217

PEMBELAJARAN BERASASKAN KOMIK: SATU KAJIAN SISTEMATIK REVIEW DAN META

ANALISIS

Tan Sai Wah¹, Ruhizan Mohammad Yasin²

1,2 Fakulti Pendidikan, Universiti Kebangsaan Malaysia

¹smallseapeter@gmail.com ²ruhizanmy@gmail.com

ABSTRAK Komik merupakan khazanah seni yang bernilai tinggi. Kebanjiran majalah dan komik yang berkonsepkan infotainmen d i Malaysia memberi petunjuk bahawa masyarakat mula menerima komik sebagai sumber pengetahuan dan pendidikan. Walau bagaimanapun, kajian terperinci berkenaan elemen pendidikan dalam media ini masih terhad. Pembelajaran berasaskan komik ( PBK ) dikatakan bukan sahaja dapat meningkatkan penguasaan dan pemahaman konsep matematik malahan dapat meningkatkan minat dan pencapaian murid serta mampu mengefektifkan pembelajaran dalam kalangan murid dan sebagainya. Menyedari kepentingan itu, kajian ini bertujuan untuk mengkaji po la kajian berkenaan pendekatan PBK dalam mata pelajaran Matematik pada peringkat sekolah. Tujuan kajian ini juga adalah untuk mensintesis hasil daripada penyelidikan sedia ada mengenai pendekatan PBK ke atas pembelajaran pelajar. Dua puluh satu kajian dip ilih dan tiga saiz kesan dikira untuk mengkaji kesan pendekatan PBK . Berkenaan dengan tahap gred, kesan pendekatan PBK menunjukkan saiz kesan terbesar di peringkat sekolah rendah dan saiz kesan terkecil d i peringkat kolej atau di sekolah menengah . Kajian in i merupakan kajian yang dilakukan ke atas 21 kajian dan lebih daripada 600 sample kajian antara tahun 2009 hingga 2017. Dapatan kajian menunjukkan 8 daripada jurnal melibatkan Pembelajaran dan Pengajaran PBK . Manakala 13 jurnal pula menunjukkan kajian Pembelajaran dan Pengajaran suatu mata pelajaran. Data dianalisis dengan menggunakan kaedah pengiraan kesan saiz. Sebanyak 3 kesan saiz telah dikira. Hasil dapatan yang diperoleh adalah pada tahap sederhana iaitu (+0.5 ) daripada 3 kesan saiz in i. Hasil kajian juga, mendapati Pembelajaran Berasaskan Komik memberi kesan terhadap pencapaian pelajar dalam subjek Sains, Sejarah , Bahasa Inggeris , Bahasa Melayu dan Matematik. Kajian empirikal leb ih lanjut mengenai kesan pengajaran dan pembelajaran perlu dijalankan untuk mengesahkan penyelidikan meta-analisis awal ini. Kata Kunci : komik , meta analisis, , strategi pembelajaran , pencapaian , minat , pembelajaran, saiz kesan ABSTRACT Comics are high value art treasures. The influx o f magazines and comics conceptions of infotainment in Malaysia gave the cue that people began to accept comics as a source of knowledge and education. However, detailed studies on educational elements in this media are still limited. Comic-based learning (CBL) is said to not only enhance the mastery and comprehension of the mathematical concept but also enhance the interest and achievement of the students as well as to facilitate learning among students and others. Recognizing that importance, this study aims to examine the pattern of study on the CBL approach in Mathematics at the school level. The purpose of this study is to synthesize the results of the existing research on the CBL approach to student learning. Twenty-one studies were selected and three impact sizes were calculated to examine the impact of CBL approach. As regards the grade level, the impact of the CBL approach shows the size of the greatest impact at primary level and the smallest size of impact at the college or middle school level. This study is a study conducted on 21 studies and more than 600 research samples between 2009 and 2017. The findings show that 8 of the journals involve Learn ing and Teaching Curriculum. While 13 journals show the study of Learning and Teaching a subject. The data were analyzed using the method of calculation of size effects. A total of 3 size effects

218

have been calculated. The results obtained are at a moderate level o f (+0.5) out of the 3 effects of this size. The findings also found that Comic-Based Learn ing affects students' achievement in Science, History, English, Malay and Mathematical subjects. Further empirical studies on the impact of teaching and learning need to be carried out to validate this initial meta-analysis research. Keywords: comic, meta analysis, learning strategy, achievement, interest, learning, size effects PENGENALAN “ Subjek Sains dan Matematik menjadi teras kepada penerokaan ilmu dan teknologi baharu dalam merealisasikan agenda negara ke arah Revolusi Perindustrian Keempat (Revolusi Industri 4.0),” kata Naib Canselor Universit i Teknologi Mara (UiTM), Prof Emeritus Datuk Dr Hassan Said dalam sesi ucaptamanya di Simposium Kebangsaan Sains Matematik ke 25 (SKSM25) pada 29 September 2017.

Cabaran kepada pembentukan sebuah negara yang maju, seperti yang dinyatakan dalam Wawasan 2020 , Transformasi Nasional 2050 dan Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia 2013-2025, memerlukan tenaga kerja yang berasaskan pendidikan Sains dan Matematik. Dalam dunia yang semakin dinamik dan berubah secara global in i , seseorang yang cekap dalam Matematik boleh meningkatkan lag i peluang dan pilihan bagi menentukan masa depan mereka (National Council for Teachers of Mathematics, 2000).

Menyedari hasrat tersebut, pendidikan Matematik mestilah berupaya mendidik pelajar

memperkembangkan pemikiran mantik, analisis, sistematik dan krit is, kemahiran penyelesaian masalah dan berkebolehan menggunakan ilmu pengetahuan Matematik. Dari segi pedagogi, perkembangan pendidikan kini memerlukan strategi pengajaran yang lebih menitikberatkan penglibatan pelajar.

Nik Aziz (1996) menyatakan guru Matematik masih bergantung kepada strategi dan teknik

pengajaran dan pembelajaran yang lama iaitu tahun 60-an dan 70-an. Sebahagian besar percakapan guru dalam kelas adalah berbentuk syarahan (Abdullah & Mohd Sahandri Gani, 1998). Johnson et al. (1998) menegaskan, sebagai pendidik kita mesti mengubah paradigma lama pendidikan di ko lej, iaitu memindahkan pengetahuan pendidik kepada pelajar. Dari sini, jelaslah bahawa bentuk pengajaran kin i masih memberi tumpuan kepada guru sebagai penyampai ilmu dan kurang melibatkan peranan aktif pelajar. Kebanyakan pengajaran masih berbentuk hafalan, helaian kertas dan pensel, dan kurang atau tiada langsung perbincangan (Glickman, 1991). Pengajaran sebegini mengandaikan guru sebagai sumber ilmu dengan penglibatan pelajar adalah pada tahap yang minimum dan interaksi antara pelajar boleh dikatakan tiada langsung.

Banyak kajian menunjukkan penggunaan pembelajaran berasaskan komik boleh menyumbang

kepada peningkatan kognitif , minat dan pencapaian pelajar (Ahmadi, 2000; Austin et al., 1997; Nichols & Miller, 1994; Whicker et al., 1997; Potthast, 1999; Faizah, 1999; Lee, 1999; Leikin & Zaslavsky, 1997; Meriam, 1997; Sazali, 1996; Slavin, 1995; Yee, 1995). Pembelajaran berasaskan komik juga memberi peluang kepada pelajar untuk mendekati sesuatu masalah Matematik dengan pelbagai cara.

Kementerian Pendid ikan Malaysia (KPM) (2011), telah mencadangkan penyerapan teknik didik

hibur dan keplbagaian strategi dalam Kuriku lum Standard Seko lah Rendah (KSSR). Kerajaan berhasrat memperkenalkannya di sekolah rendah untuk merealisasikan hasrat transformasi pengajaran dan pembelajaran di dalam b ilik darjah. Kepelbagaian strategi di dalam b ilik darjah akan menjadikan proses pembelajaran lebih interaktif serta berpusatkan murid. Antara ciri kepelbagaian strategi dalam pengajaran adalah sesi pembelajaran yang menyeronokkan kerana terkandung unsur humor.

Berdasarkan Standard Jemaah Nazir ada menyatakan dalam Elemen 9.13, pengajaran dan

pembelajaran yang menyentuh disposisi guru telah menyatakan kepentingan amalan pembelajaran menyeronokkan dalam kalangan guru sekolah. Seterusnya, Elemen 9.13(a) (vi) tentang sumbangan guru terhadap suasana pembelajaran yang kondusif, dan standard ini menggariskan bahawa guru perlu mewujudkan suasana riang dan merangsang pembelajaran (Jemaah Nazir Sekolah, 2004).

Oleh hal yang demikian, suasana ceria di dalam b ilik darjah adalah meru juk kepada amalan

pembelajaran menyeronokkan guru. Disposisi guru yang cenderung kepada sikap autokrat ik boleh

219

menimbulkan konflik antara guru dengan murid. Tidak dapat dinafikan bahawa peranan guru amat penting sebagai indiv idu yang menjad i pemangkin dalam proses murid mencari ilmu. Tanpa kehadiran guru, proses pembelajaran yang berlaku mungkin tidak efektif. Guru yang mampu mewujudkan p roses pengajaran dan pembelajaran yang efekt if merupakan guru yang cemerlang. Oleh itu, guru-guru perlu sedar akan kepentingan unsur pembelajaran menyeronokkan dalam pengajaran untuk mewujudkan hubungan baik dengan murid-murid mereka.

Namun begitu, kedapatan juga guru-guru yang tidak pandai berjenaka dengan murid-murid. Walau bagaimanapun, keadaan in i dapat disalurkan melalui cara lain seperti penggunaan bahan bantu mengajar yang mempunyai unsur pembelajaran menyeronokkan seperti komik. Dalam hal in i, komik ciptaan kartunis tempatan iaitu Lat begitu jelas melalui ilustrasi dan lakaran karikatur yang menarik.

Secara langsung, kreativ iti in i dapat membantu guru menjadikan proses pengajaran dan

pembelajaran berlangsung dalam suasana yang menyeronokkan, ceria dan berkesan kepada pelajar (Abdul Rasid, 2012). Oleh itu, guru tidak hanya terikat dengan disposisi semula jadi, tetapi juga menggunakan bahan bantu mengajar seperti komik yang lebih menarik. Kesimpulannya, keberkesanan pengajaran dapat dinilai melalu i kepelbagaian bahan dan teknik yang digunakan ket ika mengajar. Oleh itu, unsur humor mampu menjadikan pengajaran dan pembelajaran bahasa lebih berkesan, ceria dan tidak membosankan murid-murid.

Pembelajaran berasaskan komik (PBK) merupakan salah satu pendekatan pembelajaran

konstruktivis (Alias & Saleh, 2007) yang menekankan penglibatan pelajar secara aktif sepanjang proses pembelajaran (Yeung, 2010) manakala guru bertindak sebagai fasilitator dalam membimbing pelajar mencapai objektif pembelajaran dan pengajaran (PdP) yang telah ditetapkan. Pendekatan pembelajaran ini menggunakan komik berasaskan kepada situasi sebenar (real-world), bersifat kompleks (Wirkala & Kuhn, 2011), tidak berstruktur (Savin-Baden & Kay, 2006) dan tiada penyelesaian yang spesifik (Hmelo-Silver, 2004) bagi merangsang pelajar mengaplikasikan kemahiran berfikir aras tinggi seperti pemikiran kritis dan kemahiran penyelesaian masalah (Rissi, 2010; Sungur, Tekkay & Geban, 2006). In i berbeza dengan pendekatan pembelajaran konvensional yang menekankan pembelajaran berbentuk hafalan. Pendekatan PBK merangsang minda pelajar.

Konsep Komik

Komik ialah suatu bentuk seni yang menggunakan gambar –gambar t idak bergerak yang disusun sedemikian rupa sehingga membentuk jalinan urutan cerita . Biasanya, komik dicetak d i atas kertas dan dilengkapi dengan susunan teks yang sesuai. Komik dapat diterbitkan dalam pelbagai jenis bentuk , mulai dari strip dalam koran , dimuatkan ke dalam majalah sehinggakan berbentuk buku komik tersendiri.

Will Eisner ( 1996 ) , mendefinisikan komik sebagai “ tatanan gambar yang berturutan dalam

sebuah buku komik”. Dalam buku Understanding Comics( 1993) , Scott McCloud menyatakan bahawa komik ialah “ Juxtaposed pictorial and other images in deliberate sequence , intended to convey information and /or to produce an aesthetic response in the viewer”.

Komik merupakan media yang tidak asing lagi dalam kalangan masyarakat Malaysia. Dengan

perkembangan teknologi d igital, komik leb ih mudah dikongsi dan disebarkan melalui laman web, blog serta media sosial. Komik juga boleh dimuat turun ke dalam telefon bimbit dan tablet pintar untuk tatapan pembaca.

Secara tradisional, kebanyakan individu telah didedahkan kepada pelbagai keratan

komik yang dicetak dalam akhbar harian. Siri komik juga diterbitkan dalam majalah pelbagai kategori dan juga novel grafik. Selain dari kepelbagaian format, seni komik juga unik dan pelbagai dari segi genre, penceritaan, gaya lukisan, bahasa dan lain-lain lagi. Set iap kartunis dan judul komik mempunyai kumpulan peminatnya sendiri. Kini, semakin banyak majalah dan komik yang berkonsepkan infotainmentyang mula muncul d i pasaran("Komik Ind ie", 2013). Bahan bacaan infotainmen seperti in i memuatkan kedua-dua kandungan pendidikan dan hiburan. Dengan menonjolkan label pendidikan, komik infotainmen menimbulkan persepsi kepada pembaca awam bahawa kandungan komik tersebut memberi manfaat dari sudut ilmu dan pembelajaran.

220

Seperti mana yang dihuraikan oleh Upson dan Hall (2013), media komik itu sendiri secara semula jad inya adalah bersifat mendid ik. Adalah terpulang kepada inovasi dan kreativiti warga pendidik untuk mengaplikasikan kelebihan komik sebagai alat bantuan mengajar (Yang, 2008). Daripada siri komik yang dipantau dalam kajian ini, terdapat variasi unsur pendidikan dan tema positif yang disampaikan oleh kartunis. Elemen ini secara unik dipersembahkan secara halus yang memerlukan pembaca meneliti mesej dan maksud dengan lebih terperinci. Kegagalan pembaca menyelami dan mentafsir mesej tersirat di sebalik kisah humor, tragis, dan kembara yang dilalui watak komik, mengakibatkan pembaca menganggap komik adalah sekadar bahan hiburan kosong dan tidak bermanfaat.Sikap seperti ini sedikit sebanyak menyumbang kepada stigma negatif terhadap komik d i Malaysia (Farah, Syamsul&Norshuhada, 2014).Menurut Sudjana dan Rival ( 2002:68) , menyatakan media komik dapat meningkatkan minat belajar murid , mengefekt ifkan proses pembelajaran di dalam kelas dan menimbulkan minat apresiasinya.

Pembelajaran Berasaskan Komik dan Pembelajaran Abad ke-21 Dalam abad ke-21 ini, perubahan dan perkembangan dalam pelbagai disip lin ilmu menuntut kita melakukan perubahan dan pengubahsuaian agar dapat bergerak seiring dengan perubahan dunia. Begitu juga dengan sistem pengajaran dan pembelajaran pada abad ke-21 perlu menyediakan dan membekalkan pelajar yang bukan sahaja dengan ilmu pelajaran tetapi juga dengan pelbagai kemahiran seperti aspek literasi era dig ital, pemikiran krit is, kreatif dan inovatif, komunikasi berkesan serta tidak dilupakan aspek kerohanian perlu dititikberatkan. Justeru, bagi membolehkan pelajar dibekalkan dengan kemahiran-kemahiran yang diperlukan, pengubahsuaian dan penambahbaikan dari segi pendekatan pengajaran dan pembelajaran yang diambil perlu dilakukan agar dapat menyediakan pelajar yang berkemahiran abad ke-21 bagi membolehkan mereka menangani cabaran-cabaran yang mendatang. Aspek pembelajaran berteraskan pemikiran kritikal, penyelesaian masalah, kemahiran metakognitif, literasi era d igital (d igital-age Literacy), pemikiran inventif (Inventive Thinking), komunikasi efektif (effective communication), dan produktivit i t inggi (high productivity) merupakan agenda cabaran abad ke 21 yang perlu diterapkan dalam sistem pendidikan. Matematik merupakan suatu bidang ilmu yang melatih minda supaya berfikir secara mantik dan bersistem dalam menyelesaikan masalah dan membuat keputusan. Sifat matemat ik secara tabiinya menggalakkan pembelajaran yang bermakna dan mencabar pemikiran. Dengan sebab itu matematik ialah antara bidang yang terpenting dalam sebarang usaha pembinaan insan. Berasaskan kepada Falsafah Pendidikan Kebangsaan serta memastikan kuriku lum sentiasa relevan. Kurikulum Standard Sekolah Rendah bagi mata Pendid ikan Matematik ini dio lah dan d isusun semula. Penyusunan semula in i mengambil kira kesinambungan yang berterusan ke peringkat seterusnya. Langkah yang diambil adalah selaras dengan keperluan untuk menyediakan pengetahuan dan kemahiran matematik kepada murid yang mempunyai latar belakang dan keupayaan yang pelbagai. Dengan pengetahuan dan kemahiran tersebut, mereka berkemampuan untuk meneroka ilmu, membuat adaptasi, modifikasi dan inovasi dalam menghadapi serta menangani perubahan dan cabaran masa depan.

Strategi pengajaran dan pembelajaran haruslah berpusatkan murid bagi membolehkan mereka berinteraksi dan menguasai kemahiran belajar melalu i pengalaman sendiri. Pendekatan inku iri penemuan berpusatkan murid dengan berbantukan teknologi yang bersesuaian, tuntas dan berkesan digunakan secara meluas untuk menjadikan pengalaman pembelajaran matemat ik menyeronokkan, bermakna, berguna dan mencabar. Keberkesanan pengajaran dan pembelajaran bergantung pada pengolahan teknik dan penggunaan bahan bantu belajar serta teknologi yang dapat merangsang dan menggalakkan murid berfikir secara kritis dan kreatif, inovatif, berkomunikasi dan berinteraksi. PERNYATAAN MASALAH Mata pelajaran Matematik merupakan salah satu mata pelajaran penting dalam sistem pendidikan di negara ini. Namun begitu sering kali terdengar keluhan daripada pelbagai p ihak tentang tahap penguasaan Matematik yang lemah d i kalangan majorit i murid d i negara ini (Kamel Ariffin, 2002). Murid beranggapan mata pelajaran Matematik merupakan mata pelajaran yang agak sukar untuk dikuasai. Terdapat murid yang menunjukkan pencapaian yang baik dan ada pula yang terus tercicir dalam menguasai mata pelajaran ini walaupun berhadapan dengan tajuk-tajuk yang mudah.

221

Sehubungan dengan itu, Kementerian Pendidikan Malaysia telah melaksanakan transformasi

pendidikan melalu i Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia (PPPM) 2013-2025. Pelaksanaan pengajaran berdasarkan Kurikulum Standard Sekolah Rendah (KSSR) dan Kuriku lum Standard Sekolah Menengah (KSSM) merupakan penanda aras keberkesanan pendidikan abad ke-21 seperti dihasratkan Kementerian Pendidikan Malaysia mulai tahun 2014, iaitu selaras dengan transformasi pendidikan negara dalam Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia (2013-2025). Kurikulum baru ini d irangka berdasarkan tanda aras antarabangsa bagi memastikan murid yang d ilah irkan oleh sistem persekolahan di negara ini memiliki kemahiran yang diperlukan untuk bersaing di peringkat global.

Pada peringkat matriku lasi pula , Matematik adalah satu subjek yang wajib diambil o leh pelajar.

Keputusan yang baik dalam Matemat ik akan memudahkan mereka mengikuti pengajian di Tahun 1 d i universiti. Bagaimanapun, masih terdapat komen daripada pensyarah di universiti yang sebahagian pelajar matrikulasi t idak mendapat keputusan yang baik semasa di Tahun 1, terutama bagi subjek yang berkaitan dengan Matematik dan pelajar mempunyai tanggapan yang negatif terhadap subjek Matematik (Rokiah & Maslina, 1998). Isu ini ada perkaitan dengan pencapaian Matematik mereka pada peringkat Matriku lasi, yang kurang memuaskan. Kajian yang dijalankan Tamby Subahan (1992) mendapati terdapat hubungan antara tahap kesediaan dalam Matemat ik dengan pencapaian Fizik Tahun 1 d i universiti.

Kajian Zolkepeli et al. (2001) mendapati Matemat ik merupakan subjek yang paling sukar

difahami berbanding dengan subjek-subjek lain. Mengapa Matematik menjad i sukar difahami oleh sebahagian besar pelajar? Adakah ia disebabkan cara penyampaian guru atau pelajar t idak memberi perhatian sepenuhnya kepada guru? Seharusnya, guru perlu mewujudkan suasana pembelajaran yang boleh dimanipu lasi untuk pelajar berkongsi pendapat, bertanya soalan mengapa dan bagaimana, mengambil risiko, membuat hipotesis dan membuat kesilapan (Nesbitt,1993). Apabila peranan guru bertukar daripada pemberi maklumat kepada pemudahcara, sudah tentu pembelajaran dalam kumpulan menjadi lebih penting untuk dilaksanakan dalam proses pembelajaran .

Untuk berjaya dalam penyelesaian masalah Matematik, seseorang itu harus mempunyai strategi

pengawalan, iaitu aspek metakognisi (Schoenfeld, 1985). Ketidakupayaan pelajar untuk membuat pengawalan terhadap proses pemikiran mereka merupakan masalah utama pelajar dalam menyelesaikan masalah Matematik (Garafalo & Lester, 1985; Schoenfeld, 1985). Selain daripada aspek metakognisi, aspek afektif (seperti sikap) juga memainkan peranan dalam menentukan kejayaan pelajar dalam penyelesaian masalah Matematik. Para pelajar sering mengeluh apabila melihat masalah yang belum biasa mereka selesaikan. Mungkin disebabkan telah biasa dengan penyelesaian masalah rutin. Kebanyakan pelajar sekolah menengah mempunyai sikap yang negatif terhadap subjek Matematik (Laporan Jemaah Nazir Persekutuan, 1992). Sikap sebegini, jika tidak d iperbaiki dari awal akan terbawa ke peringkat yang lebih tinggi, seterusnya akan mempengaruhi pencapaian mereka. Hasil kajian Rokiah dan Maslina (1998) mendapati pelajar matriku lasi mempunyai tanggapan yang negatif terhadap subjek Matematik dalam bidang Kejuruteraan. Masalah sikap ini penting kerana menurut Riley (1997) faktor-faktor afektif boleh mempengaruhi perkembangan kognitif pelajar.

Masih terdapat banyak ruang yang boleh diterokai bagi mendapatkan satu kaedah pengajaran

yang boleh diaplikasi kepada semua peringkat pendidikan, sama ada peringkat menengah, ko lej atau universiti. Melihat kepada masalahmasalah yang dihadapi pelajar dalam Matematik telah menggerakkan pengkaji untuk melihat kesan pembelajaran koperatif terhadap pelajar matrikulasi, Kementerian Pelajaran Malaysia.

Amalan dalam sistem pendidikan di Malaysia yang berorientasikan peperiksaan tidak

menyediakan persekitaran yang kondusif ke arah pembudayaan serta literasi sains seperti yang diharapkan (Kamisah et al. 2007). Guru juga turut tertekan kerana perlu menghabiskan sukatan pelajaran yang telah ditetapkan oleh Kementerian Pelajaran dalam kerangka masa persekolahan. Ini menyebabkan mereka mengutamakan penguasaan pengetahuan serta konsep-konsep matemat ik dan mengurangkan penekanan pembentukan ke atas aspekaspek pembelajaran matematik yang lain seperti penguasaan kemahiran saintifik dan kemahiran berfikir serta penerapan nilai-n ilai murni. Parad igm pendidikan perlu berubah dari menerima kepada mencipta, individu kepada kerja berpasangan, daripada rutin kepada

222

inovatif dan kreatif. Perubahan paradigm tidak perlu mengabaikan keperluan sedia ada, tetapi berubah kepada aras pemikiran yang baru.

Keputusan TIMSS dan PISA negara Malaysia yang berada pada kedudukan antara yang

terendah amat membimbangkan. Mengikut laporan TIMSS 2007 (International Association for the Evaluation of Education Achievement, IEA 2008), kedudukan pelajar Malaysia dalam pencapaian Matematik dan Sains telah masing- masing menunjukkan kedudukan yang menurun berbanding dengan kedudukan pada 2003 di mana kedudukan pencapaian matematik telah menurun daripada kedudukan 10 pada tahun 2003 ke 20 pada tahun 2007 dengan markah 474. Jumlah markah bagi mata pelajaran matemat ik ini adalah d i bawah markah purata yang dicatatkan oleh TIMSS dengan markah purata adalah 500. Oleh itu, keputusan TIMSS in i telah memberi satu gambaran kepada Kementerian Pelajaran Malaysia bahawa penguasaan pelajar Malaysia dalam b idang sains dan matemat ik masih perlu dipertingkatkan lagi memandangkan dunia abad ke-21 adalah bertunjangkan sains dan teknologi.

Selain itu, keputusan skor PISA 2012 menunjukkan sistem pendidikan negara berhadapan

dengan krisis. Pelajar Malaysia dikatakan mendapat pencapaian yang teruk dalam bahagian membaca dengan skor 398 (purata:496), bahagian matemat ik, Malaysia mendapat 421 (purata:494) dan sains, 420 (purata:501). Murid Malaysia tidak dapat menjawab soalan yang memerlukan kemahiran berfikir aras tinggi, contohnya soalan yang memerlukan mereka membuat penaakulan dan memberi penjelasan kepada sesuatu jawapan. Menurut Noor Erma dan Leong Kwan Eu (2014), salah satu faktor kemerosotan keputusan adalah sikap murid sendiri. Ramai murid yang turut serta tidak bersungguh-sungguh kerana menganggap penilaian in i tidak penting. Murid t idak menjawab soalan-soalan dengan baik. Selain itu, kelemahan yang dikenalpasti dalam pelaksanaan kurikulum sebelum ini yang kurang menekankan unsur kemahiran berfikir aras tinggi d i kalangan murid. Ini menyebabkan murid kurang berkemampuan untuk mengaplikasi kemahiran menjawab soalan pentaksiran

Para pendidik dan pengkaji telah cuba mengupas sebab musabab yang membawa kepada kemerosotan minat pelajar terhadap matematik sehingga cadangan- cadangan pengajaran matematik yang dianggap berkesan dan menarik dipertengahkan untuk amalan guru-guru.

Sehubungan itu, pengajaran dan pembelajaran matematik dalam kelas yang berpusatkan pelajar, bersifat konstruktivis, menarik dan menyeronokkan telah dicadangkan (Bevins, Windale, Ong, & Harrison, 2001; Hajira Bee & Ong Eng Tek, 1998; Hsu & Wang, 2012; Scott, 1987; Seimears, Graves, Schroyer, & Staver, 2012).

Berdasarkan t injauan literatur, terdapat pelbagai kaedah dan pendekatan pengajaran matematik yang telah dikaji secara meluas dan ditentukan keberkesanannya merentas mata pelajaran dan juga tahap pembelajaran seperti penggunaan kaedah pembelajaran kooperatif (Dori, Yeroslavski, & Lazarowitz, 1995; Doymus, 2009; Gopalakrishnan Ramasamy, 2006; Nor Azizah Salleh, Siti Rahayah Ariffin, & Musa Daia, 2001; Ong Eng Tek & Yeo Chong Eu, 2011). Tambahan pula, terdapat juga kaedah modul kartun dan komik , yakn i modul yang berteraskan kombinasi elemen-elemen v isual dan teks serta perkaitan antara visual dan teks (Knieper, 2002), dalam pembelajaran matematik , khasnya di Malaysia, yang belum dikaji secara meluas dan masih pada tahap perkembangan awal. Guru merupakan individu yang paling penting dalam proses murid mencari ilmu. Tanpa guru, proses pembelajaran yang berlaku mungkin tidak akan berkesan. Guru yang mampu menjad ikan p roses pengajaran itu berkesan merupakan seorang guru yang baik. Berdasarkan pendekatan in i, guru perlu mempunyai ilmu pedagogi yang cukup untuk menyampaikan pengetahuan kepada murid. Guru yang menggunakan pendekatan yang sesuai dan digandingkan dengan bahan bantu mengajar yang sesuai juga mampu menghasilkan pembelajaran yang berkesan. Ini juga dapat menarik dan meningkatkan motivasi murid untuk belajar. Oleh sebab itu, dalam usaha untuk melah irkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, emosi,rohani dan jasmani,guru perlu memainkan peranan yang penting dan meningkatkan mutu pengajaran dan pembelajaran ( Abdul Rasid dan Norhayati 2005) Kin i, sistem pendidikan di Malaysia telah berkembang maju. Seiring dengan kemajuan yang telah dikecapi, corak pengajaran guru tidak lagi berfokuskan kepada peperiksaan. Oleh itu, guru leb ih kreatif

223

dalam menyampaikan pengajaran. Oleh sebab pengajaran adalah suatu proses menyampaikan ilmu pengetahuan kepada murid, guruguru perlu memilih bahan bantu mengajar yang sesuai bagi menghasilkan pembelajaran yang berkesan terhadap murid-murid. Bahan bantu mengajar in i merangkumi apa-apa sahaja jenis media atau alat yang membantu para guru untuk mencapai objekt if pengajaranya ( Abdul Rasid dan Arbaie 2001) Dapatan dari kajian lepas tidak menafikan kepentingan dan kelebihan komik dalam membentuk dan mendidik masyarakat. Dengan gabungan visual dan humor, mesej mudah difahami dan disampaikan secara luas kepada segenap lapisan masyarakat. Walau bagaimanapun, di sebalik senario ini, kajian mendalam terhadap elemen pendidikan dalam komik in fotainment, dakwah ataupun berlabelkan pendidikandi Malaysia masih terhad. Sebagai kesimpulan, pembelajaran menyeronokkan dan kepelbagaian strategi amat perlu dilaksanakan dengan berkesan di sekolah-sekolah. Leb ih-leb ih lagi dalam subjek matematik agar pembelajaran dan pengajaran lebih menarik minat murid. Langkah in i juga sebagai satu tindakan bagi mengekang gejala ponteng sekolah, sikap melawan guru dan meningkatkan minat murid untuk hadir ke sekolah. Perlu ditanamkan dalam minda murid-murid bahawa ‘SekolahkuSyurgaku’. TUJUAN KAJIAN Penyelidikan ini d ijalankan bertujuan untuk mengkaji pola kajian berkenaan pendekatan PBK dalam mata pelajaran Matematik pada peringkat sekolah. Sehubungan itu, kajian in i juga berfokuskan kepada dua persoalan iaitu: PERSOALAN KAJIAN 1. Apakah metodologi yang digunakan dalam kesemua kajian? 2. Apakah persamaan dan perbezaan intipati serta dapatan bagi kesemua kajian? KAJIAN LITERATUR Berdasarkan definisi komik instruksional oleh pelopor seni komik antarabangsa, WillEisner (1985), komik pendidikan boleh diklasifikasikan kepada dua kategori iaitu tekn ikal dan attitudinal. Komik teknikal menjelaskan proses, teknik, dan maklumat melalu i lukisan berturutan manakala komik attitudinal membentuk emosi pembaca terhadap sesuatu isu atau perkara (Eisner,1985). Dengan kata lain, terdapat dua jenis kandungan komik instructional iaitu fakta dan pembentukan sikap. Para penyelid ik lepas telah mengaitkan bagaimana komik tempatan berperanan mengkritik dan memberi kesedaran kepada masyarakat. Muliyadi (2007) menyatakan bahawa bagi membangkitkan nilai moral dan pengajaran, banyak cerita rakyat dan sastera tradisi Malaysia telah dipersembahkan dalam format komik. Selain itu, fenomena sosial, ekonomi dan politik d isentuh dalam ruangan komik Cuit -cuit karya Nudin (San iah, 2008). Seni simbolik ini bertindak sebagai senjata polit ik, kemasyarakatan, ekonomi, dan budaya disampaikan dalam bentuk sindiran dan humor (Puteri Roslina, 2006: 12). Watak komik yang berani, bekerja keras, memiliki sifat humor, menghargai sesuatu perhubungan serta mempunyai kebolehan istimewa mampu memberi pengaruh yang positif kepada remaja Malaysia (Roslina, Roswati, Normaliza, & Hazlina, 2014). Dalam perkembangan itu, Dato’ Lat bukan sahaja terlibat dalam penghasilan komik yang jelas mencerminkan unsur dakwah iaitu siri Ayuh Ke Masjid (Lent, 2014), malah komik Kampung Boy karya kartunis tersohor ini secara rasminya diiktiraf sebagai bacaan sastera di sekolah peringkat antarabangsa (NorAzleenda, 2012).

Penemuan dari kajia n yang dibincangkan menunjukkan komik mampu membawa impak yang berkesan kepada rakyat. Oleh itu, kajian lanjutan haruslah diusahakan bagi terus menyokong warisan seni tanah air ini.

Kriteria Inklusi ( Inclusion ) Tinjauan awal terdapat 21 kajian. Kajian ini telah diperiksa dengan menggunakan kriteria inklusi berikut: (i) Kajian ini banyak menggunakan reka bentuk kajian kuasi eksperimen . (ii) Kajian ini menggunakan pembelajaran berasaskan komik dan intervensi pengajaran kelas tradisional

224

(iii) Kajian ini melaporkan data statistik dengan tahun penerbitan dari tahun 2009 hingga tahun 2017. ( iv) Lokasi kajian banyak dijalankan sekolah rendah dan sekolah menengah. Hanya satu kajian yang dijalankan di sekolah tadika. ( v ) Lebih daripada 50% kaedah menganalisis data adalah berbentuk kuantitatif . METODOLOGI KAJIAN Merujuk kepada metodologi meta analisis, yang dipelopori oleh Glass (1976), digunakan untuk menangani soalan penyelid ikan kajian in i. Meta analisis ialah satu metodologi yang sistematik untuk mensintesis penyelidikan-penyelidikan dari kajian empirikal sedia ada untuk memberi penerangan tentang perkembangan masa depan lapangan (Glass, 1976; Johnson & Christensen, 2008; Liv ingston, 2008). Analisis meta-analisis menggabungkan hasil kuantitatif penyelid ikan yang berbeza mengenai topik yang berkaitan (Glass, 1976; Light & Pillemer, 1982; Slavin, 1986) dan memberikan kesan- kesan yang mewakili setiap penemuan kajian dalam bentuk perbezaan min yang terselaras (Higgerson, 2005; & Wilson, 2001)

Pencarian kajian yang dipilih secara sistematik melalu i pangkalan data (a) Springerlink; (b ) ScienceDirect; dan (c) Proquest (d) E-Jurnal UKM ( e ) ERIC (f) PsyeINFO (g) Google Scholar (h) Jstor (i) IEEE Xplore (j) ElSevier (k) Researchgate. Kata kunci yang digunakan dalam pencarian tersebut ialah Comic-based learning AND Matemat ik AND School AND Comic. Bagi tujuan mendapatkan kajian yang terkin i, pencarian telah dihadkan d i antara tahun 2009 hingga 2017. Keadaan in i bertujuan memastikan fokus dan dapatan kajian adalah masih releven untuk dijadikan sebagai rujukan (Cronin, Ryan, & Coughlan, 2008). Sebanyak 21 kajian telah dipilih untuk dianalisis berdasarkan kriteria tambahan iaitu kajian tersebut mestilah membincangkan kesan pembelajaran PBK ke atas pencapaian atau minat pelajar. Seterusnya, objektif, reka bentuk teknik analisis data, dapatan dan fokus bagi setiap kajian akan d ianalisis bagi menepati kehendak persoalan kajian. Jadual 1 menerangkan rumusan berkenaan dengan kajian-kajian yang telah dipilih.

Pemilihan artikel kajian dibuat berdasarkan kriteria berikut: i. Sumber pencarian adalah pelbagai sama ada jurnal, tesis, prosiding, laporan. ii. A rtikel berkaitan dengan subjek Sains, Matematik ,Sejarah dan Bahasa Inggeris yang menghubungkan antara

pembelajaran berasaskan komik dan pencapaian murid. iii. A rtikel berbentuk kuantitatif yang menyertakan dapatan kajian yang membolehkan kesan saiz dikira sama ada memberikan nilai r, t, n, sd ataupun p. iv. Artikel kajian menunjukkan populasi kajian terdiri daripada pelajar seko lah rendah, pelajar ko lej dan sekolah menengah serta peringkat pengajian tinggi. v. Mengutamakan kajian jenis kuantitatif namun tidak mengabaikan kajian jenis kualitatif.

Berdasarkan kajian meta analisis, pengukuran kesan saiz merupakan maklumat huraian yang penting yang perlu dilaporkan dalam setiap penyelidikan meta analisis. Pengukuran kesan saiz digunakan untuk menentukan kekuatan pertalian berkenaan di antara pembolehubah bersandar dengan pembolehubah tidak bersandar yang tidak bergantung kepada saiz sample yang digunakan. Namun, daripada 21 artikel kajian, hanya terdapat tiga kajian yang menunjukkan kesan saiz dalam kajian penyelidik.

225

Jadual 1: Penganalisisan kajian mengenai pembelajaran dan pengajaran berasaskan komik Bil Pengkaji Intipati Kajian Sampel atau

Responden Reka bentuk kajian

Teknik Analisis Data

Instrumen Kajian

Keputusan Dapatan Kajian

1 Burcu Turan ( 2014 )

Mengenal-pasti komik dalam Pendidikan Matematik bagi sekolah menengah berdasarkan pandangan para guru

12 orang guru dari 2 buah kolej

Kajian Tinjauan Analisis Kualitatif

borang soal selidik

menurut pandangan daripada para guru , didapati pembelajaran komik dapat meningkatkan pencapaian pelajar dalam pembelajaran matematik

2 Sare Sengul & Mehtap Dereli (2013)

meihat kesan sikap pelajar terhadap Matematik melalui penggunaan komik bagi pembelajaran integer

61 orang pelajar Gred 7th

(sekolah rendah)

Kuasi eksperimen

Kuantitatif Ujian-t Analisis Kuantitatif deskriptif kualitatif

Skala Sikap Matematik Kaedah Kajian Dokumen

Komik dapat meningkatkan sikap pelajar terhadap matematik Pelajar kumpulan eksperimen menunjukkan minat terhadap matematik Kaedah konvensional akan membina fahaman negatif pelajar terhadap matematik Peningkatkan pencapaian pelajar terhadap Matematik dengan pengajaran melalui komik

3 Esra Ozay Kose ( 2013)

Menentukan kesan komik sebagai alat pengajaran ke arah pencapaian dan sikap pelajar tentang sistem endokrin dan biologi

56 orang pelajar sekolah menengah

penyelidikan campuran Kuasi eksperimen

Kualitatif Analisis Kuantitatif Analisis deskriptif dan Ujian-t

borang temu bual (soalan terbuka) Ujian Pencapaian Ujian Sikap

MIN PRE KR; 7.67 MIN POST KR: 14.17 MIN PRE KK: 7.25 MIN POST KK: 10.07 UJIAN t KR 0.52

PBK memudahkan pemahaman dan pengekalan pengetahuan pelajar PBK ( Pembelajaran Berasaskan Komik ) meningkatkan secara positif bagi pengetahuan , pencapaian , fahaman dan sikap pelajar terhadap pembelajaran sains

226

UJIAN t KK : 4.99 SIKAP : MIN PRE KR; 3.10 MIN POST KR: 3.35 MIN PRE KK: 3.03 MIN POST KK: 3.42 UJIAN t KR : 2.80 UJIAN t KK : 1.4 r = 0.071 d = 0.1423 z = 0.0711

Kesan Saiz: ď = t √(1/n1 + 1/n2), KS KR= 0.7482 KS KK = 0.374

4 Nursiwi Nugraheni ( 2017)

Mengkaji kesan media komik dalam pembelajaran matematik pelajar

3 buah sekolah rendah

kajian tinjauan Kualitatif Analisis deskriptif

PBK meningkatkan kualit i pembelajaran matematik walaupun dilaksanakan dalam situasi model pembelajaran yang berbeza

5 Cevat Eker ( 2014)

Mengkaji kesan media komik bagi meningkatkan pencapaian dan pengekalan ilmu dalam pelajar sekolah rendah

56 orang murid Gred 4th sekolah rendah

Kuasi eksperimen

Kuantitatif Ujian-t

Ujian Pencapaian

MIN PRE KR; 38.72 MIN POST KR:68.20 SD PRE

Pencapaian dan pengekalan ilmu bagi kumpulan eksperimen lebih tinggi daripada kumpulan kawalan Kesan Saiz: ď = t √(1/n1 + 1/n2),

227

KR:14.27 SD POST KR: 16.23 UJIAN t PRE :0.32 MIN PRE KK:37.56 MIN POST KK:57.48 SD PRE KK: 13.68 SD POST KK: 18.25 UJIAN t POST : 5.42 r = 0.2941 d = 0.6168 z = 0.3037

KS PRE = 0.855 KS POST = 1.448

6 Fitri Dwi Arini Abdul Salim Choiri

Mengkaji kesan penggunaan komik dalam meningkatkan minat pembelajaran pelajar permasalahan

5 orang pelajar sekolah rendah yang dkenalpasti pelajar

Kuasi eksperimen

Kualitatif Analisis kandungan Kuantitatif Analisis deskriptif

pemerhatian Wilcoxon Signed Rank

komik dapat meningkatkan minat belajar pelajar permasalahan pembelajaran di dalam sekolah biasa

228

Sunardi

pembelajaran permasalahan pembelajaran ( Sekolah Rendah )

Test

7 Ong Eng Tek, Rosmawati Muhammad Kharuddin, Sabri Salleh, Nurulhuda Abd Rahman (2013)

mengkaji keberkesanan kaedah modul komik Ekosistem Terancam (Endangered Ecosystem) berbanding dengan kaedah buku teks dalam meningkatkan pencapaian Biologi

39 orang pelajar ( eksperimen ) 33 orang pelajar ( kawalan ) ( Sekolah Menengah)

Kajian deskriptif kuasi eksperimen pretest-posttest control group design

Kuantitatif Analisis deskriptif kaedah analysis of covariance (ANCOVA)

Instrumen Modul Komik Instrumen Ujian Pencapaian

Keputusan: MIN POST KOMIK : 17.05 SD POST KOMIK : 3.50 MIN POST BUKU TEKS : 15.18 SD POST BUKU TEKS : 3.88 MIN KOVARIAT KOMIK : 13.64 SD KOVARIAT KOMIK : 4.06 MIN KOVARIAT BUKU TEKS : 13.09 SD KOVARIAT BUKU TEKS : 3.88

Pencapaian kumpulan eksperimen lebih tinggi daripada kumpulan kawalan KESAN SAIZ::0.42

8 Adriana memberi tumpuan 18 orang pengajaran Kualititatif merangkumi PBK merupakan pendekatan

229

Wiegerová & Hana Navrátilová (2017)

kepada kemungkinan menggunakan komik dalam proses pendidikan di tadika

mahasiswa megambil bahagian dalam aktivit i d i sebuah tadika

berorientasikan penyelidikan

Analisis tematik pemerhatian terhadap perubahan persepsi kanak-kanak, dan juga pemetaan datanya kaedah yang mungkin

pengajaran paling berkesan dalam pembentukkan persepsi kanak-kanak

9 Abdullah Kaplan Mesut Öztürk (2015)

kesan pencapaian akademik konsep komik dan pengajaran berasaskan aktiviti dalam pembelajaran matematik

42 orang pelajar ( Sekolah Rendah )

Kuasi eksperimen

Kuantitatif Analisis deskriptif kaedah analysis of covariance (ANCOVA

Uijan t pencapaian murid dalam kumpulan eksperimen lebih baik bagi penggunaan kaedah konsep komik dan merupakan satu kaedah pengajaran yang berkesan

10 Janet St. Clair (2018)

Mengkaji integrasi kartun/komik ke dalam kursus perguruan matematik

46 orang pelajar sekolah rendah ( fokus Sekolah Rendah )

Kuasi eksperimen

Kuantitatif Ujian-t Kualititatif Analisis

pelajar lebih mudah menerangkan konsep matematik dan memberikan contoh sambungan dunia nyata daripada pembelajaran komik Pemahaman sikap dan persepsi pelajar meningkat setelah melalui pendekatan PBK.

11 John C.Olson

Menilai keberkesanan penggunaan Komik sebagai media dalam penilaian kepelbagaian gaya pembelajaran pelajar

150 orang murid Gred 8th Sekolah Menengah

Kajian TIndakan

Kuantitatif Ujian-t Ujian Pra Ujian Pos

CAPSOL,gaya pembelajaran Ujian Sains

Pengajaran PBK menggunakan konsep komik dapat meningkatkan minat pelajar

230

12 Atik Rokhayani (2014)

mengenalpasti Pembelajaran Berasaskan Komik dapat meningkatkan kosa kata Bahasa Inggeris para pelajar

30 orang pelajar ( Sekolah Menengah )

kajian tindakan ( 2 pusingan )

Kuantitatif Ujian-t Ujian Pra

Ujian Pra

PBK sebagai media pembelajaran dapat meningkatkan kosa kata Bahasa Inggeris pelajar

13 Suzette F.Valdez ( 2016)

Mengkaji kesan penggunaan komik dalam peningkatkan kemahiran berkomunikasi Bahasa Inggeris dalam kalangan pelajar

45 orang pelajar ( Kolej )

Kuasi eksperimen

Kuantitatif Analisis deskriptif Kuantitatif Ujian-t kaedah analysis of covariance (ANCOVA)

Ujian Pra Ujian Pos

Keputusan: MIN POST : SCHOOL : 13.67 HOME & PUBLIC PLACE: 11.82 WORKPLACE: 12

PBK merupakan satu media yang amat sesuai dalam meningkatkan kemahiran berkomunikasi dalam kalangan pelajar.

14 Livia Caro line Ravelo ( 2013)

Mengkaji pembelajaran komik dalam pengajaran Sejarah

5 orang pelajar( Sekolah Menengah )

Kajian Kes Kualitatif Analisis Kandungan

pelajar dapat menyuarakan perasaan melalui komik

15 Abdul Halim Mohd Nasa Norshidah Mohamad Salleh

kesan aplikasi pengajaran berbantukan komik terhadap kemahiran komunikasi pelajar bermasalah pembelajaran

6 orang pelajar bermasalah pembelajaran ( Sekolah Menengah )

Kuasi eksperimen

Kuantitatif Analisis deskriptif Kuantitatif Ujian-t

Ujian Pra Ujian Pos

peningkatan kemahiran komunikasi yang leb ih tinggi bagi pelajar dalam kumpulan rawatan setelah pengajaran dan pembelajaran berbantukan komik dijalankan berbanding kumpulan kawalan meningkatkan estim kendiri dan kemahiran sosial untuk berinteraksi dengan rakan sebaya, guru dan komuniti.

231

16 Achril

Zalmansyah (2013)

Mengkaji keberkesanan Penggunaan Komik dalam pengajaran perbendaharaan kata Bahasa Inggeris

siswa kelas VII SMPN 1 Natar, Lampung Selatan. (2 kelas) (Seko lah Rendah )

Kuasi eksperimen

Kuantitatif Analisis deskriptif Kuantitatif Ujian-t

Ujian Pra Ujian Pos

Keputusan: KOMIK: SKOR : 72-98.5 = 20 TEKS: SKOR 72-98.5 = 6

pembelajaran bahasa Inggris dengan menggunakan komik strip lebih efektif jika d ibandingkan dengan pembelajaran bahasa Inggris yang menggunakan media teks bacaan biasa PBK terbukt i dapat meningkatkan perbendaharaan kata

17 Fika Megawati Mirjam Anugerahwati

Mengkaji keberkesanan penggunaan komik dalam pengajaran penulisan

31 orang pelajar (Seko lah Rendah )

kajian tindakan ( 2 pusingan )

Kuantitatif Ujian-t Ujian Pra

pemerhatian borang soal selidik ujian

PBK mengefektifkan kemahiran dna minat menulis dalam kalangan pelajar PBK merangsangkan minat dan pembelajaran pelajar dalam penulisan

18 Paradimin & Sri Adi Widodo (2017)

Pembangunan bahan pengajaran berasaskan komik dalam mata pelajaran Matemat ik ( Geometrik)

Junior High School 3 orang pelajar ( Sekolah Menengah )

Kajian pembangunan ( research Development)

Analisis Kuantitatif Soalan Penyelesaian Masalah

Keputusan: h= 121.000 p> 0.000 Kesahan pembelajaran matemat ik dengan komik : MIN= 3.93 ( very good)

Komik sesuai dalam pengajaran Matematik. Penghasilan komik dapat meningkatkan mot ivasi , literasi dan pemahaman konsep pelajar

232

19 Timotly Pelton (2009)

Penggunaan komik dalam pengajaran konsep Matematik

Sekolah rendah Kuasi eksperimen

Kuantitatif Analisis deskriptif Kuantitatif Ujian-t Kualititatif Analisis

Ujian Pra Ujian Pos temu bual

Penggunaan komik dapat meningkatkan komunikasi dan pembelajaran pelajar menyokong perkembangan literasi , KBKK dan penyelesaian masalah secara kreatif di dalam kelas

20 Amir Hamzah Sharaai dan Leong Fern Nee ( 2012)

Mengkaji penggunaan komik bagi meningkatkan pencapaian Sains

( Sekolah Rendah )

Kajian Tindakan Kuantitatif Analisis deskriptif Kuantitatif Ujian-t

Ujian Pra Ujian Pos Ujian Pemcapaian Sains

Selepas pusingan ke-2 , didapati penggunaan komik bagi mata pelajaran Sains dapat meningkatkan pencapaian murid terhadap Sains

21 Husen Windayana, Dudung Priatna dan Entang Kantik

mengenalpasti penggunaan komik dalam meningkatkan prestasi belajat Matematik

4 buah sekolah rendah 175 responden

Kuasi Eksperimen

Kuantitatif Analisis deskriptif Kuantitatif Ujian-t

Ujian Pra Ujian Pos

Keputusan: MIN PRA KR: 29.20 MIN PASCA KR: 80.94 MIN PRA KK: 30.16 MIN PASCA KK: 67.03 P –VALUE= 0.919 P-VALUE AKHIR =0.000

Kumpulan eksperimen menunjukkan prestasi belajar Matematik yang lebih baik berbanding kumpulan kawalan Z AKHIR = -6.524

233

Pengiraan Kesan Saiz Dua puluh satu kajian yang termasuk dalam meta analisis in i menyediakan reka bentuk penyelidikan yang sama. Data statistik daripada setiap kajian d icatatkan, termasuk skor min, sisihan piawai, t-value, dan p-value. Nilai-nilai in i ditukar kepada metrik saiz kesan dengan menggunakan formula penukaran yang disediakan oleh Borenstein et al. (2007), DeCoster (2004), Glass (1977), KR White (komunikasi peribadi, 28 April 2009) . Dalam beberapa kes, merentasi kajian adalah bi-modal, jadi penggunaan keseluruhan min saiz kesan boleh mengelirukan dan membuat penyelid ikan tidak sesuai. Oleh itu, saiz kesan individu dilaporkan untuk menunjukkan kesan pendekatan PBK ke atas mata pelajaran teras. Menurut Cohen (1988), garis panduan untuk menafsirkan saiz kesan adalah ES = 0.2 (kesan kecil), ES = 0.5 (kesan sederhana), dan ES = 0.8 (kesan besar). Carta 1 di bawah menunjukkan kesan saiz yang dijalankan di sebuah sekolah dan dua buah sekolah menengah . Didapati kesan saiz ketiga-tiga in i menunjukkan kesan yang positif bermakna penggunaan komik dalam proses pengajaran dan pembelajaran memberi impak yang besar terhadap pencapaian pelajar dalam proses pembelajaran.

Carta 1 : 3 kesan saiz daripada 21 artikel pilihan

DAPATAN KAJIAN i) Metodologi Kajian Merujuk meta analisis ,hasil dapatan kajian yang telah dibuat, dipamerkan mengikut kriteria yang ditetapkan dan dikodkan secara sistematik beserta nilai kesan saiz. Data kajian d ipecahkan kepada beberapa kategori iaitu kajian, bilangan sampel, tahun kajian, peringkat pengajian, reka bentuk kajian, strategi, instrumen, dan nilai kesan saiz.

Hasil kajian menunjukkan memang terdapat hubungan yang signifikan antara strategi pembelajaran PBK terhadap pencapaian pelajar yang mana turut menyokong kajian yang dilakukan oleh Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ; Nurisiwi Nygraheni , 2017; Fitri Dwi Arin i , Abdul Salim Choiri & Sunardi ,2016 ; Adriana Wiegerova & Hana Navratilova , 2017; John C. Olson , 2009 , Liv ia Caroline Ravelo , 2013 ; Achril Zalmansyah , 2013; dan Pardimin & Sri Adiwidodo , 2017. Manakala bagi setiap domain kajian yang dikaji didapati strategi pembelajaran PBK memberikan nilai kesan saiz yang positif . Dapatan dari kajian kualitatif juga menunjukkan PBK adalah penting dalam membantu pemahaman konsep serta menjad ikan pembelajaran lebih bermakna. Keberkesanan strategi PBK daripada hasil penyelidikan kajian kualitatif juga didapati berbeza antara subjek. Dapatan kajian meta analisis yang dijalankan juga menyokong data kajian kualitatif ini yang mana hasil kajian menunjukkan strategi PBK amat membantu pelajar dalam subjek Bahasa Melayu , Bahasa Inggeris , sejarah . Sains dan Matematik.Walau bagaimanapun, ramai yang tidak memberikan data empirikal untuk mengira saiz kesan atau tidak mengkaji kesan pendekatan PBK terhadap pencapaian pelajar.

Secara keseluruhannya, melalui proses penganalisisan dalam Jadual 1, reka bentuk kajian yang digunakan terbahagi kepada tiga iaitu reka bentuk kajian kuasi eksperimen, reka bentuk kajian kes dan reka bentuk kajian deskriptif. Kebanyakan kajian yang menggunakan reka bentuk kajian kuasi eksperimen bertujuan untuk melihat keberkesanan penggunaan PBK berbanding pendekatan pengajaran yang lain (Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ; Nurisiwi Nygraheni , 2017; Fitri Dwi Arin i , Abdul Salim Choiri & Sunardi ,2016 ; Adriana Wiegerova & Hana Navratilova , 2017; John C. Olson ,

0

0.5

1

1.5

2

sekolah menengah ( 1 ) sekolah rendah sekolah menengah

Kesan Saiz

234

2009 , Liv ia Caroline Ravelo , 2013 ; Achril Zalmansyah , 2013; Pard imin & Sri Adiwidodo , 2017) selaras dengan Noraini ( 2010) yang menyatakan bahawa reka bentuk eksperimen adalah paling sesuai d igunakan dalam mencari perhubungan antara reka bentuk kajian kes didapati lebih tertumpu kepada untuk mengkaji pembelajaran komik ke atas pelajar semasa implementasi PBK (Liv ia Coroline Ravelo, 2013 ) . Ini adalah selari dengan Merriam(2001)yang menyatakan bahawa reka bentuk kajian kes berperanan dalam memberi gambaran dan pola berkenaan sesuatu proses pembelajaran. Esra Ozay Kose ( 2013) pula menggunakan reka bentuk kajian penyelidikan campuran bagi melihat kesan komk sebagai alat pengajaran ke arah pencapaian dan sikap pelajar terhadap Sains . Secara keseluruhannya, didapati kebanyakan kajian yang dijalankan hanya tertumpu dalam menguji keberkesanan PBK terhadap pencapaian, sikap dan persepsi pelajar sebaliknya kurang mengkaji mengenai proses pembelajaran yang memberi kesan kepada pencapaian, sikap, minat dan persepsi tersebut. Oleh itu, kajian mengenai p roses pembelajaran melalui pendekatan PBK perlu diperbanyakan dalam memberi gambaran sebenar mengenai situasi PdP bagi tujuan penambahbaikan.

Berdasarkan kepada Gambarajah 1, didapati sebanyak 57% daripada keseluruhan kajian (Cevat Eker , 2014 ; Ong Eng Tek , Rosmawati Muhammad Kharuddin, Sabri Salleh, Nurlhana Abd Rahaman, 2013; Adriana Wiegerova & Hana Navratilova , 2017 , Abdul Kapten & Mesut Ozturk , 2015 ; John C. olson , 2009; Atik Rokhayani , 2014 ; Suzette F. Valdez, 2016 ; Abdul Halim Mohd Nasa & Norshidah Mohammad Salleh , 2017 ; Fika Megawat i & Mirjam Anugerahwati,2012 ; Pardimin & Sri Adiwidodo , 2017 ; Amir Jamzah Sharaai & Leong Fern Nee, 2012) )adalah tertumpu kepada analisis data secara kuantitatif .

Akan tetapi, hanya terdapat dua kajian sahaja (Burcu Turan , 2014 ; Nursiwi Nugraheni, 2017 ) yang menggunakan analisis data secara kualitatif (14.30 %) dan selebihnya (28.70 %) menggunakan analisis kajian hasil kombinasi analisis data secara kuantitatif dan kualitatif (Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ; Esra Pzay Kose , 2013; Fitri Dwi Arin i & Abdul Salim Choiri da Sunardi , 2016 ; Janet St. Clair , 2018; Timothy Pelton , 2009). Pemboleh ubah tak bersandar (penggunaan PBK ) dengan pemboleh ubah bersandar (pencapaian, sikap , minat , perasaan , kemahiran berkomunikasi dan persepsi). Selain itu,pemilihan reka bentuk kuasi eksperimen juga mungkin disebabkan sistem persekolahan yang telah mengasingkan para pelajar ke dalam kelas-kelas tertentu. Oleh itu, bagi mengelak daripada mengganggu proses pembelajaran, kebanyakan kajian t idak mengagihkan sampel ke dalam kumpulan eksperimen dan kumpulan kawalan secara rawak. Kekangan ini merupakan antara ancaman kepada kesahan dalaman (Noraini, 2010)yang perlu diatasi dengan sebaik mungkin semasa menjalankan kajian menggunakan sampel pelajar d i sekolah.

Gambarajah 1: Penganalisisan kaedah menganalisis data

(ii)Persamaan dan perbezaan intipati serta dapatan bagi kajian-kajian yang dipilih Merujuk kepada proses analisis seperti dalam Jadual 1, kesemua kajian dibahagikan kepada dua konstruk berdasarkan intipati atau isu yang ingin d iutarakan. Sebanyak 9 kajian d ikelaskan ke dalam konstruk PdP PBK dan selebihnya di dalam konstruk PdP Sains , Matemat ik , Bahasa Inggeris ,Bahasa Melayu dan Sejarah Konstruk Pembelajaran dan Pengajaran PBK Kajian-kajian yang tergolong dalam konstruk PdP PBK (Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013 ; Nurisiwi Nygraheni , 2017; Fit ri Dwi Arin i , Abdul Salim Choiri & Sunardi ,2016 ; Adriana Wiegerova & Hana Navratilova , 2017; John C. Olson , 2009 , Liv ia Caroline Ravelo , 2013 ; Achril Zalmansyah ,

57%14.30%

28.70%

Penganalisisan Kaedah Menganalisis Data

kuantitatif

kualitatif

gabungan kuantitatif dankualitatif

235

2013; Pardimin & Sri Adiwidodo , 2017 ) bertujuan meningkatkan keberkesanan pendekatan PBK d i sekolah dari aspek kosa kata Bahasa Inggeris , penyuaraan perasaan , kemahiran menulis , kemahiran berkomunikasi, persepsi murid / guru ,prestasi dan minat seperti dalam Gambarajah 2.

Gambarajah 2: Penganalisisan aspek yang dikaji dalam konstruk pembelajaran dan pengajaran PBK Dari aspek peningkatan minat dalam pendekatan PBK, kajian Sare Sengul & Mehtap Dereli( 2013) dan Fitri Dwi Arin i Serta Abdul Salim Chori & Sunardi mempunyai tujuan yang sama itu untuk melihat sikap / minat pelajar terhadap Matematik bagi menilai keberkesanan pendekatan PBK. Selari dengan tujuan tersebut, dapatan kajian menunjukkan penggunaan komik dapat meningkatkan sikap/ minat pelajar terhadap matematik . Di samping itu, kajian Liv ia Caroline Ravelo (2013) dan Achril Zalmansyah ( 2013 ) masing-masong mempunyai fokus yang sama iaitu mengkaji kesan peningkatkan kosa kata Bahasa Inggeris dalam penggunaan pendekatan PBK. Hasilnya PBK sebagai media yang dapat meningkatkan kosa kata Bahasa Inggeris pelajar. Selain itu, terdapat satu kajian berfokus dalam mengkaji kesan keberkesanan pendekatan PBK ke atas sejarah . Hasil dapatan kajian menunjukkan para pelajar dapat menyuarakan perasaan mereka dengan senang melalui komik. Adriana Wiegerova & Hana Navratilova ( 2017 ) pula memperlihatkan pembentukkan persepsi pelajar dengan berkesan melalui PBK. Konstruk Pembelajaran dan Pengajaran Didapati kajian Esra Ozay Kose, (2013), Ong Eng Tek , Ros mawat i Muhammad Kharuddin , Sabri Salleh dan Nurulhuda Abdul rahman (2013), Amir Hamzah Sharaai & Leong Fern Nee ( 2012) adalah dikelaskan ke dalam konstruk PdP Sains. Hal ini adalah d isebabkan intipati bagi kesemua kajian tersebut adalah untuk meningkatkan PdP pelajar dalam mata pelajaran Sains. Namun begitu, int ipati kajian Atik Rokhayani (2014 ) dan Suzette F. Valdez (2016 )sedikit berbeza daripada kajian yang lain,dari segi konteks kajian seperti dalam Gambarajah 3. Sebagai contohnya, kajian Atik Rokhayani (2014) bertujuan meningkatkan proses PdP Bahasa Inggeris dalam kosa kata pelajar . Suzette F. Valdez (2016 ) pula, mengkaji keberkesanan pendekatan PBK dalam peningkatkan kemahiran berkomunikasi Bahasa Inggeris dalam kalangan pelajar. Dalam analisis ini , Abdullah Kapten & Mesut Ozturk ( 2015 ), Janet St. Clair ( 2018) , Timothy Pelton ( 2009) , Husen Windayanna , Dudung Priatna dan Entang Kantik , Burcu turan ( 2014 ) pula berfokuskan kepada kajian PdP Matemat ik .Kajian mereka lebih kepada peningkatan pencapaian dalam Matematik dan minat murid terhadap mata pelajaran Matematik.

minat24%

prestasi/ pencapaian

33%

persepsi guru/pelajar

10%

kemahiran berkomuikasi

14%

kemahiran menulis

5%

perasaan 5%

kosa kata BI9%

Penganalisisan Penilaian Pelbagai Aspek

236

Gambarajah 3: Penganalisisan konstruk Pembelajaran dan Pengajaran

KEPENTINGAN KAJIAN Dalam Standard Kualit i Pendid ikan Malaysia, (SKPM) elemen 9.13, pembelajaran dan pengajaran yang menyentuh disposisi guru telah menyatakan kepentingan amalan pembelajaran menyeronokkan dalam kalangan guru sekolah. Dasar yang diunjurkan oleh kementerian in i selari dengan Teori Kecerdasan Pelbagai o leh Howard Gardner (2000), yang telah menghuraikan sehingga lapan kecenderungan potensi seseorang untuk belajar. Lazimnya, setiap indiv idu akan mempunyai sekurang-kurangnya satu atau dua kecerdasan yang lebih menonjol berbanding dengan kecerdasan lain. Semua kecerdasan boleh dikembangkan melalu i pendidikan, pengalaman dan persekitaran. Kepelbagaian in i menuntut kreativit i guru untuk membantu murid belajar dengan cara dan gaya yang sesuai serta memenuhi minat dan kemampuan murid (Salhah 2009; Roselan 2003). Sehubungan itu, kajian in i dilakukan kerana beberapa kepentingan.Antaranya, hasil kajian in i dapat menjelaskan tentang minat dan pancapaian murid terhadap pelaksanaan Pembelajaran Berasaskan Komik. Hal in i demikian kerana melalu i Pembelajaran Berasaskan Komik dapat memenuhi kepelbagaian kecerdasan murid. Sekiranya guru mengamalkan kaedah pembelajaran menyeronokkan dalam pengajaran maka aspirasi Standard Kualiti Pendid ikan Malaysia (SKPM) tersebut sesuai untuk semua situasi. Namun, jika sebaliknya maka p ihak-p ihak tertentu terutamanya di Pejabat Pendidikan Daerah (PPD), Jabatan Pendidikan Negeri (JPN) dan KPM perlu mengambil langkah-langkah tertentu untuk membantu guru-guru. Justeru, hasil daripada kajian in i akan berupaya membantu pelbagai p ihak dalam menangani permasalahan dan isu murid kurang minat terhadap Matematik. Pada masa yang sama, mampu meningkatkan prestasi pengajaran dan pembelajaran Matemat ik. Secara keseluruhannya, tindak susul ini penting untuk mewujudkan persekitaran dan iklim sekolah yang selesa dan kondusif terhadap kesihatan emosi dan mental guru-guru dan murid-murid bagi mengelakkan timbulnya tekanan dan saling prejudis antara guru dengan murid dan mungkin dengan ibu bapa murid. Oleh itu, kolaborasi antara pihak sekolah dengan ibu bapa murid perlu diwujudkan. PERBINCANGAN (i) Pencapaian Matematik Berdasarkan meta analisis dan sistematik rev iew dalam kajian PdP Matematik menunjukkan peningkatan pencapaian Matematik dalam kalangan pelajar menurut Abdullah Kapten & Mesut Ozturk ( 2015 ), Janet St. Clair ( 2018) , Timothy Pelton ( 2009) , Husen Windayanna , Dudung Priatna dan Entang Kantik , Burcu turan ( 2014 ), ia menunjukkan kesan rawatan yang bermakna. Kajian ini menyokong dan mengembangkan dapatan kajian terdahulu mengenai pencapaian Matematik, misalnya kajian Berg (1993), Faizah (1999), Lee (1999), Nichols dan Miller (1994), Nichols dan Hall (1995), Yee (1995) dan Whicker et al. (1997). Dalam suasana berinteraksi antara satu sama lain, membolehkan pelajar menjelaskan strategi-strategi dan idea-idea Matematik dengan perkataan mereka sendiri, dengan itu saling membantu dalam memproses aktiviti kognitif yang kompleks (Davidson, 1985).

29%

4.80% 9.50% 4.80% 4.80%

19%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Matematik Sejarah Bahasa Inggeris Pembangunanmodul komik

Bahasa Melayu-Penulisan

Sains

Penganalisisan PdP Mengikut Mata Pelajaran

237

( ii )Sikap/ Minat Terhadap Matematik Dapatan kajian daripada (Sare Sengul & Mehtap Dereli , 2013) dan ( Fit ri Dwi Arini , Abdul Salim Chori & Sunardi, 2016) menunjukkan kesan positif dalam penggunaan pembelajaran berasaskan komik dalam peningkatan minat / sikap murid terhadap Matematik Dapatan kajian ini adalah selari dengan dapatan beberapa kajian yang terdahulu yang menunjukkan peningkatan dalam sikap terhadap Matematik (Ahmadi, 2000; Austin et al., 1997; Cabral-Pini, 1995; Leikin & Zaslavsky, 1997; Austin, 1995). KESIMPULAN Sebagai kesimpulan, melalu i penganalisisan ini telah menunjukkan pola kajian terkini berkaitan PBK bagi mata pelajaran Matemat ik pada peringkat sekolah. Reka bentuk kajian kuasi eksperimen, kajian kes dan kajian deskriptif merupakan reka bentuk kajian yang digunakan dalam kajian-kajian tersebut. Di samping itu, analisis data berasaskan kombinasi perspektif kuantitatif dan kualitatif menjadi pilihan kebanyakan pengkaji, d iikuti dengan analisis secara kuantitatif dan kualitatif. Seterusnya, didapati intipati bagi kajian-kajian adalah terbahagi kepada dua konstruk iaitu konstruk PdP bagi PBK dan konstruk PdP Matematik. RUJUKAN Abdullah Kaplan, Mesut Öztürk.(2015). The Effect Of Concept Cartoons To Academic Achievement In

Instruction On The Topic Of Divisibility.Mathematics Education.67-76.iSER Publications. Abdul Halim Mohd Nasa, Norshidah Mohamad Salleh.(2012).Penggunaan Komik Dalam Pengajaran

Terhadap Kemahiran Komunikasi Murid Bermasalah Pembelajaran.Jurnal Pendidikan Bahasa Melayu.Vol 2. bil 2 :11-18 .

Achril Zalmansyah.(2013).Meningkatkan Perbendaharaan Kata Siswa Dengan Menggunakan Komik Strip Sebagai Media Pembelajaran Bahasa Inggeris.Vol.9 Hal.262-275.

Adriana Wiegerová & Hana Navrát ilová.(2016).Lets Not Be Scared of Comics ( Researching Possibilities of Using Conceptual Comics in Teaching Nature Study in Kindergarden. Procedia Social And Behavioral Sciences 237.1576-1581 .ScienceDirect.

Amir Hamzah Sharaai dan Leong Fern Nee.( 2012).Penggunaan Komik Strip Bagi Meningkatkan Pencapaian Murid Dalam Topik Kitaran Air Tahun 5. Pendidikan Sains.

Atik Rokhayani.(2014). The Use Of Comic Strips AS An English Teaching Media For Junior High School Students. Journal Of Language and Literature. Vol. VIII.

Burcu Turan.( 2014 ).The Opinions Of teachers On The Use Of Cartoon Character In The Mathematics Lesson. Procedia Social And Behavioral Sciences. SciencsDirect. 1386-1391.

Cevat Eker.( 2014). The Effects Of Educational Practise with cartoons On Learn ing Outcomes. Internationa Journal od Humanities and Social Science. Vol.4 No.14.

Esra Ozay Kose.( 2013). Effects Of Cartoons On Students’ Achievement And Attitudes In Bio logy Teaching ( Endocrine System ).No.3 Kastamonu egitim Dergisi 931-944.

Farah, N. A., Syamsul, B. Z., &Norshuhada S. (2014). Elemen dan Implikasi Komik Pendidikan Terhadap Stigma Sosial Pembaca Malaysia: Isu dan Cadangan. In Proceeding of International Conferenceon Cyberology 2014(ICCA2014).

Fika Megawat i, Mirjam Anugerahwati.(2012). Comic Strips:A Study On The Teaching Of Writing Narrat ive Texts To Indonesian EFL Students. Vol; 23, No 2.Journal TEFLIN. TEFLIN Publication.

Fitri Dwi Arini, Abdul Salim Choiri ,Sunard i. ( 2017). The Use Of Comic As A Learning Aid To Improve Learn ing Interest Of Slow Learner Students. European Journal of Special Education Research. Vol. 2 Issue 1.

Husen Windayana, Dudung Priatna dan Entang Kantika.(2016). Penggunaan Lembar Kerja Set ing Komik Dalam Meningkatkan Prestasi Belajar Matemat ika Siswa Sekolah Dasar. Jurnal Pendidikan Dasar.UPI Cibiru.

Janet St. Clair.(2018). Using Cartoons to Make Connections and Enrich Mathematics. Proceding Of The Interdisciplinary Teach ing And Learning Conference. Journals at Digital Commons@Georg ia Southern.Vol. 2

Komik Indie pilihan baharu. (2013, March 2). Utusan Online. Retrievedfrom http://www.utusan.com.my/utusan/Sastera/20130302/sa_04/Komik-indie-pilihan baharu.

Laila, N. (2012, August 3). Malaysia Kritis.RetrievedMay 30, 2014, from http://nadirakyatmalaysia.blogspot.com/2012/08/komik-pesong-akidah-dijual luar-pagar.html .

238

Lent, J. A. (2014). Southeast Asian cartoonart: History, trendsandproblems. Jefferson, NorthCaro lina: McFarland&Company, Inc., Publishers.

Livia Caroline Ravelo,( 2013), The Use If Comic Strips A a Mean Of Taech ing Hostory In The EFL Class: Proposal Of Activit ies Based On Two Historical Comic Strips Adhering To The Principles Of CLIL.Latin American Journal Of Content And Language Integrated Learning, 6(1),1-19.

Muliyadi, M. (2007). Gaya dan tema kartun editorial melayu sejak 1990 (600 IRDC/SSP.5/3/1518). Malaysia: Universiti Teknologi MARA (UiTM).

NorAzleenda, A. H. (2012, Ju ly 1). Komik Bukan Sekadar Bahan Bacaan Picisan. RetrievedMay 30, 2014, from http://pbahasa.dbp.my/wordpress/?p=417.

NorShahriza, A. K., Amelia, H. (2007). Readinghabitsandattitude in the digital age: Analysisofgenderandacademic program differences in Malaysia. ElectronicLibrary, 25(3) 285 – 298.

Nursiwi Nugraheni.( 2017). Penerapan Media Komik Pada Pembelajaran Matematika Di Sekolah Dasar. Jurnal Refleksi Edukatika 7 (2).

Ong Eng Tek, Ros mawati Muhammad Kharuddin, Sabri Salleh, Nuru lhuda Abd Rahman.(2013). Keberkesanan Penggunaan Modul kartun Dalam Meningkatkan Pencapaian Biologi Pelajar.Jurnal Pendidikan Sains & Matematik .Vol.3 .95-111.

Paradimin & Sri Adi Widodo.(2017). Development Comic Based Problem Solving In Geometry. IEJME-Mathematics Education. Vol. 12 , No 3 , 233-241. LOOK Academic Publishers.

Roslina, M., Roswati, A. R., Normaliza, A. R., & Hazlina, A. H. (2014). Imej Karakter Animasi Jepun (Anime) dalam Kalangan Remaja di Selangor. Jurnal Teknologi, 1, 39–43.

Sare Sengul & Mehtap Dereli.(2013).The Effect OF Learn ing Integers Using Cartoons On 7th Grade Students Attitude to Mathematics.Educational Sciences: Theory & Practic – 13(4). 2526-2534.

Suzette F.Valdez.(2016). The Effect iveness Of Interactive Comic Strips On Teaching Functional Grammer to College Freshmen. International Journal of English Language , Literature anf Humanities.Vol; IV . 2321-7065.

Timotly Pelton. (2009). The Learner As Teacher: Using Student Authored Comics to “ Teacher” Mathematics Concepts. Proceedings of ED-MEDIA 2009--World Conference on Educational.EdITLib—Education & Information Technology Library.

Upson, M., & Hall, C. M. (2013). Comic Book Guy in the Classroom : The Educational Power and Potential of Graph ic Storytelling in Library Instruction Library Instruction. In Kansas Library Association College and University Libraries Section Proceedings (Vol. 3, pp. 28–38).

Yang, G. (2008). Graphic Novels in the Classroom. Language Arts, 85(3), 185–192.