pppnukm.files.wordpress.com · web viewsebagai kesimpulannya, tatabahasa ialah sistem atau...
TRANSCRIPT
1.0 PengenalanBahasa Melayu merupakan satu bahasa yang terkenal dan tersohor di
Asia Tenggara. Pengangkatan martabat bahasa kebangsaan dan bahasa
rasmi malahan bahasa pengantar dalam pendidikan menunjukkan betapa
gagah perkasanya bahasa ini. Secara amnya, teori bahasa sesuatu bahasa
ialah tatabahasa. Tatabahasa menjadi asas untuk penglahiran bahasa yang
indah dan difahami oleh penggunanya. Oleh itu, bahasa dapat
dieksploitasikan untuk mewujudkan gaya dan laras bahasa yang tersendiri.
Dengan itu, tatabahasa mestilah tepqat, lengkap, tuntas dan mudah difahami
serta mencerminkan kebolehan dalaman penutur jati yang ideal.
Tatabahasa dirujuk sebagai peraturan atau hokum bahasa yang
menentukan bahasa dapat berfungsi dengan baik, berkesan atau sebaliknya.
Dengan perkataan lain, tatabahasa itu tidak lain daripada himpunan peraturan
umum struktur bahasa yang meliputi bidang morfologi dan sintaksis.
Tatabahasa dahulunya dikenali sebagai nahu. Awang Sariyan dalam Ceritera
Bahasa (2002) secara rin gkas menyatakan tatabahasa ialah peraturan yang
membina bentuk-bentuk bahasa yang betul bagi sesuatu bahasa tertentu.
Contohnya, bahasa Melayu mempunyai peraturan-peraturan tersendiri untuk
membentuk kata, frasa dan ayat. Abdullah Hassan dalam Tatabahasa
Pedagogi Sekolah Menengah (2008) pula mendefinisikantatabahasa sebagai
susunan perkataan yang menjadi ayat. Cara-cara perkataan-perkataan dibina
dan kemudian disusun dalam ayat yang juga mempunyai makna. Cara-cara
inilah dikatakan sebagai tatabahasa. Menurut Siri Hajar (1996), tatabahasa
diertikan sebagai peraturan-peraturan bagaimana perkataan dibentuk dan
bagaimana perkataan-perkataan itu bergabung dengan perkataan-perkataan
lain untuk menghasilkan ayat-ayat gramatis. Dengan perkataan lain,
tatabahasa laiah retetan ucapan, pengelompokan serta pengklasifikasian
unsure-unsur ucapan menurut fungsinya.
Sebagai kesimpulannya, tatabahasa ialah sistem atau peraturan
ataupun undang-undang sesuatu bahasa yang diketahui oleh masyarakat
penutur bahasa itu. Peraturan atau hukum-hukum dalam struktur bahasa itu
akan menghasilkan rumus-rumus baru yang dipersetujui oleh masyarakat itu
1
kerana bahasa itu sifastnya dinamik, hidup dan berkembang bersama-sama
dengan masyarakat penuturnya. Terdapat 12 kategori tatabahasa yang
diperkenalkan oleh pakar-pakar bahasa. Hanya 4 kategori tatabahasa yang
akan kami huraikan. Antaranya ialah tatabahasa transformasi generatif,
tatabahasa tradisional, tatabahasa structural dan tatabahasa fungsional.
1.1 Tatabahasa Transformasi Generatif
Tatabahasa Transformasi Generatif mula diperkenalkan dalam
bidang linguistik pada tahun 1957 oleh Avram Noah Chomsky. Beliau
ialah seorang ahli linguistik , pendidik , aktivis politik dan penulis
Amerika Syarikat yang prolifik. Beliau dilahir dan dibesarkan di
Philadelphia, Pennsylvania. Beliau menamatkan ijazah pertamanya
pada tahun 1945 dan pengajian sarjananya pada tahun 1955 di
Universiti Pennsylvania. Chomsky telah mencipta dan memperkenalkan
satu bidang linguistik baharu yang diberi nama tatabahasa generatif
berdasarkan teori yang beliau usahakan sepanjang tahun 1950- an.
Beliau telah menerbitkan teori yang dipanggil tatabahasa tranformasi
generatif dalam bukunya yang bertajuk Syntactic Structures (1975) dan
Aspects of the Theory of Syntax (1965) iaitu buku yang telah
menghuraikan nahu tranformasi dengan eksplisit dan formal. Teori ini
terkenal kerana kelainan yang ditonjolkan iaitu penggunaan rumus
semacam rumus matematik.
Tatabahasa Transformasi Generatif mendapat sambutan dan
popular dalam kalangan para linguistik antarabangsa termasuklah
pakar-pakar bahasa di Malaysia. Pengaruh terhadap tatabahasa
Transformasi Generatif ini bukan hanya setakat di Amerika sahaja
malah telah menular ke negara-negara Eropah dan juga ke Asia
Tenggara khususnya Malaysia. Antara tokoh-tokoh bahasa Melayu
yang sealiran dan seangkatan dengan tatabahasa ini ialah Lutfi Abas
melalui bukunya iaitu Linguistik Deskriptif dan Nahu Bahasa Melayu
yang ditulisnya pada tahun 1971 , Abdullah Hassan melalui bukunya
iaitu Linguistik Am tahun 1980 , Nik Safiah Karim melalui buku
2
Tatabahasa Dewan (1991) dan Bahasa Malaysia Syntax (1978) dan
beberapa orang lagi ahli bahasa Transformasi Generatif Melayu.
Tatabahasa Transformasi Generatif (TG) merupakan satu aliran
mazhab pengkajian bahasa. TG memberi tumpuan terhadap bidang
sintaksis serta mengutamakan bidang semantik. Dasar utama teori ini
ialah dengan menganggap bahawa setiap ayat yang dihasilkan
sebenarnya mengandungi dua peringkat. Peringkat-peringkat tersebut
ialah struktur dalaman dan struktur permukaan.
Struktur dalaman ialah struktur yang mengandungi bentuk ayat
dasar atau ayat inti yang diperlukan untuk membentuk asas makna ayat
atau membentuk semantik ayat. Struktur permukaan ialah struktur ayat
yang biasanya telah mengalami perubahan daripada struktur
dalamannya. Ia juga merupakan bentuk ayat yang akan sebenarnya
diucapkan oleh si penutur untuk ditafsirkan oleh bahagian bunyi bahasa
atau komponen fonologi.
Menurut Nik Safiah Karim (1993), teori TG mengandaikan
adanya dua peringkat struktur ayat iaitu peringkat struktur dalaman dan
peringkat struktur permukaan. Kedua-dua peringkat struktur ini
diterbitkan oleh dua jenis hukum atau rumus tatabahasa. Rumus-rumus
tersebut ialah Rumus Struktur Frasa (RSF) dan Rumus Transformasi.
RSF akan membentuk ayat pada struktur dalaman manakala Rumus
Transformasi akan menerbitkan ayat pada peringkat permukaan. Ayat-
ayat yang terhasil daripada kedua-dua bentuk tersebut biasanya tidak
mempunyai persamaan. Ayat yang terhasil daripada struktur dalaman
akan menjadi input kepada pembentukan ayat pada peringkat
permukaan. Teori ini juga mengandaikan bahawa kedua-dua jenis
rumus tatabahasa ini menjadi sebahagian daripada unsur kecekapan
berbahasa seseorang individu.
Menurut Chomsky (1965), nahu terdiri daripada set rumus untuk
menghasilkan ayat yang tidak terhad jumlahnya. Nahu ini menganalisis
3
bahasa berdasarkan himpunan-himpunan tulisan dan bertujuan untuk
memudahkan seseorang yang mempelajari sesuatu bahasa itu dapat
membentuk ayat-ayat baharu dan memahami pertuturan orang lain
yang tidak pernah didengarinya. TG juga dinyatakan bahawa nahu
dibahagikan kepada tiga komponen iaitu sintaksis, semantik dan
fonologi.
Menurut Hashim Haji Musa (1993), komponen nahu mengikut
aliran TG mengandungi lima komponen iaitu komponen leksikon,
komponen kategori atau struktur frasa, komponen transformasi,
komponen fonologi dan komponen semantik. Komponen leksikon dan
komponen struktur frasa sekaligus membentuk komponen dasar dan
bergabung dengan komponen transformasi untuk membentuk
komponen sintaksis. Kemunculan Tatabahasa Transformasi Generatif
yang diasaskan oleh Chomsky memberi impak kepada arus
perkembangan tatabahasa sejagat. Aliran tersebut telah memberi satu
dimensi baru dalam suatu kesatuan tatabahasa dunia. Teori ini telah
mengisi ruang kosong yang ditinggalkan oleh aliran-aliran tatabahasa
sebelumnya. Pendekatan tatabahasa transformasi generatif telah pun
diterapkan ke dalam pengajaran bahasa Melayu di Malaysia.
Penerapan ini dilakukan dengan beberapa pengubahsuaian dengan
kehendak dan kriteria bahasa Melayu.
Tokoh-tokoh bahasa di Malaysia seperti Nik Safiah Karim, Arbak
Othman, Asmah Hj Omar dan Hashim Hj Musa telah menggunakan
pendekatan Tatabahasa Transformasi Generatif dalam penulisan buku
teks dan pengajaran bahasa Melayu di peringkat universiti.
Kemunculan Tatabahasa Transformasi Generatif telah mempengaruhi
senario penyelidikan bahasa dan merancakkan lagi perkembangan
tatabahasa Melayu di Malaysia.
1.2 Tatabahasa TradisionalTatabahasa Tradisional merupakan nahu tertua di antara
jenis-jenis aliran linguistik. Nahu ini mementingkan peraturan
preskriptif yang mesti dipatuhi dan dituruti. Dalam erti kata lain,
4
menurut nahu ini, undang-undang atau tatabahasa telah
disediakan dan penggunaan bahasa mestilah berdasarkan
kepada peraturan yang telah ditetapkan. Ini bermaksud nahu
seperti begini akan mewujudkan satu bentuk bahasa yang betul
dan tepat sepanjang masa.
Teori Tatabahasa Tradisional mengutamakan bahasa
tulisan. Kemahiran menulis lebih penting daripada kemahiran
lisan yang merangkumi latihan terjemahan daripada bahasa
asaran kepada bahasa ibunda ataupun dikenali sebagai bahasa
pertama. Ini kerana bahasa adalah bersifat sejagat. Pengajaran
tatabahasa ini lebih berkonsepkan secara deduktif. Penghafalan
hukum tatabahasa yang diajarkan secara deduktif dan
diaplikasikan ke dalam penulisan. Terdapat juga kekecualian
daripada hukum-hukum biasa kerana setiap hukum tidak dapat
elak daripada kekecualian. Kesilapan ini menjadikan masalah
kepada murid dan ianya perlu diberikan perhatian.
1.3 Tatabahasa StrukturalTatabahasa Struktural mempunyai konsep yang berupa
penghuraian (description). Oleh itu, aliran Tatabahasa Struktural
menekankan bahawa tatabahasa: “….. is concerned with the
observable forms, structural functions and inter- relations of the
components of sentences of stretches of utterance” ( Robins,
1971). Dalam Bahasa Melayu ianya bermaksud “…. merangkumi
bentuk –bentuk maujud, fungsi struktural dan hubungan saling
perkaitan antara komponen-komponen ayat dalam rantaian
pertuturan”.Dalam tahun-tahun empat puluhan dan lima
puluhan , muncul tokoh-tokoh bahasa seperti Bloch, Haris, Wells
dan Hocket yang membawa pengertian metadologi mereka.
Aliran ini digelar Struktural, taxonomist dan Bloomfieldian.
Tatabahasa Struktural dikait dengan era Linguistik Moden.
Antara tokoh yang menjadi pengasas teori deskriptif ialah
Ferdinand de Saussure. Ferdinand menjadi tersohor kerana hasil
5
karyanya dibukukan oleh murid-muridnya yang mana buku
tersebut dikenal dengan nama Course in general Lingistik.
Sesungguhnya Ferdinand menyatakan bahasa mempunyai jirim
dan bentuk.
Dengan itu lahirlah Tatabahasa Struktural yang
menekankan aspek sistem dan unsur-unsur huraian bahasa
secara mendalam. Aliran Ferdinand berkembang dengan
pelbagai mazhab antaranya ialah mazhab Geneva, Draha dan
Glosematik. Sementara itu di Amerika, L. Bloomfield , Franz
Boas dan Edward Sapir juga banyak menurut langkah
Ferdinand. Seorang lagi ahli linguistik Amerika yang terkenal
ialah Z.S Haris menjalankan kajian linguistik secara struktur.
Usaha Haris jelas terpapar dalam buku berjudul Structural
Linguistik (1951). Dalam bukunya itu, Haris didapati sangat
mementingkan langkah-langkah dan kaedah yang patut
dijalankan untuk mengkaji bahasa. Sementara itu tokoh
Tatabahasa Struktural Melayu Era Tahun 1960-an ialah Asmah
Hj. Omar (1968) -Morfologi- Sintaksis, Bahasa Melayu (Malaya)
dan Bahasa Indonesia Satu Perbandingan Pola.” Asmah Hj.
Omar dan Rama Subbiah (1968) - An Introduction to Malay
Grammar. Asmah Hj. Omar (1970) - Bahasa Malaysia Kini: Satu
Pengenalan Melalui Struktural (Buku 1-V) dan asraf (1971) -
Mari Belajar Bahasa Kita.
Hasilan Asmah Hj. Omar (1993). Nahu Melayu
Mutakhir,Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka dilihat
berunsurkan aliran struktural. Hal ini jelas apabila beliau
menyatakan kaedah yang digunakan berdasarkan teori
sistematik-fungsional, dari aliran Linguistik London. Ini kerana
asas linguistik Asmah berpangkal daripada Universiti of London
di mana beliau mendapat Ijazah Kedoktoran pada tahun 1969.
Pemerian beliau terhadap nahu secara secara bersistem.
Maksudnya kajian Bahasa Melayu dihuraikan dari tingkat bawah
6
iaitu morfem kepada tingkat yang paling atas iaitu ayat dari segi
skala tatatingkat dalam nahu. Penghuraian beliau lebih
cenderung kepada deskriptif iaitu mengkaji dan menghurai
segala bentuk gejala bahasa sebagaimana ia wujud dan
digunakan oleh penuturnya. Asmah Hj Omar juga banyak
menerangkan secara terperinci aspek morfologi dan sintaksis
secara mendalam.
Fokus pengkajianTatabahasa Struktural ialah aspek
penghuraian struktur bahasa. Struktur bahasa merupakan
perkaitan antara fonem, sebagai unit bunyi, dengan fonem
sebagai unit bahasa. Secara asasnya tiap-tiap bahasa terdiri
daripada satu pertalian struktur tersendiri. Antara ciri-ciri
Tatabahasa Struktural ialah:
Bahasa ialah pertuturan bukan tulisan
Bahasa ialah satu system
Sistem bahasa ialah arbitari
Bahasa adalah untuk perhubungan
Aliran Struktural menekankan pertalian struktur tersendiri,
maka kajian bahasa dijalankan dalam pelbagai peringkat
tatabahasa iaitu morfologi dan sintaksis. Pada peringkat
morfologi, sesuatu kata itu digolongkan dalam kelas tertentu
berdasarkan taburan kata-kata dalam struktur ayat. Pada
peringkat sintaksis, aliran struktul memberi tumpuan kepada
perkembangan elemen dalam ayat ataupun konstituen-
konstituen dalam ayat. Hal ini merupakan analisis ayat yang
memecahkan bahagian-bahagian dalam sesuatu ayat kepada
konstituennya dan selanjutnya mengaitkan tiap-tiap konstituen
kepada konstituen yang lebih besar. Cara pembahagian ini
digelar analisis konstituen terdekat (Immediate Constituent
Analysis).(Fries, 1957). Secara khususnya cirri-ciri Tatabahasa
Struktural ialah:
7
Mementingkan bentuk atau struktur yang
sebenarnya terdapat dalam sesuatu bahasa.
Tidak bertitik tolak daripada ciri-ciri semantik yang
terkandung dalam sesuatu unsur tatabahasa.
Tidak ada tatabahasa universal atau tatabahasa
sejagat.
Menghindari faktor berkaitan dengan psikologi,
logika dan metafizik.
Kajian dibuat secara objektif dan saintifik dengan
bukti yang tepat dan betul
Aliran strultural lebih menekan terhadap konsep struktur
permukaan kerana dengan jelasnya ia berkaitan tingkah laku,
bentuk dan struktur sesuatu bahasa.
1.4 Tatabahasa FungsionalTatabahasa Fungsional (Functional Grammar)
sebenarnya adalah merupakan nama sekumpulan teori linguistik
yang secara umum dapat digolongkan ke dalam linguistik
fungsional (linguistic functionalism), termasuk di dalamnya
functional discourse grammar yang dibangunkan oleh linguis
Belanda Simon Dik dan systemic functional grammar yang
dibangunkan oleh linguis Inggeris Michael A. K. Halliday.
Di samping itu juga, pandangan Choamsky yang
mendapat penambahbaikan dari Simon C.Dick (1978) telah
mengembangkan tatabahasa fungsional. Tata bahasa ini
didasarkan pada fungsi bahasa sebagai satu alat komunikasi.
Dalam pada itu juga, tata bahasa ini tidak diakui sintaksis
sebagai sistem yang otonom, melainkan sistem ini didasarkan
pada semantik (Dick,1978).
Tatabahasa fungsional adalah salah satu linguistik moden.
Tatabahasa fungsionalnya juga merupakan instrumen simbolik
8
yang digunakan untuk tujuan berkomunikasi. Pandangan
tatabahasa fungsional mendasarkan bahawa struktur bahasa
tidak akan difahami secara tidak baik apabila prinsip pragmatik
diabaikan. Kajian sintaksis dan semantik dilihat sebagai satu
dasar konvensyen pragmatik yang menentukan penggunaan
bahasa sebagai interaksi verbal iaitu sintaksis membentuk
kemampuan gramatikal untuk mengekspresi bahasa, sedangkan
pragmatik berkemampuan menggunakan ekspresi bahasa
secara sesuai demi mewujudkan kejayaan sesebuah
komunikasi. Oleh kerana itu, tatabahasa fungsional melibatkan
fungsi sintaksis, fungsi semantik dan fungsi pragmatik.
Secara umumnya, tatabahasa fungsional (TBF) adalah
teori yang berusaha menjelaskan susunan bahasa semulajadi
dari segi fungsionalnya. Kerana itulah pengembangan teori ini
memusatkan perhatiannya kepada tiga perkara yang saling
berkaitan, iaitu (1) fungsi bahasa semulajadi, (2) fungsi
hubungan yang terjadi pada pelbagai peringkat susunan tata
bahasa, dan (3) sasaran yang ingin dicapai.
Untuk merealisasikan perkara di atas, pembangunan teori-
teori tata bahasa fungsional ini harus memenuhi tiga standard,
iaitu:
Tipologis. Ertinya, peraturan dan prinsip-prinsip
teori ini harus dapat diterapkan dalam mana-mana
bahasa semulajadi.
Pragmatik. Ertinya, rumusan yang dikemukakan
harus memberi pemahaman mengenai bagaimana
ungkapan-ungkapan dapat digunakan secara
efektif dalam interaksi komunikatif.
Psikologi. Ertinya, apa-apa yang dikemukakan oleh
tata bahasa fungsional harus bersesuaian dengan
perkara-perkara yang telah diketahui.
9
Dalam pada itu juga, tatabahasa fungsional ada tiga
tingkatan fungsi-fungsi yang menjadi perhatian, iaitu:
Fungsi Semantik (Pelaku [Agent], Pesakit [Patient],
Penerima [Recipient], dsb.)
Fungsi ini mendefinisikan peranan yang dimainkan
oleh peserta dalam suatu peristiwa atau perbuatan
sebagaimana ditunjukkan oleh predikat.
Fungsi Sintaksis (Subjek dan Objek).
Fungsi ini mendefinisikan bagaimana sudut
pandang suatu peristiwa atau perbuatan
diwujudkan dalam bahasa-bahasa yang
diungkapkan.
Fungsi Pragmatik (Tema dan Ekor [Tail], Topik dan
Fokus).
Fungsi ini mendefinisikan status maklumat yang
diungkapkan dan menyambung ungkapan-
ungkapan yang ada dalam perbincangan atau
wacana yang sedang berlangsung itu. Interaksi
verbal yang sedang berlangsung juga dapat
digunakan sebagai alat analisis atas pelbagai
aspek bahasa dan penggunaan bahasa, maka
tatabahasa fungsional berupaya sekaligus dapat
memaksimumkan tahap tipologis dan
meminimakan peringkat abstraksi analisis
linguistiknya. Usaha ini dilakukan dengan
mengurangkan kadar abstraksi (aturan, cara kerja,
atau prosedur), sehingga jarak antara struktur
berdasarkan teori ini dapat disusun dan
disempitkan. Sekatan abstraksi dilakukan dengan
mengikut prinsip-prinsip berikut:
Mengelakkan transformasi (dalam erti
operasi perubahan struktur);
10
Mengelakkan elemen-elemen kosong dalam
struktur utama yang tidak mendapatkan
ekspresi;
Menolak peranti penapis (filter devices);
Tidak melaksanakan penguraian leksikal
yang abstrak (sebagai gantinya, hubungan
semantik antara kata dilakukan melalui
definisi makna.)
Secara ringkas, formal grammar (atau umumnya
disebut grammar sahaja) adalah seperangkat aturan yang
mengatur pembentukan kata, frasa, atau ayat dalam suatu
bahasa atau ilmu mengenai hal itu. Sementara functional
grammar adalah model tatabahasa yang memasukkan
unsur fungsi (pemakaian) yang kontektual dalam suatu
rangkaian sistem-sistem yang disambungkan dalam
menghasilkan makna. Dengan kata lain, tata bahasa atau
tatabahasa formal hanya tertarik dengan susunan atau
proses penyusunan bentuk kata, frasa, atau ayat,
sedangkan, tatabahasa fungsional memusatkan
perhatiannya pada bagaimana para pengguna bahasa
memilih dan menggunakan bentuk atau susunan kata,
frasa, atau ayat tertentu dalam menyampaikan makna
yang mereka inginkan. Pilihan yang mereka gunakan itu
sudah tentu tidak akan hanya mahal bentuknya saja,
tetapi juga hal-hal kontekstual yang lain.
2.0 Asal Usul Bahasa Melayu
Menurut Amat Juhari Moain ( 2006) , apabila kita ingin mengetahui asal
usul sesuatu bahasa, kita perlu mengetahui asal bangsa yang menjadi
penutur utama bahasa tersebut. Hal ini demikian adalah kerana bahasa itu
dilahirkan oleh sesuatu masyarakat penggunanya dan pengguna bahasa itu
membawa bahasanya ke mana pun ia pergi. Demikianlah juga halnya dengan
11
bahasa Melayu. Apabila kita ingin mengetahui asal usul bahasa Melayu, maka
kita perlu menyusurgaluri asal usul bangsa Melayu.
Walaupun sudah ada beberapa kajian dilakukan terhadap asal usul
bangsa Melayu, tetapi kata sepakat para ahli belum dicapai. Setakat ini ada
dua pandangan yang dikemukakan. Pandangan yang pertama menyatakan
bahawa bangsa Melayu berasal dari utara iaitu Asia Tengah dan pandangan
yang kedua menyatakan bahawa bangsa Melayu memang sudah sedia ada di
Kepulauan Melayu atau Nusantara ini.
2.1.1 Bahasa Melayu Berasal Dari Nusantara
Menurut Nik Safiah Karim (1986 : 1), terdapat beberapa teori
telah mengatakan bahawa penutur bahasa Melayu berasal daripada
golongan manusia yang diberi nama Austronesia. Golongan manusia
ini datang dari daerah Yunan dan telah turun dalam bentuk beberapa
gelombang pergerakan manusia dan menduduki wilayah Asia.Buktinya
ialah pergerakan manusia ini berlaku sejak tahun 2500 sebelum Masihi
iaitu dengan kedatangan golongan pertama yang disebut Melayu
Proto.Gelombang yang kedua, golongan yang disebut Melayu Deutro.
Secara ringkasnya terdapat perkaitan antara pergerakan gelombang
manusia dengan bahasa kerana masyarakat Austronesia tersebar luas
di seluruh kepulauan Melayu dan Lautan Pasifik.
Nik Safiah Karim ( 1986 : 2 ) juga telah mengatakan bahawa
bahasa Melayu tergolong dalam cabang Nusantara dalam keluarga
Austronesia. Cabang Nusantara mempunyai jumlah bahasa yang paling
banyak, iaitu kira-kira 200-300. Oleh yang demikian bahasa-bahasa ini
dapat dibahagikan kepada golongan tertentu seperti golongan Filipina,
Sumatera dan banyak lagi.
Gorys Keraf ( 1984:184-201) pula berpendapat bahawa bangsa
Melayu memang berasal dari kepulauan Melayu atau Nusantara. Beliau
menyatakan bahawa bangsa Melayu sudah sedia ada di kepulauan
Melayu dan mereka menuturkan bahasa keluarga Nusantara. Menurut
beliau negeri asal orang Melayu ialah daerah Indonesia dan Filipina.
12
J.Crawfurd ialah seorang sarjana Inggeris telah membuat kajian
perbandingan bahasa yang ada di Sumatera, Jawa, Kalimantan, dan
kawasan Polinesia. Beliau berpendapat bahawa asal bahasa yang
tersebar di Nusantara ini berasal daripada bahasa di Pulau Jawa iaitu
bahasa Jawa dan bahasa yang berasal dari Pulau Sumatera atau
bahasa Melayu. Bahasa Jawa dan bahasa Melayulah yang merupakan
induk bagi bahasa serumpun yang terdapat di Nusantara ini.
Sehubungan itu, J.Crawfurd juga telah menambah hujahnya
dengan bukti bahawa bangsa Melayu dan bangsa Jawa telah memiliki
taraf kebudayaan yang tinggi dalam abad kesembilan belas. Taraf ini
hanya dapat dicapai setelah mengalami perkembangan budaya
beberapa abad lamanya. Beliau telah merumuskan bahawa Orang
Melayu itu tidak berasal dari mana-mana, tetapi malah merupakan
induk yang menyebar ke tempat lain.Manakala Bahasa Jawa ialah
bahasa tertua dan bahasa induk daripada bahasa yang lain.
Mengikut Harry Judge (1991 :18), bahasa Melayu telah wujud
sejak abad kedua Masihi.Buktinya ialah kewujudan Kerajaan Melayu
Campa yang terletak di Vietnam Tengah. Secara logiknya,kerajaan ini
wujud kerana ada bangsa menetap di kawasan ini. Kewujudan bangsa
telah membuktikan bahawa wujudnya bahasa untuk
berkomunikasi.Oleh yang demikian dapat dikatakan bahawa bangsa
yang mendirikan kerajaan tersebut dan bahasa yang digunakan dalam
kerajaan yang berkenaan.Sehubungan itu, terdapat beberapa
penemuan penggunaan bahasa Melayu seperti prasasti.Prasasti yang
ditemui bertarikh pada abad ke-4 Masihi.Prasasti ini menggunakan
bahasa Melayu Kuno Campa. Sumber ini ditemui di Dong Yen Chau, di
Teluk Tourane, Vietnam Selatan. Berdasarkan bahan bukti yang
dijumpai,dapat dikatakan bahawa pendiri Kerajaan Melayu Campa ialah
bangsa Melayu iaitu Melayu Campa dan begitu juga bahasanya.
2.1.2 Bahasa Melayu Berasal Dari Asia Tengah
R.H. Geldern ialah seorang ahli prasejarah dan menjadi guru
besar di Iranian Institute and School for Asiatic Studies telah membuat
13
kajian tentang asal usul bangsa Melayu. Sarjana yang berasal dari
Wien, Austria ini telah membuat kajian terhadap kapak tua.
Beliau menemui kapak yang diperbuat daripada batu itu di
sekitar hulu Sungai Brahmaputra, Irrawaddy, Salween, Yangtze, dan
Hwang. Bentuk dan jenis kapak yang sama, beliau temui juga di
beberapa tempat di kawasan Nusantara. Geldern telah membuat
kesimpulan bahawa kapak tua tersebut dibawa oleh orang Asia ke
tanah Kepulauan Melayu.
Seorang ahli filologi Belanda yang pakar dalam bahasa Sanskrit
dan pelbagai bahasa Austronesia yang lain telah membuat kajian
berdasarkan beberapa perkataan yang digunakan sehari-hari terutama
nama tumbuh-tumbuhan, haiwan, dan nama perahu. Beliau ialah J.H.C.
Kern. Beliau mendapati bahawa perkataan yang terdapat di Kepulauan
Nusantara ini terdapat juga di Madagaskar, Filipina, Taiwan, dan
beberapa buah pulau di Lautan Pasifik .Perkataan tersebut di antaranya
ialah padi, buluh, rotan, nyiur, pisang, pandan, dan ubi. Berdasarkan
senarai perkataan yang dikajinya itu Kern telah merumuskan bahawa
bahasa Melayu ini berasal daripada satu induk yang ada di Asia.
Manakala W. Marsden (1812) pula dalam kajiannya mendapati
bahawa bahasa Melayu dan bahasa Polinesia iaitu bahasa yang
digunakan di beberapa buah pulau yang terdapat di Lautan Pasifik
adalah merupakan bahasa yang serumpun.
J.R. Foster yang membuat kajiannya berdasarkan pembentukan
kata berpendapat bahawa terdapat kesamaan pembentukan kata
dalam bahasa Melayu dan bahasa Polinesia. Beliau berpendapat
bahawa kedua-dua bahasa ini berasal daripada bahasa yang lebih tua
yang dinamainya Melayu Polinesia Purba.
Menurut J.R. Logan yang membuat kajiannya berdasarkan adat resam
suku bangsa mendapati bahawa ada persamaan adat resam kaum
Melayu dengan adat resam suku Naga di Assam yang terdapat di
daerah Burma dan Tibet. Persamaan adat resam ini berkait rapat
14
Bahasa Melayu Purba
Bahasa Melayu Kuno
Bahasa Melayu Induk
Bahasa Melayu Klasik
Bahasa Melayu Moden
dengan bahasa yang mereka gunakan. Beliau mengambil kesimpulan
bahawa bahasa Melayu tentulah berasal dari Asia.
Dua orang sarjana Melayu, iaitu Slametmuljana ( 11-28) dan
Asmah Haji Omar (28-29) juga menyokong pendapat di atas.
Slametmuljana yang membuat penyelidikannya berdasarkan
perbandingan bahasa, sampai pada suatu kesimpulan bahawa bahasa
Austronesia yang dalamnya termasuk bahasa Melayu, berasal dari
Asia.
Asmah Haji Omar (1985:395) pula telah membuat huraian yang
lebih terperinci lagi. Beliau berpendapat bahawa perpindahan orang
Melayu dari daratan Asia ke Nusantara ini tidaklah sekaligus dan juga
tidak melalui satu laluan. Ada yang melalui daratan, iaitu Tanah
Semenanjung, melalui Lautan Hindi dan ada pula yang melalui Lautan
China.
Namun, beliau menolak pendapat yang mengatakan bahawa
pada mulanya asal bahasa mereka satu dan perbezaan yang berlaku
kemudian adalah kerana faktor geografi dan komunikasi. Dengan
demikian, anggapan bahawa bahasa Melayu Moden merupakan
perkembangan daripada bahasa Melayu Klasik, bahasa Melayu Klasik
berasal daripada bahasa Melayu Kuno dan bahasa Melayu Kuno itu
asalnya daripada bahasa Melayu Purba merupakan anggapan yang
keliru.
Beliau berpendapat bahawa hubungan bahasa Melayu Moden
dengan bahasa Melayu Purba berdasarkan skema seperti yang
ditunjukkan di dalam rajah 1.1.
15
Rajah 1.1. Hubungan bahasa Melayu Moden dengan bahasa Melayu
Purba
Skema di atas memperlihatkan bahawa bahasa Melayu Moden
berasal daripada bahasa Melayu Klasik dan bahasa Melayu Klasik
berasal daripada bahasa Melayu Induk. Bahasa Melayu Induk berasal
daripada bahasa Melayu Kuno yang juga merupakan asal daripada
bahasa Melayu Purba.
2.1.3 Kesimpulan Asal-Usul Bahasa Melayu
Berdasarkan pendapat Geldern tentang hasil kajiannya iaitu
kapak tua masih boleh diperdebatkan. Budaya kapak tua yang
diperbuat daripada batu sebenarnya bukan hanya terdapat di Asia
Tengah dan Nusantara.Budaya yang sama akan ditemui pada semua
masyarakat primitif sama ada di Amerika dan juga di Eropah pada
zaman tersebut. Lagi pula, secara kebetulan Geldern membuat
kajiannya bermula dari Asia kemudian ke Nusantara. Kesimpulan beliau
tersebut mungkin akan lain sekiranya kajian itu bermula dari Nusantara,
kemudian ke Asia Tengah.
Berbeza pula dengan kajian Kern berdasarkan bukti
Etnolinguistik memperlihatkan bahawa persamaan perkataan tersebut
hanya terdapat di alam Nusantara dengan pengertian yang lebih luas
dan perkataan tersebut tidak pula ditemui di daratan Asia Tengah.Ini
menunjukkan bahawa penutur bahasa ini tentulah berpusat di tepi
pantai yang strategik yang membuat mereka mudah membawa bahasa
tersebut ke barat, iaitu Madagaskar dan ke timur hingga ke Pulau
Easter di Lautan Pasifik.
Pendapat Marsden (1812) bahawa bahasa Melayu yang
termasuk rumpun bahasa Nusantara serumpun dengan rumpun bahasa
Mikronesia, Melanesia, dan Polinesia dengan induknya bahasa
Austronesia secara tidak langsung memperlihatkan adanya
kekerabatan dua bahasa tersebut yang tidak ditemui di Asia Tengah.
16
Penyebaran bahasa Austronesia juga terlihat hanya bahagian
pesisir pantai timur iaitu Lautan Pasifik, pantai barat, dan Selatan Asia
di kawasan Nusantara sahaja dan ia tidak masuk ke wilayah Asia
Tengah.
Kesamaan pembentukan kata di antara bahasa Melayu dengan
bahasa Polinesia yang dinyatakan oleh J.R. Foster dan kesamaan
struktur bahasa Melayu dengan struktur bahasa Kampuchea juga
memperlihatkan bahawa bahasa yang berada di Asia Selatan dan Asia
Timur berbeza dengan bahasa yang berada di Asia Tengah. Jika kita
lihat rajah kekeluargaan bahasa akan lebih nyata lagi bahawa bahasa
di Asia Tengah berasal dari keluarga Sino-Tibet yang melahirkan
bahasa Cina, Siam, Tibet, Miao, Yiu, dan Burma.
Berdekatan dengannya agak ke selatan sedikit ialah keluarga
Dravida, iaitu Telugu, Tamil, Malayalam, dan lain-lain. Kedua-dua
keluarga bahasa ini berbeza dengan bahasa di bahagian Timur,
Tenggara,dan Selatan Asia, iaitu keluarga Austronesia.
2.2 Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu
Menurut Amat Juhari Moain (2006:27) , terdapat 5 zaman
perkembangan bahasa Melayu.Ini membuktikan bahawa bahasa
Melayu tersebar dan berkembang secara bertahap –tahap iaitu dari
zaman ke zaman.Lima zaman tersebut ialah zaman bahasa Melayu
Purba, Melayu Kuno, Melayu Klasik, Melayu Pramoden dan Melayu
Moden. Secara ringkasnya, berdasarkan pengklasifikasi zaman-zaman
perkembangan telah membuktikan bahawa bahasa Melayu
berkembang dan mempunyai sejarah penyebarannya.
2.2.1 Zaman Bahasa Melayu Purba
Bahasa Melayu Purba ialah bahasa Melayu yang wujud
pada zaman prasejarah.Bahasa ini dikatakan sedemikian kerana
tidak ada sejarah bertulis pada masa itu.
Manakala menurut Asmah Haji Omar, Bahasa Melayu
Purba dipercayai dituturkan oleh kelompok Melayu Deutro.
17
Mereka menggunakan bahasa ini dalam bentuk lisan. Oleh itu
Bahasa Melayu Purba tidak wujud dalam bentuk tulisan.
2.2.2 Zaman Bahasa Melayu Kuno
Menurut Abdul Rashid dan Amat Juhari Moain, (2006 :
27), bahasa Melayu Kuno bermula pada abad ke-4 Masihi.
Bahasa Melayu Kuno dikatakan bermula pada abad ke-4 Masihi
kerana terdapat beberapa bukti yang telah ditemui di Dong Yen
Chau di Teluk Tourane Vietnam yang diperkirakan bertarikh
pada abad ke-4 Masihi. Bahan bukti yang ditemui ialah sebuah
prasasti.
Berdasarkan maklumat daripada wikipedia bahasa
Melayu, bahasa Melayu Kuno wujud setelah menerima pengaruh
daripada India. Bahasa Melayu Kuno mencapai
kegemilangannya dari abad ke-7 hingga abad ke-13 pada
zaman kerajaan Sriwijaya sebagai lingua franca dan bahasa
pentadbiran. Mereka yang bertutur bahasa Melayu Kuno
merangkumi Semenanjung Tanah Melayu , Kepulauan Riau dan
Sumatera. Bahasa Melayu Kuno diterima ramai kerana terdapat
beberapa ciri yang boleh diterima oleh orang ramai. Antaranya
ialah bersifat sederhana dan mudah menerima pengaruh luar.
Bahasa Melayu Kuno juga dikatakan tidak terikat kepada
perbezaan susun lapis masyarakat. Sehubungan itu, bahasa
Melayu Konu juga mempunyai sistem yang lebih mudah
berbanding bahasa Jawa.
Terdapat juga teori yang mengkatakan bahawa
berlakunya perkembangan bahasa Melayu iaitu bahasa Melayu
Purba menjadi bahasa Melayu Kuno adalah melalui aktiviti
perdagangan.Buktinya ialah pada abad pertama, barulah
pedagang dari India belayar ke timur menuju Tiongkok dan
pedagang Tiongkok pula belayar ke barat menuju India.
Pelayaran dua hala ini mengharuskan mereka melalui Selat
Melaka. Lama-kelamaan pelabuhan yang ada di Kepulauan
18
Melayu ini bukan sahaja sebagai tempat persinggahan tetapi
menjadi tempat perdagangan pedagang India dan Tiongkok
seperti yang telah dirintis lebih awal oleh pedagang Arab.
Di samping itu juga para mubaligh terutama mubaligh
India turut datang ke Kepulauan Melayu ini untuk menyebarkan
agama Hindu. Kedatangan para pedagang dan penyebar agama
ini mengakibatkan bahasa Melayu Purba mendapat pengaruh
baru. Bahasa Melayu Purba ini kemudian dinamai sebagai
bahasa Melayu Kuno.
2.2.2.1 Pengaruh Bahasa Sanskrit dan Hindu dalam Bahasa Melayu Kuno.
Bahasa Melayu Kuno banyak dipengaruhi oleh
sistem bahasa Sanskrit. Ini adalah kerana kebanyakan
masyarakat Melayu ketika itu beragama Hindu dan
Bahasa Sanskrit telah menjadi bahasa bangsawan dan
mempunyai hierarki yang tinggi. Selain itu, sifat bahasa
Melayu yang mudah dilentur mengikut keadaan juga
antara penyebab bahasa asing seperti sanskrit diterima.
Ini boleh dibuktikan daripada pengaruh tulisan atau aksara
Pallava dan Devanagari yang datang dari India, kata-kata
pinjaman daripada bahasa Sanskrit, rangkai-rangkai kata
pinjaman daripada bahasa Sanskrit, dan fonem-fonem
Sanskrit.
Kesan daripada bahasa sanskrit ini menyebabkan
penambahan kosa kata Bahasa Melayu Kuno. Contoh
contoh perkataan yang diambil daripada Bahasa Sanskrit
adalah seperti syukasyitta, athava, karana, tatakala dan
sebagainya. Bahasa Melayu Kuno tidak mempunyai
pengaruh Parsi atau Arab.
19
2.2.2.2 Penggunaan Bahasa Melayu Kuno
Berdasarkan bahan bukti sejarah yang ditemui,
terdapat beberapa batu bersurat yang menggunakan
bahasa Melayu Kuno. Batu bersurat telah ditemui di
sekitar Sumatera dan Jawa yang memperlihatkan
penggunaan Bahasa Melayu kuno pada abad ke-7.
Tulisan yang digunakan ialah aksara
(alphabet) Pallawa iaitu sejenis tulisan yang berasal dari
selatan India. Antara batu bersurat tersebut ialah batu
bersurat Kedukan Bukit di Palembang, bertarikh
605 Tahun Saka, bersamaan dengan 683 Masihi. Tulisan
yang terdapat pada Batu Bersurat ini menggunakan
huruf Palava.
Batu Bersurat Talang Tuwo , bertarikh 606 Tahun
Saka, bersamaan dengan 684 M dan batu, Jawa Tengah
yang bertarikh 832 Masihi ditulis dalam huruf
Nagiri.Ringkasnya, penemuan batu bersurat ini
membuktikan bahawa bahasa Melayu Kuno wujud dan
digunakan oleh masyarakat.
2.2.2.3 Ciri-Ciri Bahasa Melayu Kuno
Bahasa Melayu Kuno mempunyai ciri-cirinya yang
tersendiri. Beberapa kajian telah dijalankan pada bahan
bukti iaitu batu bersurat. Tulisan yang terdapat pada batu
bersurat tersebut telah dikaji dari aspek bahasanya.
Berdasarkan kajian tersebut, bahasa Melayu jelas
memperlihatkan pengaruh bahasa Sanskrit, terutama dari
segi kata-kata pinjaman. Hal ini terjadi kerana pada waktu
itu bahasa Melayu tidak mempunyai kata-kata yang
sesuai untuk memperkatakan perkara-perkara dan
20
konsep-konsep baru yang dibawa dari kebudayaan asing.
Oleh itu bahasa Melayu terpaksa meminjam daripada
bahasa masyarakat yang membawa konsep-konsep baru
itu. Contoh contoh perkataan yang diambil daripada
bahasa Sanskrit adalah seperti syukasyitta, athava,
karana, tatakala dan sebagainya.
Bahasa Melayu itu kebanyakannya ditulis oleh raja.
Oleh itu dapat dibuat kesimpulan bahawa bahasa Melayu
kuno telah menjadi bahasa rasmi dan bahasa untuk
urusan pemerintahan di istana.Bahasa Melayu kuno juga
telah tersebar luas dan berfungsi sebagai lingua
franca.Selain itu bahasa Melayu kuno juga bersifat
kosmopolitan, keranan menerima pengaruh dari luar
terutama pengaruh bahasa Sanskrit.
2.2.3 Definisi Bahasa Melayu Klasik
Terdapat beberapa definisi yang telah diutarakan oleh
pengkaji bahasa .Antaranya ialah Asmah Hj.Omar (1985:33), “
bahasa abad ketiga belas dan ketujuh belas itu dinamakan
bahasa Melayu Klasik”.
Menurut Ismail Hussein (1984:24), “pembahagian yang
dibuat oleh adalah atas pertimbangan sejarah perkembangan
bahasa Melayu. Hal ini dapat dibahagikan mengikut zaman
politik Srivijaya, Majapahit, Melaka, dan sebagainya, pengaruh
kebudayaan seperti Hindu, Islam, dan Barat atau mengikut
zaman tulisan yang digunakan seperti tulisan Melayu Kuno yang
diambil dari India, tulisan Arab, dan akhir sekali tulisan Latin.
Contohnya pada zaman politik Srivijaya, masyarakatnya yang
beragama Hindu dan Buddha, menggunakan tulisan yang
dibawa dari India, sasteranya dipenuhi oleh cerita-cerita sastera
India dan bahasa Melayunya, dengan pinjaman kata-kata
Sanskrit.
21
2.2.3.1 Sejarah Bahasa Melayu Klasik
Doktor Zaitul Azma telah mengatakan bahawa
perkembangan bahasa Melayu Klasik mempunyai
perkaitan dengan perkembangan karya sastera.
Perkembangan kesusasteraan memberikan gambaran
tentang sejarah silam sesuatu bangsa dari segi
kebudayaan,dan keperibadian bangsa . Dalam masa yang sama bahasa Melayu Klasik
digunakan oleh pengarang untuk tujuan menghasilkan
sesebuah karya dalam bidang kesusasteraan,
ketatanegaraan, kebudayaan, kemasyarakatan dan
keagamaan. Seiring dengan kemunculan bahasa Melayu
Klasik, pengaruh Hindu dilihat mula hilang sedikit demi
sedikit sehinggalah ke abad ke-15.
Bahasa Melayu Klasik mula berkembang pada
abad ke -13 dan ke -14. Buktinya ialah penemuan
beberapa buah prasasti. Ketika itu juga bahasa Melayu
Klasik telah digunakan sebagai lingua –franca iaitu zaman
kerajaan Melayu Melaka. Penggunaan bahasa Melayu
Klasik ini jelas dalam aktiviit perdagangan dan
penyebaran agama Islam.
Bukti tentang penyebaran agama islam
menggunakan bahasa Melayu Klasik adalah penghasilan
kitab-kitab agama. Antara kitab yang dihasilkan ialah Furu’
Al-Masa’il oleh Syed Muhammad Daud Al-Fatani,dan
Sabil Al-Muhtadin oleh Syed Muhammad Arsyad Al-
Banjari .Kandungan kitab-kitab ini adalah mengenai
agama seperti al- Hadith, feqah, tafsir al-quran, tasawuf, di
samping sejarah, hikayat, hal ehwal haiwan, perdukunan,
22
perubatan Melayu, bintang dua belas, pentadbiran dan
pemerintahan, falsafah dan pengembaraan.
Secara ringkasnya bahasa Melayu Klasik meluas
dalam kalangan orang bukan Melayu dari kelompok Asia,
juga dalam kelompok orang Eropah dan Asia Barat yang
datang ke Asia Tenggara.
2.2.3.2 Permulaan Zaman Bahasa Melayu Klasik
Mengikut Dr. Zaitul Azma bt Zainon Hamzah, pada
abad ke -13 pengaruh agama Islam menjadi makin
dominan di Nusantara. Perkembangan agama Islam
membawa bersama-samanya bahasa Arab.
Zaman ini memperlihatkan kemasukan perkataan
Arab dan tulisan Jawi yang menggunakan huruf-huruf
Arab. Secara ringkasnya evolusi tahap kedua berlaku
kepada bahasa Melayu. Bahasa Melayu berkembang
dengan pesat melalui peminjaman perkataan Arab dan
Parsi. Di samping itu, bahasa Melayu juga mula
berkembang dengan bahasa-bahasa dari Barat seperti
Portugis, Inggeris, dan Belanda.
Menurut Ismail Hussein (1984:25), bahasa Melayu
Klasik bermula sekitar abad ke-13 dan ke-14. Tetapi
beliau menyebutnya sebagai zaman peralihan di seluruh
kepulauan Melayu dengan kedatangan agama Islam.
Bukti konkrit tentang bertapaknya Islam di Nusantara dari
sudut sejarah diperoleh pada tahun 1292 M sewaktu
Marco Polo melawat Sumatera Utara dan catatannya
tentang pengislaman Pasai.
Pada zaman peralihan dalam abad ke-13 dan ke-14
telah dijumpai beberapa prasasti dalam bahasa Melayu
yang ditulis menggunakan huruf India tetapi bahasanya
23
sudah terdapat pengaruh bahasa Arab. Di sini bermulanya
bahasa Melayu klasik.
Dalam masa yang sama bahasa Melayu Klasik
boleh ditandai dengan kemunculan dan keagungan
kerajaan Melayu Melaka. Bahasa Melayu menjadi medium
dalam pemerintahan, perhubungan, perdagangan, dan
penyebaran agama Islam.
Ketika itu juga bahasa Melayu mendapat tulisan
baru, iaitu tulisan Jawi, iaitu dengan meminjam dan
menyesuaikan abjad bahasa Arab. Sebelumnya, pada
tahap bahasa Melayu Kuno, bahasa Melayu
menggunakan dua jenis tulisan, iaitu tulisan rencong dan
lampung yang tidak terpengaruh oleh tulisan dari India
walaupun bahasa Sanskrit sudah bertapak di Nusantara.Tulisan
yang disesuaikan dengan tulisan Pallava dan Nagiri seperti
yang terdapat pada batu-batu bersurat antara abad ke-7
hingga abad ke-14.
2.2.3.3 Perkembangan Bahasa Melayu Klasik
Kedatangan pengaruh agama Islam dan bahasa
Arab,telah menyebabkan bahasa Melayu melangkah
setapak lagi dengan satu lagi tulisan, iaitu tulisan Jawi.
Bahasa Melayu Klasik mula pada abad ke-16 sampai pula
pengaruh dari Barat dengan kedatangan penjajah dari
Eropah seperti Portugis, Belanda, dan Inggeris. Sekali lagi
bahasa Melayu bertembung dengan bahasa dan
kebudayaan yang baru yang turut mempengaruhi bahasa
Melayu.
Amat Juhari Moain ( 1992:1062) tulisan rumi mula
digunakan dengan penggunaan yang pertama dalam
bahasa Melayu oleh David Barbosa pada tahun 1516
Masihi setelah Melaka ditawan oleh Portugis, kemudian
pada tahun 1521 Masihi seorang pengembara Itali,
24
Antonio Pigfafetta membuat catatan perkataan Melayu
dalam tulisan rumi dengan padanannya dalam bahasa
Itali.
Dengan senario itu, bahasa Melayu Klasik
mencakup zaman antara abad ke-14 hingga abad ke-19,
dengan abad ke-12 dan ke-13 sebagai zaman peralihan
antara tahap bahasa Melayu Kuno dengan tahap bahasa
Melayu klasik. Bahasa Melayu klasik dapat disimpulkan
sebagai bahasa yang digunakan dalam kesusasteraan,
pemerintahan dan undang-undang, agama, sejarah,
perdagangan, dan perhubungan iaitu budaya dan
kemasyarakatan.
Ringkasnya kosa kata daripada bahasa Arab
banyak digunakan. Penggunaan bahasa Melayu dapat
dilihat dalam beberapa buah karya seperti Hikayat Raja-
raja Pasai, Misa Melayu, Sejarah Melayu, Hikayat Hang
Tuah, Hikayat Negeri Johor dan banyak lagi karya yang
ditulis dalam tulisan Jawi.
2.2.3.4 Zaman Kegemilangan Bahasa Melayu Klasik
Berdasarkan bahan yang di akses, didapati ada tiga
zaman kegemilangan bahasa Melayu Klasik. Antaranya
ialah zaman kerajaan Melaka, Acheh dan zaman kerajaan
Johor –Riau. Ketika zaman tersebut terdapat beberapa
orang tokoh penulis. Buktinya ialah pada zaman kerajaan
Acheh. Antara tokoh penulis yang penting ialah Hamzah
Fansuri, Syamsuddin al-Sumaterani, Syeikh Nuruddin al-
Raniri dan Abdul Rauf al-Singkel.
2.2.3.5 Ciri-Ciri Bahasa Melayu Klasik
Dari Wikipedia bahasa Melayu Klasik, telah
menyatakan beberapa ciri-ciri bahasa Melayu Klasik.
Namun demikian cirri-ciri yang dinyatakan adalah lebih
25
mencirikan bahasa Melayu Klasik dari aspek perubahan
dari segi kosa kata, struktur ayat dan tulisan. Antara ciri –
ciri tersebut ialah ayat yang panjang, berulang, dan
berbelit-belit. Ayat yang digunakan kebanyakkannya ialah
ayat pasif dan songsang.Ketika itu juga banyak
menggunakan laras bahasa istana.
Manakala terdapat perbezaan dalam
mengklasifikasi ciri-ciri bahasa Melayu Klasik bagi Dr.
Zaitul Azma bt Zainon Hamzah. Beliau telah
membahagikan ciri tersebut kepada beberapa aspek iaitu
aspek sistem tulisan,kosa kata dan tatabahasa.
Dr. Zaitul Azama mengatakan bahawa dalam
bahasa Melayu Klasik terdapat penggunaan kata pangkal
ayat yang agak klise atau usang. Penggunaan kata
pangkal ayat ini agak meluas. Contoh kata pangkal
adalah seperti "syahadan", "maka", "alkisah", "hatta",
"arakian", "kata sahibul hikayat", "maka, tatkala" dan
"adapun. Kata-kata seperti itu bukan sahaja digunakan
untuk memulakan sesuatu perenggan, malah digunakan
juga pada awal ayat-ayat dalam perenggan. Penulisan
dalam bahasa Melayu moden tidak memperlihatkan
penggunaan kata pangkal ayat yang sedemikian.
Manakala dari aspek struktur ayat pula, bahasa
Melayu Klasik agak berbeza dengan bahasa Melayu
Kuno kerana struktur ayatnya panjang-panjang, berulang-
ulang dan berbelit-belit.Terdapat juga gabungan
beberapa ayat tunggal yang dicantumkan dengan
menggunakan kata-kata hubung yang tertentu,
terutamanya "dan" dan "atau" ataupun dengan
menggunakan tanda koma dan tanda koma bertitik
sahaja. Contoh ayat bahasa Melayu Klasik seperti ayat
26
berikut “Maka apabila dibawalah akan mereka itu ke
penghadapan Tajul Muluk, demi terpandang akan anak si
peladang itu, mesralah ke dalam hatinya, diberinya wang
yang tiada berhisab banyaknya serta disuruh perbela akan
dia baik-baik”.
Dalam bahasa Melayu Klasik juga, terdapat
perubahan dari aspek bentuk ayat yang digunakan.
Bentuk ayat yang lebih lumrah digunakan, ialah bentuk
ayat pasif, iaitu bentuk ayat yang lebih mengutamakan
objek pelaku atau subjek. Sebagai contoh, “Hatta
datanglah kepada suatu hari maka Hamzah dan Umar
Umayyah dibawanya oleh Khoja Abdul Mutalib kepada
mualim ……”
Selain itu, dalam bahasa Melayu Klasik juga
banyak menggunakan partikel “pun”dan “lah”.Contoh
perkataan yang digandingkan dengan partikel ialah seperti
“adapun, bertitahlah,dan berebutlah”. Manakala contoh
penggunaan partikel dalam ayat pula ialah seperti berikut
““Maka Bendahara pun hairanlah kalam raja seperti
dikhatankan orang rupanya” dalam Sejarah Melayu.
Sehubungan itu terdapat pengaruh daripada
beberapa bahasa lain dalam bahasa Melayu Klasik kerana
di kepulauan Melayu ketika itu bahasa Arab dan Sanskrit
bertapak kukuh lantaran aktiviti perdagangan dan
penyebaran agama islam.Contoh penggunaan bahasa
Arab ialah “Allah Taala, makhdum, mualim daulat,
wallahualam, takzim. Bagi bahasa Sanskrit pula ialah
“dosa,pahala,dan raja” . Bahasa Melayu Klasik juga
menerima fonem Arab seperti ‘kh’, ‘dz’, dan ‘sy’. Contoh
perkataan seperti “khamis, zakat, syarat”.
27
Menurut Dr. Zaitul Azma bt Zainon Hamzah,
bahasa Melayu klasik lebih bersifat "bahasa istana". Ini
amat ketara dari segi penggunaan perkataan dan sistem
panggilannya. Contohnya ialah ‘sembah, beta, titah,
berangkat, dan gering.” Penggunaan ini adalah
disebabkan kebanyakan hasil penulisan bahasa Melayu
klasik adalah dalam bentuk karya sastera, yang
menceritakan kisah dan peristiwa yang dialami oleh
kalangan raja di istana.
Bahasa melayu Klasik juga lebih banyak
menggunakan kiasan dan perbandingan serta
penggunaan laras bahasa puisi, seperti pantun, syair,
seloka dan gurindam dalam karya prosa. Buktinya ialah
terdapat banyak dalam hikayat-hikayat Melayu lama.
Mungkin disebabkan oleh sifat sastera Melayu klasik itu
sendiri, yang pada asalnya dalam bentuk lisan dan
penggunaan unsur-unsur tersebut dikatakan dapat
menghidupkan suasana penceritaan.
2.2.4 Zaman Bahasa Melayu Pramoden
Menurut Amat Juhari dan Abdul Rashid Melebek ( 2006 :
32 ), bahasa Melayu Pramoden bermula pada abad ke -19.
Buktinya ialah kedatangan pendatang luar ke Asia Tenggara
untuk menguasai Asia Tenggara.Pendatang bangsa barat ini
bukan sahaja menguasai ekonomi, tetapi politik. Bagi
mengukuhkan kedudukan di tanah Melayu, mereka telah
mengkaji bahasa dan budaya pribumi. Hasil kajian ini telah
mewujudkan pusat-pusat pengajian tentang bahasa, sastera dan
budaya pribumi terutama Melayu. Manuskrip-manuskrip Melayu
dan bahan-bahan tinggalan sejarah,budaya dan sastera Melayu
telah dikumpulkan di perpustakaan- perpustakaan barat ini.
Dalam masa yang sama,perkataan-perkataan daripada
bahasa barat seperti Inggeris dan Belanda mula meresap ke
28
dalam bahasa Melayu. Proses ini berlaku secara sedikit demi
sedikit. Kesan penyerapan bahasa ini telah mengakibatkan
kegiatan penulisan Melayu mula menggusur dari istana-istana
raja seperti dalam zaman bahasa melayu Klasik ke dalam
masyarakat umum.Dengan kata lain, kegiatan penulisan dalam
bahasa Melayu sudah mula memasyarakat dan merakyat.
Zaman bahasa Melayu Pramoden ini juga, terdapat
banyak hasil penulisan seperti buku “Sejarah Melayu, Taj al-
Salatin, Hikayat Abdullah dan lain-lain.Selain itu, zaman ini turut
mencetak banyak kitab –kitab agama di Asia Tenggara. Abdul
Rashid Melebek (2006 : 33 ) juga mengatakan bahawa
berlakunya beberapa peristiwa pada abad ke -19. Antaranya
ialah pertembungan budaya Melayu dengan Barat,
perkembangan teknologi cetak ,serta perkembangan
perhubungan yang lebih mudah telah menjadikan bahasa
Melayu terdedah kepada pengaruh Barat.Oleh yang
demikian,perkembangan ini bagaikan wahana yang
menyebabkan bahasa Melayu diresapi oleh unsur-unsur Barat
sehingga berlaku beberapa perubahan pada bahasa Melayu.
2.2.5 Zaman Bahasa Melayu Moden
Berdasarkan laman web wikipedia dan tutor, telah
menyatakan bahawa zaman bahasa Melayu Moden telah mula
pada abad ke-19 iaitu setelah kedatangan penjajah Eropah
seperti Portugis, Belanda dan Inggeris. Hasil karangan Munsyi
Abdullah dianggap sebagai permulaan zaman bahasa Melayu
moden.Sebelum penjajahan British, bahasa Melayu mencapai
kedudukan yang tinggi, berfungsi sebagai bahasa perantaraan,
pentadbiran, kesusasteraan, dan bahasa pengantar di pusat
pendidikan Islam. Selepas Perang Dunia Kedua, British merubah
dasar menjadikan bahasa Inggeris sebagai pengantar dalam
sistem pendidikan. Namun semasa Malaysia mencapai
29
kemerdekaan, Perlembagaan Persekutuan Perkara 152 telah
menetapkan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan.
Buktinya ialah dalam Akta Bahasa Kebangsaan
1963/1967 menetapkan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi
negara. Selain itu, dalam Laporan Razak 1956 juga telah
mencadangkan bahasa Melayu sebagai pengantar dalam sistem
pendidikan negara.
Manakala menurut Amat Juhari (2006 : 34 ) bahasa
Melayu berubah sedikit demi sedikit untuk menuju ke bentuk
yang baharu iaitu bahasa Melayu Moden.Peluang ini cerah
apabila mencecah ke abad ke-20. Buktinya ialah negeri-negeri
dan kesultanan melayu tetap menggunakan bahasa Melayu
dalam urusan pemerintahan negerinya terutamanya yang
berkaitan dengan adat istiadat Melayu dan agama Islam. Ketika
itu juga sekolah-sekolah Melayu juga dibuka dengan lebih
banyak lagi sama ada dalam pemerintahan Inggeris mahupun
yang dalam pemerintahan Belanda.
Sehubungan itu, dari aspek media perkembangan bahasa
Melayu pula, seperti syarikat percetakan telah banyak didirikan.
Maka banyak buku,majalah, jurnal dan akhbar berbahasa
Melayu yang dicetak di tanah jajahan Inggeris dan Belanda di
Asia Tenggara. Situasi ini telah menyebabkan bahasa Melayu
secara langsung menjadi bahasa perantaraan di Asia Tenggara.
Pada tahun 1957, bahasa Melayu telah menjadi bahasa
kebangsaan dan salah satu bahasa rasmi negara Malaya
Merdeka. Manakala pada tahun 1967, bahasa Melayu telah
menjadi bahasa rasmi tunggal bagi negara Malaysia.Bagi
meningkatkan penggunaan bahasa Melayu banyak akhbar,
buku, majalah dan jurnal berbahasa Melayu diterbitkan sama
ada di Malaysia, Indonesia dan Singapura terutamanya selepas
Perang Dunai Kedua.
30
Lantaran itu, pelbagai usaha telah dijalankan bagi
memajukan bahasa serta menigkatkan kemampuannya dalam
menghadapi zaman moden. Antara langkah yang dijalankan
untuk memodenkan bahasa Melayu ialah perancangan korpus
bahasa Melayu.Perancangan korpus ini telah diterajui oleh
Pakatan Belajar –Mengajar Pengetahuan Bahasa. Mereka
memulakan perancangan korpus bahasa iaitu dengan menyusun
panduan ejaan,kamus,tatabahasa ,tanda-tanda bacaan,surat
kiriman,dan peristilahan.
Sejurus selepas itu muncullah badan perancangan
daripada persatuan dan lembaga yang dikelolakan oleh kerajaan
seperti Dewan Bahasa dan Pustaka. Dengan adanya usaha-
usaha ini maka dapat diatur dan dibakukan sistem
ejaan,peristilahan ,tatabahasa,perkamusan,sebutan ,laras dan
lain –lain yang berkaitan dengan bahasa Melayu.Bagi
mengukuhkan usaha-usaha ini maka berbagai-bagai kongres
dan seminar tentang bahasa dan sastera Melayu telah
diadakan.Contohnya ialah Kongres Bahasa dan Persuratan
Melayu dimulai pada tahun 1952 hingga 1984 iaitu Kongres yang
keempat.
Kesimpulannya,dengan adanya kegiatan-kegiatan
seumpama di atas ini, maka bahasa Melayu terus melonjak naik
kemampuannya sehingga menjadi bahasa moden yang
digunakan sebagai bahasa pengantar di institusi pengajian
tinggi, dan tulisan ilmiah.
3.0 Sejarah Kedatangan Islam dan Tulisan Jawi
Hubungan antara bangsa Arab dengan umat Melayu telah bermula
sejak sebelum kedatangan Islam lagi menerusi aktiviti perdagangan. Sesudah
Islam menjadi agama pegangan orang Melayu, hubungan itu menjadi semakin
erat. Orang Arab yang datang bermukim di Alam Melayu bertambah ramai.
Setengahnya datang untuk berniaga manakala yang lain untuk berdakwah.
31
Demikian juga orang Melayu yang pergi ke Tanah Arab; kebanyakan mereka
bertujuan untuk mengaji agama (Hamdan 1999: 1).
Syed Naquib al-attas (1969 :11) menyebut tentang catatan pengembara
Cina yang menyatakan bahawa pada tahun 55 Hijrah 672 Masihi sudah ada
penempatan orang Islam di Sumatera Timur.Beliau menyatakan sedemikian
kerana kemungkinan perpindahan orang Islam yang sudah bermastautin di
negeri China sejak abad pertama akibat daripada kekacauan politik yang
berlaku di China pada zaman Raja Hi-Tsung.
Menurut Fatimi (1963:69) dan S.M.N. al–Attass (1969 :11) orang Islam
yang berpindah dari Canton telah turun ke Selatan dan menubuhkan
kawasan-kawasan penempatan di Kalah Kedah pada sekitar tahun 878 Masihi
dan di Palembang.Penempatan yang sama berlaku di tempat lain seperti yang
dibuktikan oleh peninggalan dan inskripsi Jawi di Champa,Kampuchea
bertarikh 431 Hijrah 1039 Masihi .
Othman Mohd.Yatim dan Abdul Halim Nasir (1990:12-16) juga telah
menyatakan terdapat penemuan inskripsi bertarikh 419 Hijarah 1020 Masihi di
Permatang Pasir Pekan Pahang dan 440 Hijrah 1048 Masihi di Brunei.
Sehubugan itu Omar Bin Awang (1985:189) juga bersetuju tentang
kehadiran orang Islam di Asia Tenggara pada abad kelapan Masihi lagi
dengan memetik G.R Tibbets (1957: 37) yang mengatakan bahawa kehadiran
pedagang-pedagang Islam di pelabuhan-pelabuhan China,tentu sekali
menunjukkan bahawa mereka juga telah melawat dan berdagang di Asia
Tenggara.Selain itu ialah bukti kedatangan Islam ialah penemuan tiga duit
syiling kerajaan Abbasiyah zaman Khalifah al-Mutawakkil di
Kedah,membuktikan kegiatan perdagangan dan kehadiran orang Islam di
Kepulauan Melayu, ( Omar Awang, ibid:190)
Menurut Wan Azmi ( 1980 : 144) di Kelantan telah ditemui wang emas
yang tertulis tarikh 577 H/116 M dan tulisan Arab “ al-julus Kelantan” yang
bermaksud “menduduki Kelantan” dan tertulis “al-Mutawakkil” pada satu muka
lagi iaitu gelaran rajanya yang bermaksud “yang bertawakal kepada Allah”,
32
menunjukkan sudah tertubuh satu kerajaan Islam yang pertama di
Semenanjung Tanah Melayu dalam pertengahan yang kedua abad ke-12 M.
Secara ringkasnya,kedatangan Islam bukan sahaja agama dan
kepercayaan masyarakat di Kepulauan Melayu berubah,tetapi aspek-aspek
budaya yang lain turut berubah. Implikasi yang amat besar dalam
perkembangan bahasa Melayu akibat daripada proses pengislaman ialah
penggunaan dan adaptasi skrip Arab sehingga menjadi skrip Jawi untuk
mengeja bahasa Melayu.
3.1 Asal – Usul Kata Jawi
Tulisan Melayu huruf Arab atau sekarang ini dikenal dengan
nama tulisan Jawi, seperti yang telah disebutkan sebelum ini, telah
digunakan sejak kedatangan Islam. Nama “Jawi” itu berasal daripada
kata nama bahasa Arab “Jawah”. Apabila dijadikan kata kata adjektif
“Jawah” menjadi “Jawi”.Perkataan “Jawah” atau “Jawi itu besar
berkemungkinan besar berasal daripada perkataan “Javadwipa”, iaitu
nama bagi daerah Asia Tenggara pada zaman purba. Buktinya Ibnu
Battutah dalam bukunya al-Rihlah menggelar nama Sumatera sebagai
al-Jawah. Bagi orang Arab bahagian kata “Java” sahaja yang diambil,
sedangkan “dwipanya” ditinggalkan. Kata “Jawa” ini digunakan untuk
merujuk ke seluruh daerah Asia Tenggara.
Penduduknya juga dinamakan dengan menggunakan kata itu
juga, atau dalam bentuk kata adjektifnya menjadi “Jawi”. Oleh itu, kata
Jawah atau Jawi merujuk kepada semua bangsa dan kaum yang
menjadi peribumi di Asia Tenggara; bukan hanya kepada orang Jawa
iaitu penduduk yang berasal dari Pulau Jawa. Jawah atau Jawi merujuk
kepada seluruh rumpun bangsa Melayu, Campa, Patani, Aceh, Jawa,
Minangkabau, Mandailing, Sunda, Bugis, Banjar, Lombok, Filipino
mahupun yang lain. Oleh sebab inilah, maka para ulama dari Asia
Tenggara sering membubuh nama al-Jawi sebagai laqab, pada hujung
nama mereka sekalipun mereka terdiri daripada suku bangsa berlainan
seperti Syeikh Abdul Rauf al-Fansuri al-Jawi, Syeikh Abdul Samad al-
Falimbani al-Jawi, Syeikh Daud al- Fatani al-Jawi dan lain-lain.
33
Selain itu, kata Jawi digunakan juga untuk ungkapan-ungkapan
seperti bahasa Jawi, masuk Jawi dan bangsa Jawi. Sampai kini orang-
orang Vietnam menamakan orang di Kepulauan Nusantara sebagai
orang Jawa (Amat Juhari Moin 1996: 17).
3.2 Kemunculan Skrip dan Istilah Jawi
Istilah “tulisan Jawi” hanya dikenal di Malaysia, Singapura,
Thailand Selatan dan Negara Brunei Darussalam. Di Indonesia tulisan
ini terkenal dengan nama “tulisan Melayu Huruf Arab” atau “tulisan
Melayu Arab”. Penggunaan jawi digunakan di banyak tempat di Asia
Tenggara. Tulisan Jawi bukan hanya digunakan oleh orang Melayu
untuk bahasa Melayu tetapi juga oleh suku-suku bangsa Melayu yang
lain. Antara suku bangsa Melayu yang menggunakannya ialah Campa
di Indo-China, Patani di selatan Thailand, Jawa, Banjar, Bugis, Aceh,
Minangkabau, Bengkulu dan juga lain-lain.
Bagi tulisan Jawa yang menggunakan huruf Arab dikenal dengan
nama atau tulisan Pegon, yang sekarang ini masih dipakai atau
digunakan untuk menulis kitab-kitab terutama yang digunakan di
pesantren-pesantren di Jawa. Contohnya ialah kitab Tafsir al-Ibriz dan
al-Munjiyat bahasa Jawa (Amat Juhari Moain 1996: 18).
Manakala menurut Russels Jones ( 1983:125) skrip Arab mula
diadaptasikan sebagai skrip untuk mengeja bahasa Melayu dibuat
selepas abad ke-7 H. Buktinya ialah berdasarkan kajian Fatimi
(1963:50) yang membuktikan penggunaan skrip Arab untuk mengeja
teks bahasa melayu terdapat pada batu Bersurat Terengganu yang
bertarikh 702 H/1303 M.
Mengikut Omar Awang (1985:190), skrip Arab yang
diadaptasikan oleh bahasa Melayu dikenal dengan nama skrip
jawi.Tidak diketahui siapa yang memberikan nama jawi kepada skrip
itu, namun Omar Awang telah memetik keterangan dalam kamus
R.J.Wilkinson (1959:452), perkataan Jawi dalam bahasa Melayu
digunakan untuk pokok Jawi-Jawi atau jejawi dan juga beras Jawi yang
34
berbeza dengan beras pulut serta makna lembu atau kerbau dalam
bahasa Minangkabau. Ringkasnya pendapat ini langsung tidak
menyebut perkaitan nama Jawi dengan tulisannya.
Omar Awang seterusnya menegaskan kemungkinan perkataan
Jawi berasal daripada perkataan Arab al-Jawah. Beliau mengatakan
sedemikian kerana kata tersebut pernah digunakan dalam catatan Arab
yang tertulis sebelum pertengahan abad ke-14 M untuk menamakan
Sumatera. Contohnya ialah Yaqut dalam “Mu’jam al-Buldan, Abu al-
Fida’ dalam Taqwin al-Buldan dan Ibn Batutah dalam “Rihlat Ibn
Batutah”. Fakta ini mempunyai perkaitan iaitu menunjukkan satu
kemungkinan yang kuat bahawa skrip ejaan yang digunakan oleh orang
Sumatera, iaitu penduduk al-Jawah yang beragama Islam dan
menggunakan bahasa Melayu.
Pendapat yang terakhir ialah Jawi itu bermakna Melayu,
misalnya dalam ungkapan “Jawikannya” yang bermaksud “terjemahkan
ke dalam bahasa Melayu iaitu tentunya dalam tulisan jawi, Wilkinson.
3.3 Penggunaan Tulisan Jawi
Menurut Amat Juhari Moain (1996) tulisan Jawi telah digunakan
oleh orang Melayu dalam berbagai-bagai jenis lapangan dan kegiatan
penulisan. Bahkan untuk kesenian juga tulisan ini digunakan, iaitu pada
seni khat bagi menghiasi mihrab, di dinding dalam masjid, batu nisan
dan seumpamanya. Dalam sejarah yang lalu tulisan Jawi telah
digunakan untuk beberapa perkara seperti prasasti atau batu bersurat.
Contohnya prasasti Terengganu yang telah ditemui di Sungai Tersat,
Kuala Berang, Hulu Terengganu.
Selain prasasti, tulisan jawi juga digunakan pada batu hidup dan
batu nisan.Tulisan jawi telah ditemui pada batu hidup di Pangkalan
Kempas Negeri Sembilan.Manakala bagi batu nisan pula terdapat di
berbagai-bagai tempat bekas beridirnya kerajaan –kerajaan Islam pada
zaman silam.
35
Penggunaan tulisan semakin meluas. Buktinya ialah pada mata
wang. Tulisan jawi yang digunakan pada mata wang terutamanya wang
emas dan perak. Pada mata wang ini diukir nama raja Melayu yang
memerintah dengan menggunakan tulisan jawi seperti nama Sultan
Muzaffar Shah,Mansur Shah dan lain-lain.
Sehubungan itu, dari aspek perhubungan rasmi, tulisan jawi
digunakan dalam penulisan surat rasmi.Contohnya ialah surat kiriman
antara raja. Kaedah ini bukan sahaja dilakukan oleh raja Melayu tetapi
juga raja-raja di tempat lain seperti raja Melayu dengan Portugal, raja
Melayu dengan raja Inggeris atau raja-raja lain.Penggunaan tulisan jawi
termasuklah dalam surat-surat perjanjian antara raja dan negara di
Alam Melayu.
Pada zaman dahulu kegiatan penulisan giat dijalankan. Buktinya
ialah kewujudan kitab dan buku. Kitab dan buku yang ditemui
kebanyakkannya terdapat dalam bentuk manuskrip yang bertulis
tangan dan cap batu.
Berdasarkan sejarah sememangnya terbukti kedatangan para
pedagang ke tanah Melayu.Bagi urusan perniagaan dan perdagangan
ini bahasa dan tulisan yang digunakan adalah sama iaitu tulisan jawi.
Bukti ialah beberapa catatan pemilikan dan perdagangan terutama di
pelabuhan dan kapal-kapal perdagangan.
Kedatangan para pedagang dan penjajah telah mengubah
suasana di tanah Melayu. Antara ialah kemajuan yang telah dicapai
berlandaskan pengaruh yang masuk ke tanah Melayu.Contohnya ialah
pihak penjajah yang telah memperkenalkan teknologi
mencetak.Dengan mengaplikasikan teknologi ini maka berkembanglah
bahasa dan tulisan.Buktinya ialah banyak pencetakan surat khabar dan
majalah seperti surat khabar Alamat Lankapuri, Majalah Bustan Arifin,
surat khabar Jawi Peranakan dan majalah al-Imam.
4.0 Sejarah Perkembangan Pengistilahan
36
Pembinaan istilah Bahasa Melayu bermula di Dewan Bahasa dan
Pustaka pada tahun 1957. Jawatankuasa Istilah, jawatan dan jabatan
ditubuhkan untuk mencipta nama jabatan dan jawatan kerajaan yang
digunakan di seluruh Tanah Melayu. Jawatankuasa ini telah mengadakan
sesi kerja kali pertamanya pada 15 Januari 1957. Hasilnya buku Istilah
Jawatan dan Jabatan telah diterbitkan pada tahun 1960 dan terciptalah 2514
istilah baru. Kerja peristilahan secara terancang atau sistematik bermula pada
tahun 1975.
Dewan Bahasa dan Pustaka menerbitkan buku Pedoman Umum
Pembentukan Istilah Bahasa Melayu (PUPIBM) hasil kerjasama kebahasaan
Malaysia Indonesia menerusi Majlis Bahasa Indonesia Malaysia (MBIM).
Bahagian Peristilahan terus dipertanggungjawabkan untuk mengumpul,
membentuk, menggubal, memperbanyakkan istilah dan menerbitkan istilah
Bahasa Melayu dalam pelbagai bidang ilmu. Tanggungjawab tersebut
dilaksanakan dengan melantik ratusan profesional yang terdiri daripada
mereka yang mempunyai pengalaman dan kepakaran dalam bidang ilmu di
seluruh negara. Dianggap sebagai pakar bidang mewakili Institusi Pengajian
Tinggi, sektor swasta, sektor awam, dan sektor pendidikan negara.
Sehingga kini, Bahagian Peristilahan telah menerbitkan 207 daftar
glosari istilah dengan sejumlah 1002438-Istilah telah dibentuk dalam pelbagai
bidang. Penubuhan MABBIM di peringkat serantau juga turut
bertanggungjawab menyelaraskan sejumlah 123885 istilah ilmu pengajian
tinggi dan profesional untuk pengguna bahasa di ketiga-tiga negara anggota
MABBIM.
4.1 Peristilahan Bahasa Melayu
Proses menggubal kata-kata untuk bidang ilmu yang tertentu.
Peristilahan menjadi salah satu aspek penting dalam pembinaan
Bahasa Melayu. Istilah dan perkataan baharu dicipta untuk
memperkayakan kosa kata Bahasa Melayu. Kekurangan istilah
menjadi masalah pelaksanaan Dasar Pelajaran Kebangsaan pada
peringkat awal.
37
Menyedari akan keperluan dan kepentingan istilah ini, melalui
Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP), istilah-istilah dalam pelbagai
bidang ilmu telah digubal sebanyak mungkin untuk memenuhi
keperluan penggunaannya dalam bidang-bidang berkaitan.
Penggubalan istilah ini dilakukan melalui sistem Mesyuarat
Jawatankuasa Istilah yang ahlinya dilantik oleh DBP daripada pelbagai
Institusi Pendidikan Tinggi dan Pusat Pendidikan.
Walaupun peristilahan berkembang seiring dengan
perkembangan ilmu dan teknologi, tetapi peristilahan Bahasa Melayu
agak terkemudian daripada perkembangan ilmu dan teknologi itu
sendiri. Keadaan ini berlaku disebabkan penggubalan istilah dalam
Bahasa Melayu lebih merupakan penggubalan istilah sekunder.
Penggubalan istilah-istilah dalam Bahasa Melayu dilakukan dengan
menggunakan kaedah-kaedah tertentu seperti pinjam langsung, pinjam
suai dan pinjam terjemah. Dengan kaedah pinjam suai pula, istilah-
istilah asing dipinjam dengan beberapa penyesuaian, sama ada suai
bentuk penuh.
4.2 Konsep Dasar Dalam Pembentukan Istilah
Dalam pembentukan istilah terdapat beberapa konsep dasar
yang perlu diteliti sebelum membentuk sesuatu istilah baru. Antaranya
ialah takrif istilah,tataistilah dan tatanama,istilah dan kata
umum,morfem dan proses peristilahan.Istilah baru akan wujud jika
menepati konsep dasar tersebut. Ringkasnya pembentukan istilah
bukanlah sesuatu yang sewenang-wenangnya sebaliknya berdasarkan
konsep yang tertentu dan ini membuktikan pembentukkanya berkualiti
dan diterima sejagat.
4.2.1 Takrif Istilah
Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga, istilah boleh diertikan
sebagai perkataan atau rangkai kata yang mempunyai erti yang
jitu dalam sesuatu bidang ilmu pengetahuan,pekerjaan atau
kesenian.
38
Manakala dalam Buku Bahasa Melayu Tinggi pula
mengatakan bahawa istilah ialah kata atau gabungan kata yang
menerangkan makna, konsep, proses, keadaan atau ciri yang
khusus dalam bidang tertentu.
Berdasarkan maklumat yang diakses,istilah ialah kata
atau gabungan kata yang menerangkan makna, konsep, proses,
keadaan atau ciri yang khusus dalam bidang tertentu.
Contohnya cecair, hablur, inflasi, budaya, medan magnet,
metamofosis, dan lain-lain lagi.
Manakala dalam buku Pedoman Umum Pembentukan
Istilah Bahasa Melayu, istilah ialah kata atau frasa yang
mengungkapkan konsep khusus yang terdapat dalam sesuatu
bidang ilmu atau professional. Sesuatu istilah itu mempunyai
makna yang tepat bagi konteks bidangnya dan dengan itu dapat
diberi definisi yang tetap.
4.2.2. Tataistilah dan Tatanama
Tataistilah ialah kumpulan peraturan untuk membentuk
istilah ini termasuklah kumpulan istilah yang
dihasilkannya.Ringkasnya tataistilah merupakan kumpulan istilah
bagi satu-satu bidang tertentu yang dibentuk menurut peraturan-
peraturan yang ada.Misalnya, tataistilah matematik bermakna
kumpulan istilah matemtik yang ada yang telah dibentuk
berdasarkan sistem tertentu.
Tatanama ialah kumpulan peraturan yang menentukan
nama dalam bidang ilmu iaitu termasuklah kumpulan nama yang
dihasilkan.
4.2.3. Istilah dan Kata Umum
Istilah ialah kata yang penggunaannya dan maknanya
khusus pada bidang tertentu.Secara logiknya kata “istilah” itu
sendiri membawa pengertian penggunaan dalam konteks
39
khusus,tetapi ada juga istilah yang digunakan dalam konteks
umum.Keadaan ini berlaku apabila istilah tersebut digunakan
dengan kerap oleh masyarakat pengguna bahasa dan
penggunaannya itu tersebar melalui media massa.Contohnya
ialah kata “taqwa” merupakan istilah bidang keagamaan
Islam,tetapi sekarang ini kata berkenaan sudah digunakan
secara am dalam penggunaan bahasa sehari-hari.
Manakala kata umum ialah kata-kata biasa dalam bahasa.
Namun demikian, kata umum boleh menjadi istilah.
4.2.4 Morfem dan Proses Peristilahan
Menurut Nik Safiah Karim ( 2004:43) morfem ialah unit
atau unsur terkecil dalam bahasa yang mengandungi makna
atau fungsi nahu. Morfem peristilahan ialah kata akar dan
imbuhan yang digunakan dalam pembentukan istilah, Abdullah
Hassan ( 1986;191). Proses pembentukan istilah Bahasa
Melayu ialah pengimbuhan, penggandaan dan penggabungan
atau pemajmukan.
4.2.5 Bentuk Prototaip Peristilahan
Menurut Abdullah Hassan (1986:192) bentuk prototaip
peristilahan ialah bentuk yang dijadikan acuan atau dasar dalam
pembentukan istilah. Bentuk prototaip yang berasal daripada
bahas aklasik seperti Latin,Yunani dan Sanskrit ialah bahagian
kata yang menunjukkan ciri-ciri persamaan di antara beberapa
bahasa.Contohnya seperti Latin,Yunani dan Sanskrit ialah
bahagian kata yang menunjukkan ciri-ciri persamaan di antara
beberapa bahasa.Contohnya ialah “derhaka:bahasa Malaysia”,
“drohana :bahasa Sanskrit” dan “druhaka:bahasa Jawa Moden”.
4.3 Syarat –Syarat dalam Pembentukan Istilah
40
Berpandukan Pedoman Umum Pembentukan Istilah Bahasa
Melayu,terdapat beberapa syarat yang perlu dipatuhi dalam
pembentukan istilah. Antaranya ialah kata atau frasa yang dipilih
sebagai istilah adalah yang paling tepat untuk mengungkap konsep
yang dimaksudkan dan yang stabil dari segi maknanya dalam bidang
ilmu.
Sehubungan itu, kata atau frasa yang dipilih hendaklah yang
paling ringkas antara pilihan yang ada dan mempunyai rujukan yang
sama.Dalam masa yang sama haruslah mempunyai konotasi yang
baik, iaitu tidak berbau lucah atau boleh membawa implikasi buruk dari
segi agama,norma suku kaum dan hubungan antara bangsa.
Lantaran itu,dari aspek bunyi pula, kata atau frasa mestilah
memiliki bunyi yang sedap di dengar iaitu mempunyai ciri keindahan
bunyi atau eufoni. Kata dan frasa tersebut adalah dibentuk berdasarkan
kaedah yang diterima.
Kesimpulannya, syarat-syarat pembentukan istilah merupakan
salah satu garis panduan dalam membentuk istilah baru bagi
memastikan istilah yang dibentuk boleh diterima masyarakat dan
setaraf dengan istilah yang lain.
4.4 Sumber dan Inventori Istilah Melayu
Jika dilihat semula sejarah bahasa Melayu sememangnya tidak
dapat dinafikan penyerapan bahasa asing dalam bahasa Melayu. Boleh
dikatakan bahawa sejak dahulu lagi bahasa Melayu merupakan satu
sistem yang dalam pertumbuhan dan perkembangannya mengambil
manfaat daripada bahasa-bahasa lain sebagai sumber. Oleh yang
demikian istilah bahasa Melayu boleh diperoleh daripada tiga sumber
iaitu koasat kata umum bahasa Melayu, kosa kata umum bahasa
serumpun, dan kosa kata bahasa asing.
Kosa kata umum bahasa Melayu termasuklah bahasa Indonesia
serta dialek-dialek Melayu dan juga bahasa Melayu Klasik yang telah
menyerap perkataan daripada bahasa Arab, Sanskrit, Parsi dan lain-
41
lain.Manakala sumber bahasa –bahasa serumpun pula merujuk kepada
bahasa Melayu seperti bahasa Iban,Kadazan-Dusun,Jawa dan
sebagainya.
Merujuk kepada sejarah kedatangan pendatang ke tanah Melayu
,ketika itu penduduk di tanah Melayu turut menggunakan istilah bahasa
asing seperti istilah bahasa Inggeris dan bahasa Arab.Oleh yang
demikian, bahasa –bahasa ini juga dijadikan sebagai sumber
peristilahan. Bahasa Arab penting dalam pembentukan peristilahan
keagamaan, manakala bahasa Inggeris dalam bidang sains dan
teknologi.
Kesimpulannya, dalam pembentukan istilah terdapat konsep dan
syarat yang tersendiri bagi memastikan istilah yang dibentuk sesuai dan
tidak memberi implikasi negatif terhadap mana-mana pihak, serta
mempunyai perkaitan dengan sejarah bahasa Melayu iaitu sumber
istilah adalah berdasarkan bahasa Inggeris dan bahasa Arab.Ini adalah
berikutan kemasukan pendatang ke tanah Melayu pada zaman dahulu.
5.0 Sejarah Perkembangan Perkamusan
Berdasarkan sejarah perkembangan perkamusan, terdapat tiga jenis
kamus yang telah dihasilkan iaitu kamus awal yang hanya dikarang dalam
bentuk senarai kata dan istilah tertentu. Kemudiannya hasil usaha penambah
baikkan telah wujud kamus yang disusun bersama dengan deskripsi
tatabahasa bahasa Melayu dan kamus yang terakhir ialah kamus yang
dibentuk seperti yang terdapat pada masa kini.
Menurut Ibrahim Ahmad (1994 : 3), senario perkamusan Melayu boleh
dibahagikan kepada empat fasa utama iaitu berdasarkan jenis kamus yang
dihasilkan.Beliau menyatakan bahawa kamus pertama adalah kamus bahasa
Inggeris-Melayu yang disusun oleh Marsden pada tahun 1812.
Marsden (1812) dikatakan telah membawa perubahan dalam dunia
perkamusan Melayu kerana beliau telah mengaplikasikan penyusunan kamus
secara sainstifik dengan tujuan untuk kesedaran mengangkat martabat
bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu.
42
Mengikut Yusuf Hitam (1961:155) kamus yang disusun oleh Marsden
adalah kamus yang pertama disusun secara saintifik dengan sistem ejaan
rumi yang bentuknya berasaskan kerangka bahasa barat. Marsden juga telah
menngunakan konsep sejarah dalam penyusunan kamusnya.
Sehubungan itu, terdapat juga sarjana barat yang turut menyumbang
dalam sejarah perkamusan.Beliau ialah John Crawford. John Crawford (1852)
telah menyusun “A Grammar and Dictionary of Malay Language”.
Perkamusan terus berkembang. Buktinya ialah pada tahun 1875,
I’Abbe P.Favre telah menghasilkan “Dictionaire Malais-Francais”. Inilah satu-
satunya kamus bahasa Melayu-Perancis yang disusun oleh orang Perancis
bertujuan untuk membawa kesinambungan usaha-usaha Marsden dari aspek
penerapan prinsip sejarahnya.
Pada abad ke-20 dunia perkamusan telah mencapai kecemerlangan
akibat bermulanya perkembangan dunia percetakan pada awal abad ke -20
sehinggalah sekarang yang telah menghimpunkan pelbagai genre dan bidang
ilmu.Beberapa jenis kamus telah diterbitkan kerana penemuan mekanisme
kerja yang lebih canggih dan berkesan ini.
5.1 Sejarah Perkembangan Kamus Ekabahasa Melayu
Berdasarkan catatan sejarah,bentuk daftar kata bermula dengan
penyusunan kamus daripada jenis dwibahasa sebagai akibat keperluan
golongan orientalis dan pedagang melakukan aktiviti penyebaran
agama dan perdagangan.
A.Teeuw (1964) mendapati bahawa penyusunan kamus
dwibahasa bermula dalam bentuk daftar katabahasa Sanskrit-Melayu
Kuno pada abad ketujuh Masihi.Buktinya ialah penemuan 482 daftar
kata bahasa Melayu-Cina pada tahun 1403 hingga 1511.Jelas dan
nyata berdasarkan bukti ini, menunjukkan bahawa perkembangan
kamus ekabahasa Melayu tentunya lewat sedikit selepas bermulanya
penyusunan kamus dwibahasa.
43
Penyusunan kamus ekabahasa telah dimulai oleh sarjana Barat
dengan penyusunan “Dictionary of the Malay Tongue as Spoken in the
Peninsula of Malacca,the Island of Sumatra ,Java,Borneo,Pulo Pinang”,
susunan J.A Howison pada tahun 1801.Kamus ini lebih awal daripada
Onverp van een Maleisch Woordenbook eene Malaeische Spraakkunst
susunan H.Von de Wall pada tahun 1857.
Sehubungan itu, anak tempatan juga tidak ketinggalan dalam
penyusunan kamus. Raja Ali Haji telah menyusun “Kitab Pengetahuan
Bahasa” iaitu kamus longhat Melayu-Johor-Pahang-Riau-Lingga
Penggal yang Pertama. Kamus ini merupakan kamus ekabahasa
pertama yang pernah disusun oleh anak tempatan berbangsa Melayu
pada tahun1858.Kamus ini juga dianggap oleh para sarjana dan
pengkaji bahasa sebagai kamus ekabahasa Melayu yang tertua pernah
dihasilkan oleh orang Melayu.
5.2 Sejarah Perkembangan Kamus Ekabahasa Melayu di Malaysia
Sejarah perkembangan perkamusan Melayu ekabahasa yang
seimbang berlaku di Malaysia. Buktinya ialah “Kitab Benih Bahasa”
susunan Fadhil Jaafar pada tahun 1917 dianggap kamus yang pertama
pernah dihasilkan pada abad ke-20.Ini diikuti oleh penyusunan Kamus
al-Mahmudiah oleh Syed Mahmud Syed Abdul Kadiral-hindipada 1925.
Pada tahun 1935, Shamsuddin Yunos al-Haj juga telah
menyusun kamus Melayu.Perkamusan di Malaysia terus berkembang.
Terdapat banyak lagi kamus yang dihasilkan.Contoh kamus lain adalah
seperti Kamus Angkatan Baru,Kamus Am Bahasa Melayu dan Buku
Katan .
Dalam masa yang sama, Dewan Bahasa dan Pustaka telah
ditubuhkan. Kesan penubuhan ini telah menerbitkan beberapa buah
kamus ekabahasa.Contohnya ialah Kamus dewan pada tahun 1970
dan dicetak semula dengan edisi pertama dan kedua pada tahun 1984
dan 1989.Kamus Bahasa Malaysia Edisi Pelajar pula diterbitkan pada
tahun 1975.Ini diikuti Kamus Pelajar Bahasa Malaysia pada tahun
44
1987. DBP juga telah menerbitkan Kamus Rendah Dewan Bergambar
pada tahun 1989.
Selain usaha perbadanan sebagai usaha agen bahasa Melayu,
usaha persendirian terus menambah jumlah kamus ekabhasa.
Contohnya ialah Kamus Umum Bahasa Malaysia, susunan Yang Kui
Yee pada tahun 1972,Kamus Pelajar Federal oleh Mohd.Salleh Daud
pada tahun 1973 dan banyak lagi.
Ringkasnya, penyusunan kamus ekabahasa menjadi penting
dengan semangat menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa berdaya
saing dengan bahasa-bahasa maju yang lain sebagai bahasa ilmu.
5.3. Kamus Awal
Penerbitan kamus awal adalah terhad.Buktinya ialah kamus ini
hanya dikarang dalam bentuk senarai kata dan istilah yang tertentu
sahaja. Senarai kata yang pertama diketahui ialah senarai Melayu-Cina
yang dikatakan terkarang sebelum kurun ke-15. Senarai ini tertulis
dalam bahasa Cina.
Manakala senarai kedua yang ditulis oleh Pigafetta pada tahun
1521 menggunakan bahasa Melayu-Latin, dan menggunakan tulisan
Rumi. Senarai ketiga dikarang oleh Frederick de Houtman (1603)
dalam bahasa Belanda, juga mengandungi kata bahasa Malagasi.
Penerbitan kamus terus berkembang, namun mengambil masa
yang lama, buktinya tempoh dan jarak tahun penerbitanya. Contohnya
ialah Casper Wiltens dan Sebastian Danskearts telah menerbitkan
kamus Belanda-Melayu dan Melayu-Belanda pada tahun 1622.
Ringkasnya penerbitan kamus awal adalah bergantung kepada
istilah dan kata yang hanya diketahui oleh ahli bahasa.Pelbagai bahasa
yang digunakan dalam penerbitan kamus yang menunjukkan bahawa
penyerapan antara bahasa. Contohnya ialah kamus Belanda-Melayu,
Melayu-Latin dan Melayu-Cina.
5.4 Kamus dan Tatabahasa
45
Berdasarkan pola perkembangan perkamusan,penghasilan
kamus mula giat pada tahun 1521. Buktinya ialah William Marsden
telah menghasilkan kamus yang sangat penting pada tahun 1521.
Kamus ini penting kerana dianggap sebagai kamus pertama yang
sempurna. Marsden juga menulis sebuah kamus jilid lain pada tahun
yang sama, iaitu The Grammar of the Malayan Language dalam tulisan
Rumi dan Jawi.
Pada tahun 1701, Thomas Bowery telah menyusun sebuah
kamus Melayu-Inggeris yang mengandungi deskripsi tatabahasa.
Usaha ini berterusan dan pada tahun 1852, John Crawfurd telah
menghasilkan kamus yang diberi judul The Grammar and Dictionary of
the Malay Language.
Manakala Winstedt iaitu seorang tokoh tatabahasa Melayu
tradisional telah menyusun kamus pada tahun 1922, Hamilton tahun
1923, dan Swettenham pada tahun 1927. Seterusnya David Haex
menyusun sebuah kamus bertajuk Dictionarium Malaico-Latino et
Latinum-Malaicum pada tahun 1931.
Selepas tahun 1930-an, baharu muncul ahli perkamusan Melayu
seperti Shamsuddin Mohd. Yunus (1935), Mustapha Abdul Rahman
Mahmud (1940), Haji Abdul Hamid Ahmad (1941), Mohammad Haniff
(1955), Mohd. Shah Munji dan Abdullah Samad (1975), Farid Wajidi
(1959), Zainal Abidin Safarwan (1966), dan lain-lain lagi.
5.5 Kamus Moden
Penerbitan kamus moden adalah setelah wujudnya jawatan
kuasa dan badan yang telah dipertanggungjawabkan iaitu Dewan
Bahasa dan Pustaka.Penghasilan kamus moden ini membuktikan
usaha yang giat oleh pihak Dewan Bahasa dan Pustaka. Buktinya ialah
terdapat tiga jenis kamus moden yang telah diterbitkan iaitu kamus
ekabahasa, kamus dwibahasa dan kamus pancabahasa.
Kamus ekabahasa adalah kamus yang disediakan dalam satu
bahasa sahaja. Contohnya ialah kamus bahasa Melayu. Manakala
46
kamus dwibahasa pula ialah kamus yang memuatkan 2 bahasa.
Contohnya ialah kamus bahasa Melayu dan bahasa Inggeris.
Berdasarkan contoh kamus yang telah diterbitkan dapatlah disimpulkan
bahawa penjenisan kamus adalah berdasarkan bahasa.
5.6 Definisi Kamus
Mengikut The American College Dictionary (1960:36), kamus
ialah buku yang berisi pilihan kata sesuatu bahasa atau sesuatu kelas
kata khusus, biasanya disusun mengikut abjad dengan penjelasan
makna serta maklumat lain dinyatakan atau dilahirkan dalam bahasa
yang sama atau dalam bahasa yang lain.
Kamus juga dimaksudkan sebagai buku rujukan yang
memuatkan daftar kata atau gabungan kata dengan keterangan
pelbagai makna dan penggunaan dalam bahasa, biasanya mengikut
abjad ,Harimurti Kridalaksana, (1982:73).
5.7. Konsep Dasar dalam Perkamusan
Perkamusan merupakan bidang yang menerangkan makna
sesuatu istilah dan kata. Bidang ini penting kerana hasilnya dijadikan
panduan dalam bahasa. Oleh yang demikan terdapat tiga konsep
penting dalam penciptaan kamus,iaitu tipologi, leksikologi, dan
leksikografi.
5.7.1. Tipologi
Dari sudut bahasa tipologi bermaksud pengelompokan
bahasa berdasarkan ciri-ciri fonologi, nahuan atau leksikal untuk
menentukan jenisnya yang lalu daripada perkembangan sejarah,
Hartmann, (1972:243).
5.7.2. Leksikologi
Manakala leksikologi pula ialah ilmu untuk mempelajari
dan menganalisis kosa kata melalui perkembangan bentuk dan
47
makna dengan bantuan bidang etimologi iaitu kajian tentang
asal-usul kata tersebut.
5.7.3. Leksikografi
Bidang leksikografi merupakan bidang linguistik terapan
yang garapannya mencakupi teknik dan metodologi penyusunan.
Leksikografi juga adalah cabang leksikologi yang mengkaji
dasar dan kaedah penyusunan kamus, iaitu dari segi
pengumpulan data, pemilihan data, dan pengabjadan, di
samping penyusunan definisi dan pemberian makna.
5.8. Kesimpulan Perkembangan Perkamusan
Berdasarkan sejarah perkamusan ,dapatlah dirumuskan disini
bahawa pihak Dewan Bahasa dan Pustaka adalah pihak yang
bertanggungjawab dalam bidang ini. Justeru itu, pihak Dewan Bahasa
dan Pustaka juga tidak sewenang-wenangnya dalam menghasilkan
kamus, namun terdapat beberapa konsep yang perlu dipatuhi agar
kamus sesuai dengan jenisnya dan pengguna.
6.0 Sejarah Perkembangan Penterjemahan
Sejarah penterjemahan dikatakan bermula selepas penemuan bahan
sejarah. Buktinya ialah penterjamahan dilakukan selepas menemui batu
bersurat dua bahasa di Mesir iaitu ketika zaman Mesir Tua 3000 Masihi.
Pada abad ke-12 bersamaan 1100 Masihi, telah lahirnya kerajaan Moor
di Sepanyol. Kelahiran kerajaan ini berikutan kejayaan Tariq bin Ziyaid
menakluki Sepanyol.Ketika zaman kerajaan ini aktiviti penterjemahan telah
giat dijalankan.Buktinya ialah bahan bahasa Arab diterjemah ke bahasa-
bahasa Eropah. Terjemahan besar-besaran dari Tamadun Islam ke bahasa
Greek.
48
Dalam masa yang sama, turut ditubuhkan Sekolah Terjemahan Toledo,
Sepanyol . Penubuhan sekolah ini adalah bertujuan untuk menterjemah idea
Islam ke bahasa Greek. Penterjemahan ini adalah meliputi ilmu sains yang
diperolehi daripada Islam serta ilmu falsafah Islam.
Pada tahun 1522,penyebaran agama kristian turut berkembang.Ketika
ini,ilmu penterjemahan telah diaplikasikan untuk aktiviti keagamaan.
Contohnya ialah Martin Luther (1522) telah menterjemah kitab Injil ke bahasa
Afrika. Penterjemahan ini adalah untuk memudahkan penganut Kristian yang
berbahasa Afrika memahami agama tersebut. Kegiatan penterjemahan kitab
agama ini berterusan sehinggalah penterjemahan kitab Injil ke bahasa
Inggeris berdasarkan versi Jerman dan Perancis.
Tyler (1790) berpendapat, “Terjemahan yang baik itu dapat dirasai oleh
pembaca seolah- olah karya itu karya asli.” Sehubungan itu,Benjamin (1923)
telah menamakan terjemahan yang dihasilkan sebagai penyalinan semula .
Beliau juga mengatakan bahawa tahun 1920-an dianggap sebagai Zaman
Penyalinan Semula.Pendapat Benjamin ini turut disokong oleh Jumplet (1961)
menamakan abad ke 19 dan 20 sebagai Zaman Penterjemahan.
Terdapat beberapa orang tokoh penterjemahan yang memperkenalkan
terjemahan perkataan demi perkataan.Antaranya ialah Noralis (1798), Goethe
(1813/14), Humbold (1816), Schleievmacher (1813), Schopenhaner
(1851), danNietzsche (1882).
Pada awal tahun 1900 telah berlakunya perubahan kaedah
penterjemahan berikutan perkembangan pengaplikasian teknologi. Oleh yang
demkian, padan tahun 1990 sehinggan 1990, pemindahan teknologi telah
memesatkan lagi proses terjemahan bahasa.Penterjemahan bahasa berlaku
disetiap negara. Ini membuktikan bahawa taraf negara tidak
mendiskriminasikan proses terjemahan bahasa sama ada negara
miskin,sedang membangun atau negara membangun. Keadaan sedemikian
kerana kegiatan penterjemahan peting lantaran setiap negara mempunyai
Bahasa Kebangsaan.
49
Berdasarkan Encyclopedia Britannica (1911),ada menyiarkan rencana
menyatakan bahawa kebanyakan terjemahan dilakukan secara tidak cekap
dan tidak tepat. Mutu terjemahannya rendah sebab kerjaya dibuat tidak
profesional. Encyclopedia Britannica menyarankan agar terjemahan mestilah
tepat dan bermutu tinggi dilakukan. Oleh yang demikian telah di laksanakan
proses basmi penyelewengan terjemahan.
Sejajar dengan peredaran zaman,Badan Antarabangsa mula
menubuhkan perdagangan antarabangsa, kemajuan Sains dan Teknologi
bercambah dan maju. Bahasa tempatan diperlukan untuk usaha-usaha
promosi bahan-bahan komersial dan pemindahan Sains dan Teknologi. Oleh
itu,peranan penterjemah mendapat tempat untuk tujuan-tujuan
tersebut. Penterjemahan semakin mustahak. Di Malaysia sahaja, badan-
badan seperti Maktab Perguruan Sultan Idris Tanjung Malim dan Dewan
Bahasa dan pustaka telah ditubuhkan untuk melaksanakan penterjemahan.
Manakala, Kesatuan Ekonomi Eropah (1967) pula telah mencatat
bahawa mereka mempunyai 16 ribu orang penterjemah khusus dalam bidang
ekonomi, jurnal dan lain-lain.Menurut Spitzbart (1972) ,terdapat 80 ribu jurnal
stilistik diterjemah setiap tahun.Ini adalah kerana Eropah memerlukan
terjemahan bahan global dan mempunyai nilai komersial.
6.1 Sejarah Perkembangan Penterjemahan di Tanah Melayu.
Sejarah penterjemahan di Tanah Melayu boleh dikatakan
bermula ketika zaman kegemilangan Melaka. Sejarah penterjemahan
dikatakan bermula di Melaka kerana ketika itu kedatangan kuasa asing
ke alam Melayu.Bagi memenuhi keperluan kuasa asing ini di tanah
Melayu, maka penterjemahan dilakukan.
Kedatangan kuasa asing ini bukan sahaja membawa pengaruh
bahasa, namun turut membawa agama mereka. Oleh yang
demikian,pada zaman kemasukan agama Hindu,Buddha dan Islam,
mereka mereka telah menterjemahkan kitab-kitab Mahabratha dan
Ramayana serta Al-Quran ke dalam bahasa Melayu walaupun hanya
secara lisan.
50
Dalam masa yang sama, pada awal abad ke-20 telah berlakunya
pertembungan bahasa dan budaya. Pertembungan bahasa ini telah
menyebabkan timbulnya masalah dalam berkomunikasi. Keadaan ini
telah menyebabkan pegawai Inggeris yang bertugas di Tanah Melayu
mula menggunakan buku terbitan berbentuk terjemahan sebagai
panduan bagi mereka menguasai bahasa Melayu demi kepentingan
pentadbiran.
Kesimpulannya,kedatangan kuasa asing ke Tanah Melayu telah
memberi kesan dalam perkembangan bahasa akibat pertembungan
bahasa penjajah dan bahasa penduduk pribumi.Namun, tanpa
kedatangan penjajah,kita kemungkina tidak menerima bahasa lain
malah hanya menguasai bahasa pribumi sahaja.Tuntasnya,sejarah
perkembangan penterjemahan di Tanah Melayu adalah sama dengan
dengan keadaan di Tanah Melayu iaitu sebelum kemerdekaan dan
selepas kemerdekaan.
6.1.1 Sejarah Perkembangan Penterjemahan di Tanah Melayu Sebelum Merdeka
Sebelum Merdeka, penterjemahan di Tanah Melayu lebih
tertumpu kepada buku-buku agama. Buktinya ialah apabila
terbitnya buku tauhid, usuluddin, dan tasauf. Pada awal tahun
1930-an, anak watan Tanah Melayu telah menjalankan kerja
penterjemahan iaitu Sheikh Idris al-Marbawi.Penterjemahan juga
telah dilakukan pada karya Arab.Contoh karya Arab yang telah
diterjemah kepada bahasa Melayu ialah “Al-Islam” dan “Seruan
Al-Azhar” yang merangkumi pengetahuan am dan novel.
Menurut Kasim Ahmad (1991), dalam sejarah
penterjemahan bahasa Melayu, banyak cerita dari India dan
Semenanjung Arab telah diterjemahkan ke dalam bahasa
Melayu. Contohnya Hikayat Seri Rama, Hikayat Sang Boma dan
Hikayat Si Miskin dari India, manakala Hikayat Iskandar
Zulkarnain, Hikayat Amir Hamzah dan Hikayat Bayan Budiman
dari Arab. Beliau menggunakan istilah saduran termasuklah juga
51
kitab agama yang dihasilkan oleh Hamzah Fansuri, Shamsuddin
al-Raniri, Sheikh Abdul Samad al-Pelembangi dan Sheikh
Muhamad Arshd a-Banjari. Antaranya ialah Hidayatul Salikin,
Bulughul Muram, dan Minhajul Abidin.
Kegiatan penterjemahan bermula dengan rasminya
selepas penubuhan Pejabat Karang Mengarang Sultan Idris
(SITC), Tanjung Malim, Perak. Menurut Norizah Ardi (2000),
pada tahun 1924 ,O.T. Dusseck telah memohon kebenaran
untuk menubuhkan Badan Menterjemah yang ditukar nama
menjadi Pejabat Karang Mengarang (PKM). PKM melaksanakan
tugas awalnya, iaitu menulis, menterjemah dan menyunting buku
pelajaran dan novel serta menyelenggarakan percetakan karya
terjemahan.
PKM terus berusaha menterjemah sehingga pada tahun
1936 telah berjaya menghasilkan 32 buku teks. Buku teks ini
terbahagi kepada lima kelompok, iaitu buku teks sekolah, buku
teks sejarah, buku teks matematik, geometri dan congak, buku
teks ilmu alam, dan buku teks kesihatan dan latihan tubuh.
Dalam masa yang sama telah lahir seorang tokoh bahasa
iaitu Za’ba. Beliau memainkan peranan besar dalam bidang
penterjemahan bahasa Melayu ketika beliau bertugas di Pejabat
Karang Mengarang di Maktab Perguruan Sultan Idris, Tanjung
Malim, Perak. Beliau banyak menterjemah karya bahasa Inggeris
ke dalam bahasa Melayu. Contohnya ialah karya prosa drama
Shakespeare.
Kesimpulannya, kedatangan kuasa asing mempunyai
perkaitan dengan perkembangan penterjemahan sehinggakan
telah ditubuhkan badan Pejabat Karang Mengarang bagi
memantapkan lagi kegiatan penterjemahan melalui penterjemah
yang terlatih seperti Za’ba.
6.1.2 Sejarah Perkembangan Penterjemahan di Tanah Melayu Selepas Merdeka
52
Kemerdekaan di Tanah Melayu telah memberi ruang
kepada bahasa untuk berkembang dengan lebih meluas.
Buktinya ialah penubuhan beberapa badan –badan khas yang
telah dipertanggungjawabkan dalam bidang bahasa.Dewan
Bahasa dan Pustaka telah ditubuhkan selepas Tanah Melayu
merdeka.Dewan Bahasa dan Pustaka telah ditubuhkan pada 22
Jun 1956 di Johor Bahru.Pada tahun 1957, Dewan Bahasa dan
Pustaka telah dipindahkan ke Kuala Lumpur.
Sehubungan itu, Pejabat Karang Mengarang yang telah
ditubuhkan sebelum merdeka telah dipindahkan ke DBP dan
diletakkan di bawah Jabatan Pelajaran. Oleh yang demikian,
tugas menterjemah telah diambil alih oleh pihak Dewan Bahasa
dan Pustaka.Tokoh bahasa iaitu Za’ba terus memberi
sumbangan kepada pihak DBP.Pihak DPB telah menerbitkan
majalah bulanan Dewan Bahasa.
Jika dilihat dari aspek bidang tugas, sememangnya tidak
dinafikan bahawa pihak Dewan Bahasa dan Pustaka memainkan
peranan penting dalam penterjemahan. Selain itu, DBP juga
menyemak dan menterjemah borang serta surat-surat rasmi
yang diperlukan sesetengah kementerian dan jabatan kerajaan.
Selaras dengan itu pihak Dewan Bahas dan Pustaka telah
banyak mengeluarkan buku terjemahan oleh Sharifah Haji Malek
(1995). Dalam masa yang sama,kajian tentang penterjemahan
juga telah dilaksanakan. Kajian ini telah diterajui oleh Abdullah
Sanusi Ahmad. Melalui latihan yang telah diterimanya, beliau
telah menghasilkan penulisan ilmiahnya yang bertajuk “Peranan
Pejabat Karang Mengarang” pada tahun 1966.
Pihak Dewan Bahasa dan Pustaka juga telah
menggunakan alternatif lain untuk memperbanyakkan karya
terjemahan. Salah satunya ialah mengadakan “Peraduan
Menterjemah Novel” pada tahun 1978.Lantaran itu, sejak tahun
53
1980, penterjemahan telah menjadi satu disiplin akademik yang
semakin berkembang maju.
Selain daripada pihak Dewan Bahasa dan Pustaka,
terdapat persatuan lain yang turut menyumbang kepada
penterjemahan. Antaranya ialah Persatuan Penterjemah
Malaysia (PPM).Persatuan Penterjemah Malaysia telah
ditubuhkan pada 8 April 1978 dan didaftarkan sebagai sebuah
persatuan pada 4 Oktober 1979. Kegiatan penterjemahan
dijalankan secara kolektif dan memperkukuh kerjasama antara
para penterjemah. Keahlian PPM terdiri daripada pelbagai
kaum dan latar akademik yang berbeza.
Sehubungan itu,permintaan terhadap buku terjemahan
telah meningkat kerana pada tahun 1983 bahasa Melayu telah
menjadi bahasa pengantar di institusi pengajian tinggi. Bahan
dan sumber dalam bahasa Inggeris perlu diterjemah untuk
memenuhi keperluan pelajar. Implikasi daripada keadaan ini,
maka pihak Majlis Tindakan Negara telah mewujudkan semula
Bahagian Penterjemah pada 1 Mac 1986.
Pada tahun 1985 ,telah ditubuhkan Biro Terjemahan.Biro
Terjemahan ditubuhkan untuk mengendalikan kegiatan
terjemahan bagi mereka yang memerlukan khidmat terjemahan.
Perkhidmatan yang disediakan dalam pelbagai bahasa seperti
bahasa Melayu, Perancis, Arab, Jepun dan Mandarin.
Biro ini telah membuat kerja-kerja terjemahan untuk
industri seperti badan kerajaan, sekor swasta dan penerbit
antarabangsa. Biro ini ditubuhkan dengan matlamat untuk
memberi perkhidmatan terjemahan bagi pelbagai bentuk teks,
termasuk buku, laporan, skrip, dokumen, ucapan, perjanjian,
surat, iklan, poster, sijil dan sebagainya. Biro ini juga membantu
pemindahan ilmu melalui terjemahan dan interpretasi.
54
Badan yang akhir sekali ditubuhkan ialah Institut
Terjemahan Negara Malaysia Berhad, pada 14 September
1993. ITNMB mengambil alih kerja-kerja terjemahan daripada
Bahagian Penterjemahan, Dewan Bahasa dan Pustaka secara
rasmi dan menjadi badan tunggal di Malaysia yang merancang,
melaksana, mengurus dan menyelaras hal ehwal terjemahan,
kejurubahasaan dan pemindahan maklumat berbilang bangsa di
peringkat kebangsaan dan antarabangsa.
Ringkasnya, perkembangan penterjemahan semakin
meluas selepas kemerdekaan dengan penubuhan badan –badan
penterjemah serta implikasi daripada bahasa Melayu yang telah
dijadikan bahasa pengantar telah mencabar pihak penterjemah
dalam menyediakan bahan rujukan.
7.0 Perkaitan Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu dengan Sejarah Perkembangan Tulisan Jawi, Pengistilahan dan Perkamusan serta Penterjemahan.
Berdasarkan bahan maklumat yang diperolehi,didapati perkembangan
tulisan jawi, pengistilahan dan perkamusan dan penterjemahan merupakan
bukti perkembangan bahasa Melayu.Perkaitan ini juga boleh dikatakan
sebagai implikasi daripada sejarah bahasa Melayu telah mencetuskan sistem
tulisan jawi,pengistilahan,perkamusan dan penterjemahan.
Setelah meneliiti sejarah bahasa Melayu dan sejarah tulisan jawi,
pengistilahan, perkamusan dan penterjemahan, terdapat persamaan faktor
yang menyebabkan tercetusnya sejarah perkembangan ini. Faktor yang
pertama ialah kedatangan penjajah ke alam Melayu.Manakala faktor kedua
pula ialah aktiviti perdagangan di Tanah Melayu.
Faktor kedatangan penjajah ke Tanah Melayu telah mencetuskan
perkembangan bahasa dari aspek pengistilahan dan
perkamusan.Pengistilahan dan perkamusan diwujudkan bagi memudahkan
pihak penjajah berkomunikasi dalam mengurus Tanah Melayu serta dijadikan
panduan dalam urusan dengan penduduk pribumi. Catatan istilah bahasa ini
55
telah dijadikan sumber untuk pengistilahan dan perkamusan.Disini secara
langsung penterjemah diperlukan untuk memahami dan menterjemah istilah
bahasa tertentu.
Manakala dari faktor perdagangan pula,jelas perkaitannya dengan
sistem tulisan jawi berdasarkan bahan bukti seperti duit syiling yang
ditemui.Para pedaganga yang datang ke Tanah Melayu telah membawa 2
elemen baru dan diserap ke Tanah Melayu. Elemen ini adalah agama Islam
dan bahasa Arab.Penyebaran agama Islam sekaligus telah menyebarkan
bahasa Arab sehinggakan penduduk pribumi turut menggunakan bahasa
Arab dan wujudnya tulisan jawi.
Tuntasnya, perkembangan tulisan jawi, pengistilahan dan perkamusan
dan penterjemahan merupakan impak positif daripada kemasukan penjajah
dan pedagang ke Tanah Melayu.
7.1 Cadangan untuk Memantapkan Perkembangan Bahasa Melayu di Malaysia
Berdasarkan kajian terhadap sejarah perkembangan bahasa
Melayu Purba sehingga bahasa Melayu moden, dapat disimpulkan
bahawa terdapat beberapa langkah yang boleh diambil untuk
memantapkan lagi perkembangan Bahasa Melayu di Malaysia.
Pertama adalah melalui badan yang telah
dipertanggungjawabkan iaitu pihak Dewan Bahasa dan Pustaka.Pihak
Dewan Bahasa dan Pustaka harus mempunyai strategi untuk
memperkembangkan bahasa. Contohnya ialah mengadakan seminar
atau bengkel penulisan di institusi dan sekolah. Tujuannya adalah untuk
menyedarkan golongan generasi tentang bahasa dan sekaligus boleh
memantapkan penguasaan bahasa Melayu serta penghasilan karya
baru yang sejajar dengan perubahan zaman.
Langkah kedua pula adalah pihak kerajaan seharusnya
memainkan peranan terutamanya dalam dunia pendidikan. Maksudnya
ialah pihak kerajaan menegaskan penggunaan bahasa Melayu tanpa
sempada dalam bidang akademik.Impaknya adalah kepada kegiatan
56
penterjemahan. Kegiatan penterjemahan akan terus dilakukan kerana
pelajar memerlukan sumber dalam bahasa Melayu.
Sehubungan itu, langkah yang terakhir adalah peranan
masyarakat itu sendiri dalam menentukan hala tuju bahasa Melayu.
Buktinya ialah penggunaan bahasa rojak dan tidak baku sudah cukup
menggusarkan kita. Ini merupakan salah satu cabaran untuk
memastikan masyarakat menggunakan bahasa Melayu dengan betul.
Oleh yang demikian, pihak media massa harus bijak memainkan
peranan. Pihak media sememangnya menjadi tumpuan masyarakat
kerana berupaya memberi informasi. Maka tidak salah jika peluang ini
dimanfaatkan untuk mengajak dan menarik perhatian masyarakat untuk
bersama-sama memantapkan bahasa rasmi negara kita.
8.0 Menterjemah Teks (bahan autentik) menggunakan teknik terjemahan secara global.
Article From : The Star, THURSDAY, 30 January 2014
Victims of intolerant teachers
Punished or ignored for performing poorly
In a special report on child abuse, Harian Metro highlighted four cases of
young boys and girls who were victims of intolerant teachers.
In the first case, atuition teacher allegedly canned a four-year-old boy who
could not read alphabets beyond the letter D.
Mother Ong Mei Li said Isaac Chan Yi Bing returned from class, she found that
his back was scratched and bleeding, while his hands, cheks and ears were
swollen.
She said Issac cried uncontrollably.The family immediately rushed him to the
Selayang Hospital following the incident in Gombak three days ago.
A doctor said the boy was mentally traumatised and was afraid to meet
people.
57
Issac had only begun attending classes with the teacher this year, for which
his parents were charged RM600 a month.
His parents have lodged a police report against the teacher and have decided
to stop Issac from attending the tution.
Gombak OCPD Abdul Rahim Abdullah confirmed receiving the report.
In another case, a primary schoolgirl was allegedly left unattended for six
hours at her school “s treatment room when she fell ill.
Qistina Batrisyia Khairul Anuar, nine, had felt dizzy and nausea during
assembly at her school in Putrajaya on Jan 21.
Her father Khairul Anuar Aziz, 35, claimed he was not informed of his
daughter”s condition and only knew about it when he came to pick her up .
A check at Putrajaya Hospital revealed that Qistina had a tennis ball-sized
tumour in her brain, and she was then referred to Hospital Kuala Lumpur for
surgery.
The school claimed it tried to contact the girl”s father but the calls had gome
unanswered.
Popular actress Maya Karin has confirmed rumours that she is seeing
someone, Sinar Harian reported.
“I have a special someone, and we have known each other for six month. I will
inform everyone if I have reached that stage in my relationship. Let”s wait and
see,”she said.
BIL English Bahasa Melayu1 Victims of intolerant teachers
2 Punished or ignored for performing
poorly
3 In a special report on child abuse,
Harian Metro highlighted four
58
cases of young boys and girls who
were victims of intolerant teachers.
4 In the first case, atuition teacher
allegedly canned a four-year-old
boy who could not read alphabets
beyond the letter D.
5 Mother Ong Mei Li said Isaac
Chan Yi Bing returned from class,
she found that his back was
scratched and bleeding, while his
hands, cheks and ears were
swollen.
6 She said Issac cried
uncontrollably.The family
immediately rushed him to the
Selayang Hospital following the
incident in Gombak three days
ago.
7 A doctor said the boy was mentally
traumatised and was afraid to meet
people.
8 Issac had only begun attending
classes with the teacher this year,
for which his parents were charged
RM600 a month.
9 His parents have lodged a police
report against the teacher and
59
have decided to stop Issac from
attending the tution.
10 Gombak OCPD Abdul Rahim
Abdullah confirmed receiving the
report.
11 In another case, a primary
schoolgirl was allegedly left
unattended for six hours at her
school “s treatment room when she
fell ill.
12 Qistina Batrisyia Khairul Anuar,
nine, had felt dizzy and nausea
during assembly at her school in
Putrajaya on Jan 21.
13 Her father Khairul Anuar Aziz, 35,
claimed he was not informed of his
daughter”s condition and only
knew about it when he came to
pick her up .
14 A check at Putrajaya Hospital
revealed that Qistina had a tennis
ball-sized tumour in her brain, and
she was then referred to Hospital
Kuala Lumpur for surgery.
15 The school claimed it tried to
contact the girl”s father but the
calls had gome unanswered.
60
16 Popular actress Maya Karin has
confirmed rumours that she is
seeing someone, Sinar Harian
reported.
17 “I have a special someone, and we
have known each other for six
month. I will inform everyone if I
have reached that stage in my
relationship. Let”s wait and
see,”she said.
9.0 Kesimpulan
Tuntasnya seperti pepatah “ringan sama dipikul,berat sama dijinjing”.Begitulah
juga ibaratnya usaha dalam memantapkan bahasa Melayu di Malaysia. Semua pihak
bertanggungjawab dalam merealisasikan bahasa Melayu tanpa sempadan.Namun
jika asyik menunding jari kepada pihak tertentu,maka adalah mustahil untuk kita
memantapkan perkembangan bahasa Melayu. Ringkasnya,kerjasama semua pihak
rahsia kemajuan masyarakat.
61