P. KHIDMAT MAKLUMAT AKADEMIK UNIMAS

IIIIIIII IIIIIIIII II VIII I IIIBARUK : SEBUAH INSTITUSI SOSIAL DAN BUDAYA MASYARAKAT BIDAYUII.

CHALI @ CHARLIE UNGANG

Tesis ini dikemukakan

Bagi memenuhi syarat untuk penganugerahan

Ijazah Sarjana Seni (Pengurusan Seni)

Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif

UNIVEItSITI MALAYSIA SARAWAK

Mac, 2006.

ABSTRAK

Kajian ini cuba memahami tanggapan Bidayuh mengenai Baruk, iaitu sebuah institusi. Institusi Baruk adalah penting dalam menentukan pola hidup masyarakat Bidayuh tradisional sebagai pusat ritual dan sosial yang menentukan peraturan- peraturan berhubung dengan kegiatan upacara, perayaan dan majlis -majlis perjumpaan. Pendapat yang mengatakan Baruk adalah semata-mata "rumah kepala" atau head house seperti yang digambarkan oleh pengkaji barat memerlukan penelitian lanjut akan kebenarannya. Segala peraturan berhubung dengan kegiatan upacara, ritual, perayaan dan juga kepercayaan orang Bidayuh tradisional adalah perkara utama dalam survival mereka. Baruk merupakan tempat segalanya bermula. Peranannya sebagai pusat ritual pemujaan dan penyembahan suatu ketika dahulu kini telah bertukar sejajar dengan peredaran zaman. Dalam kajian ini bagaimana seni bina Baruk dan arifak-aritifak di dalamnya diinterpretasikan sebagai identiti Bidayuh adalah dihuraikan.

i

ABSTRACT

This research seeks to understand the Bidayuh conception of the Barrnk as an institution which remains as the most visible symbol of Bidayuh identity and unity. Observance of the role of the Baruk as centre of ritual and social interaction has helped the Bidayuh to remain as a distinct cultural entity. The Baruk is not merely a head house as thought by orientalists. It helps to sanctify the Bidayuh adat, the most important element in their survival. It is an institution which is worth preserving. Nowadays, the Baruk has been reduced to a communal place of social interaction

and a cultural relic of yesteryears in a modern tradition. In this research, the close relationship between its unique material artifacts, architectural design, and its

ritual functions are portrayed.

ii

PENGAKUAN

Saya mengaku bahawa kertas Lcsis yang beº"tajul:

"Baruh : Sebuah Institusi Sosial dan Budaya Masyarakat Bidayuh"

adalah hasil kerja saya sendiri kecuali nukilan dan rint, rkasan yang tiap-

tiap satunya telah saya jelaskan sumhernya

III

Khas buat isteri tersayang Magdalen Awan yang sctia

Serta anak-anak yang disayangi;

Ellderea, Ellycea dan Ephy.

Tidak lupa juga kepada ayah yang belum lama meninggalkan kami buat selmna-Iamanya,

serta ibu yang selalu mendoakan ke, jayaan saya.

Terima kasih di atas segala pengertian, pengorbanan dan kasih sayang kalian.

iv

PENGHARGAAN

Dalam menyiapkan kajian ini, beberapa pihak telah memberi bimbingan, sokongan (hin

kerjasama kepada saya. Ucapan penghargaan yang tidak terhingga buat Fncik Awang Azman

Awang Pawi dan Encik Sylvester Wedding Jussem, Pensyarah di Fakulti Sen' Gunaan (hin

Kreatif UNIMAS, selaku penyelia tesis ini. Saya juga tidak lupa bimbingan, sokongan dan

kerjasama yang diberi oleh Profesor Madya Mohd Fadzil Abdul Rahman, Dekan hýSGK, Encik

Musdi bin Haji Shanat, Timbalan Dekan FSGK, dan senrua staf sokongan di FSGK, sepanj; mg

saya menjalankan kajian untuk tesis ini. Saya juga tidal: Itipa jasa bail: Dekan, Pcgawai

pegawai clan semua staf sokongan di Pusat Pengajian Siswazah UNIMAS di atas scgul, i

sokongan yang diberikan sepanjang pengajian saga di UNIMAS.

Ucapan penghargaan juga khas buat Rt. Rev. Datuk Made Katib, tlskup Gereja Anglican

Sarawak dan Negara Brunei Darulsallaºn, Dato Peter Minos dan Pemancha Edward Sian

Jangoi, di atas input yang diterima ºnelalui wawancara penyelidikan. 'I'erinºa Kasih juga huat

Encik 1k Pahon Joyik, Setiausaha Tetap Kementerian Pembangunan Sosial dan Urhanisasi

serta pegawainya Encik Zulkarnain Masron, kerana telah mWIuluskan hantuan kewan:; an

untuk menjalankan kajian int. Saya juga tidal: lupa kerjasama yang diberikan olah Pangar, ºh

Muzium Sarawak, terutama sekali Encik Abang Ariftin Abang Kiprawi dan Vncil: Voon Joºº

Itec di Unit h'otografi, Jabatan Muzium Sarawak, Pcngaralh Radio 'l'clcvisycn Malaysia (R, 'I'M

Sarawak, terutama sekali Encik Roy Jihok, Ketua Stesyen Bidayuh RTM Sarawal:, I? ncilc

Robert S. Ridu clan Encik Jonas Noeb di Majlis Adat Istiadat Jahatan Ketua Mentcri Sarawak,

Pengarah Jabatan Penerangan Sarawak dan Pengurus Iý, Iaekutif Kampung I3udava Sarawak,

semua staf di Rumah Panjang Bidayuh dan Barula terutama sekali Encik Cottrell Rohart

Tassim dan Babeh Sijan, Presiden Dayak Biclayuh National Association (DBNA) dmn samua

staf, Dr. Simon Sinang Bada, Cikgu Stephen Naidi dan Cikgu Liniyen. Jutaan tcrima kasih

V

ditujukan kepada Ketua Kampung clan seluruh warga kampung di, Kampung Opru- ß, ºu,

Kampung Sudoh Bau, Kampung Benuk Kuching, Kampung'hemong Serian, Kampung Mawang

Taup Serian, Kampung Taee, dan juga Kampung Bantang Serian di ataý sokongan dan

kerjasama yang diberi semasa men. jalankan ka, jian lapangan di lokasi-lokasi kajian.

Ucahan terima kasih juga buat Encik Ahi Sarok, Encik Ahmad Malic, Encik Khairul

Faatihicn Bin Hamscin, Puan Christina Awan, dan Elldcrca Grace Charlic, anak sulung say, r

yang masih menuntut di h'akulti Ekonomi dan Pcrniagaan UNIMAS, kerana tekun membantu

saya, dalam proses menyiapkan tesis ini. Kepada Cikgu IIasanah Junaidi, Pengetrra SMK

I)PHA Gapor Stampin, sekolah tern pat saya berkhidmat, di atas dorongan dan kerjasanra yang

diberi sepanjang pengajian saya. Kepada Isteri saya Puan Magdalen Await dim anak-anak

Ellycea Joyce dan Ephy Fahnny kerana selalu memahami komitmen saya sepanjang bersam: r

UNIMAS. Kepada semua Införman Kajian di Serian, Bau dan Kuching, seperti ßabeh Rahun

Anak Debalc, Babeh Lanjo, Babeh Rangga Anak Bidu, Purun Rawin Anak Rumbucl, I3abeh

Mujong dan lain-lain lagi, saya ucapkan berbanyak tcrima kasih kasih kerana sudi weiten ma

saya walaupun dengan imbuhan yang tidak seberapa.

Charlie Ungang, UNIMAS, Kota Samarahan.

vi

t ; ý. aGý'i? llw "; J 't

ý)_ý '. ', i. filla'. a, Li6E

JADUAL KANDUNGAN

Halaman

Abstrak

Pengakuan

Dedikasi

Penghargaan

Jadual Kandungan

Senarai Gambar

Senarai Jadual

Senarai Rajah

Senarai Peta

Senarai Lampiran

I3AI3 1 PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan

1.2 Permasalahan Penyelidikan

1.3 Persoalan Penyelidikan

1.4 Objektif Kajian

1.5 Skop Kajian

1.6 Kajian Perpustakaan

1.7 Perspektif Analisis Dan Kerangja Kajian

1.8 Huraian Konsep Utama

1.8.1 Institusi

i

iii

iv

V

vii

xii

xvi

XVII

xviii

xxi

I

5

11

12

1: 3

15

26

28

28

vii

1.8.2 Perubahan Sosial clan Budaya

1.8.3 Kosmologi

1.8.4 Ritual

1.9 Teknik Penyelidikan

31

3: 3

35

: 37

1.10 Penganalisisan Data 39

1.11 Kesignifikanan Studi , 11

BAB 2 KAWASAN KAJIAN DAN ASAL USUL BAR UK

2.1 Pengenalan

2.2 Kampung Mawang Taup - Kawasan Kajian

2.3 Baruh di Kampung Mawang Taup

2.3.1 - Pengenalan

2.3.2 - NAragau Nuhurr atau Pemilihan Tapal. Baruk

41

16

G1

Eý I

di Mawang Taup 62

2.3.3 - Nclucon Barnla atau Meramu Baruh di Mawang Taup 65

2.3.4 - Mpijog atau Mendirikan Baruh di Maýaýang Taup 70

2.3.5 - Kesimpulan 76

BAB 3 SEJARAH DAN KOSMOLOGI ßIDAYUH

3.1 Pengenalan

3.2 Sejarah Sarawak Sepintas Lalu

3.3 Pengertian dan Klasifikasi Masyarakat Bidayuh

3.4 Sejarah Penempatan Masyarakat Bidayuh

3.5 Populasi Bidayuh

3.6 Kosmologi Bidayuh

3.6.1 - Pengenalan

79

80

85

88

96

I 01

101

viii

3.6.2 - Kepercayaan Kepada Tampa atau Tuhan dan Roh 102

3.6.3 - Kepercayaan terhadap Burunl; 106

3.6.4 - Rutin dan Amalan Harian 112

3.6.5 - Gaivai I3idayuh 115

3.6.6 - Sistem Adat Masyarakat I3idayuh 121

3.6.7 - Adat Perkahwinan Bidayuh Tradisional 128

3.6.8 - Istiadat Kematian I3idayuh Tradisional 129

3.8 Kesimpulan 137

BAB 4 BARUK : SENI BINA DAN ARTIFAK MATERIAL BIDAYUH

4.1 Pengenalan

4.2 Seni Bina BarrrL:

4.2.1 - Pintu Masuk

4.2.2 - Tingkap

4.2.3 - Bumbung

4.2.4 - Lantai

4.3 Seni Bina Baruk Di Kampung Temong Serian

4.4 Seni Bina Band,, - Kampung Benuk Kuching

4.5 Simbolisme dalam Baruk

4.6 Kesimpulan

BAB 5 BAR UK SEI3AGAI PUSAT RITUAL I)AN FUNGSI SOSIAL

5.1 Pengenalan

5.2 Barreh Sebagai Pusat Ritual Bidayuh Tradisional

5.2.1 - Pusat Ritual Pemu, jaan Semangat Padi

1 39

1.10

117

148

1.19

155

171

164

180

181

1 82

1&1

1R4

ix

5.2.2 - Baruk: Pusat Ritual Pemujaan Roh Tengkorak 190

5.2.3 - B¢rula: Pusat Perbomohan Dan Amalan Kepercayaan 201 Tradisional

5.3 Barak Sebagai Institusi Sosial 215

5.4 Kesimpulan

BAB 6 PERBINCANGAN DAN KESIMPULAN

6.1 Pengenalan

6.2 Perbincangan Penemuan Ka, jian

6.3 Kesimpulan

BIBLIOGRAFI

GLOSARI

LAMPIRAN

2: 31

231

235

262

266

'? 7A

280

x

SENARAI GAMBAR

NOMBOR GAMBAR PERKARA IIALAMAN

Gambar 1 a Keadaan jalan rava ke Kampullg ItLawang Taup ý15

Gambar 1 b Papan tanda jalan raya ke Kampung Mawang'I'aup 15

Gambar 2 Pemandangan Kampung Mawang'I'aup 50

Gambar, 3 Batu peringatan yang terdapat di Kampung Mawang Taup 52

Gambar 4 Pemandangan ßuruh di Kampung Mmvang Taup 5: 3

Gambar 5 Pemandangan Kampung tradisional Bidayuh 83

Gram bar 6 Rumah panjang masyarakat I3idayuh tradisional 5"1

Gambar 7 a Kehidupan masyarakat ßidayuh tradisional 811

Gambar 7 b Kehidupan masyarakat Bidayuh tradisional di Kampung

Bantang 9 1

Garnbar 8 Batu peringatan Bung Bratak - Tern pat terawal Bidavº_ºh 90

Garnbar 9 Tugas clan tanggungjawab golongan wanita Bidayuh

tr<idisional 95

Gambar" lo a Wawancara bersa»a Datuk Made Katib 105

Gambar 10 b Datuk Made Katib menjalankan upacara º"onJirruulimn 105

Garnbar 11 Puan Rawin Anak Rumbud, Informan Kajian 120

Gambar 12 Wajah pemimpin era tradisional 132

Gambar 13 Kehidupan di sebuah perkampungan Bidavuh moden 133

Gambar 14 Babeh Rangga Anal: Bidu, Informan Kajian 133

Gambar 15 Alam pemikiran Bidayuh tradisional 134

Gambar 16 Masyarakat I3idayuh golongan generasi muda 135

Gambar 17 Laatmi Piitgadap sebuah tarian tradisional Bidavuh 1: 36

Gambar 18 Bangunan Barur di Kampung Opar III

zi

Gambar 19 a Bangunan Baruh atau Bale di Kampung'Paee era traclisional 143

Gambar 19 b Bangunan Bale atau Baruh dalam cra moden 143

Gambar 20 Batang kayu dükat dengan Bareh dalam Baruh 145

Gambill, 21 Pelantar Baruh diikat dengan rotan 115

Gambar 22 Pintu masuk Baruh di Kampung I3udava 1,17

Gambar 23 Tingkap bangunan Baruh 149

Gambar 24 BumbungBaruh 150

Gambar 25 Kayu yang dipasang memperkuatkan bumbung Baruh 153

Gambar 26 Puncak bumbung Baruh Kampung Opar 151

Garnbar 27 Sebahagian bangunan Hotel Daniai Lagoon Resort

yang berkonsepkan Seni bina Baruh. 15)ýI

Gambar 28 Simbol Burung terdapat pada huºnbung Brn-el, > 155

Gambar 29 Lantai dalam Baruh 156

Gambar 30 Bangunan 13crrek Kam pung Teniong 15h

Ganrbar 31 Pintu 13aruh Kampung Ternong 160

Gambar 32 Tangga untuk menaiki Barul; I61

Gambar 33 Sebbang yang terdapat dalam 13arel, > 1(i1

Garnbar 34 Bare!,, atau Bale Kampung Pichin 16: 3

Garnbar 35 Baruk atau paeggah di Kampung Benuk 165

Gambar 36 13aruh atau Bale di Kampung Lobang I3atu 166

Gambar 37 Tiang tengah Baruh. di Kampong Benuk 166

Gambar 38 Baruh di Bandar Mutiara Tebedu 1(i7

Gambar 39 Konsep sent bina Baruk di Hotel Damm Lagoon 168

Gambar 40 Seni bina Baruh, di rangkaian hotel Holiday Inn I(i8

Gambar 41 Bangunan Bura! z di Dewan Suarah Bau 169

Gambar 42 Katulistiwa Cafe herkonsepl: an Barul;. I(i9

\II

Gambar 43 Baruh di Kampung Sudoh Rau 170

Gambar 44 (a) Simbol "hantu perindu" 173

Gambar 44 (b) Simbol Anttu Sibayan 173

Gambar 45 Simbol cucu-cucu hantu 177

Gambar 46 Simbol hantu Piizt; ilanrat 178

Gambar 47 Simbol Muat Pi. clacleg 175

Gambar 48 Simbol Muat Jironl; 179

Gambar 49 Simbol "hantu risikanl" Barnh. 179

Gambar 50 Simbol Muat Nyaga Bale 180

Gambar 51 Simbol Hantu Roh-roh Kcpala dan Tengkorak 180

Gambar 52 Sajen untuk roh-roh 185

Gambar 53 Pemujaan semangat pad! 189

Gambar 54 Persediaan Gawai tengkorak 191

Gambar 55 Persediaan Gawai tengkorak 192

Gambar 56 Persediaan Gawai tengkorak 192

Gambar 57 Deretan tengkorak yang terdapat di dalam Baru, 193

Gambar 58 Persediaan Gawai tengkorak 200

Gambar 59 Ritual piSumpn 206

Gambar 60 Bomoh di Kampung Bantang 207

Gambar 61 Ritual "berkoniunikasi" dengan roh-roh 203

Gambar 62 Ritual "menyampaikan pesanan manusia" 210

Gambar 63 Sant; l; rn- di dalam Bar111" 211

Gambar 64 Ritual menghalau hantu 212

Ganibar 65 Kctua Gawai 21.3

Gambar 66 Sesi porbincangan dalam Baruh 21 7

\III

Gambar 67 Tarian larzý; gi dari

Gambar 68 Tarian Langgi pimagan

Gambar 69 a Aktiviti sosial dalam Baruh

Gambar 69 b Aktiviti sosial dalam i3aruk

Ganibar 70 Upacara nvarra atau makan beramai-ranrai

Gambar 71 Wajah wira-wira suku ßidayuh tradisional

Gambar 72 a Ketua-kctua Gawai Wanita

Gambar 72 b Gawai Sawa

Gambar 73 a Upacara ngirumban,:;

Garnbar 73 b Upacara ngirunrbang

Gambar 74 a Yerjumpaan sosial dalam ßaruk.

Gambar 74 b Upacara iivambut ban, bauh

Gambar 75 a I3angunan Baruh Bandar AWAY Mudu

Gambar 75 b Upacara sambutan langgi piirgadap

Gambar 75 c Majlis rasmi dalam Baruh

Gambar 75 d Majlis penycrahan banguniun Baruh

Gambar 76 Encik Cottrell Robert'1'assim, 1nCorman kajian

? 19

220

221

221

, ý, ý, ý

22i

22(i

226

227

2 2 7

228

ý 22

929

229

229

229

230

xiV

SENARAI JADUAL

JADUAL PERKARA LLAL. AMAN

Jadual 3.1 Penduduk Bidayuh Tahun 1993-1960 97

Jadual 3.2 Penduduk Bidayuh Tahun 1960 - 1990 97

Jadual 3.3 Populasi Masyarakat Bidayuh 184 1-2002 99

Jadual 3.4 Taburan Kampung Bidayuh 99

Jadual 3.5 Populasi Masyarakat Bidayuh Mengikut Dacrah 1980-2000 100

Jadual 4.1 Jadual kerja lapangan penyelidikan 111.1

xv

SENAR. AI RAJAH

RAJAH PERKARA

Rajah 1.1 Kerangka kajian

Rajah 1.2 Proses penganalisisan data penvelidikan sekunder

HALAMAN

27

1 0

Rajah 1.3 Proses penganalisisan data penyelidikan primer 41

Rajah 2.1 Organisasi JKKK Kampung Mawang'1'aup 19

Rajah 2.2 Sajen untuk penung; 'gu hutan 66

Rajah 3.1 Rutin clan aktiviti harian Bidayuh tradisional 1111

Rajah 3.2 Jenis-jenis Gawai 115

Rajah 3.3 Struktur pentadhiran adat istiffliat Bidayuh 122

Rajah 3.4 Kadar dendaan mahkamnh Ketua Kampung 126

Rajah 3.5 Kadar dendaan kesalahan I3uruh Pudo 127

XVI

SENARAI PETA

PETA PEII, KARA HAI. AMAN

Peta 1 Bidayuh di Bahagian Kuching clan Bahagian Samarahan xxiii

Peta 2 Malaysia (Sarawak) xxiv

xvii

SENARAI LAMPIRAN

LAMPIRAN

Lampiran I

Lampiran II

Lampiran III

Lampiran IV

Lampiran V

Lampiran VI

Lampiran VII

Lampiran VIII

Lampiran IX

Lampiran x

Lampiran XI

Lampiran XII

TAJUK HALAMAN

Puisi Ngaseg Baut 280

Lakaran Baruk yang Ash 282

Borang Adat Bidayuh 283

Lukisan seni bina BalelBaruk Di Kampung Pichin, Serian

Pelan Lantai BaruklPaiiggah Kampung Benuk, Kuching

Lukisan seni bina BaruklPanggah di Di Kampung Benuk, Kuching

Pelan Lantai BalelBaruk Kampung Munggu Babi (Kampung Taee)

286

287

288

289

Pelan Lantai Balclßaruh Kampung Pichin 290 Serian

Lukisan seni bina Baruk di Kampung Opar Bau 291

a) Lukisan seni bina Baruk di Borneo Height Resort (Front Elevation) 292

b) Lukisan seni bina Barak di Borneo Height Resort (Section A-A) 293

c) Lukisan seni bina Barak di Borneo IIeight Resort (Pelan dalam) : 3911

xx

/ i

UN

Di!

i; IS

THC

' `

Kuc

hin

'-j j

UC

HIN

G D

IVIS

ION

\ A

SAM

AR

AH

AN

DIV

ISIO

NI

ü HA

. N

ýi`,

TF! (

; f

ýý'

v

ý1'J_

ýý

Peta

1-

K

awas

an

pene

mpa

tan

mas

yara

kat

Bid

ayuh

B

ahag

ian

Kuc

hing

da

n B

ahag

ian

Sam

arah

an

\x11

1

ý i

BAB 1

PENDAHULUAN

1.1 - Pengenalan

Dayak Bidayuh terbahagi kepada empat kumpulan etnik iaitu, Buhar-Sac(ong kunIpulan

terbesar, kebanyakannya terdapat di Hulu Sadong dalam Daerah Serian dan mempunyai

sebanyak 132 buah Kampung. Kumpulan kedua terbesar ialah I3ipuruh, kebanyakannya

terdapat di kawasan pedalaman dalam Dearah Kuching, mempunyai sehanyak 81 buah

kampung. Kumpulan ketiga i. alah Bau-Jagoi, kebanyakannya terdapat di Daerah Bau dan

mempunyai sebanyak 43 buah kampung. Kumpulan keempat dan yang terkecil ialah Srlako-

Rara, yang terdapat di Daerah Bau dan mempunyai sebanyak 41 buah kampung.

Bcrrulz dalam kerangka pemikiran tradisional merupakan mercu tanda sesehuah

kampung tradisional Bidayuh, "bukan sahaja ia mendominasikan seluruh perhatian dalam

kampung tersebut dan berdiri kukuh mengatasi bangunan-bangunan yang; lain, tetapi juga

memainkan peranan yang penting dalam susun lapis kehidupan di sesebuah perkampung; ul

tradisional Bidayuh" (Geddes, 1957). Keunikan peranan, kepcntingan dan kewujudanny, r

menyebabkan konsep Burule tidak wujud di mann-mana komuniti lain.

Ekspresi diri hangsa Bidayuh terhadap "keagungan Barrrk ter(1a1)at di dalýiný heherapa

link lagu tradisional Bidayuh yang dipanggil Bajn atau pantun tradisional Bidayuh dan cerita-

cerita mitos clan epik Bidayuh" (William Nais, 1989) .

Bagi masyarakat Bidayuh Bukar Sadoug,

di Dacrah Scrian, kcagungan Barulz ini digambarkan dalam Bajo yang bcrbunyi;

1

Bale t; antaang bale gambanI, Kimunrahnuh mun�r. lala ramang Mijog tagap ngangaui buran

Terjemahan

Bangunan tinggi lambang kemegahan Puncaknya menghiasi awan biru Berdiri teguh disinari sang bulan

(Sumber: Perpustakaan Radio Televisyen Malaysia, Kuching. Bajý) dinyanvikan oleh Encik Ranjan Anak Bangking, darf Kampung Taee Serian. Rakaman asal dibuat pada 18 April, 1968. Salinan rakaman oleh penyelidik pada 18 Nov. 2003 di Studio Rakaman Bahagian Bidayuh RTM Kuching)

Berdasarkan Bajo di atas, amat jelas sekali Baruk digambarkan sebuah institusi yang

memainkan peranan yang amat penting dalam memartabatkan maruah dan peradaban suku

bangsa Bidayuh yang tidak terdapat di sebarang perkampungan etnik lain di Sarawak. Bajo

ini juga membawa pengertian bahawa Baruk bukan sahaja berdiri megah sebagai sebuah

bangunan yang perkasa dan agung dalam sesebuah perkampungan Bidayuh, malah in juga

adalah sebuah institusi yang bertindak sebagai pusat permuafakatan dan pertenruan idea bagi

mencapai sebarang persetujuan mclalui rundingan. Istilah Grrtulº Bob, atau "Naiki Brruk"

membawa mesej kepada pihak yang bertelagah bahawa mereka diperintah untuk

menyclesaikan masalah mereka dalam Band, iaitu mahkamah peringkat kampung yang

diadili oleh Ketua Kampung.

Masyarakat Bidayuh mengamalkan semangat permuafakatan dan rundingan dalam

sebarang usaha untuk menyelesaikan masalah dalaman kampung yang perlu dirujul: kepada

kepimpinan kampung untuk diadili. Perbicaraan yang melibatkan mahkamah Ketua Kampung

untuk mcmutuskan denda berasaskan Adat Bidayuh diadakan dalam Baruk. Segala proses

2