1

ISBN : 978-967-0582-32-0

Kaunseling Keluarga : Isu Dan Cabaran

Wan Anor Bin Wan Sulaiman, Risalshah Latif Fakulti Psikologi dan Pendidikan, Universiti Malaysia Sabah

ABSTRAK

Artikel ini berkaitan dengan isu-isu keluarga yang begitu mencabar pada masa

kini. Tujuan kertas konsep ini ialah untuk memberi pendedahan tentang isu-isu

yang berlaku di dalam keluarga yang boleh meruntuh institusi keluarga. Isu-isu

yang dititikberatkan ialah tanggungjawab suami terhadap anak isteri, nafkah,

penceraian, masalah poligami, anak luar nikah, sumbang mahran, kecurangan,

dan berkaitan dengan keibubapaa. Memberi pendedahan juga bagaimana

pandangan teori tentang masalah yang wujud dalam sesebuah keluarga. Antara

teori yang akan dibincangkan ialah teori keluarga berstruktur yang diperkenalkan

oleh Salvador Minuchin. Di dalam kertas konsep ini diberikan penekanan kepada

kaunseling keluarga yang merupakan suatu pendekatan yang boleh digunakan

dalam proses untuk memulihkan institusi keluarga daripada kehancuran.

Berdasarkan kes kaunseling, bagaimana kaunseling keluarga dapat

menyelesaikan masalah yang timbul antara pasangan dan ahli keluarga. Apakah

teknik-teknik yang digunakan untuk mengatasi masalah dalam keluarga. Peranan

kaunselor dan pendekatan serta kemahiran yang perlu digunakan untuk

membantu ahli keluarga dalam usaha mencapai matlamat keluarga itu sendiri.

Ciri-ciri kaunselor yang efektif juga diterapkan dalam proses kaunseling keluarga

bagi memantapkan lagi usaha kaunselor untuk membina perhubungan dalam

kaunseling dan membina semua sesebuah keluarga dengan lebih tersusun dan

mencapai rukun damai dalam keluarga.

Kata Kunci : Kaunseling keluarga, kaunselor, cabaran

Pembentang:

Wan Anor Bin

Wan Sulaiman

Sesi :

2.30 4.30 Ptg BT 6

2

PENGENALAN

Fenomena semasa dan trend dalam masyarakat semakin mencabar keutuhan institusi perkahwinan dan

kekeluargaan. Ia secara langsung atau tidak disedari sedikit sebanyak mempengaruhi kualiti

perhubungan suami isteri. Perubahan konteks dan susunan masyarakat dunia telah mencetuskan

kepelbagaian dalam hidup berkeluarga. Pola dan jangkaan perkahwinan telah berubah, fungsi &

bentuk keluarga semakin mengelirukan serta corak perhubungan intim menjadi semakin kompleks. Di

Malaysia, kerapuhan & kepincangan institusi keluarga semakin bertambah & membimbangkan.

Kebanyakan masalah pada hari ini berpunca daripada kepincangan keluarga & struktur masyarakat itu

sendiri. Kebanyakan masalah hari ini disebabkan keruntuhan institusi kekeluargaan &

kemasyarakatan. Kita perlu memperbetulkan punca sebenar masalah yang dihadapi iaitu kepincangan

keluarga terlebih dulu bagi memastikan wujudnya masyarakat penyanyang (Prof. Jamilah Ariffin,

Berita Harian, 24 Jun, 2003). Dalam konteks Negara Malaysia ke arah mencapai wawasan 2020,

semestinya kedaulatan keluarga diambil kira bagi membantu mencapai wawasan tersebut.

Konsep Keluarga

Keluarga merupakan unit asas dalam masyarakat di mana setiap ahli keluarga menjalankan peranan

dan tanggungjawab sendiri serta tanggungjawab bersama, demi untuk mencapai kesejahteraan dan

keharmonian keluarga. Setiap ahli keluarga saling berinteraksi dan bergantung sesama sendiri dan

dengan ahli masyarakat yang lain. Keluarga Asas (Nuclear Family) merupakan unit keluarga yang

paling kecil dan asas. Keluarga asas terdiri daripada suami, isteri dan anak. Lazimnya adalah bersaiz

kecil sebagai penyambung tradisi dan budaya bagi generasi akan datang. Keluarga Luas (Extended

Family) pula merujuk kepada keluarga asas dan ahli keluarga yang lain yang mempunyai hubungan

darah yang sah. Keluarga luas terdiri daripada ibu, bapa, anak-anak, datuk, nenek, dan saudara mara.

Lazimnya mereka tinggal dalam rumah yang sama atau berdekatan atau saling berhubungan. Keluarga

jenis ini sering terdiri daripada dua atau lebih generasi.

Duvall (1977) mengemukakan bahwa keluarga adalah sekumpulan orang yang dihubungkan

oleh ikatan perkahwinan, adopsi dan kelahiran, yang bertujuan menciptakan dan mempertahankan

budaya yang umum, meningkatkan perkembangan fisik, mental, emosi, dan sosial setiap anggota.

Menurut Bailon dan Maglaya (1978) mengemukakan bahwa keluarga adalah sebagai dua atau lebih

individu yang berhubungan berdasarkan hubungan darah, ikatan perkawinan, atau adopsi, hidup

dalam satu rumah tangga, berinteraksi satu sama lain dalam persekitarannya, menciptakan dan

mempertahankan suatu budaya (dalam Supartini, 2004).

Isu-isu dan Cabaran keluarga/ keibubapaan

Dalam memperkatakan isu-isu dan cabaran keluarga pada masa kini sangat luas. Pelbagai isu dapat

dilihat dalam situasi sekarang sehingga memberi kesan yang besar dalam proses pembinaan sesebuah

keluarga dan Negara khususnya. Antaranya ialah isu pengabaian nafkah kepada isteri dan anak-anak.

Seramai 12,300 suami ingkar membayar nafkah kepada isteri (berita Harian, 20 Mac 2010). Di dalam

agama Islam suami dituntut memberi nafkah untuk meneruskan kelangsungan hidup isteri dan anak-

anak dibawah tanggungan mereka. Dalam Alquran jelas menunjukkan bahawa suami wajib memberi

nafkah seperti dalam surah An-Nisa ayat 34, Suami wajib memberikan nafkah kepada isteri apabila isteri telah menyerahkan dirinya untuk suami (tidak menolak permintaan suami untuk melakukan

istimta dan isteri mengikut/tinggal ditempat/kediaman yang dipilih suami.

Pengerusi Majlis Perunding Wanita Islam Malaysia (MPWIM) Prof Madya Datin Noor Aziah

Mohd Awal berkata maklumat itu diperoleh daripada kajiannya terhadap statistik penceraian Jabatan

Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) bagi tahun 2011. Ini berikutan terdapat purata 70 kes penceraian

dilaporkan sehari, 2,000 kes dilaporkan sebulan dan 25,000 kes setahun di seluruh negara bagi tahun

2011. Isu kes penceraian ini boleh dikatakan telah meningkat setiap tahun. Statistik perceraian

daripada Jakim dari tahun 1990 hingga 2010 sentiasa menunjukkkan peningkatan kes penceraian

setiap tahun," katanya kepada Bernama. Menteri Pembangunan Wanita, Keluarga dan Masyarakat,

Datuk Seri Rohani Abdul Karim berkata, dalam tempoh antara Januari hingga Jun lalu, sebanyak

3

22,306 kes perceraian direkodkan Jabatan Pendaftaran Negara. Daripada 22,306 kes perceraian itu,

22,165 kes merupakan perceraian kalangan pasangan yang beragama Islam. Ini satu petanda yang

tidak berapa baik. Bukan Islam pula pada 2012, 1,062 kes. Januari hingga Jun tahun ini 141 kes, katanya.

Beliau menyatakan demikian selepas merasmikan Progam: November Bulan Keluarga

1Malaysia dengan tema Jom Pentingkan Keluarga di ibu negara. Statistik tahunan pula kata Rohani didapati terus meningkat dari tahun ke tahun. Pada 2012, jumlah kes perceraian adalah sebanyak 47,

779 kes, 43,137 kes (2011) dan 38,000 kes pada 2010. Datuk Seri Rohani menjelaskan, terdapat

pelbagai punca kepada kes perceraian dan antara yang paling ketara ialah tiada kesefahaman, tidak

bertanggungjawab, curang, campur tangan keluarga mentua juga faktor kahwin muda dan enggan

dimadukan suami.

Di dalam kes penceraian ini terdapat beberapa faktor yang boleh menyumbang kepada kes ini

berlaku. Antaranya ialah Tingkah laku dan sikap yang tidak sesuai dengan alam perkahwinan. Tahap

kefahaman agama berhubung dengan kehidupan suami isteri kurang atau keluar dari tuntutan Islam

yang sebenar (kesan kepada nilai dan personaliti). Pengurusan ekonomi rumahtangga tidak ikut lunas

yang betul. Pengurusan cara hidup keluar dari kawalan sosial dan syariat Islam spt minum arak, judi,

berzina dan lain-lain. Pengurusan hubungan dan komunikasi pasangan & keluarga tidak lancar. Tidak

ambil berat tentang kesihatan, pendidikan, dan keperluan emosi dalam keluarga. Menghadapai

masalah peribadi yang tidak boleh dikongsi bersama pasangan spt emosional, cemburu buta, mendera,

& pentingkan perasaan sendiri.

Salah seorang pasangan menghadapi masalah kesihatan spt penyakit yang menghalang

hubungan jenis terlalu lama, mempunyai nafsu seks yang terlalu tinggi dan rendah. Gagal

mengimbangi tumpuan perhatian serta masa kpd pasangan dan rumah tangga, lebih mementingkan

kerja dan kegiatan luar rumah serta tidak memahami budaya kerja pasangan. Pasangan juga tidak

dapat mengawal pengaruh luaran daripada pergaulan mereka. Factor kecurangan juga memainkan

peranan penting dalam usaha merosakkan hubungan dalam keluarga. Kecurangan bermaksud

perbuatan seseorang suami atau isteri dalam bentuk menjaling hubungan secara diam-diam dengan

seseorang di luar perkahwinan dengan alasan untuk memperolehi perlakukan atau cinta dari orang

lain yang bukan pasangan sahnya. Merasaai tidak dicintai, tidak dihargai, tidak difahami lagi oleh

suami atau isteri. Mengikut Asnawi (2002) berlakunya kecurangan adalah disebabkan kehilangan

ghairah untuk berhubung rapat dengan suami atau isteri, adanya kekerasan dalam keluarga , sarana

untuk membalas dendam, suami tidak mampu memberi keturunan, gangguan seksual pada suami,

mencari variasi hubungan seksual dan adanya masalah ekonomi.

Keperluan hidup bersama orang lain (pasangannya). Individu hidup dengan orang lain untuk

mendapat kegembiraan, memperolehi pertolongan, menjalinkan keakraban, berbagi keintiman

seksual, mendapat pujian dan lain-lain (Baron , 2007). Masih mendapat perhatian orang lain, menguji

pasaran, mudah terpikat dan tidak segan melayan orang lain ( Datuk Zaidi Zain, Peguam Syari e, 2011).

Masalah poligami juga merupakan isu yang sangat hangat diperkatakan. Boleh dikatakan

keseluruhan golongan wanita tidak dapat menerima konsep poligami dalam kehidupan mereka

berkeluarga. Suami yang ingin berpoligami semestinya menghadapi msaslah yang rumit untuk

memenehui keperluan mereka terutamanya yang kurang berkemampu untuk berpoligami. Dalam

konteks Islam, poligami satu keharusan seperti mana dalam Alquran menyatakan poligami satu

keharusan bersyarat dalam Islam (Surah An-Nisa : 3). Poligami mempunyai syarat-syarat tertentu seperti kemampuan dalam soal nafkah zahir (makan minum, pakaian, kediaman) dan nafkah batin

(kasih sayang & hubungan kelamin). Konsep keadilan seperti menyediakan tempat kediaman, giliran

bermalam, dan giliran bermusafir.

Isu sumbang mahran juga merupakan factor penting yang mempengaruhi keruntuhan institusi

keluarga. Ia ikenali juga dengan istilah inses iaitu perbuatan zina yang dilakukan oleh seseorang yang

ada pertalian atau nasad (keturunan) dengan mangsa. Hubungan jenis antara mereka yang ada tali

4

persaudaraan dan perkahwinan antara mereka adalah tidak sah di sisi undang-undang atau dilarang

oleh adat resam dan agama. Faktor yang mendorong berlakunya sumbang mahran ialah Kegagalan

isteri memenuhi kehendak suami, tahap iman yang lemah, pengaruh bahan lucah, tidak menjaga batas

pergaulan antara ahli keluarga, keruntuhan institusi keluarga atau perkahwinan dan pakaian tidak

menutup aurat.

Isu seterusnya ialah isu anak tidak sah taraf atau anak luar nikah yang semakin bertambah

berlaku dinegara ini. Anak tidak sah taraf dalam istilah bahasa Arab disebut walad al zina yang

bermaksud anak zina atau luar nikah. Para Fuqaha berpendapat bahawa anak zina ialah merujuk kepada anak yang dilahirkan hasil perzinaan dan bukan dari perkahwinan yang sah atau persetubuhan

syubhah. Mengikut Berdasarkan laporan rasmi, Jabatan Pendaftaran Negara, melaporkan terdapat

lebih 257,000 sijil kelahiran didaftar tanpa catatan nama bapa sejak tahun 2000 hingga pada bulan

Julai 2008. Ini bermakna secara purata 2,500 kes anak luar nikah direkod pada setiap bulan. Timbalan

Menteri Pembangunan Wanita, Keluarga dan Masyarakat, Datuk Heng Seai Kie telah menyatakan

bahawa antara tahun 2008 hingga 2010 terdapat seramai 152, 182 orang anak luar nikah diseluruh

Malaysia. Negeri Sabah antara yang paling tinggi mencatatkan kelahiran anak luar nikah iaitu 41,490

orang diikuti Selangor (18,983 orang), Sarawak (17,570 orang), Johor (16,298 orang) dan Wilayah

Persekutuan Kuala Lumpur (12,095 orang). ntara punca timbulnya gejala tersebut disebabkan

beberapa faktor antaranya menonton video dan laman web lucah, kurang didikan agama, ingin

mencuba, pengaruh rakan sebaya dan rela melakukan hubungan seks. Faktor-faktor lain ialah tidak

mempunyai pengetahuan berhubung kesihatan repoduktif dan seksual, kurangnya perhatian ibu bapa

serta diperkosa saudara sendiri dan kesemua faktor ini adalah hasil daripada kerja kes yang dijalankan

oleh pihak Pegawai Kebajikan (Utusan Melayu, November 2011).

Isu keibubapaan juga merupakan isu yang sangat penting dan banyak cabarannya serta perlu

diberi perhatian oleh semua pihak. Rata-rata hasil penyelidikan berkaitan dengan keruntuhan moral

dan gejala sosial sejak tahun 1980 an hingga kini membuktikan bahawa faktor utama keruntuhan

moral dan pelbagai gejala sosial berpunca daripada krisis keluarga. Kegagalan ibu bapa

menyempurnakan amanah, tugas, dan tanggungjawab masing-masing menjadi titik tolak keruntuhan

institusi kekeluargaan.

Kaunseling keluarga atau Kaunseling Perkahwinan

Kaunseling merupakan sebagai suatu proses hubungan menolong yang sistematik berasaskan prinsip

psikologi yang dilakukan oleh kaunselor profesional bagi menghasilkan perubahan, perkembangan

dan penyesuaian peribadi klien, yang baik, dan menyeluruh secara sukarela sepanjang hayat

berlandaskan etika kaunseling (PERKAMA). Mengikut akta kaunselor 1998 (Akta 580) kaunseling

merupakan proses sistematik untuk membantu perhubungan berdasarkan prinsip-prinsip psikologi

yang dilaksanakan oleh kaunselor berdaftar mengikut kod etika kaunseling untuk mencapai suatu

perubahan, kemajuan dan penyesuaian secara holistik, baik dan sukarela pada diri klien supaya

perubahan, kemajuan dan penyesuaian itu akan berterusan sepanjang hayat klien.

Goldenberg & Goldenberg (2002) mengatakan bahawa kaunseling keluarga adalah satu

teknik psiko terapeutik untuk meneroka dan cuba mengubah masalah emosi masa kini yang saling

berkait dalam sesebuah keluarga dengan membantu ahli-ahli dalam sistem keluarga untuk mengubah

corak interaksi mereka yang tidak berfungsi. Boleh ditakrifkan sebagai satu perjumpaan bersemuka

antara seorang kaunselor keluarga dengan ahli-ahli keluarga dalam satu-satu sesi tertentu

Di luar negara kaunseling keluarga merupakan perkhidmatan kaunseling keluarga yang dapat

meningkatkan daya saing sesebuah keluarga, membantu mengurangkan salah laku pelajar sekolah dan

membantu proses pemulihan pelajar (Milliren & Barrett-Kruse, 2002).

5

Teori Keluarga Berstruktur

Intipati kepada pendekatan keluarga berstruktur adalah berdasarkan konsep dimana sesebuah keluarga

itu melebihi Biopsychodynamics seseorang indidvidu mahupun ahli-ahli keluarga itu sendiri. Setiap

ahli sesebuah keluarga berhubung-kait antara satu sama lain berlandaskan pola tertentu dan pola inilah

yang mengawal-tadbir transaksi dalam keluarga berkenaan. Pola ini yang biasanya tidak dinyatakan

atau tidak dikenalpasti merupakan pembentuk kepada struktur keluarga.Namun perlu diingat bahawa

pada zahirnya susun-atur struktur sesebuah keluarga adalah berbeza jika dibandingkan dengan susun-

atur ahli-ahlinya (Minuchin, 1974). Sebagaimana organisma lain yang melakukan adaptasi, sesebuah

keluarga juga memerlukan suatu bentuk organisasi dalaman yang dapat mengatur bagaimana, bila dan

kepada siapa untuk merujuk; Pola transaksi yang akhirnya terhasil, akan membentuk struktur sesebuah

keluarga itu. (Colapinto, 1991).Struktur sesebuah keluarga adalah set tuntutan fungsi atau kod yang

menyusun-atur bagaimana ahli sesebuah keluarga itu berinteraksi antara satu sama lain (Minuchin,

1974).

Pengamal struktur juga memberi perhatian khusus terhadap pola transisi kerana berpendapat

bahawa pola inilah yang dapat memberi petunjuk terhadap struktur sesebuah keluarga, keanjalan

persempadanan sub-sistemnya serta samada wujud pakatan dan komplotan dalam keluarga berkenaan.

Bagi structuralist, faktor-faktor yang disebutkan tadi merupakan perkara yang amat berpengaruh

dalam menentukan samada sesebuah keluarga itu berupaya untuk kekal tegar dalam mengekalkan

kestabilan walau terpaksa melakukan sesuatu perubahan. Perkara yang diambil kira oleh pengamal

teori ini ialah bagaimana komponen sesebuah struktur itu berinteraksi, keseimbangan dan homeostasis

dapat dicapai, mekanisma timbal-balas dalam sesebuah keluarga beroperasi, pola komunikasi yang

tidak berfungsi terbentuk, sesebuah keluarga menangani tugasan dalam perkembangan sesebuah

keluarga menuju kematangan dan sesebuah keluarga sebagai suatu sistem yang kompleks melakukan

adaptasi untuk sesuatu perubahan.

Dapat disimpulkan bahawa struktur sesebuah keluarga adalah keseluruhan peraturan operasi

yang diguna-pakai oleh keluarga berkenaan untuk menjalankan fungsi-fungsi utama yang penting. Ia

membentuk kerangka bagi memahami bagaimana sesebuah keluarga itu diuruskan terutama dalam

mengekalkan kestabilan atau melakukan adaptasi ketika sesuatu perubahan perlu dilakukan. Ini

dilakukan dengan mengenal-pasti pola-pola yang terbentuk akibat perlakuan yang berulang-ulang,

konsisten dan berpanjangan Pola-pola yang dimaksudkan apabila telah terbentuk biasanya amat sukar

untuk berubah kecuali berlaku perbalahan yang menyebabkan ketegangan dimana keadaan tersebut

mengakibatkan sistem keluarga terbabit menjadi tidak stabil seterusnya membolehkan perubahan

boleh berlaku.

Proses kaunseling Keluarga

Dalam proses kaunseling keluarga, Adler telah mengemukakan empat tahap atau peringkat dalam

proses kaunseling keluarga yang kini menjadi asas kepada amalan proses kaunseling keluarga. Empat

peringkat dalam kaunseling keluarga iaitu a) perhubungan (Relationship) b) penilaian dan analisis

(Analysis and Assessment) c) Celik akal (Insight) dan d) Orientasi semula/pendidikan semula

(reorientation/reeducation).

Saedah (2004) dan Petrocelli (2002), mendapati lima peringkat sesi kaunseling keluarga

perlu dilaksanakan dalam amalan proses kaunseling yang bertujuan untuk menolong klien membuat

perubahan dalam mencapai matlamat kehidupan mereka. Saedah (2004) mengatakan proses

kaunseling keluarga adalah dalam lima tahap iaitu i) pembinaan perhubungan antara kaunselor dengan

ahli keluarga, ii) pemahaman permasalahan dan struktur keluarga, iii) penstrukturan pola transaksi

keluarga dan pengubahan tingkah laku, iv) pengukuhan tingkah laku dan pendidikan mengenai

perubahan keluarga dan keibubapaan, dan v) penamatan. Begitu juga kajian yang dibuat oleh

Norhayati Mohd. Noor, Zuria Mahmud, dan Saemah Abd. Rahman (2012) menyatakan bahawa

6

terdapat lima peringkat dalam proses kaunseling keluarga iaitu peringkat pembinaan hubungan,

peringkat analisis dan menilai masalah keluarga, peringkat kesedaran emosi dan celik akal , peringkat

penstrukturan semula keluarga dan orientasi pembelajaran semula keluarga dan akhir sekali peringkat

penamatan.

Kesimpulannya ialah kaunseling keluarga sangat penting perlu diberikan penekanan dalam

usaha pihak tertentu untuk menangani atau mencegah isu-isu yang berkaitan dengan keluarga dapat

dikurangkan dalam masyarakat bekeluarga khususnya dan amnya pada sesebuah Negara.

Memandangkan isu dan masalah keluarga telah meningkat setiap masa walaupun beberapa aktiviti dan

program telah dilaksanakan oleh pihak kerajaan. Namun begitu untuk meningkatkan lagi keberkesanan

bagi mencegah dan mengurangkan permasalahan dalam sesebuah keluarga dan sekaligus

meningkatkan kualiti keluarga maka perkhidmatan kaunseling keluarga sangat penting harus diberi

perhatian oleh semua pihak.

RUJUKAN

Akta Kaunselor 1998 (Akta 580)

Asnawi, S. (2002). Teori motivasi. Jakarta. Studia press.

Berita Harian, 20 Mac 2010

Berita Harian, 24 Jun, 2003

Evelyn Ruth Millis Duvall (1977) Marriage and family development. Lippincott. University of

Michigan.

Goldenberg & Goldenberg (2002). Family Therapy: An Overview. Amazon.com.

Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM). (2011)

Mohd Noor, Norhayati and Mahmud, Zuria and Abd. Rahman, Saemah (2012) Proses kaunseling

keluarga di Malaysia UKM.

Milliren, A., & Barrett-Kruse, C. (2002). Four phases of Adlerian counseling: Family resilience

in action. The Journal of Individual Psychology, 58, 225-234.

Persatuan Kaunseling Malaysia (PERKAMA)

Petrocelli, J. V. (2002). Processes and stages of change: Counseling with the transtheoretical model of

change. Journal of Counseling and Development, 80, 22-30.

Salvador Minuchin (1974) Families and family therapy. Harvard University Press

Utusan Melayu, November 2011

Yupi Supartini. Buku ajar konsep dasar keperawatan anak. Jakarta. EGC. 2004.