islam. Adalah jelas
dari perkataan seksyen ini bahawa seksyen tersebut adalah berlandaskan andaian
bahawa dalam Undang-undang Islam pemelukan Islam oleh seseorang, atas dasar itu
semata-mata, boleh atau akan membubarkan perkahwinan. Seksyen ini menghalang
andaian tersebut dari mendapat kesan undang-undang sehinggalah ianya disahkan
102
oleh Mahkamah Syariah. Apa yang dilakukan oleh Mahkamah Syariah di bawah
seksyen ini hanyalah mengesahkan bahawa pengislaman telah membubarkan
perkahwinan. Ia merupakan pengesahan tentang akibat terhadap perkahwinan ekoran
tindakan oleh satu pihak kepada perkahwinan, menurut Undang-undang Islam.
Mahkamah Syariah tidak berbuat apa-apa di bawah seksyen 46(2) Akta Undang-
undang Keluarga Islam (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1984 untuk membubarkan
perkahwinan. Ia hanya mengesahkan bahawa pembubaran telah berlaku disebabkan
oleh pengislaman. Seksyen ini tidak memberikan bidangkuasa kepada Mahkamah
Syariah untuk membubarkan satu perkahwinan bukan Islam.
Dalam isu penukaran agama , yang menjadi persoalan ialah berlakunya pertentangan
bidangkuasa di antara undang-undang sivil dan syariah disebabkan satu pihak telah
menjadi Islam manakala pihak yang satu lagi masih bukan Islam. Perkara 75
Perlembagaan Persekutuan telah menyebut dengan jelas bahawa jika berlaku
pertentangan di antara di antara undang-undang Persekutuan dan undang-undang
negeri, Perlembagaan Persekutuan akan mengatasi setakat mana ia bertentangan.
Justeru itu konflik antara bidangkuasa jika melibatkan pihak yang berlainan agama
akan terus berlanjutan jika tiada sebarang penyelesaian atau alternatif diperkenalkan
oleh badan legislatif. Penyelidik mengharapkan satu keputusan yang lebih baik dibuat
oleh Mahkamah Persekutuan dalam kes rayuan sivil Subashini Rajasingam lwn
Saravanan Thangathoray & Other Appeals [2008] 2 CLJ 19. Walau bagaimanapun
persoalan tentang Mahkamah manakah yang akan mempunyai bidangkuasa eksklusif
untuk memberikan dekri perceraian terhadap perkahwinan sivil tersebut dan membuat
perintah-perintah lain berkaitan pembahagian aset perkahwinan, penafkahan isteri dan
103
anak, penjagaan dan pemeliharaan anak dan semua hal perkara lain yang terbit
darinya di mana satu pihak kepada satu perkahwinan yang diupacarakan di bawah
Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976, memeluk
Islam dan yang satu lagi tidak masih lagi tidak dapat diselesaikan secara muktamad.
Dalam kes Subashini Rajasingam lwn Saravanan Thangathoray & Other Appeals
[2008] 2 CLJ 19, Hakim Mahkamah Persekutuan Nik Hashim Nik Ab. Rahman dalam
penghakimannya yang mewakili pihak majoriti telah menyatakan bahawa dengan
memeluk Islam, suami dan anak adalah tertakluk kepada undang-undang diri orang
Islam dan agama Islam, dan bukanlah menjadi satu kesalahan atau salah guna proses
jika penganut Islam tersebut mendapatkan remedi di Mahkamah Tinggi Syariah
disebabkan itu memang haknya. Tambah beliau lagi, tindakan mengesahkan
pembubaran suatu perkahwinan di bawah seksyen 46(2) Akta Undang-Undang
Keluarga Islam (Wilayah Persekutuan) 1984 bukan semata-mata satu tindakan
pentadbiran tetapi adalah satu prosiding kehakiman penuh di hadapan Mahkamah
Tinggi Syariah. Walau bagaimanapun, Mahkamah Persekutuan tetap menyatakan
bahawa perintah pembubaran perkahwinan sivil oleh Mahkamah Tinggi Syariah
akibat dari pengislaman tidak akan mempunyai kesan undang-undang di sisi
Mahkamah Tinggi selain dianggap sebagai keterangan mengenai pembubaran satu
perkahwinan di bawah Undang-undang Islam berdasarkan Hukum Syarak.
104
BAB 5
CADANGAN DAN KESIMPULAN
Daripada hasil kajian yang diperolehi, penyelidik telah mendapati bahawa masih
terdapat ruang yang boleh diperbaiki dalam isu pembubaran perkahwinan atas alasan
pertukaran agama.
Antara masalah-masalah yang masih menjadi isu adalah seperti berikut: Pertamanya,
status perkahwinan yang berbeza di antara undang-undang Islam dan Undang-undang
Sivil. Keduanya, kesukaran untuk menentukan hak penjagaan anak-anak kerana
ketiadaan peruntukan undang-undang yang jelas. Ketiga, isu konflik bidangkuasa
yang berterusan di antara Mahkamah Sivil dan Mahkamah Syariah kerana ketiadaan
peruntukan khusus jika berlaku kes yang melibatkan dua pihak yang berlainan agama.
Penyelidik mencadangkan perkara-perkara berikut untuk diambil perhatian dan
tindakan oleh pihak-pihak yang berkenaan.
Pertamanya, pindaan undang-undang perlu di buat kepada beberapa peruntukan
undang-undang khususnya Seksyen 3, 51 Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976.
Selepas membuat analisa kepada laporan parlimen yang membahaskan rang undang-
undang Membaharui (Perkahwinan dan Perceraian), penyelidik telah mendapati
bahawa cadangan asal kepada seksyen 3(2) Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976 adalah lebih relevan kepada isu pembubaran
105
perkahwinan atas alasan penukaran agama. Ini kerana ia telah memberi peluang
kepada pihak yang memeluk Islam selepas perkahwinan bukan Islam untuk terus
menerimapakai mana-mana peruntukan dalam Akta tersebut bagi menyelesaikan
masalah mereka atau membubarkan perkahwinan mereka.
Peruntukan asal seksyen 3(2) dalam rang undang-undang Membaharui Undang-
undang (Perkahwinan & Perceraian) 1976 sebelum di drafkan semula adalah seperti
berikut:
”This Act shall not apply to any person who is married under Muslim
law; provided that any person, being originally a non Muslim to whom
the provisions of Section 5, 6, 7 and 8 of this Act apply, shall continue
notwithstanding the conversion of such person to Islam, to be subject
to all the provisions of this Act.”
Profesor Ahmad Ibrahim telah banyak membuat cadangan pindaan kepada seksyen
3(3) Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan & Perceraian) 1976 seperti
berikut:
“Akta ini tidak boleh dipakai bagi seseorang Islam atau bagi seseorang
yang berkahwin di bahwa Hukum Syarak dan tiada sesuatu perkahwinan
boleh diupacarakan atau didaftarkan di bawah Akta ini jika salah seorang
dari pihak-pihak kepada perkahwinan ini menganut agama Islam; tetapi
tiada apa jua dalam seksyen ini boleh diertikan sebagai menghalang
sesuatu mahkamah yang dihadapnanya suatu petisyen perceraian telah
dibuat di bawah seksyen 51 daripada memberi dekri perceraian atas
petisyen daripada salah satu pihak kepada perkahwinan jika pihak yang
106
satu lagi itu telah masuk Islam dan dekri itu adalah, walau apa pun
undang-undang bertulis yang lain berlawanan, sah terhadap pihak kepada
perkahwinan itu yang telah masuk Islam sedemikian itu.”
Penyelidik berpendapat bahawa cadangan daripada Allahyarham Professor Ahmad
Ibrahim pada 20 tahun dahulu perlu diberi pertimbangan serius oleh badan penggubal
undang-undang. Beliau yang telah lama mencadangkan agar pindaaan kepada seksyen
51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Pembubaran) 1976 dibuat
supaya Mahkamah Syariah dapat meluluskan permohonan pembubaran perkahwinan
ke atas pihak yang telah memeluk Islam tanpa perlu menunggu pembubaran oleh
pihak yang satu lagi di Mahkamah Tinggi Sivil.
Beliau juga ada mencadangkan pindaan kepada seksyen tersebut untuk membenarkan
pasangan yang memeluk agama Islam memfailkan petisyen pembubaran perkahwinan
di Mahkamah Tinggi Sivil. Cadangan yang telah dibuat adalah untuk menggantikan
perkataan ‘pasangan yang tidak memeluk Islam’ kepada ‘mana-mana pasangan’ bagi
membolehkan kedua-dua pihak membuat petisyen pembubaran jika sesebuah
perkahwinan itu telah tidak dapat diteruskan lagi. Versi cadangan pindaan adalah
seperti berikut:
‘Jika satu pihak kepada sesuatu perkahwinan telah masuk Islam, salah
satu pihak boleh mempetisyen untuk perceraian; dengan syarat tiada
sesuatu petisyen di bawah seksyen ini boleh diserahkan sebelum tamat
tempoh tiga bulan dari tempoh masuk Islam.’ (Ahmad Ibrahim,1993)
107
Penyelidik bersetuju dan berpendapat pindaan ini boleh mengelakkan berlakunya
“deadlock” dalam perkahwinan jika pasangan bukan Islam tidak memfailkan petisyen
perceraian atau pembubaran perkahwinan. Cadangan ini bukan sahaja dapat
memberikan peluang dan keadilan kepada kedua-dua pihak yang bertelagah, tetapi
yang paling penting dapat menyelesaikan konflik bidang kuasa di antara Mahkamah
Sivil dan Mahkamah Syariah.
Professor Dato’ Dr. Zaleha Kamarudin pula ada menyatakan bahawa pindaan kepada
seksyen 51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan & Perceraian) 1976 itu
amat penting kerana ia adalah kunci penyelesaian kepada masalah status perkahwinan
yang tergantung serta konflik lain yang timbul apabila salah seorang daripada
pasangan bukan Islam mengambil keputusan untuk memeluk Islam.
Penyelidik berpendapat bahawa terdapat dua penyebab utama mengapa pasangan
yang tidak mahu memeluk Islam tidak memfailkan petisyen pembubaran
perkahwinan. Pertamanya, mereka memang berniat untuk meneruskan perkahwinan
tersebut dan keduanya, mereka kurang pengetahuan tentang hak mereka jika pasangan
telah memeluk Islam. Dalam sesetengah keadaan pula mereka tidak menyedari
tentang pengislaman pasangan sehinggalah berlaku kematian.
Oleh itu, penyelidik berpendapat bahawa sudah tiba masanya satu peruntukan di buat
di Malaysia untuk mewajibkan pasangan yang menukar agama kepada Islam untuk
memberitahu pasangan bukan Islamnya tentang pengislamannya. Cadangan untuk
memberitahu ini bukanlah bermaksud memohon keizinan tetapi sebagai notis bahawa
108
mereka tidak lagi boleh mengekalkan perkahwinan sedia ada atas sebab pengislaman
salah seorang daripada mereka.
Kedua, penyelidik mencadangakan bahawa pasangan yang memeluk Islam boleh cuba
memohon remedi daripada mahkamah melalui perintah injunksi. Perintah injunksi
bukan sahaja boleh digunakan untuk melarang atau menegah seseorang daripada
melakukan sesuatu tetapi boleh mengarah atau memaksa seseorang melakukan
sesuatu (Wan Azlan & Nik Ahmad Kamal, 2006).
Seperti yang telah dibincangkan, masalah utama dalam kes pembubaran perkahwinan
atas alasan pertukaran agama ialah, pihak yang diberi kuasa iaitu yang tidak memeluk
Islam tidak menggunakan haknya untuk membubarkan perkahwinan. Ini telah
menyebabkan pihak yang memeluk Islam tidak boleh berbuat apa-apa kerana sekatan
yang dibuat oleh seksyen 51 dan 3 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan
dan Perceraian) 1976. Oleh itu, penyelidik ingin mencadangkan supaya pihak yang
telah memeluk Islam supaya membuat permohonan kepada mahkamah untuk
mengeluarkan perintah injuksi kepada pasangannya yang tidak memeluk Islam untuk
mempetisyenkan permohonan pembubaran perkahwinan.
Ketiga, menjadikan seksyen 51 sebagai salah satu fakta pecahbelah dibawah seksyen
54 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan & Perceraian) 1976. Fenomena
ini adalah suatu alternatif yang baik bagi membolehkan kedua-dua pasangan
memulakan petisyen pembubaran perkahwinan kerana penukaran agama adalah bukti
jelas akan berlakunya pecahbelah dalam hubungan perkahwinan mereka.
109
Mahkamah mungkin boleh mengambil kira keputusan yang dibuat dalam kes Tey
Siew Choo lwn Teo Eng Huat [1996] 6 CLJ 308 yang melibatkan pasangan yang
beragama Buddha ketika mendirikan rumahtangga. Pasangan yang kemudiannya
memeluk Islam telah membuat permohonan untuk bercerai di bawah seksyen 54(1)(d)
Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976 atas alasan
perkahwinan mereka telah pecahbelah kerana beliau telah memeluk Islam. Hakim
dalam kes ini telah membenarkan permohonan tersebut dengan alasan seksyen 53
Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan & Perceraian) 1976 menggunakan
perkataan ‘mana-mana pihak’.
Walaupun pada dasarnya, keputusan hakim dalam kes ini adalah bersalahan dengan
peruntukan undang-undang di bawah seksyen 3 Akta Membaharui Undang-undang
(Perkahwinan & Perceraian) 1976, namun usaha beliau untuk mencari keadilan
haruslah dipuji dan diharap membuka jalan kepada penyelesaian yang lebih baik bagi
kes-kes seumpama itu.
Keempat, memperincikan kaedah hak penjagaan anak dan hak nafkah dalam
peruntukan yang melibatkan pembubaran perkahwinan atas alasan penukaran agama
supaya tidak akan berlaku kezaliman terhadap anak-anak dengan memberikan
pertimbangan utama kepada kebajikan mereka. Tindakan ini akan memudahkan
mahkamah untuk menyelesaikan isu ini sebaik sahaja pembubaran perkahwinan atas
alasan penukaran agama disahkan.
Kelima, melantik panel hakim yang terdiri daripada Hakim Syarie dan Hakim Sivil
Mahkamah Tinggi untuk mendengar kes yang melibatkan pihak yang berlainan
110
agama. Penyelidik amat bersetuju dengan cadangan Professor Dr. Abdul Aziz Bari
(2005) di mana beliau berpendapat bahawa untuk membuat keputusan yang adil dan
selaras dengan perlembagaan para hakim mahkamah sivil perlu mengetahui prinsip-
prinsip Islam dan Syariah. Perkara ini tidak sepatutnya terbatas kepada hakim-hakim
yang beragama Islam sahaja malahan semua para hakim bukan Islam juga perlu
memahami Islam. Ini adalah kerana antara isi kandungan dalam sumpah jawatan
mereka, para hakim diminta mempertahankan perlembagaan dan ini termasuklah
mempertahankan prinsip Islam dan Syariah yang turut dikandung dalam
Perlembagaan Persekutuan.
Keenam, menetapkan satu mekanisme pembubaran perkahwinan yang mana perintah
pada hukum tertakluk kepada pendaftaran perkahwinan iaitu perkahwinan sivil di
Mahkamah Sivil dan bukannya di Mahkamah Syariah apabila satu pihak memeluk
Islam. Dr Syed Ali Tawfik al-Attas, Ketua Pengarah Institut Kefahaman Islam dalam
satu sesi temubual telah menegaskan bahawa, jika kontrak perkahwinan yang
dimeterai adalah kontrak sivil, maka mekanisma untuk membubarkannya juga
perlulah dilakukan mengikut undang-undang sivil. Pasangan yang mendirikan
rumahtangga perlu diberi penerangan tentang hak dan tanggungjawab mereka
terhadap satu sama lain (News Strait Times, 31 Disember 2007). Penyelidik juga
menyambut baik usaha Jabatan Perdana Menteri yang telah mengadakan satu usaha
untuk mewujudkan majlis penasihat berhubung dengan pembubaran perkahwinan atas
sebab pertukaran agama salah seorang daripada pasangan yang terlibat (Berita Harian,
4 Mei 2006).
111
Ketujuh, menambahkan frasa “Mahkamah Syariah” dalam definisi “court of
competent jurisdiction” di bawah Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan
dan Perceraian) 1976. Setelah meneliti kes-kes yang telah diputuskan oleh mahkamah,
penyelidik telah mendapati satu keputusan Hakim dalam satu kes Singapura, Noor
Azizan bte Colony (alias Noor Azizan bte Mohamed Noor) lwn Tan Lip Chin (alias
Izak Tan) [2006] SGHC 121 boleh menjadi satu keputusan yang persuasif kepada
mahkamah-mahkamah tinggi di Malaysia . Dalam kes ini penghakiman yang telah
dibuat telah mengiktiraf Mahkamah Syariah sebagai salah satu “court of competent
jurisidiction” yang boleh mendengar dan membubarkan perkahwinan yang
didaftarkan dibawah undang-undang sivil iaitu Women’s Charter dan juga Undang-
undang Islam. Dengan ini secara alternatifnya, kerajaan boleh menggubal undang-
undang yang mengiktiraf pembubaran perkahwinan sivil oleh mahkamah syariah.
Kelapan, memulakan usaha penubuhan mahkamah keluarga untuk menyelesaikan
masalah keluarga yang terdiri daripada pasangan yang menganut agama yang
berlainan. Penubuhan mahkamah keluarga dengan sistem perundangan merangkumi
undang-undang Sivil dan Syariah perlu difikirkan sebagai suatu alternatif terbaik
terutama bagi kes yang gagal diselesaikan oleh Mahkamah Syariah atau Mahkamah
Sivil. Ia juga boleh menyelesaikan konflik bidang kuasa yang wujud akibat daripada
pindaan kepada Perkara 121 (1A) Perlembagaan Persekutuan.
Akhir kata penyelidik ingin memetik kata-kata daripada laporan yang telah
dikemukakan oleh Suruhanjaya undang-undang kepada Lord Canselor di England
yang telah diterbitkan dalam buku Field of Choice, untuk renungan bersama;
112
“A good divorce law should seek, firstly to buttress rather than to
undermine the stability of marriage, and secondly when regrettably a
marriage has irretrievably broken down, to enable the empty legal
shell to be destroyed with the maximum fairness, and the minimum
bitterness, distress and humiliation.” (Ahmad Ibrahim, 1990)
113
BIBLIOGRAFI
Buku
____________. (2002). Kamus Dewan Bahasa. Edisi Ketiga. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
A. Rahman I. Doi .(2003). Undang-undang Syariah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka. Terjemahan oleh Rohani Abdul Rahim.
Abdul Aziz Bari. (2005). Islam dan Perlembagaan Malaysia. Kuala Lumpur: Intel
Multimedia and Publication
Abdul Monir.(1989). An Introduction to Malaysian Law. Bangi:Universiti
Kebangsaan Malaysia.
Abdullah Abu Bakar.Hak Hadhanah dan Pelaksanaannya. Bab dalam buku. Abdul
Monir Yaacob & Shamsiah Md Supi .(2006). Manual Undang-undang
Keluarga Islam.Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia
Abdullah Yusuf Ali.(1992). The Meaning of the Holy Qur’an. Brentwood, Marryland,
USA : Amana Corporation.
Ahmad Ibrahim.(1997). Family Law in Malaysia. Kuala Lumpur: Malayan Law
Journal.
Ahmad Ibrahim.(2000). The Administration of Islamic Law in Malaysia. Kuala
Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia
Ahmad Mohamed Ibrahim, Ahilamed Joned.(1987). Malaysian Legal System. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Ahmad Mohamed Ibrahim. Pertukaran Agama Islam. Bab dalam buku . Abdul Munir
Yaakub dan Sarina Othman.(2000). Tinjauan kepada Perundangan Islam.
Kuala Lumpur. Institut Kefahaman Islam Malaysia.
Ahmad Mohamed Ibrahim.(1994). Al-Ahkam - Islam Dalam Perlembagaan. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Al-Imam Abi Abdullah Muhammad bin Idris al-Syafei.(1994). Kitab al-Umm. Beirut:
Dar al-Kotob al-Ilmiyah
Al-Imam Taqiyuddin Abi Bakar bin Muhammad. (t.t). Kifayah al-Akhyar, Singapura:
Sulaiman Marie
Al-Sheikh Shamsuddin Muhammad bin Muhammad al-Khatib al-Syarbini.(1994).
Mughni al-Muhtaj. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah
Al-Zuhaily, Wahbah.(1989). al-Fiqh al-Islami wa Adillatuhu. Dar al-Fikr: Damsyek
Anwarul Yaqin.(2007). Legal Research and Writing. Kuala Lumpur: Lexis Nexis
Bryan A Garner. (2007). Black’s Law Dictionary. 8th
edition. United State: Thomson
West
Chatterjee.(2000). Methods of Research in Law. 2nd
edn. Oxford. Oxford University
Press.
Farid Suffian Shuaib.(2003). Powers and Jurisdiction of the Syariah Courts in
Malaysia. Kuala Lumpur: Malayan Law Journal.
Hamid Jusoh.(1991). The position of Islamic law in the Malaysian Constitution with
Special Reference to the Conversion case in Family Law .Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Ibn Hajar al-Askalani.(1999). Bulugh al-Maram min Jami’l al-Adil Lati al-Ahkam.
Kaherah: Darul Hadith.
Imam al-Nawawi. (tanpa tarikh) Minhaj at-Talibin. Damshiq: Dar al-Fikr
LB Curzon.(2006). Dictionary of Laws. 6th
edn .Kuala Lumpur: International Law
book Services. di hlm 265
114
Levington. (1976). Choice of Law and Conflicts of Law, Sijthoff :Leiden
Mahamad Ariffin. Hak Penjagaan Anak (hadanah) Mengikut Undang-undang
Keluarga Islam. Bab dalam buku. Abdul Monir Yaacob & Shamsiah Md
Supi.(2006). Manual Undang-undang Keluarga Islam.Kuala Lumpur: Institut
Kefahaman Islam Malaysia
Mahdi Zahraa.(1998). Research Methods for Law Postgraduates Overseas Students.
Kuala Lumpur: Univision Press.
Mahmud Saedon Awang Othman.(1996).Institusi Pentadbiran Undang-undang &
Kehakiman Islam .Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Mimi Kamariah Majid. (1999). Family law in Malaysia. Kuala Lumpur: Malayan
Law Journal.
Mustofa al-Khin et al.(2003). al-Fiqh al-Manhaji. Jilid 3 Cetakan 5, Dar al-Qalam:
Damsyik, Syria
Najibah Mohd Zin.Pertukaran Agama: Kesan Terhadap Status Perkahwinan dan
Tuntutan Relief Sampingan. Bab dalam buku. Abdul Monir Yaacob &
Shamsiah Md Supi.(2006). Manual Undang-undang Keluarga Islam.Kuala
Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia.
Nik Noriani Nik Badlishah.(2003). Islamic Family Law and Justice for Muslim
Women. Petaling Jaya: Sisters in Islam.
Noor Aziah Mohd Awal. (2007). The Internal Conflicts in Family Law: 50 Years
After Independence of Malaysia. Bab dalam buku “Undang-undang Malaysia:
50 Tahun Merentasi Zaman. Selangor: Fakulti Undang-undang Universiti
Kebangsaan Malaysia.
Noor Aziah Mohd Awal.(2006). Wanita dan Undang-undang. Kuala Lumpur:
International Law Book Services.
Nuraisyah Chua Abdullah. (2006). Family Law For Non-Muslims In Malaysia. Kuala
Lumpur: International Law Book Services.
Nuraisyah Chua Abdullah.(2004). Conversion to Islam: Effect on Status of Marriages
and Ancillary Reliefs. Petaling Jaya: International Law Book Services.
Raja Rahawani Raja Mamat.(1992). Kedudukan Undang-undang Islam dalam
Perlembagaan Malaysia suatu rujukan khas terhadap kes-kes konversi dalam
undang-undang keluarga. Kuala Lumpur: Dewan bahasa dan Pustaka
diterjemahkan daripada Hamid Jusoh (1992) The position of Islamic Law in
Malaysian Constitution a special rerence to the conversion cases in family
law. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
RH Hickling, Wu Min Aun.(1995). Conflict of Laws in Malaysia. Butterworth Asia:
Kuala Lumpur.
Salleh Ismail.(2003).Pembubaran Perkahwinan Mengikut Fiqh dan Undang-undang
Keluarga Islam. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka
Shamsuddin Suhor.(1994). Panduan ringkas Akta membaharui Undang-Undang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976 (Akta 164). Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
Sheridan, L.A., Groves, H.E.(1979). The Constitution of Malaysia. Singapore :
Malayan Law Journal.
SM Creatney & JM Mason.(1997). Principle of Family Law 6th edn. London: Sweet
& Maxwell
Syed Sabiq (tanpa tarikh) Fiqh Sunnah. Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.
Walker R.J .(1997). The English Legal System. 6th edition. London Butterworth.
Wan Azlan, Nik Ahmad Kamal.(2006). Adminsitarive Law in Malaysia. Petaling
Jaya: Thomson Sweet Maxwell Asia.
115
Wu Min Aun.(2005). The Malaysian Legal System. 3rd
.ed. Petaling Jaya: Pearson
Zaleha Kamaruddin & Raihanah.(2006). Kamus Istilah Undang-undang keluarga.
Kuala Lumpur: Zebra Editions Sdn bhd
Zaleha Kamaruddin.(2005). Divorce Laws in Malaysia (Civil and Shariah). Kuala
Lumpur: Malayan Law Journal
Artikel
_______________. (2007, Disember,31). IKIM DG Sheds Light on Subashini Case: ‘
This has Nothing To Do With Religion. Dimuat turun pada 13 Januari 2008
daripada http://www.ikim.gov.my
_______________. “Clearing the ambiguity in religious conversions”. Telah dimuat
turun dari laman web http://www.nst.com.my/Current_News/NST/Sunday/
SundayInterview/ 2231025/Article /index_html pada 1 Jun 2008
________________.Family Law Project Child Guardianship, custody and access,
Alberta Law Reform Institute Edmonton Alberta October 1998. Atas talian
http://www.law.ualberta.ca/alri/.
Abdul Hamid Hj Mohamad. Civil and Syariah Court in Malaysia: Conflict of
Jurisdiction [2002] 1 MLJ cxxx
Ahmad Ibrahim. ‘Marriages of Muslims with Non Muslims’ (1965) 1 MLJ XVI
Ahmad Ibrahim. The Need to Amend Section 51 of the Law Reform (Marriage and
Divorce) Act 1976. [1990] MLJ 1 lviii
Fadzlena Jafar.(2004).Seminar Kesan Pertukaran Agama Terhadap Perkahwinan dan
Isu-isu berkaitan Perspektif Undang-undang dan Hukum Syara’. Telah dimuat
turun dari laman web http://www.abim.org.my pada 30hb Mei 2007
Faiza Tamby Chik. Legal Effect of Conversion to Islam: A Experience from
Malaysian Court. Kertas Kerja yang tidak diterbitkan tetapi dibentangkan di
International Family Conference 2007 anjuran Universiti Islam Antarabangsa
Malaysia di Hotel Crown Princess, Kuala Lumpur pada 16 Januari 2007
Hassan Abd Rahman. Kesan Pertukaran Agama Menurut Perspektif Perundangan
Malaysia. Kertas Kerja yang tidak diterbitkan tetapi dibentangkan di Seminar
Pertukaran Agama dan Kesan dari Perspektif Syarak dan Perundangan di
Kolej Universiti Islam Selangor pada 15hb Julai 2006
Loh Foon Fong. (2006, Januari 16).Conversion Dispute. The Star Online. Diperolehi
pada Februari 2006 daripada http://thestar.com.my/
Loh Foon Fong.(2006, Januari 16). In a bind. The Star Online. Diperolehi pada
Februari 2006 daripada http://thestar.com.my/
M. Siraj. The Legal Effect of Conversion to Islam. [1965] MLR 95
M.Siraj. Liability for Bigamy of Convert to Islam_ Attorney-General of Ceylon v Reid
(1965) MLR 181
M.Siraj.(1990). Survey of Malaysian law. Kuala Lumpur: Malayan Law Journal.
Mohamed Azam Mohd Adil.(2006).Kesan dan Implikasi Pertukaran Agama dalam
Perundangan Malaysia. Telah dimuat turun daripada laman web
http://www.islamhadhari.net pada 30hb Mei 2007.
Mohamed Imam. Shariah/Civil courts’ jurisdiction in matters if Hukum Syara: A
persisting dictomy [1995] 1 CLJ ixxxi (Jan)
Muhammad Altaf Hussain Alhangar. Effect of change of religion on marriage and
maintainance obligation: judicial responses in Malaysia. [1995] 3 CLJ lxxvii
(Aug)
116
Najibah Mohd Zin. (2005). How the best interest of the child is best served in Islamic
law with special reference to its application in the Malaysian Shariah Court.
Atas talian ; http://www.lawrights.asn.au/html/2005_papers.html
Najibah Mohd Zin. Harmonising the Conflicts in Family Related Disputes Upon
Conversions of One Spouse to Other Religion. Kertas Kerja yang tidak
diterbitkan tetapi dibentangkan di International Seminar on Syariah &
Common Law 2006 anjuran Universiti Sains Islam Malaysia di Hotel Palace
of The Golden Horses, Kuala Lumpur pada 20-21 September 2006
Noor Aziah Haji Mohd Awal. Pertukaran agama: Hak penjagaan anak- isu dan
masalah [2004] 3 MLJ xxxiv
Noor Aziah Mohd Awal. Section 51 of Law Reform (Marriage & Divorce) Act 1976:
An Overview. [1999] IKIM Law Journal. Vol 3 . No 2 127
R.H Hickling. Effect on Marriage of a Conversion to Islam Viswalingam.S v
Viswalingam U (1979) MLR 374
S Jaffer Hussain.1993. Battle of Jurisdiction: Is it Settled? Malaysian Legal News.
Paper presented at the Public Lecture Series, International Islamic University
Malaysia on February, 2 1993
Salbiah Ahmad.(2005). "Islam in Malaysia: Constitutional and Human Rights
Perspectives," Muslim World Journal of Human Rights: Vol.2: Iss.1, Article 7.
Atas talian: http://www.bepress.com/mwjhr/vol2/iss1/art7
Keratan akhbar
Abdul Monir Yaacob.(2006, Januari 15). Isunya bukan Moorty saja. Mingguan
Malaysia.
Aniza Damis ( 2008, Mei 4) Clearing the ambiguity in religious conversions. News
Strait Times
Chow Kum Hor.(2006, Januari 20). Dealing with a touchy situation. New Straits
Times.
Fadzlena Jafar.(2004, Julai 21). Kesan Tukar Agama Terhadap Perkahwinan.Berita
Harian.
Kamilia Ibrahim. (2006, Januari 29). Luaskan skop kuasa syariah. Mingguan
Malaysia.
Noraini Abdul Razak. (2006, Januari 26). Daftar tukar agama .Utusan Malaysia
Zulkiflee Bakar, Hata Wahari.(2006, Januari 21). 121(1A) kekal-PM. Utusan
Malaysia.
Lain-lain
Keputusan Fatwa Muzakarah Jawatankuasa Fatwa Majlis Kebangsaan Bagi Hal
Ehwal Agama Islam (2005). Diperolehi pada Jun 2006 daripada www.e-
fatwa.gov.my.
Penyata Rasmi Parlimen (Hansard) Persidangan Dewan Rakyat, Parlimen Keempat,
Penggal Pertama pada hari Selasa 4hb November 1975. Telah dimuat turun
dari laman web http://www.parlimen.gov.my pada 1 Disember 2007