hubungan perdagangan sumber perikanan …repository.um.edu.my/1123/1/1. 001-128 mohammad raduan.....
TRANSCRIPT
)
I
)
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan Sumber Perikanan
HUBUNGAN PERDAGANGAN SUMBER PERIKANANSAIL{WAI(-NEGARA BRUNEI DARUSSALAM: KAJIAN KES
DAERAH PERIKANAN MIRI
Mohammad Raduan Mohd AriffAmaluddin Bakeri
PENGENALAN
Pada tahun 1999, Negeri Sarawak telah mengeksport sejumlah 106.53 tan
metrik hasil perikanannya ke Negara Brunei Darussalam (NBD) bernilaiRM1,002,243.' Bekalan sumber perikanan Negeri Sarawak diperoleh dari 15 buah
daerah perikanan negeri itu iaitu Semantan, Santubong, Kuching, Sadong Jaya,
Sebuyau, Kabong, Sarikei, Belawai, Daro, Sibu, Mukah, Bintulu, Miri, Limbang dan
Lawas. Di antara daerah-daerah perikanan tersebut, daerah Miri, Limbang dan
Lawas merupakan pembekal sumber perikanan yang utama ke NBD. Ini kerana
kedudukan ketiga-tiga daerah perikanan itu bersempadan dengan negara berkenaan.
Artikel ini akan membincangkan realiti hubungan perdagangan sumber
perikanan yang berlaku di antara daerah perikanan Miri dengan NBD. Ini kerana
lokasi daerah perikanan Miri yang bersempadan dengan bahagian barat NBD bukan
sahaj a merupakan pintu masuk utama dalam hubungan perdagangan dua hala, malah
menjadikan daerah itu sebagai pembekal sumber perikanan basal/segar yang amat
penting ke negara jiran tersebut.Bahagian awal penulisan ini akan menghuraikan tentang keadaan perusahaan
perikanan di NBD pada masa kini. Hal ini perlu dinyatakan terlebih dahulu keranaperusahaan perikanan di NBD merupakan satu sektor yang dianggap tidak begituparting dalam menyumbang kepada pendapatan negara itu. Dengan demikian sumber
perikanan yang terdapat di NBD tidak dieksploitasi sepenuhnya, malah untukmenampung permintaan setempat juga tidak mencukupi. Keadaan ini telahmendorong sebilangan besar pengguna di NBD mendapatkan bekalan ikan darinegeri-negeri jiran khususnya Sarawak, Sabah dan Wilayah Persekutuan Labuan.
Perbincangan seterusnya akan meneliti dan menghalusi peranan yang dimainkanoleh daerah perikanan Miri dalam membekalkan sumber perikanan basah/segar ke
NBD.
PERUSAHAAN PERIKANAN DI NBD
NBD berkeluasan 5,765 krn persegi mempunyai garis pantai sepanj ang I 30
l<rn dan kawasan perairan menjangkau 321 km (200 batu notika) dari pantai.2 Walau
bagaimanapun sehingga kini stok perikanan negara itu hanya dieksploitasi sedikit
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
sahaja sedangkan Maximum Economic field (MEY) berada pada tahap 25,700 tanmetrik setahun3 dengan pecahan 500 tan metrik udang, 15,400 tan metrik ikandemersala dan 9,800 tan metrik ikan pelagiks. Pada masa kini, mengikut hargasemasa aktiviti perikanan hanya menyumbangkan sebanyak0.2 peratus (8$37.2juta) sahaja daripada jumlah Keluaran Negara Kasar (KNI() NBD.6
Di NBD, bilangan nelayan tidak mencapai satu peratus daripada jumlahpenduduknegara itu (pendudukNBD pada tahun 1996 dianggarkan seramai 305,100orang).7 Bilangan nelayan yang amat sedikit disebabkan penduduk NBD lebihberminat bekerja di darat khususnya dalam sektor perkhidmatan awam. Perkara inisebagaimana yang dijelaskan oleh Lim Jock Seng:
"In fact the majority of the economically active adultsand school children preferred to join government Departments,even though they could get comparoble salaries in the privatesector. There were many reasons for this preference.Employment in the Government Service meant excellent workingconditions and public holidays in it amounted to about 28 daysa yeqr. The retirement age was 55 with a gratuity and non-contributory pension. Employees in the lower scales got 24days a year paid leave rising to 60 days a yearfor the top civilservants, again one was entitled to l0 days local leave with airpassages paid for the spouse and up to four children. Everycivil servant was entitled to a free air passage to Mecca, and aSenior Officer to a round the world trip after ten years service.In addition, an fficer was entitled to an interest-free car loanand a house loan at about l/2%o interest."s
Bilangan nelayan di NBD pada tahun 1 993 adalah seramai 1,33 I orang.qDaripada jumlah tersebut, seramai 595 orang (44.7%) merupakan nelayan tradisionalsepenuh masa manakala bakinya seramai 736 orang (55.3%) merupakan nelayansambilan. Di Asia Tenggara, hanya di NBD sahaja didapati bilangan nelayan sambilanmelebihi nelayan sepenuh masa. LainJain negara di rantau ini mempunyai bilangannelayan sepenuh masa jauh melebihi bilangan nelayan sambilan.r0
Nelayan-nelayan NBD menjalankan kegiatan menangkap ikan dikawasan perairan yang terhad. Hal ini sebagaimana yang dinyatakan oleh MohamedDeliAhmad:
".... fishing was limited to sheltered estuaries and thecoastal inshore waters. The offshore areas, until recently, hadrelatively been unexploited. "t t
Secara umum lokasi operasi penangkapan ikan nelayan NBD dapatdibahagikan kepada dua. Pertama, di kawasan cetek air payau di muara Sungai
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan Sumber perikanun
Brunei dan di perairan Teluk Brunei. Kegiatan perikanan di kawasan ini biasanyadij alankan pada waktu iraga iaitt dari bulan Disember hingga Februari, ketika anginMonsun Timur Laut sedang melanda Laut Cina Selatan. Pada kebiasaannya nelayanturun menangkap ikan bersama isteri dan anak-anak dengan menggunakan peralatanpancing dan pukat hanyut menjalankan operasi di kawasan di atas untuk menangkapudang dan ikan-ikan kecil.
Kawasan operasi menangkap ikan yang kedua adalah di perairan Laut cinaSelatan. Nelayan-nelayan yang beroperasi di perairan ini dapat dibahagikan kepadadua. Pertama, nelayan-nelayan yang beroperasi di perairan sekitar tiga hingga limabatu dari pantai. Kedua, nelayan-nelayan yang beroperasi dari perairan lima hingga40 batu dari pantai.
Nelayan-nelayan yang beroperasi di kawasan tiga hingga lima batu daripantai menggunakan "lawa-lawa". "Lawa-lawa" adalah sejenis unjang yangdiperbuat daripada dahan dan ranting-ranting kayu yang ditenggelamkan di dalamair. Ia berperanan sebagai tempat ikan-ikan bermain. Nelayan-nelayan yang memiliki"lawa-lawa" bersama-sama rakan mereka akan memancing di sekitar "lawa-lawa"tersebut.
Bagi nelayan-nelayan yang menangkap ikan di kawasan perairan 40 batudari pantai, mereka beroperasi di kawasan yang terdapat "takad". "Takad"merupakan kawasan berbatu karang semulajadi yang menjadi tempat pembiakandan pembesaran ikan. Nelayan menjalankan aktiviti memancing, memasang bubudan juga memukat di kawasan berhampiran "takad" tersebut.
Terdapat sebanyak 1,004 buah bot di NBD pada tahun 1994. Daripadajumlah tersebut, sebanyak 970 buah (96.6%) merupakan bot berenjin sangkut, 26buah (2.6%) bot berenjin dalam dan bakinya lapan buah (0.8%) bot tidak berenjin.Bot-bot berenjin sangkut dan bot-bot tidakberenjin beroperasi di kawasan sungaidan perairan pinggir pantai dengan menggunakan perangkap yang terdiri daripada"lintau", "kabat", "kilong"danbubusebanyak 1,516unit. Selainperangkap,nelayanturut menggunakan pukat yang terdiri daripada "rantau", "tambak", "tabeh", "andang","selambau", "anchau", "paguyut", "panau", "rambat", "pukat rimau" dan "tugu"sebanyak 2,055 unit. Peralatan lain yang turut digunakan adalah pancing yang terdiridaripada kail dan "gurit" sebanyak 3,679 :ur:rit.t2
Bot-bot berenjin dalam digunakan oleh nelayan-nelayan yang menjalankanoperasi menangkap ikanjauh dari pantai. Sebanyak 17 buah bot berenjin dalam diNBD digunakan dalam operasi pukat tunda, tiga buah dalam operasi pukat jerut, duabuah dalam operasi pancing, dua buah dalam operasi perangkap dan dua buah bagilain-lain perkakas.r3 Pada masa kini NBD menghadapi masalah untuk mengendalikanoperasi perikanan luar pantai dan laut dalam disebabkan kesulitan dalam mendapatkankepakaran dan gunatenaga.
Keadaan yang berlaku dalam sektor perikanan NBD di atas telahmenyebabkan negara itu mengalami masalah kekurangan bekalan sumber ikan dalamnegeri yang berterusan. Permintaan yang tetap dan sentiasa bertambah daripadapenduduk NBD menyebabkan pihak keraj aan NBD terpaksa membelanj akan wang
lati, Bilangan 6, Disember 2001
melebihi B$32 juta untuk mengimport ikan dan hasil perikanan dari luar negara.Jumlah kuantiti dan nilai import ikan NBD sepanjang tahun 1984 hingga 1994ditunjukkan dalam Jadual 1.
Berdasarkan Jadual tersebut, didapati kuantiti ikan yang didaratkan olehnelayan tempatan telah menurun daripada 2,133,433 kg pada tahun 1984 kepadahanya 86l,782kgpadatahun 1994. Bagi memenuhi permintaan dalamnegeri, jumlahimport ikan terpaksa ditingkatkan daripada 3,044,603 kg pada tahun 1984 kepada5,215,355 kg pada tahun 1994. Secara keseluruhan permintaan telah bertambahsebanyak 899, 10 I kg dalam tempoh sepuluh tahun, daripada 5,1 78,036 kg yang bernilai8$30,3 12,660 pada tahun 1984 kepada 6,A77 ,137 kg bernilai BS37 ,470,662 padatahun 1994.
Dari segi taburan penggunaan ikan mengikut daerah, didapati Bandar SeriBegawan merupakan yang paling banyak memerlukan sumber ikan sebagaimanayang ditunjukkan dalam Jadual 2. Ini kerana Bandar Seri Begawan merupakanpusat bandar bagi NBD dan mempunyai bilangan penduduk yang paling ramaiberjumlah 56,300 orang termasukyang tinggal di petempatan Kampong Ayer.ra
Secara purata penduduk NBD akan membelanjakan 45 peratus daripadapendapatan mereka untuk makanan, dan daripada jumlah itu lapan peratusdibelanjakan untuk ikan.15 Pada tahun 1989, setiap orang di NBD telah mengambilbahan makanan laut sebanyak kira-kira 35 kilogram setahun dan dijangka pada tahun2002 meningkat kepada melebihi 40 kilogram setahun.16
SARAWAK PEMBEKAL SUMBER PERIKANAN NBD
Lanjutan daripada kekurangan bekalan ikan, NBD telah mengimport hasilperikanan dari negeri-negeri jiran khususnya Sarawak, Sabah dan WilayahPersekutuan Labuan bagi mengatasi masalah tersebut. Perairan Negeri Sarawakpada masa kini mempunyai stok sumber perikanan yang banyak iaitu 143,850 tanmetrik yang terdiri daripada 81,500 tan metrik ikan pelagik dan 62,300 tan metrikikan demersal.tT Sementara itu, Sabah (termasuk Wilayah Persekutuan Labuan)mempunyai stok sumber perikanan sebanyak 78,650 tan metrik yang terdiri daripadal7 ,750 ikan pelagik, 10,900 ikan demersal dan 50,000 ikan tuna.18
Bagaimanapun, hasil perikanan yang dieksploitasi di ketiga-tiga negeri diatasmasihjauhdaripadatahap Maximum SustainableYield (MSY) danjugadaripadatahap MEY bagi kawasan masing-masing.re Pada tahun 2000, Sarawak telahmendaratkan sebanyak 38,832 tan metrik ikan laut, Sabah mendaratkan sebanyak5,960 tan metrik ikan laut dan Wilayah Persekutuan Labuan mendaratkan sebanyak1,505 tan metrik ikan laut.2o Jumlah pendaratan ikan laut tersebut hanyamenyumbangkan sebanyak27 .08% daripada jumlah pendaratan ikan laut Malaysia.2'
Sumber perikanan yang didaratkan oleh nelayan-nelayan di ketigatiga negeridi atas sebenarnya melebihi daripada keperluan domestik. Dengan demikian, sumberperikanan yang didaratkan sebahagian besamya dieksport ke beberapa buah negaradunia termasuk NBD.
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan sumber perikanan
tscl.!oodr!o()trL
na(n
cnb0c)z0o()
oqC)
&xd
pi"ocl>'L
xL@
0)trkd&oaoru
q;)
qIri
6)-oEa
r+o\o\
Irc€o\
6l
zcl,
.lt
v
o!c)
enFqzrl
6l€l!q)
tr
€tl
6t
6!
lf
@
6l
z
9N\o.a\aCo\:rce6l9O\$r-l-.F?OFr-N\O\O c.) $ €\ .(l a \O \O l,O O\ \OC-lF-trOaf(.)(\t!i\OOe-61 €lO\OO\CiOtattrcOtQ.lfNF-rArAN.a€to('l|a6l\ot.(f€o\tflt-(?lCON61 6l(9lrQNatrOr.)
box
€l
M
\Oai\O\OrnHH\OiAFf-('}€tn\o\ooia\oNNr.)olaNooo\H\oaIF-rQ:6\ONO\c)laO\\OtOmF-l-€F.€\f-FiAiO\O\FrF.(l(\lAOtatnOH\OOu1 rn :f ro ! ra ia ro ia \o \o
o
v1E6l
z
O\!+Or\.Oa{iA-l.-VtOOO-F.+O(.)tn6OCOr-elarO+\Ot\OOln-OGto\r-.+t-o=€tla6rO\@iAcOt?lO\\OOc)LOt(fl,itclr,orra-6lo\nao\FF-O\Cai\O(otO€O\O6ftsH;itl(\(\i(\Gl(.)
AD
'll
6t
M
m\Otff-6lSr-=o€rAOtA\O\O\ON6tOrOrn\OC.)6r$€\O-€rorOratiata66r€ln\oFi\ora\+€€(\1 6r€o\tr\o:ooo€tav\o$rao\NcQcaNEart?lr.).n(f|trn
c,CIr-o
@pq
(B
z
1-90\O0Qlti€tOt6O\EeqqaqqqEqqer.=-tetF-tiNrnoGI(')NNNc)\AO\rAANF@O\?.tNtdNF€tae{(v)rOO-*6Q€iO:Fl-HFlFid
a0.v
c!
11
t?)f-(\rO\?af-.t(\lrrlO\N(v}6lO\O\Or-.N\O€(')oott6ro\ra(')sin\oo\oF(.):\OH€\O'+O\tf\OHcio€F-!.(\r\o\o€N\oH!+Helr)€€Ul\O].-€6lNFl(.-lH:iEEi
-61
t+|a\oFao\oE(\C?lr+€€€a€60\69\O\g\O\ O\ O\ O\ O\ O\ O\ O\ O\ O\ O\l::Fi:-tltsHFtr-l
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
dootL(!nC)dL
GIkGIb0ozo()okooo)
>\Ld
kH
(d
q
E
oHo
rJd)
dAocH
;Ps^6x.9Ho(h
E(d
lt q.);€AEfr6
rco\o\
-6!
cg
{)€(
.v00
o=a
z
ii6o€l
OD
Gt
c!,4
at
z6l
C!
INc!
1'6t
cl
v,Ecl
z
iAO\1*1t-O6ta(.)tANt\aCqNOO\tsO\al(')rao\o\o61 (\t\otao\ootlAf-lf)raa
cl\o\oot-tr-t?)
h0
cl
g
9tor€r-o!r) \o o\ (n c) r\\q\o.o^a^t.I\g€oiao\\a\o\OGli6:rn 6tHU'
F-(.)
i-F-.o\o
u1tr6t
z $s$$B*
tar-oNt6tc?)
UD
flRilH5EgFFE \C'
ui
l,ora(+)
inNrA
(l6t
-6,)F
e,
ql
z
N\O€-O\(+r€??)tnr-\oF0o. vi o. -: ?. $^6inOl-al*-t\rO-Or'A-61 6(+)tA-c.t
o\00rn66I(.)ra)
E!
6l
1,r-rA-OtAalOc)t--.o6lin-\OO\(.)E\OtOAONttr.)QO-
6l€r-\o6
6loclei
P6t! ePE
AEEfiEEatl
ll
L
!I
I
Mohummad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan Sumber Perikanan
Di Sabah, pusat-pusat utama yang membekalkan sumber perikanan ke NBDterdiri danpada Kota Kinabalu, Sandakan, Tawau, Sempoma, Sipitang, Kuala Penyudan beberapa buah bandar kecil lain di pantai barat negeri itu yang terletakberhampiran dengan NBD. Hasil perikanan dari Sabah dieksport ke NBD melaluiudara, jalan darat dan jalan laut. Sementara itu, hasil perikanan dari WilayahPersekutuan Labuan dieksport ke NBD melalui jalan latt.22
Di Sarawalg bekalan sumber perikanan telah dibawa masuk ke NBD melaluibandar-bandar sempadan khususnya Miri, Limbang dan Lawas. Sebahagian sumberperikanan turut dieksport dari Bandaraya Kuching dengan menggunakan laluan udara.Komoditi perikanan yang dieksport sebahagian besarnya dalam bentuk segar dan
dinginbeku.Perlu dijelaskan, jumlah eksport sumber perikanan Sarawak ke NBD
sebenamya tidak mengambilkira sebahagian besar hasil perikanan yang dieksportdari daerah Limbang dan Lawas. Ini disebabkan hasil perikanan dari kedua-duadaerah tersebut sejumlah besarnya dibawa masuk ke NBD dengan melalui saluranyang tidak resmi.23 Usaha merekodkan sumber perikanan yang dieksport ke NBDhanya dilakukan bagi mereka yang menggunakan jalan darat secara rasmi.Sedangkan sebahagian besar urusanjual beli sumber perikanan di antara nelayan-nelayan di daerah Limbang dan Lawas dengan peraih-peraih ikan dari NBD telahdilakukan di tengah laut lagi,2a
Sebelum tahun 1997, daerah perikanan Miri juga mengalami perkarayang sama. Bagaimanapun selepas tahun itu, menurut Sub-peraturan 4A (2)Peraturan-peraturan Pemasaran Ikan 1973, melalui Warta Kerajaan P.U (B) 617yang diterbitkan pada 18 Disember 1997, semua hasil perilcanan yang handak dieksportke NBD terlebih dahulu mesti diisytihar dan melalui prosedur tertentu yang telahditetapkan oleh pihak keraj aan. Hasil perikanan dari daerah itu hanya boleh dieksportmelalui Pusat Pemeriksaan Ikan LKM, Lapangan Terbang Miri, Jalan Airport Miri,Pusat Pemeriksaan Ikan LKM, Pelabuhan Miri, Baram dan Pusat PemeriksaanIkan LKIM, Komplek Imigresen Sungai Tujuh, Bakam.25 Perbincangan seterusnya
akan membicarakan tentang pembekalan hasil perikanan dari daerah perikanan Mirike NBD yang melalui Pusat Pemeriksaan Ikan LKIM, Komplek Imigresen SungaiTujuh,Bakam.
Oleh kerana kedudukan daerah Min bersempadan dengan NBD, bekalansumber perikanan dari daerah tersebut mendapat permintaan yang lebih tinggi daripengimport-pengimport ikan di NBD berbanding tempat-tempat lain. Pada tahun1 997, kompleks LKIM Miri telah mencatatkan sebanyak 345 ,390 .3 kg ikan bemilaiRM1,846,623.75 dieksport ke NBD. Perangkaan eksport tersebut mengikut bulandari Januari hingga Disember ditunjukkan dalam Jadual 3.26
AKTIVITI PERIKANAN DI DAERAH MIRI
Di Miri, bekalan sumber perikanan dalam bentuk basah/segar diperoleh darigolongan nelayan dan peniaga-peniaga ikan setempat, yang kebanyakan mereka
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
Jadual 3: Jumlah Eksport Sumber Perikanan Dari Miri Ke NBD Bulan JanuariHingga Disember 1997
Sumber: Sila lihat, "AktivitiEksport lkanDi Konplels LKIM MiriBagiBulanJanuari - Disember 1997," dalam Fail Konpleks LKIM Miri, LKIM:(KOMP W05) 406/ 524, nd.4 (62).
Bulan Kuantiti(KG) IIarga(RM)
JanuariFebruariMrAprilMei
JunJulaiOgos
September
OktoberNovember
Disember
23,801.7
13,958.0
28,600340,812.0
34,065.5
39,770.8
35,975.6
23,243.0
30,948.0
35,t70.425,034.5
13,950.5
149,789.15
74,598.50
155,791.70
231,437.75
200,515.90
238,892.75
195,502.70
91,521.50
146,374.60
189,460.20
115,009.00
57,731.00
Jumlah 34sJ903 1,846,623,75
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan Sumber Perikanan
tinggal di kampung-kampung air. Sebilangan besar nelayan merupakan suku kaumMelanau. Dalam hal pembekalan ikan segar ke NBD, nelayan-nelayan komersilyang sebilangan besarnya menetap di Bandar Miri memainkan peranan yang lebihpenting. Mereka merupakan nelayan-nelayan pukat tunda yang terdiri daripadasuku kaum Cina.
Oleh kerana pengguna-pengguna dan peraih-peraih dari NBD sentiasabersedia membeli hasil perikanan dalamjumlah yang banyak dan menawarkan hargayang tinggi secara tunai, ini telah menggalak dan menghidupkan kegiatan perikanandi daerah tersebut. Pada tahun 1999, daerah Miri mempunyai bilangan nelayanseramai 1,159 orang. Jumlah tersebut adalah yang ketiga paling ramai di NegeriSarawak selepas Kuching 1,958 orang dan Mukah 1,536 orang.
Jadual 4 di bawah menunjukkan bilangan nelayan dan peniaga ikan mengikutkampung di daerah perikanan Miri. Daripada Jadual tersebut, didapati bilangannelayan bagi sesebuah kampung tidak melebihi 100 orang kecuali Kuala Sibuti seramai113 orang dan Kampung Piasau Utara seramai 243 orang. Manakala di BandarMiri pula, bilangan nelayan adalah yang paling ramai iaitu 461 orang.
Dilihat dari segi kaum, didapati di daerah Miri seramai 561 (48.4%) orangnelayan adalah berbangsa Melanau, 197 (17%) orang Cina, 185 (16%) orang Iban/Bidayuh, 174 (15%) orang lain-lain dan 42 (3.6%) orang Melayu Brunei. Inimenunjukkan di peringkat pengeluaran, kaum Melanau menguasai hampir separuh
daripada jumlah gunatenaga. Walau bagaimanapun di peringkat pemasaran, didapatikaum Cina merupakan yang paling ramai menjadi peniaga ikan iaitu 63 (50.4%)orang. Keadaan ini sama sebagaimana dikebanyakan kawasan perikanan di Malaysiadi mana peniaga ikan berbangsa Cina ini selalunya berperanan sebagai orang tengahatau tauke. Selebihnya terdiri daripada peniaga ikan berbangsa Melanau 39 (31.2o/o)
orang, Melayu Brunei 10 (8%) orang,lain-lain 10 (8%) orang dan Iban/Bidayuh 3
(2.4%) orang.21
Nelayan-nelayan di daerah Miri dapat dibahagikan kepada dua. Pertarna,nelayan-nelayan yang beroperasi di kawasan perairan tidak melebihi 40 batu daripantai. Kedua, nelayan-nelayan yang beroperasi di kawasan perairan melebihi 40batu dari pantai hingga ke perairan laut dalam. Untukmemastikan sumberperikanandapat dieksploitasi dengan banyaknya bagi memenuhi permintaan komersil, padamasa kini nelayan telah mengadakan beberapa perubahan sesuai dengan kemajuandalam industri perikanan.
Nelayan-nelayan dari kategori pertama secara keseluruhannya merupakannelayan pantai yang mengusahakan aktiviti perikanan secara kecil-kecilan. kri dapatdilihat melalui saiz bot, enjin dan perkakas menangkap ikan yang mereka gunakan.Sebanyak 273 buah bot yang digunakan oleh nelayan-nelayan ini merupakan botberenjin sangkut. Bot-bot berenjin sangkut sebanyak 262 buah merupakan bot pukattangsi, lapan buah bot pancing, dua buah bot pukat lengkong/anchau dan sebuah botpukat Jawa. Sementara itu, terdapat sebuah bot nelayan tidak berjentera yangmenjalankan operasi belat lendong.28
Bagi nelayan-nelayan kategori kedua, secara keseluruhannya mereka
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
Jadual4: Bilangan Nelayan Dan Peniaga Ikan Di Daerah Miri Tahun 1999
Kampung Nelayan Peniaga Ikan Jumlah
BandarMiriPiasauUtaraDagang/Batu Satu BaramPulauMelaluKuala BaramKuala BakamWirelessBungaiSepupokKuala NiahPengkalan LutongKuala Sibuti
461243632A
60
764t290
3023
113
5
10
610
65
5
8
10
I)9
51425369306681
463710
31
25t2
Jumlah Daerah Miri 1159 125 1284
Disusun semua daripada, Perangkaan Tahunan Perikanan 1999, Jabatan
Perikanan Laut Sarawak, Kementerian Pertanian Malaysia, 1999, bal.44.
l0
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan perdagangan sumber perikanan
menggunakan bot-bot berenjin dalam. Terdapat sebanyak 115 buah bot enjin dalamyang beroperasi di perairan Miri terdiri daripada I 0l buah bot pukat tunda, 1 1 buahbot pukat hanyut, sebuah bot pukat hanyut kotak dan dua buah lain-lainjenis.2e saizbot (ukuran), muatan dan kuasa kuda enjin yang digunakan oleh nelayan-nelayandaerah Miri ditunjukkan dalam Jadual 5 di bawah.
Daripada Jadual tersebut didapati kesemua bot berenjin sangkut dan tidakberenjin di daerah Miri, mempunyai muatan kurang daripada l0 tan metrik. Bot-bottersebut kesemuanya berukuran kurang daripada 12 meter panjang.Bagaimanapun, yang menariknya bot-bot tersebut kebanyakannya dilengkapkandengan enjin berkuasa kuda tinggi. Sebanyak 242 (88.8%) buah daripada jumlahbot berenjin sangkut telah dilengkapkan dengan enjin melebihi 40 kuasa kuda.
Bagi bot-bot yang menggunakan enjin dalam didapati sebanyak 74 (64.4%)buah mempunyai berat antara 10 hingga 49.9 tan metrik. Manakala selebihnyasebanyak 4l (35.6%) buah bot mempunyai berat antara 50 hingga 200 tanmetrik.Bot-bot berenjin dalam ini mempunyai ukuran panjang di antara 12 hingga 29.9meter panjang. Dari segi kuasa kuda enjin, sebanyak 32 (27.8%) menggunakanenjin 20 hingga 59.9 kuasa kuda. Manakala selebihnya sebanyak 83 (72.2%)bwhbot mempunyai kuasa kuda di antara 60 hingga 350.
Jika dibandingkan bilangan bot dengan bilangan nelayann secara nisbahdidapati setiap tiga orang nelayan mempunyai sebuah bot. Ini menunjukkan nelayanpada masa kini menggunakan teknologi perikanan moden berasaskan jentera yangtidak menggunakan ramai pekerja. Hal ini dapat dipastikan lagi dengan melihatbilangan perkakas menangkap ikan yang digunakan oleh nelayan seperti yangditunjukkan dalam Jadual 6. Didapati sebanyak 1,01 (23.3%) buah pukat yangdigunakan terdiri daripada pukat tunda. Pukat-pukat lain yang digunakan terdiridaripada pukat nylon, pukat anchau atau pukat lengkong dan pukat tangsi. Manakalaperalatan belat dan pancing turut digunakan. Kesemua peralatan menangkap ikandi atas tidakmemerlukan tenaga yang ramai untuk dikendalikan.
Nelayan-nelayan daerah Miri yang beroperasi menggunakan bot berenjinsangkut merupakan nelayan pinggir pantai yang menjalankan aktiviti menangkapikan pulang hari. Mereka pergi menangkap ikan pada waktu pagi dan pulang padawaktu petang atau pergi pada waktu petang dan pulang pada waktu pagi. Olehyang demikian, bot-bot perikanan tidak perlu membawa input perikanan seperti airbatu dan minyak dalam jumlah yang banyak.
Sebaliknya bagi nelayan-nelayan yang beroperasi menggunakan bot berenjindalam khususnya bot pukat tunda merupakan nelayan laut dalam yang menjalankanaktiviti menangkap ikan dalam tempoh yang agak lama. Kebiasaannya merekaakan berada selama kira-kira seminggu di laut. Bot-bot perikanan moden inidilengkapi dengan peralatan menangkap ikan yang canggih antaranya sonar, radar,bilik dingin beku dan lain-lain. Mereka turut membawa input-input perikanankhususnya minyak dalam jumlah yang banyak.
Jumlah pendaratan ikan bagi daerah Miri pada tahun 1999 adalah sebanyak28,629.06 tan metrik.3o Daripada jumlah tersebut, 15,575.87 tan meffik (54.4%)
1l
lati, Bilangan 6, Disember 2001
Jadual 5: Bilangan Vesel Menangkap Ikan Mengikut Muatan, Kuasa Kuda DanUkuran,1999
Sumber: Disusun semua daripada Perangkaan Tahunan Perikanan 1999, JabatanPerikanan Laut Sarawak, Kementerian Pertanian Malaysia, Kuching, 1999,hal.47-55.
Muatan(tan metrik)
Vesel
PukatTunda
Vesel
PukatHanyutKotak
Vesel
PukatHanyut
BerjenteraDalam
Veselt-ain
BerjentenDalam
Vesel
BerjenteraSangkut
Vesel
TidakBerjentera
JumlahVesel
0.00 - 1.00
1.00 - 4.905.00 - 9.9010.00- 14.90l 5.00- l 9.9020.00-24.9025.00-39.9040.00-49.9050.00-69.9070.00-99.90100.00-149.90150.00-l 99.99200 dan ke atas
0
0
0t1
l68
l36
27
5
4
4I
0
0
0
I
0
0
0
0
0
00
0
0
000I
4
3
3
0
0
00
0
0
0
0
0
I
I
0
00
0
0000
9
263I
0
0
0
00
0
0
0
0
0
1
0000
0
0000000
10
263I
2A
21
l116
6)15
44I
Jumlah kecil r0l I t1 , 273 389
Kuasa Kuda0.00 - 4.905.00 - 9.9010.00 - 19.9020.00 - 39.9040.00 - 59.9060.00 - 99.90100.00-149.90150.00-249.90250.00-349.90350 dan ke atas
7
I
45
46
4
0
0
0
I
0
0
0
000
0
0
0
02
45
0
0
0
0
0
00I
I
0000
51
t4l0
223
t90
000
00
00
00
00
00
5)l428237382014
16
t4
Jumlsh kecil l0l t ll .,273 0 388
Ukuran (meter)0.00 - 7.908.00 - l 1.90
12.00 - 14.9015.00 - 19.9020.00 - 24.9025.00 - 29.9030 dan ke atas
0
0l850a1
6
0
00I
0
00
0
0
I
0
l00
00
00
I
I
0
00
263t00
0
0
00
I
0
0000
0
264ll206t27
6
0
Iu mleh kecil 101 I II 2 273 I 389
t2
Mohammud Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan Sumber Peri*aaan
Jadual 6: Bilangan Perkakas Menangkap Ikan Di Daerah Miri, 1999
Jenis Perkakas Bilangan Peratus
Pukat TlrndaPukat NylonPukat TangsiPukat Lengkong/AnchauBelat LendongPancingPukat Jawa
101162622
I481
23.33.7610.50.2511
0.2s
Jumlah 431 100
Sumber: Disusun semua daripada Perangkaan Tahunan Perikanan 1999,
Jabatan Perikanan Laut Sarawak, Kementerian Pertanian Malaysia,Kuching, 1999, hal. 58.
13
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
didaratkan melalui kumpulan perkakas pukat tunda, 11,200.22 tan metrik(39.1%) pukat hanyut, 1,267 .01tan metrik (4.4%) tali kail dan 401.76 tan metrik(1.4%) pukat jenis berpundi. Sementara itu bakinya 184.20 tan metrik (0.64%)didaratkan dengan menggunakan perkakas pukat surung. Hasil tangkapan terdiridaripada pelbagai jenis ikan dan hasil laut yang lain, seperti yang ditunjukkan dalamJadual 7 di bawah.
Ikan-ikan yang didaratkan oleh nelayan-nelayan daerah Miri, selain untukkegunaan sendiri, sebahagian besamya adalah untuk tujuan eksport ke NBD. Inikerana ikan-ikan tersebut masih berada dalam keadaan segar. Jumlah eksport ikandari daerah Miri ke NBD telah pun dijelaskan sebelum ini. Selain ke NBD, daerahMiri juga mengeksport ikannya ke Kota Kinabalu dan Sipitang, Sabah; daerahLimbang dan Lawas.3l
Di daerah Miri, sebilangan besar nelayan bumiputra merupakan nelayankecil. Hasil tangkapan nelayan-nelayan kecil ini terdiri daripada ikan yang bersaizkecil dan bernilai rendah. Antaranya termasuklah ikan alu (sphyraena jello),bijinangka (upeneus spp), cincaru (megalaspis cordyla) dan gelama (scianene spp).Ikan-ikan ini tidak dieksport ke NBD kerana tidak mendapat permintaanmenggalakkan, sebaliknya ia dipasarkan di peringkat tempatan sahaja.
Bagi nelayan-nelayan komersil yang beroperasi di perairan Miri, hampirkeseluruhan mereka merupakan orang-orang Cina. Nelayan-nelayan komersil inimenggunakan bot-bot pukat tunda yang menangkap ikan di perairan laut dalam.Oleh yang demikian mereka dapat mendaratkan ikan-ikan bersaiz besar yangmempunyai nilat pasaran tinggi. Antaranya termasuklah ikan bawal hitam (formioniger), merah (lutianus argentimaculatus), tenggiri (scomberoustrolosious) dantalang (scomberoides commersonianus). Hasil tangkapan tersebut mendapatpermintaan yang tinggi di NBD. Oleh itu sebahagian besar pasaran bagi ikan tersebutadalah untuk eksport ke NBD. Ikan-ikan kecil bernilai rendah dipasarkan di pasarantempatan.
Perbincangan seterusnya akan meneliti tentang hubungan perdagangansumber penkanan dari daerah Miri ke NBD secara terperinci. Perlu dijelaskanterlebih dahulu, penghujahan tentang hubungan perdagangan sumber perikanan daridaerah Miri ke NBD adalah berdasarkan maklumat yang telah dikumpul oleh pihakLKIM selama safu tahun iaitu pada tahun 1997. Tahun tersebut merupakan tahunpertama usaha merekodkan maklumat import-eksport ikan dari daerah Miri ke NBDyang dilakukan oleh pihak LKIM.
PENGEKSPORT
Pada tahun 1997, daerah Min membekalkan sebanyak 345,390.3 kg ikan keNBD. Kuantitibekalanikantersebutmerupakan2.T4%daripadajumlahpendaratanikan laut di daerah Miri pada tahun yang sama.32 Dilihat daripada peratusan jumlahimport ikan NBD, bekalan ikan dari daerah Miri menyumbangkan sebanyak L0.3%.Peratusan tersebut menjadi lebih besar iaitu4T%o setelah dihitung daripada jumlah
t4
Surnber:
Mohammad Raduan, Amduddin - Hubungan Perdagangan Sumber Perikanan
Disusun semua daripada, Perangkaan Tahunan Perikanan 1999, Jabatan
Perikanan Laut Sarawak, Kementerian Pertaman Malaysia, Kuching, 1999,
liul.62-&.
Jadual 7: Pendaratan Ikan Laut Mengikut Spesis Di Daerah Miri Tahun 1999
Bil. Jenis lkan Jumlah (kg) Bil Jenis lkan Iumlah (kg)
I
2
3
4
5
6
7
8
9
t0llt2l3l4l5l617t8l9202t2223242526272829303l32
Alu/kacangBawal BujangBawal HitamBawal PutehBeliak mataBiji NangkaBuluBulu ayamCermin/sagai/CupakCincaruDaun BaharuDemudok/RambaiDuri/Pulutan/UtekGelama/TengkerongIkan bajaIkan CampurlmpiringJamahJenahakKaciKebasi/selangatKembongKerapuKerisiKerisi BaliKetam LauvKetam SuriKikekKilatLidahLumi-lumiMalongMerahParang-parang
29.01
71.9t128.23
55.421 83.1 3
397.01
t24.6466.53
15.93
814.89235.53
488.56521.03551.61
5868.042059.67212.09195.97
276.93
48.4 t
8l .38
384.61280.63541.77
237.41
27.01
t52.82l2l .s3
167.32
282.83
t94.44548.06262.97
3435365t3839404t4243444546414849505ts,53545556575859606l62636465
PariPelaling/temenongPelandokPelataPelayakPuputSebelah
Selar
Selar KuningSelayang /CerutSenanginShrumbu/LemahSotong Biasa/Cumit-cumitSotong KatakTalangTamban Buloh /BulatTenggiriTimah/Layor/Sel ayorTongkolUdang baringUdang harimauUdang karangUdang lobokUdang minyakUdang Kaki Merah/Sua lor (B)Udang Kaki Merah/Sua Lor (S)
Udang Kulit Keras
Udang Merah/PayakUdang Putih/Siar Besar/KertasUdang putih sedang
Udang Putih/Siar Kecil/KertasYu
326.42155.0770.9267.0496.341 78.82314.87320.32341.6818.93
185.93329.38169.0s125.21
258.52295.69529.41
l 382.86874.455384.371.75
7.250.056.9990.68200.5821.t3276.18r 17.03
t36;t193.06325
JUMLAH PENDARATAN 28,629.06
l5
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
keseluruhan import ikan basah/segar NBD. Ini menunjukkan daerah perikananMiri memenuhi hampir separuh daripada jumlah bekalan ikan basah/segar yangdiperlukan oleh negara jiran tersebut.
Urusan pengksportan sumber perikanan basah dari daerah Miri ke NBDtelah dikendalikan oleh sebanyak 11 buah syarikat. Nama-nama syarikatpengeksportikan adalah sebagaimanayangdisenaraikan dalam Jadual 8 di bawah. BerdasarkanJadual tersebut, sebanyak lapan buah syarikat pengeksport ikan dimiliki oleh pemodalCina, dua buah syarikat dimiliki pemodal bumiputra dan sebuah syarikat dimilikiPersatuan Nelayan Kebangsaan Miri. Ini menunjukkan golongan pemodal Cinamenguasai sebahagian besar aktiviti pengeksportan ikan di daerah Miri.
Daripada jumlah syarikat pengeksport tersebut terdapat dua buah syarikatbesar yang menguasai sebanyak 693% daripada jumlah keseluruhan eksport ikanke NBD. Dua buah syarikat tersebut adalah Hai Nyak Sea Product Cold StorageCo. dan Lee Thiam Soon. Sementara itu, Hai Guan Hong Sea Product Co. danK.S Tay Sea Product & Co. menguasai sebanyak 23.68% daripada jumlah eksportikan ke NBD. Selebihnya sebanyak 7.02% eksport ikan disumbangkan oleh syarikat-syarikat lain. Kuantiti ikan yang dieksport oleh syarikatsyarikat di atas ditunjukkandalam Jadual 8.
Hubungan perdagangan ikan dijalankan di antara satu syarikatpengeksportdengan banyak syarikat pengimport. Sebagai contohnya Hai Nyak Sea ProductCold Storage Co. membekalkan ikan setiap bulan kepada dua syarikat pengimportikan yang utama dari NBD iaitu Khoo Ghee Seng dan Sim Chai Teck. Selain itu,terdapat syarikat-syarikat pengimport ikan lain dari NBD yang turut mendapatkanbekalan dari Hai Nyak Sea Product Cold Storage Co. Mereka terdiri daripadaSyarikat Hj. Nokman, Hj. Kiprawi Abang, Bakir Hj. Tuah dan./immy Barat & Sons
Gen. Con.Syarikat-syarikat pengeksport ikan yang dimiliki oleh pemodal Cina
membekalkan ikan kepada syarikat-syarikat pengimport Cina dan Melayu Bruneidalam jumlah yang besar. Umpamanya Hai Nyak Sea Product Cold Storage Co.
membekalkan sebanyak 94,433 kg ikan setahun kepada syarikat Khoo Gee Seng,manakala Syarikat Lee Thiam Soon membekalkan sebanyak 62 ,039.2kgikan setahunkepada Syarikat Bakir Hj. Tuah. Sebaliknya syarikat pengeksport milik bumipuhadan Melayu membekalkan ikan kepada syarikat-syarikatpengimport ikan dari NBDdalamjumlah yang kecil. Umpamanya Jimmy Barat & Sons Gen. Con. membekalkanikan kepada Syarikat Malal Mansor hanya sebanyak 2,090 kg ikan setahun. Begitujuga dengan PNK Miri yang membekalkan hanya sebanyak 2,77Akgikan setahunkepada syarikat pengimport yang sama. Ini menunjukkan syarikat pengeksport ikanmilik bumiputra dan Melayu bukan sahaja tidak dapat bersaing dari segi pasarandengan syarikat pengimport ikan yang dimiliki oleh pemodal Cina malah merekatidak dapat bersaing dari segi kuantiti pembekalan ikan.
Syarikat Melayu di bawah PNK Min sebenarnya sukar untuk membuatperjanjian atau kontrak perniagaan dengan syarikat-syarikat pengimport ikan dariNBD. Ini kerana mereka tidak dapat bersaing dengan pengeksport-pengeksport
l6
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan sumber perikanan
e\\o
n€+N(n\ooI(n
BA
ogiizH*F.1.-atr
iX.J,yt)o.trov(,
14c,
'tda(ll€cl,
tr()a
oa
i..io.otr
a
F-o\o\
atrz6)
M6,O6,trcl
c{56t.vo!o)
le{au0
.d
a
6i.:i
a0oo0(uFrdl6lq)
U)
€cl
!6llf
8i N .-.- Foi@ di otoo 9o - 6vN r 66i^i-i cro d cjg
o? $-
Nh Io!t a -+s; o6-js- o SO;; Oost s +a'1") q? ; 5t 6@r- NN I N
a
o
'5
C
c
tr
oo6i roN ^ h^-c'!"1 i 9ior$ 6 -6EO
z oo o o
oo t$+v'ro- x "1 xo6 r hoos
qQ € o6O r 6,^rOcjs. -i .t6ia: : 5F$ o O9- €O O N
o66 o Oh- O @^di"r q @-XF@ F 9000
9!{O
NO O iNT N d^'rd6 h +ooo
IPP o N oi: q Ess K
6 6oNO <O O O
ooo
ocjNF I Or33 { [{:n@ nNo6
q
3 Erfl@ -N-o
r€6F
oohQaov.6 0SNtO OO O O
N*dra€o
oo o o
on96 a ,^^oq o IIYdu] n ;Ga@ N O--O
br
o9ROth s ;- o h
ii : .IoN o= o o6Y avQ h ni;E r FBs-
=-6 6 eN?- oA O O
oo
s
.E
o istfl'[,I*EE,gFsr;i Nm i hQr€
t7
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
Cina yang mampu membekalkan ikan secara berterusan walaupun pada bulan-bulanyang kurang ikan iaitu pada musim monsun dari bulan Disember hingga Februari.Pengeksport-pengeksport Cina ini tidak mempunyai masalah dari segi bekalanmemandangkan mereka mempunyai bot-bot pukat tunda sendiri yang dapatmenjalankan operasi menangkap ikan pada musim angin monsun.
PNK Miri hanya dianggotai oleh nelayan-nelayan kecil sahaja. Walaupunterdapat nelayan-nelayan pukat tunda yang mendaftarkan diri sebagai ahli, kebanyakan
mereka hanya menjadi ahli tidak aktif, Setiap tahun nelayan-nelayan pukat tunda iniakan menghulurkan sedekah kepada persatuan melalui pembayaran yuran keahlian.
Oleh yang demikian PNK Miri tidakmendapatbekalan ikan yangberterusan daripada
nelayan, malah ikan yang dijual kepada persatuan jumlahnya amat sedikit.Walaupun pengimport-pengrmport ikan dari NBD sebilangan besamya terdiri
daripada orang-orang Melayu Brunei tetapi mereka tidak mendapatkan bekalan ikandaripada PNK Miri secara berterusan kerana masalah bekalan. Mereka hanya
mengimport ikan dari PNK Miri sekiranya terdapat bekalan ikan yang diperlukandisediakan oleh syarikat tersebut dan dalam pada masa yang sama bekalan ikanyang diperolehi daripada syarikat pengeksport utama tidak mencukupi.
Dr daerah Miri, ciri pengeksport ikan adalah amat berbeza dengan tempat-
tempat lain di Malaysia dan Thailand di mana syarikat pengeksport terpaksa
membiayai kos pengangkutan, menyediakan pengangkutan, menanggung insurans,
cukai eksport dan gaji pekerja. Ini kerana terdapat banyak lebihan ikan yang
drpasarkan. Dalam kes perdagangan ikan dari Miri ke NBD tidak terdapat lebihanikan dalam pasaran. Oleh yang demrkian kesemua kos pengangkutan di atas terpaksa
ditanggrrng oleh syarikat penglmport. Syarikat pengeksport tidak memainkan peranan
dalam menghantar ikan kepada pengimport, sebaliknya ikan akan diangkut olehsyankat pengrmport itu sendiri. Pengrmport sanggup membiayai kos di atas untukmendapatkan bekalan ikan yang diperlukan. Malah mereka membayar harga ikanyang diimport secara tunai.
Dalam urusan pemasaran ikan, pengeksport kebiasaannya akan menelefonsyarikat pengimport terlebih dahulu untuk membuat penetapan hari dan waklumengangkut ikan yang telah disediakan. Syarikat-syarikat pengimport ikan akan
datang sebaik sahaja bekalan yang diperlukan telah disediakan oleh pengeksport.
Oleh kerana Min bersebelahan dengan NBD, masa peqaianan yang diambil olehsyarikat penglmport untuk sampai ke Miri adalah trdak lama iaitu antara satu hinggadua jam.
PENGIMPORT
Di Min, carapemasaran ikan agakberbeza dengan tempat-tempat lain kerana
bandar tersebut tidak mempunyai pasar borong. Ikan-ikan yang ditangkap oleh para
nelayan akan didaratkan terus di Jeti Pasar Miri. lni kerana bot-bot prikanan miliknelayan dapat merapat terus ke Jeti Pasar Miri untuk mendaratkan ikan terlebihdahulu sebelum berlabuh di kawasan pelabuhan yang terletak tidak jauh dari kawasan
l8
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan Sumber Perikunun
jeti tersebut. Ikan-ikan yang didaratkan kemudiannya diangkut dan diletakkan diatas meja-meja ikan milik syarikat-syarikat pengeksport. Meja-meja ikan tersebutmenjadi tempat operasi pemasaran ikan mereka.
Pada kebiasaanya,pengimport-pengimport ikan dari NBD akan datang danmenuggu nelayan pada waktu pagi. Untuk mempastikan mereka sampai di PasarMiripada waktu ikan didaratkan, pengimport-pengimport ikan biasanya bertolakdari NBD seawal waktu lepas Subuh. Selain untuk mengelakkan tidak mendapatbekalan ikan, bertolak awal membolehkan ikan-ikan yang dibeli pada waktu pagidapat dibawa terus ke NBD untuk dipasarkan.
Terdapat sebilangan pengimport ikan dari NBD yang terpaksa bermalam diBandar Miri untuk mendapatkan hasil tangkapan yang didaratkan oleh nelayan pada
waktu pagi keesokan hari. Hal ini dilakukan terutamanya pada bulan-bulan yangkurang bekalan ikan. Selain itu, perjalanan ulang-alik antara daerah Miri dan NBDhanya boleh dilakukan pada sebelah siang sahaja memandangkan pos-pos imigresenakan ditutup pada jam 6.00 petang. Dengan demikian pengimport-pengimport ikanyang datang ke Miri pada waktu petang, mereka akan bermalam di Bandar Miri.
Berdasarkan Jadual 9, syarikat-syarikat pengimport ikan dari NBD darisegi bilangan adalah lebih banyak berbanding syarikat pengeksport yang beroperasidi Bandar Miri. Terdapat sebanyak 17 buah syarikat pengimport ikan yang membeliikan dari syarikat-syarikat pengeksport di Bandar Miri. Daripada jadual tersebut,didapati sebanyak I I buah (64.7 I %) syarikat adalah dimiliki oleh orang-orang MelayuBrunei, lima buah (29.41%) milik orang Cina dan sebuah (5.88%) milik kaumbumiputra. lni menunjukkan dari segi bilangan, syankat orang Melayu Bruneimengatasi syarikat orang Cina dan bumiputra.
Bagaimanapun jika dilihat dari segi kuantiti import, syarikat-syarikatmilikkaum Cina menguasai 65.27% daripadajumlah keseluruhan import ikan basah/segar
NBD. Syarikat-syarikat orang Melayu Brunei menguasai sebanyak 34.18% sahaja,manakala syarikat bumiputra hanya menguasai 0.55%. Selain itu, didapati hanyasebanyak lima buah syarikat utama yang menjalankan aktiviti import ikan secaraaktif dalam jumlah yang banyak. Syarikat-syarikat tersebut adalah Khoo GheeSeng yang mengimport sebanyak 96,1 16.0 kg ikan setahun, Bakir Hj . Tuah sebanyak68,022.2kg, Sim Chai Teck sebanyak 50,630.0 kg, Sim Kwong Wu sebanyak 40,503.4kg dan Ong Hong Kiat sebanyak37,97l.0 kg. Kelima-lima syarikat tersebut telahmenguasai sebanyak 84.9% daripada jumlah import ikan basah/segar ke NBD.Sebanyak 11 buah syarikat lagi hanya menyumbangkan sebanyak 15.10%.
Syarikat-syarikat pengimport yang membeli ikan dalam jumlah yang sedikitdatang ke Bandar Miri sekali-sekala. Umpamanya Syarikat Hijau Budiman yangdatang membeli ikan pada bulan Januari, Mac, April, Mei dan Jun. Begitu jugadengan Syarikat Malal Mansor yang membeli ikan pada bulan Januari, April, Mei,Julai dan Oklober. Oleh kerana syarikat-syarikat ini datang membeli ikan sekali-sekala, mereka tidak mendap atharga istimewa daripada pengeksport. Tetapi merekadikenakan harga pasar. Sebagai contohnya harga ikan tenggiri dijual pada hargaborong kepada syarikat-syarikat pengimport yang berterusan adalah sebanyak
19
daoNo€rrrootohN6NNhO.{ oi r .-: .j "l n.l a n 1 n n n ._{ q qNi:F<hsNioooooooo
EON-te6ici-iFNo9FdoOrOr@O€--O€hO-9@9Nrr^<j
"d o o rj od { ul @. o. $. ; U b ; 5 -6Ahio--ri--€rrQNi
t)
7
{
x
a
oo.ior6NF^6e"j €.;o. i6ti6-OOOOOOOOOOO*
ozntnwhNo^-.^qN-o-X"'i:h@*r6@oooaaoaaooo
ao6h@ooN-nrh6^rqoo.-i!.n : 'c 5r-ooovoo@o-ooooNo
qOomhQQod-N-@Od€.F:1€.$. 5-9o-9*O@OOOOOOOOO
o v@rNr6d) 6,r,:r, dIhQt696O-OOOOOOOOO
*9QN0ON6ONOQQ@O6-r-066 N 9-9966oCO-OONAAOOA
r,Joscsorf.-c6-sioN-oN6666 -=€€9rs6NOA-C9ONOOO
€oc6io^i^ecs.nr.rl;5o- c. n6rl6-Q6O-OCOOTOOO
qo;odoo 3-Q-h6COeh6rac-ox'- -€€rrnhSC€-9COCToOOO
€<o,NCNT:-:c-o."lni F5 x;a6<--OC-CCCOC-€CO
Do r-d--30-
-9€^qd6J--?9o--e5;--_.-.r-oaro-Nhc66h-9CAOOOOOO
a
-!3EE ,9 "=EE ET{: {
== 6 SFrp1 =i$I!?*;,g= Et{E3,x $=.q =! E F;; E s { E eS E:"i f- .= e x -. \ i Z -. ? X, g; y ( aEiEEESESrSE.HhhelE-E
O-NoVhgr-N6t6€r@OFFE
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
,<N\o
n.o
tN\oO$
Bor
V<2VJL
2avJ!oo.
oV(gl&(!dL(l
CI
(,
o
3U)
2
cto6i
q,
cca
rl
()
q)
2OD
s
zst
ql
F
u0
{)
Ecoao\rl
c
20
]
t_
i
LI
i
)T
Mohammad Raduan, Amsluddin - Hubungan Perdagangan sumber perikanan
RMS.00 sekilogram tetapi dijual kepada syarikat-syarikat pengimport yang datangsekali sekala pada harga RM9.00 sekilogram.
oleh kerana syarikat-syarikat pengimport ikan yang datang sekali-sekalamembeli ikan dalam jumlah yang sedikit, mereka juga tidak menerima kemudahansistem kredit daripada pengeksport. Dengan demikian mereka akan mernbayarharga ikan yang dibeli secara tunai. Sebaliknya bagi syarikat-syarikat pengimportyang membeli ikan secara berterusan mereka bukan sahaja mendapat harga istimewamalah dibenarkan menggunakan sistem laedit. Syarikat-syarikat pengimport inidibenarkan mengambil ikan terlebih dahulu dan membayar harga ikan tersebut padamasa mereka datang mengambil ikan sekali lagi.
Bagi syarikat-syarikat pengrmport ikan dan NBD yang mendapatkan bekalanikan secara berterusan, secara purata mereka menjalankan operasi mengimportsumber perikanan basah/segar dari Bandar Miri di antara tiga hingga empat harisekali. Dari segi masa operasi, syarikat-syarikat pengimport mula mengangkut ikandari jam 8.00 pagi hingga jam 5.00 petang. Perlu dijelaskan, sebelum ikan-ikandiangkut oleh pengimport, ikan-ikan yang didaratkan oleh nelayan akan diasingkanterlebih dahulu oleh pengeksport. Ini dilakukan bagi memastikan ikan-ikan yangdijual kepada pengimport-pengimport ikan dari NBD adalah terdiri daripada jenisberkualiti tinggi. Jenis-jenis ikan tersebut antaranya termasuklah tenggiri(scomberomorus spp), bawal hitam (formio niger), bawal putlh (pampusargenteus), ikan merah (lutianus argentimaculatus), udang kipas (p. merguiensis),udang harimau (penaeus monodon) , ketam renj ong (portunus pelagicus) dan sotong(loligo spp). Ciri pemasararl seperti ini ada persamaannya dengan perdagangansumber perikanan dari Malaysia ke Singapura yang mementingkan ikan-ikan bermututinggi daripada gred satu.
Ikan-ikan yang telah dibeli oleh pengimport-pengimport kemudiannyadimasukkan ke dalam tong{ong plastik berwarna biru berbentuk silinder yang bolehmemuatkan kira-kira 100 kg ikan setiap satu. Bagi mengekalkan kesegaran ikan, airbatu hancur turut dimasukkan ke dalam tong-tong plastik tersebut. Tong-tong berisiikan berkenaan kemudiannya dimasukkan ke dalam kenderaan pengangkut yangsecara umumnya terdiri daripada pacuan empat roda dan Kijang. Setiap buahkenderaan biasanya boleh memuatkan empat tong plastik tersebut. Ini bermaknasebuah kenderaan membawa kira-kira 400 kg ikan dalam satu trip.
Syarikat-syarikat pargimport ikan pada bulan-bulan biasa hanya mendapatkanbekalan ikan daripada pengeksport utama. Walau bagaimanapun, pada bulan-bulankurang ikan mereka turut mendapatkan bekalan ikan daripada pengeksport-pengeksport lain. Hal ini dilakukan kerana bekalan ikan yang diperolehi daripadapembekal utama tidakmencukupi. Sebagai contohnya ialah Syarikat Sim Chai Teck.Syarikat tersebut mendapatkan bekalan ikan yang berterusan daripada syaikat HaiNyak Sea Product Cold Storage Co. Pada musim kurang ikan syarikat tersebutturut mendapatkan bekalan daripada syarikat Pangkas Sea Product, Hai GuanHong Sea Product Co. dan Lian Lee Sea Products.
Setelah membeli ikan dan kerja-kerja pemunggahan ikan ke atas kenderaan
2t
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
pengangkut selesai dilakukan, selalunya pangimport-pengrmport ikan ini tidak terusbertolak ke NBD. Mereka akan bersarapan pagi terlebih dahulu di kedai-kedaikopi berhadapan pasar tersebut. Ketika bersarapan, pengimport-pengimport inikebiasaanya ditemani oleh seorang pekerja mereka atau temanteman pengimportyang lain.
Setelah selesai bersarapan, pengimport-pengimport ikan akan memandukenderaan yang sarat dengan muatan ikan pulang ke NBD. Mereka akan sampaike pos-pos immigresen setengah jam kemudian. Biasanya antara jam 8.30 paglhingga 5.30 petang. Ikan-ikan yang dibawa akan diisytiharkan di Kompleks LKIMMiri. Jangka masa yang diambil untukmenyelesaikan urusan di Kompleks LKIMadalah lebih kurang setengahjam. Ikan-ikan yang dibawa pada waktu pagi adalahuntuk drjual pada sebelah petang, manakala ikan-ikan yang dibawapada waktupetang adalah untuk dijual pada keesokan harinya.
Syarikat-syarikat pengimport ikan di atas mempunyai pasaran tetap bagisumber perikanan basah/segar yang dibeli dari daerah Miri. Mereka membekalkanikan basah/segar kepada organisasi-organisasi kerajaan seperti universiti, maktab,sekolah, tentera dan lainJain. Selain itu, mereka juga menjualkan ikan-ikan yangdibeli kepada pengusaha-pengusaha pasar raya, gerai runcit dan pasar-pasarikan.
PENGANGKUTAN
Sebagaimana yang telah dijelaskan sebelum ini, syarikat pengeksporttidak menyediakan kenderaan untuk menghantar ikan kepada pengimport. Olehyang demikian kenderaan pengangkut telah disediakan oleh pihak pengimportsendiri. Jadual l0 di bawah menunjukkan setiap syarikat pengimport mempunyaisekurang-kurangnya sebuah kenderaan, kecuali Awang Malal Mansor lima buah,Jimmy Barat & Sons Gen. Con. empat buah, Ong Hong Kiay duabuah, Hj. kecil,dua buah (6.90%) Nolcrnan dua buah, Khoo Ghee Seng dua buah, Sim KwongWu dua buah dan Sim Chai Teck dua buah. Jadual tersebut juga menunjukkansebanyak 14 buah (48.28%) kenderaan yang digunakan untuk mengangkut ikanterdiri daripada jenis Kijang, 8 buah (27 .59%) Land Cruiser, 4 buah (13.79%)bnPick Up dan sebuah (3.45%) kereta. lni menunjukkan kesemua kenderaanpengangkut yang digunakan oleh syarikat pengrmport adalah bersaiz kecil. Perkaraini amatberbeza dengan hubunganp€rdagangan sumberperikanan antaraThailand-Malaysia dan Thailand-Singapura kerana ikan biasanya diangkut menggunakanlori kontena.
Jika dilihat nisbah kuantiti import dengan bilangan kenderaan, didapatisyarikat-syarikat pengimport yang memiliki banyakkenderaan mempunyai jumlahimport ikan yang amat sedikit. Sebagai contohnya Syarikat Awang Malal Mansormempunyai lima buah kenderaan tetapi hanya mengimport sebanyak 4,860 kgikan. Begitu juga Syarikat Jimmy Barat & Sons Gen. Con. yang mempunyaiempat buah kenderaan tetapi hanya mengimport sebanyak 1,928 kg ikan.
22
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan Sumber perikanan
Jadual 10: Jenis-jenis Kenderaan Yang Digunakan oleh syarikat-syarikat pengimportUntukMengangkut Ikan Basah/Segar Dari Daerah Miri
l.
I
Bil. Nama Syarikat No. Kenderaan Jenis Kenderaan
l0
I
2
J
4
5
6
7
8
9
lt
l2
l3
14
l5
l6
l7
Khoo Ghee Seng
Bakir Hj. Tuah
Sim Chai Teck
Sim Kwong Wu
Ong Hong Kiat
Japar Hj. Daim
Syarikat Hijau Budiman
Hj. Nokman
Awang Malal Mansor
Jimmy Barat & Sons Gen. Con.
Madhu Enterprise
Sykt. Hj. Awang Ahad
Sykt. Mat Kaseh & Anak-anak
Hj. Kiprawi
Awang Maki Ali
Shop Kwang Seng
Sahari Harli
BF6 I 28MF9r8rQ
K85757
KF2843
QM9308
KE3478MCr2r3Q
QMC1662QS4522
QM632e
QM6329
8H55588F5658
KF6038KF5778F6625MD6863Q
QMC4352
KF577KF3740
QT471 IMD6869Q
BJ7497
BR207l
QMC67r
KF64I
KF6038
8M5225
8R8087
Land CruiserLand Cruiser
Pick Up
Land CruiserKtjang
Land CruiserLori Kecil
Pick UpLori Kecil
Krjang
Lori Kecil
Lori KecilKUang
KeretaLand CruiserKijangKrjangKijang
Land CruiserLand CruiserKijangKijang
Kijang
Krjang
Kijang
Land Cruiser
Kijang
Kijang
Kijang
23
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
Syarikat-syarikat pengimport ikan yang mempunyai lebih daripada sebuahkenderaan, mereka sebenarnya turut memainkan peranan mernberikan perkhidmatanpangangkutan kepada syarikat-syarikat pengimport lain. Dengan demikian kenderaanyang lebihdigunakan untukmengangkut ikanmilik syarikat-syarikatpengimport laindari Miri ke NBD secara berbayar. Selain bayaran perkhidmatan, kos minyak dancukai import turut dibayar oleh syarikat pengimport yang mendapatkan perkfridmatantersebut.
PENCIPTAAN KEUNTUNGAN
Syarikat-syarikat pengimport ikan menj alinkan hubungan yang berterusandengan syarikat-syarikat pengeksport ikan di Miri kerana mereka memperolehkeuntungan yang berlipat kali ganda. Ini dapat dilihat melalui keuntungan kasaryang diperoleh syarikatsyarikat pengimport pada setiap bulan. Bagi membincangkanperkara ini, penelitian akan dibuat ke atas syarikat pengimport ikan terbesar iaituKhoo Ghee Seng.
Sepanjang tahun 1997 Syarikat Khoo Ghee Seng telah mengimport ikandari daerah Miri sebanyak 96, 1 I 6.0 kg setahun bernilai RN1449,049.70. Ikan-ikanini dijual di Brunei dengan harga Dollar Brunei. Semasa kajian ini drjalankan B$1.00bersamaandenganRM2.30. InibermaknanilaijualanikantersebutdiBruneiadalahRM449,049 .70X2.30 = RM1,032,814.30. Keuntungan kasar syarikat Khoo GheeSeng adalah:
NilaijualanModalUntung Kasar
= RM1,032,814.30- RM449,049.70: RM583.764.60
Berdasarkan pengiraan di atas untung kasar yang diperolehi adalah melebihisekali ganda daripada harga modal iaitu sebanyak 130%. lni bermakna jumlahtersebut sekiranya ditolak harga kos pengangkutan dan cukai import yang dikenakanoleh pihak kastam, syarikat-syarikat pengimport ikan masih mendapat keuntunganyang lumayan. Keuntungan yang diperoleh syarikat-syarikat pengimport adalahbergantung kepada nilai tukaran matawang semasa.
KESIMPULAN
Sebagai sebuah negara yang bergantung kepada ekonomi berasaskanperlombongan petroleum dan gas asli, seklor perikanan tidak memainkan perananpenting malah dapat dianggap sebagai ekonomi pinggiran sahaja kepada NBD. Initerbukti jelas di mana hampir 40% daripada gunatenaga negara itu terlibat dalamsektor perlombongan petroleum dan gas asli. Sektor kedua yang menjadi tumpuanpenduduk adalah perkhidmatan awam yang melibatl<anLTo/o daripada rakyat NBDberkhidmat dengan Kerajaan Kebawah Duli Yang Maha Mulia Sultan Brunei.Mereka yang bekerja sebagai nelayan tidak melebihi 1.0% daripada jumlah
24
Mohammud Raduan, Amaluddin - Hubungan perdagangan sumber perikanan
gunatenaga negara itu. Keadaan lebih buruk lagi, apabila dihalusi didapati lebihdaripada 72o/o daripada jumlah nelayan NBD merupakan nelayan sambilan yangmenjalankan aktiviti "sport fishing" bagi memenuhi masa lapang mereka.
Pengabaian sektor perikanan telah mengakibatkan bekalan sumber perikanandi peringkat domestik tidak mampu untuk menampung permintaan setempat. olehkeranaNBD mempunyai nilai matawangyang tinggi, penyelesaian terhadap masalahkekurangan bekalan ikan dapat diatasi dengan cara mengimport sumber perikanandari negeri-negeri jiran iaitu Sarawalg Sabah dan Wilayah Persekutuan Labuan dalamkuantiti yang banyak. Kegiatan perikanan di NBD yang tidak memperlihatkanperkembangan yang pesat dan pada masa yang sama berlaku pertambahanpenduduk yang berterusan, menyebabkan import hasil perikanan terus meningkatdari tahun ke tahun.
Perkembangan di atas secara langsung telah menyediakan pasaran yangamat luas kepada nelayan-nelayan dari negeri-negeri jiran. Ini telah mendorongnelayan-nelayan dari Sarawak, Sabah dan Wilayah Persekutuan Labuan bekerjakeras mendaratkan hasil perikanan, walaupun dengan menggrurakan bot-bot perikanankecil dan perkakas menangkap ikan yang secara relatifnya masih tidak dapat dianggapsebagai peralatan komersil.
Satu lagi faktor penting yang menyebabkan nelayan-nelayan dari negeri-negeri jiran merasa terpanggil untuk menjualkan hasil tangkapan mereka kepadaNBD, ialah keranakesediaanpembeli-pembeli ikan untukmembeli ikan secara tunaidengan harga yang tinggi dan dalam kuantiti yang banyak pada bila-bila masa.
NBD menyediakan pasaran bagi sumber perikanan yang didaratkan olehnelayan-nelayan di daerah Miri. Namun begitu, pasaran tersebut adalah kfiususkepada jenisl'enis komoditi tertentu. Pasaran ikan di NBD hanya menghendakijenisjenisikanberkualititinggi. Olehyangdemikian,iahanyamemberikankeuntungankepada nelayan-nelayan Cina pukat tunda yang menjalankan operasi menangkapikan di laut dalam.
Golongan pemodal yang hampir keseluruhannya terdiri daripada kaum Cinasangat mengetahui dan memahami permintaan komoditi dalam pasaran NBD.Dengan demikian, pihak Keraj aan Sarawak untuk membangunkan sektor perikanandi Miri khususnya perlu melihatperkara ini dengan lebih mendalam. Usaha KerajaanSarawak membantu nelayan kecil pinggir pantai tidak akan be{aya menikmatikemudahan pasaran yang ada kerana gagal mengenalpasti komoditi perikanan yangdiperlukan oleh pasaran.
Keadaan begini sangat berbeza dengan nelayan-nelayan di daerah perikananLimbang dan Lawas. walaupun nelayan-nelayan di kedua-dua daerah perikanantersebut merupakan nelayan artisenal, tetapi mereka bergiat dalam mendaratkankomoditi yang diperlukan oleh NBD. Komoditi tersebut ialah udang putih/siar besar(p. merguiersis), udang putih/siar sedang (p. merguiensi.y' dan udang putih/siarkecil (metapenaeus lysianassa).
Memahami kehendak pasaran adalah lebih penting dalam membangunkanindustri perikanan di Miri. Ini kerana, pengalaman pengeksport di Mrn dalam hubungan
25
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
perdagangan sumber perikananya dengan NBD adalah amat berbeza denganpengeksport di tempat-tempat lain. Dalam keadaan berkurangan bekalan ikan,pengimport perlu melamar pengeksport dan bukan sebaliknya. Hal ini berlaku diNBD sahaja, tidak berlaku di mana-mana negara Asia Tenggara.
Satu perkara yang menarik, untuk mendapatkan bekalan ikan yangberterusan, pengimport-pengimport ikan dari NBD tidakperlu melaburkan modal didaerah Miri. Hal ini tidak berlaku sebagaimana pemodal-pemodal di Singapurayang terpaksa membuat pelaburan di Thailand untuk memperoleh bekalan ikan darinegara tersebut. Ini kerana pengimport-pengimport ikan dariNBD sentiasa menawanpengeksport-pengeksport ikan di daerah Miri dengan penawaran harga ikan yangamat memuaskan.
NOTA IIUJUNG
I Sila lihat Perangkaan Tahunan Perikanan 1999, Jabatan Perikanan Laut Sarawak,Kementerian Pertanian Malaysia, Kuchin g, 1999, hal. I 2 8.
2 Sila lihat Fishery Statistical Bulletin for South Cina Sea Area 1983, SoutheastAsian Fisheries Development Center (SEAFDEC), 1985, hal. 2.
3 Sila lihat Fisheries of the South Cina Sea: A Review of Available Information, AppliedPhysics Laboratory University Of Washington, January22,1998, hal. 30, dalamhttp:llmac-eis.apl. washington.edu.
4 Ikan demersel merupakan ikan yang hidup di bawah garisanthermocline sepertiikankerisi, temenggong, ikan campur, sotong, biji nangka, merah, jebong, barat-barat, gerut-gerut kerisi bali, duri, timah, rambailcermiq pari, mengkarong dan lainlain. Penjelasan lanjutsila lihat, Mohammad Raduan Mohd Ariff, "Perkembangan Induski Perikanan Di Johor 1970-1997", Kertas Kerja yang telah dibentangkan di Seminar Sejarah dan Budaya Johor Tahun2000, pada 3-6 Mei, 2000 di Johor Bahru.
5 Ikan pelagik merupakan ikan yang hidup di atas garisan thermocline seperti ikanselar, dermdok alu-alu" selayang, tenggiri, aji-aji, kembong, parang, selayang kuning, betungdan lain-lain. Penjelasan lanjut sila lihat, Mohammad Raduan Mohd Ariff, "Ikan SebagaiSumber Per&gangan", Kertas Kerja telah dibentangkan di Seminar Maritim Warisan NegeriTerengganu, pada 1-2 September 1 999 di Kuala Terengganu.
6 Sila libatMoharnedDeli Ahmad (Ed.), Negara Brunei Darussalam 1989, AsiaPrinters,Negara Bnrnei DanssalauL 1990,ha1.77 .
7 Sila lihat Negara Brunei Darussalam Statistical Yearbook 199611997, StatisticsDivision, Departrnent of Economic Plaruring and Development, Ministry ofFinance, NegaraBrunei Danssalarrt I 998, ha1.5.
8 Sila lihat Lim Jock Seng, The Inter-relationship of Technology, Economy and SocialOrganisation in A Fishing Village in Negara Brunei Darussalam, Monograph of The
26
Mohammad Raduan, Amaluddin - Hubungan Perdagangan sumber perikunan
Negara Brunei DarussalamMuseumJoumal, No.6-1986, NegaraBrunei DarussalamMuseurrlNegara Brunei Darussalarn, hal.25.
9 Sila lihat "Exhibit 2: Fishery Related Statictics for Nations in the South Cina Sea",dalam Fisheries of the South Cina Sea, Op. Cit., hal. 8.
l0 Pada tahun 1983 di Hong Kong 100% (28,000 orang), Indonesia 86.64%(r,062,769orang), Malaysia 92.57%(100,417 orang), Filipina 54.80%(423,643 orang), Singapura 100%(1,641 orang) dan Thailand 73.03% (65,569 orang) merupakan nelayan sepenuh masa.Penjelasan lanjut sila lihat Fishery Statistical Bulletin, Op. Cit.
1l Sila lihat Mohamed Deli Ahmad (ed.), Negara Brunei Darussalam 1985 and 1986,Department ofBroadcastrng and Information, Prime Minister's Office, Bandar Seri Begawan,Negara Brunei Darussalarn, 1987, hal.45.
12 MohammadRaduanMohd. Aritr, AmaluddinBakeri, "HubrurganPerdaganganSumberPerikanan Sarawak-Negara Brunei Darussalam: Kajian Kes Daerah Perikanan Limbang danLawas", dalam JATI, Jurnal Jabatan Pengajian Asia Tenggara, Universiti Malaya, KualaLumpur, Bil. 4, Ogos 1998, hal. 1 10.
l3 rbid.
14 Mohamed DeliAhmad (ed.), Brunei Darussalamin Brief, InformationDepartrnent,Prime Minrster Office, Negara Brunei Darussalarq 1997,1:,o,1.43.
l5 Mohamed Deli Ahmad (ed.), Negara Brunei Darussalam 1985 and 1986, Op. Cit.,hal.45.
16 Sila lihat Borneo Bulletin Negara Brunei Darussalam Yearbook 1997 KeyInformation On Negara Brunei Darussalam, Negara Brunei Darussalam Press Sdn. Bhd.and Forward Media Sdn. Bhd., Negara Brunei Darussalam"hal.234.
17 Penjelasan lanjut sila lihat, Mohd Shaupi Derahman, "status dan Prospek IndustriPerikanan Laut Dalam di Malaysia" dalam Ti Teow Chuan, Mustapha othman & ShirleyFung, Development and Management of Fisheries Resources in Malaysia, Institute ForDevelopment Studies (Sabah), Kota Kinabalu, 1996, hal.8l-95.
18 rbid.
19 Penjelasan lanjut sila lihat Albert Chuan Gambang, "status of the Fish Resources inthe south cina Sea off East Malaysia", dalam Ti reow chuan, Mustapha othman danShirley Fung, Development and Management of Fisheries Resources in Malaysia, Institutefor Development Studies (SABAH), Kota Kinabalu, 1996.
n Sila lihat Perangkaan Tahunan Perikanan 2000, Jilid l, JabatanPerikananMalaysia,Kuala Lurrpur, 2000, hal. 6.
21 rbid.
27
Jati, Bilangan 6, Disember 2001
D Penjelasan lanjut sila lihat, Mohammad Raduan Mohd Arifl Dari Pemungutan tipangke Penundaan Udang: Sejarah Perkembangan Perusahaan Perikanan di Borneo Utara1750-1990, Penerbit Universiti Malaya, Kuala Lumpur, 1995.
B Penjelasan lanjut sila lihat Amaluddin Bakeri, "Hubungan Petempatan Kampung AirSarawak Dengan Negara Brunei Darussalam: Kajian Kes Di Kanpung Seberang Kedai,Limbang", Tesis Sarjana Sastera, Jabatan Pengajian Asia Tenggara, Fakulti Sastera danSains Sosial, Universiti Malaya, Kuala Lumptr, 2002,1:r,1. 210-212.
a rbid.
25 Sila lihat, Fail Konrpleks LKIM Miri, LKIM: (KOMP W05) 406/524, Jld.4 (62). Lihatjuga Mohammad Raduan Mohd. Ariff, Amaluddin Bakeri, "Hubungan Perdagangan SumberPerikanan", Op. Cit., hal. 115.
X Dari segi kuantiti, jurnlah eksport sumber perikanan di atas sebenarnya telah melebihijumlah eksport komoditi perikanan Sarawak ke NBD yang dicatatkan oleh Jabatan PerikananMalaysia dalam Perangkaan Tahunan Perikanan 1997. Jurnlah eksport komoditi perikananSarawak ke NBD yang dicatatkan pada tahun tersebut hanya sebanyak 295,260 kg bernilaiRM2,368,400. Dengan berlakunya demikian, perangkaan yang dicatatkan oleh Jabatan
Perikanan Malaysia tersebut perlu disemak semula dari segi kesahihannya.
n Silalihat, PerangkaanTahunanPerikanan 1999, JabatanPerikananLautSarawak,Kementerian Pertanian Malaysia, Kuching,1999, hal. 46.
B Ibid.,hal.48.
E Ibid.
30 lbid., hal. 60.
31 FailKonpleks LKIMMiri, Op.Cit.
32 Sila lihat, Perangkaan Tahunan Perikanan l99T,labatanPerikananLaut Sarawak,Kementerian Pertanian Malaysia, Kuching, 1997,hal. 5 8.
28