serat gandakusuma

8/9/2019 Serat Gandakusuma

1/33

SERAT GANDAKUSUMAPUPUH PEMBUKA

DHANDHANGGULA1. // Raras bêrmara mangisêp sari/ den a pidêrêng m!r"eng r!"i#a/ !manggama me

sa"abe/ mêng$! s"ar%aneng $a#!n/ g!ng ingara& sang$aning riri&/ nanangi p!ngg!ngm!d&a/ a$'iing pamês!/ prasê#a mindêng pandêngan/ %ar"anira 'ê'!ngi $ang"arsiadi/ a'êsing b!d#a ama//1Bagai$an $!mbang #ang enga& meng&isap sari(sari b!nga) *a$!+ ber$eras &ai mem!'ai*pengg!ba&an+ ,eria ini &an#a !n!$ meng&arap$an ber$a& darin#a. Terd-r-ng -'e&$e&enda$ !n!$ dapa men,apai se'ama se%a&era) *$!+!pa#a$an per'a&an !n!$mengg!ga& *diri$!+ #ang masi& b-d-& dan m!da menir! !sa&a #ang s!ngg!&(s!ngg!&*!n!$+ ber%an%i memb!$a maa pada ma$na a%aran '!&!r nan inggi #ang ber'andas$anpada b!di #ang !ama.. // raranaman mang$a dar!naning/ den rap aneng sra G-nda$!s!ma/ amri&r!mêsêpan "ad&e&/ pan "!$ ing$ang pi!!r/ dimen mang$a darsaneng $api/ ing$angnêd#a ng!pa#a/ $!pi#aning 'a$!/ mêma#! &ar%aning angga/ ir-n a$-n mring '#an $ang"!s 'êbdeng $a"i/ ran,anganing m!s&i$a//

Ran,angan #ang men%adi sebab i!) di!ang$an da'am Sera Ganda$!s!ma agar dapadiresap$an !nas) m!n,!' a%arann#a) se&ingga dapa die'adani bagi #ang &enda$ber!sa&a men,-n-& inda$an *seperi #ang ada da'am ,eria+) meng!pa#a$an$ese%a&eraan diri) menir!) beran#a pada mere$a #ang meng!asai ba&asa Ka"i #angmen%adi ran,angan *$isa&+ #ang inda& *ini+.. // d!$ pin!r"a $a'an#a !'is/ ab!& sapa ing ari rada#a/ angga' "-'!'as "!'ane/Ramê'an ing$ang a!n/ Da' ang$aning "arsa marêngi/ se"! "-'!nga!sn#a/ s!"ida$ 'anê'!/ sang$a'anira inêngran/ ri p!r!sa rarasan manges&i G!si/ A''a& $ang paringr-&ma//-//*Kisa& ini+ m!'ai di!'is pada p!$!' 0.00 &ari Mingg! angga' 12) b!'an Rame'an a&!nDa' 123 #ang diandai dengan $r-n-gram ri p!r!sa rarasan manges&i G!si. Sem-gaA''a& men,!ra&$an ra&ma(N#a.

PUPUH 4DHANDHANGGULA

1. // Seba$ mendra r!ming sam!$a"is/ #a#a mara $êman#an ,aria/ 'a$-n !ama anpa"e&/ #-g#a mardi #as p!ngg!ng/ denn#a mangr!paneng pamingsi'/ e'a $ang pras!%ana/ d!$ marna re&ip!n/ "asiane $a"a b-%a/ ana& Nga%an "-nên ra! g!ng 'in!"i&/êd&a$ K!res $ang b-ngsa//*Demi$ian'a&+ sega'an#a erasa inda& memb!a $einginan demi$ian menggeb! !n!$men,eria$an enang $isa& !ama. Mes$i si pen,eria ada'a& se-rang #ang $!rangberpengea&!an da'am merang$ai !'isan*5+) ia menir! ,ara pada ,erdi$ ,ende$ia $ei$aia mendes$ripsi$an enang se-rang ra%a besar di ana& Nga%an #ang masi& $e!r!nan

bangsa K!res.. // Bandarnga'im raning $ang nagari/ gêma& &ar%a !r pin!%"eng ing 6ang/ 7agadPraing$a& ia&e/ #an padanireng !'!n/ s!mi"eng re& $ad#a mes!i/ dib#ag!ngdi$arengra/ bina&ara '!&!r/ ring #as adi' pa'amara/ $as!sengra narendra dipaningb!mi/ pinardi$eng S!$mana//Negaran#a bernama Bandara'im. Seb!a& negara #ang s!b!r) ma$m!r) dandiber$a&i T!&an. Sang Ra%a demi$ian disegani dan di&-rmai. Sem!a !nd!$ pada $ebesarann#a. 4a %!ga memerina& dengan adi' dan pen!& $asi& sa#ang) ers-&-r di se'!r!& pen%!r! d!niadan se'a'! dib!$a$an abir ma$na -'e& T!&an.. // an apêga pamarnganing ga'i&/ pan drês $rama '!m!n!ring b-%a/ "ad#a an anarêngae/ $as!bing ra 8-ng Ag!ng/ aming!ni pra%a "a&adi/ ma&ambêg sê#ab-d#a/mara re& marad!/ êmbanan pai& narendra/ $ang minang$a pam!$ingra n!sab!mi/ K#aPai& Gaib-'a&//

Dengan se'!r!& "ad#a dan p!ngga"a iada perna& membeda(beda$an. Sem!adiper'a$!$an dengan sama -'e& Sang Ra%a. Da'am men%a'an$an r-da pemerina&an) Sang


2/33

Ra%a didampingi -'e& se-rang pai& sebagai pe'a$sana ia& ra%a di se'!r!& "i'a#a&bernama Pai& Gaib-'a&.9. // sar#a sê$i $apra"iran ngêning/ $arêm m!d#a re& n#a"aning pra%a/ angêr%a$$êning $as#ar%eng/ ra diningra $a"êng$!/ ii êês mang-'a& gaip/ sirnaning $ird&aningra/"isa#eng $ad#a nr!s/ mêma#! inda$ !ama/ !ameng r!s $a*:+rêm ing agama s!,i/dib#a bê$ "i$! braa//

4a sa$i dan a&'i da'am $eper"iraan. Ra%in berd-a demi $ese'amaan negara dan berb!ademi $ese%a&eraan d!nia sem!a di$!asain#a. 4a a&'i ber-'a& gaib. Sega'a perb!aan %e'e$ ber&asi' erang$a'. 4a senaniasa ber'a$! !ama) se-rang pengan! agama s!,i#ang aa) dan pandai berinda$ bagai se-rang pendea #ang bersemadi.;. // !r pinaman(paman ing Narpai/ Bandarnga'im an '#an !r!nira/ Gaib-'a& papai&e/ii& pêrdaa d&êmp!'/ ng-ngas sêd#a d&iri sr! pamri&/ ngên-r$ên g!ng $!s#a'a/mi'an#a s!m!#!/ $aari$ $araning %aman/ s#ar%ana r!s #a#a sampe$a d!$adi/s!mbaga %a#engrana//4a demi$ian di&-rmai dan diper'a$!$an sebagai paman -'e& Ra%a Bandara'im #ang %!gamasi& mer!pa$an asa' $e!r!nann#a. Sang Pai& Gaib-'a& sanga meng!asai &!$!m),erdas) dan !ngg!' ber%a#a di medan perang.3. // amangs!'i sang ra! dim!ri/ darbe ama%a '!m!ng sa%!ga/ êêp s!darb#a bin-b-/$-ngas $ang ,aa man,!r/ pan g!mi'ang(gi'ang ming!ni/ s-nar 6ang Ar$a merang/

!me%a ng!ng!"!ng/ ing 'a(ê'a mring s!darma/ apaparab #a Ngabd!' Asmaras!pi/ RadenMas 7a#engi'am//Kemba'i pada $isa& Sang Ra%a nan ag!ng) di,eria$an ia &an#a memi'i$i se-rang p!ra.


3/33

11. // a"!sana Sri Naradipai/ $ra-s ing #as re& samp!n di"asa/ ama%a ar!m dê'inge/p!ra ansa& ingim!r/ ad&!& n#a"a na$ings!n $a$i/ sapa $ang #-g#a ampa/ "a!ninga'!&!r/ re& !'!n samp!n a!"a/ "!s sêd&ênge n#ipa samp!rnaning pai/ den prapanga$ir %aman//A$&irn#a) Sang Ra%a merasa da'am &ain#a ba&"a ana$n#a e'a& ,!$!p de"asa. 4aberbi,ara dengan &a'!s. Sang p!ra p!n senaniasa dibesar$an &ain#a) ?D!&ai p!ra$!)

%i$a b!$an eng$a!) siapa 'agi #ang panas menerima "a! #ang begi! '!&!r ini) $arenadiri$! e'a& berangs!r !a) s!da& saan#a bagi$! !n!$ memi$ir$an $esemp!rnaan a%a'!n!$ sampai pada a$&ir @aman.1. // ings!n n-ra darbe ama ma'i&/ am!ng sira $ang #-g#eng m!r"engra/ %!mênêngaPrab! An-m/ sinebaa pra ra!/ sinêmba&a man,anagari/ an 'i"a sa$ing sira/ $ang %!mênêng ra!/ de sira samp!n di"asa/ ngrêngganana Kara-n ing Bandarnga'im/ !'!n"!s amêr,a#a//?A$! a$ memi'i$i ana$ 'ain se'ain dirim!. Han#a eng$a! #ang panas memimpin negara. 7adi'a& eng$a! ra%a m!da. Eng$a! a$an di&adap -'e& para ra%a dan disemba&man,anegara. 4! sem!a a$ 'ain ada'a& $arena $a! #ang men%adi ra%a. ='e& $arena $a!e'a& beran%a$ de"asa) bera&a'a& di isana Bandara'im. A$! per,a#a padam!.1. // aga' a'!s sira "!s mêng$-ni/ $adigda#an mi"a& $an!ragan/ sira "!s m!mp!*9:+ni$abe&/ ing sii ngara&ip!n/ an $!,i"a mêng$! pra%a di/ "a#!nên "a-ningra/

prêameng a'!&!r/ mara $!'!p p-ma(p-ma/ "iba"aa 'a"an gar"anira sami/ p!!(p!!manira//?Sega'a &a' $asar dan &a'!s e'a& $a! $!asai) $e$!aan dan $esa$ian e'a& $a!mi'i$ise,ara semp!rna. Ta$ a$an 'agi $a! ber,e'a da'am men%a'an$an pemerina&an negara.Genggam'a& "a! a'am semesa #ang begi! '!&!r ini. Berba&agia'a& $a! bersama isriana$ dan ,!,!(,!,!m!.19. // ings!n arsa marapa ing ardi/ sêd&êng !'!n ambanêr ngibada&/ dene $angs!nd!nga$a$e/ an 'i"a p!%i %!mr!ng/ &ar%aningra ing "!ri("!ri/ Ra%ap!ra "-sê$ar/!ma!r ing Prab!/ $ap!nd&i $ang pangandi$a/ Pand!$endra arsa i'ar $am!$in*(1+/ naaring $a"isigsan//?A$! ingin berapa di g!n!ng) memper$!a ibada&$!. Han#a d-a$! sem-ga se%a&erabagim! dan negara &ingga se'aman#a. Sang p!ra bersemba& dan ber$aa pada sangprab!) ?Hamba %!n%!ng inggi ia& Pad!$a) Pad!$a Ra%a ingin meningga'$an $em!'iaana&a.1;. // &amba !'!n ang$a madêg a%i/ angrênggani Bandarnga'im pra%a/ #en $enging'ênggana ing-ng*e+/ re& Pand!$endra Prab!/ mê$si& m!'#a ma&ar%eng b!mi/ menda&!,aping %ana/ ing panêr$anip!n/ s!'a#a 'a"an 7êng rama/ gege m-ngsa an "ande !'!nnêma&i/ ampi bênd!ning S!$ma//?Hamba Pad!$a ang$a sebagai ra%a memerina& di negara Bandara'im. 7i$adiper$enan$an &amba ber$eberaan sebab Pad!$a Ra%a masi& dim!'ia$an da'ammemimpin negara. Apa $aa -rang nani %i$a mere$a sampai mengira e'a& er%adiperse'isi&an anara &amba dengan Pad!$a A#a&anda $arena dianggap &amba erb!r!nas! ingin ber$!asa. Ta$ !r!ng &amba a$an menerima &!$!man dari T!&an.13. // 'a"an !'!n dereng anamp!ni/ $!$!m adi' ingrêre; prêdaa/ sig!g êmpaneKêra-n*e+/ #êgi an#!da "a!/ "a!ningra $!rang !ami/ ,ama& m!rading 'apa'/

,amaaning $!$!m/ ingesêman sining %agad/ êma&ip!n an $eringan n!sab!mi/$asêb! ra! nis&a//

?Lagip!'a) &amba be'!m meng!asai masa'a& &!$!m #ang adi' dan bagaimana ara&*&!$!m+ perdaa *negara+. Masi& bing!ng menaa $era%aan. Ha' ini s!da& en! a$anme'!n!r$an "a! a'am semesa &ingga ber$!rang $e!amaann#a. Direnda&$an da'amper$aaan se'!r!& a'am. Diera"a$an seisi a'am) a$&irn#a a$an &i'ang rasa &-rma darise'!r!& d!nia) dan a$an diseb! sebagai ra%a #ang nisa.1. // anpa damê' !'!n madêg a%i/ pra%a r!sa*;r+$ !r ngê'-ng dra%a/ Sang Naa r!mandi$ane/ ad&!& n#a"a na$ings!n/ bê,i$ bênêr a!rm! i$i/ anging n-ra mang$ana/$arsanira $!'!p/ sênad#an ings!n ma$sia/ sira madêg narendra mêng$! ra b!mi/ %êr"i sa$ing manira//?Tiada g!nan#a &amba men%adi ra%a. Negara r!sa$ dan dera%a a$an men!r!n. Sang ra%a

ber$aa &a'!s) ?8a&ai ana$$!) $aa($aam! bai$ dan benar adan#a. A$an eapi)


4/33

%angan'a& ber$e&enda$ seperi i!) Na$. Mes$i a$! masi& ada) $a! eap a$an men%adira%a memimpin se'!r!& b!mi $arena i! berasa' dari a$! sendiri.12. // "!s an ana samare ing "!ri/ 'êb!r dene ing da'êm pangri'a/ sara n#a"a$apind&-ne/ ange& n-ra mri& &a#!/ $ênd&- denn#a mana"ang dasi&/ s!da e%aning %agad/ #en ra! "!s sêp!&/ "ê$asan $e& s!m'angira/ a"e"e$a pa$e"!& m!radingnge'mi/ #-g#a pasra& mring S!$ma//

?S!da& a$ 'agi ada $erag!an di masa mendaang. Sega'an#a 'eb!r da'am $ere'aan. Dan'agi ana$$!) a$ m!ng$in $epemimpinanm! a$ memberi$an $ese'amaan) 'ema& da'ammemper&ai$an "arga) dan meng!rangi ,a&a#a a'am. 7!sr! ra%a #ang e'a& !a a$aner'a'! ban#a$ merasa $&a"air dan rag! a$ 'agi a%am da'am mema&ami i'm!. 6angerbai$ &an#a'a& pasra& pada T!&an.1>. // n-ra d!me& an-m !"a $a$i/ pad&a ara' #ê$i $êna -"a&/ an $êna $inira $!"e/man!ngsa #en !$ "a!/ i'&aming #as "as$i&eng -si$/ aas bida#aing 6ang/ an $êna"in!r!$/ saes! m!ng sa$ê,'apan/ 'an man!ngsa "!s a$#in dêrma ng'ampa&i/ $ap!rbamring $i d&a'ang//?Ta$ ada bedan#a !a aa! m!da) na$. 7i$a sese-rang e'a& mendapa$an "a! #ang!mb!& dari $ea%aman bain aas i@in T!&an) &a' i! a$ dapa dia%ar$an. Daangn#a&an#a se$e%ap) dan ia #ang menerima &an#a bisa se$edar men%a'an$an semaa)sega'an#a e'a& berada da'am $!asa Ki D&a'ang.

0. // 'am!n sira $!'!p minggrang(minggring/ dad#a n-ra r!mangsa #en ia&/$!rangpasra& ing 6ang Man-n*e+/ p-ma dip!n mi!&!/ pra#-gengs!n #"a s!m'ang ga'i&/m-ngsa !'!n egaa/ $aping $a'i&ip!n/ $a$i Pai& Gaib-'a&/ am-ng sira mang-'a& mringpra*3:+%anii/ !'!n "!s apêr,a#a//?7i$a eng$a!) ana$$!) masi& rag!(rag!) i! berari $a! masi& ida$ merasa diri sebagai!ma T!&an. Ka! $!rang pasra& pada T!&an. ='e& $arena i!) per,a#a'a&) %angan 'agi $a!$&a"air. A$! a$ m!ng$in ega padam!. Lagip!'a) ada Pai& Gaib-'a& #ang a$anmembimbingm! men%a'an$an r-da pemerina&an) dan a$! e'a& per,a#a padan#a.1. // Ra%ap!ra "ag!gên ing ga'i&/ d!$ miarsa r!mêsêbing sêpda/ $êpapan ing piranine/ginêgê ing a%an!ng/ ma!r a'-n mangasi&(asi&/ T!"an $êng sin!ng "enda/ CCC.pai$bra P!$!'!n*1+/ an 'ênggana ing sa$arsa/ mangrênggani Kara-n ing Bandarnga'im/,a,a$ dêrmi $e"a'a//Sang p!ra ra%a ermang!(mang! da'am &ain#a saa ia mendengar per$aaana#a&andan#a. Diresap$an -'e&n#a sem!a i!. La'!) ber$aa'a& ia dengan 'emb!) ?T!an#ang ag!ng) &amba a$ 'agi a$an menge'a$$an ia& !n!$ memimpin $era%aanBandara'im. Ses!ngg!&n#a &amba &an#a men%a'an$an semaa.. // misi#a T!"an $ang misigsani/ gampi' !'!n $inar#a "êrana/ Sang Naa r!mandi$ane/ #en mang$-n- a $!'!p/ ben%ang B!da


5/33

ers!s!n inda&. Sem!a #ang meng&adap di Bangsa' Ken,ana men!nd!$. RadenGanda$!s!ma ampa$ demi$ian ampan menamba& pes-na r!ang peng&adapan.;. // para êmp! m#ang $ang para sa#id/ basa&(basa& m#ang para ambi#a/ pang!'!$êib m-dine/ "asi %a%angganip!n/ arab m!nggeng neng ngarsa AF%i*(1+/ mi"a&pri#ag!ng 'i$'ap/ pêpa$ bra s!pên!&/ para !bsir(!bsir 7a"a/ $!rne' "idan sam#a g'arpêrd&!d&!$ $!rsi/ m#ang L-nda sasêrbanan//

Para emp! dan para sa#id) basa&(basa& dan para ambi#a) peng&!'!) $&aib) m-din)perapa besera m!rid(m!ridn#a) se'!r!&n#a meng&adap Pad!$a Ra%a. Demi$ian p!'apara pembesar) para -psir) $-'-ne') dan sebagain#a d!d!$ di aas $!rsi) %!ga bangsaBe'anda #ang mengena$an s-rban.3. // ne$a(ne$a din!'! ma"arni/ pangangg#a bra gêb#aring mar$aa/ 'ir penda& "anapinagr-ng/ pami#-sn#a Sang Prab!/ pra ng!'ama mi"a& dipai/ 'ir sasi $abas$ara/s-narn#a ma"ê'!/ Sri Narendra angandi$a/ &e& a Pai& !nd&angêna $arsa mami/ den"raa sanagara//Bi'a dipandang begi! berane$a ragam b!sana #ang mere$a $ena$an. Ber$i'a!meman,ar bagai &!an #ang sanga '!as dan pen!&. Apa'agi $ei$a Sang Prab!) para!'ama) dan adipai $e'!ar) bagai b!'an #ang m!ram $arena ers-r- sinar menari.Kem!dian Sang Ra%a p!n bersabda) ?8a&ai) Pai&. Um!m$an'a& apa #ang men%adi$e&enda$$!) meraa di se'!r!& negara.

. // mêng$- !'!n ngang$a Narapai/ p!ranings!n Raden 7a#engi'am/ %!mênêngaPrab! An-m/ ings!n paringi %!%!'!$*1+/ S!'an Adi Mêng$!nagari/ Senapai Nga'aga/ 6ang Ngabd!'ra&man!/ Sa#idin Panaagama/ Ka'ipae M!$minin Ras!''-'a&i/ 7!mênêngKaping Gangsa'//?Hari ini) $!ang$a p!ra$! Raden 7a#engi'am sebagai ra%a m!da dengan ge'ar S!'anAdi Mêng$!nagari Senapai Nga'aga 6ang Ngabd!'ra&man! Sa#idin Panaagama Ka'ipaeM!$minin Ras!'!''-'a&i 6ang Bera&a $e'ima.2. // pan $!mênd!r sing binang ginaib/ ,iri $-n&a s-s-#aning "arna/ gêng s!,i$a'anggêngane/ d&asar "!s an!$ "a!/ amba& s!n aê"asi p!%i/ 'ir s-#a gin!rendra/sangsa#a pin!n%!'/ sandi$a Pai& !rira/ ma'i& nabda 'ir ma*2:+d! ma"-r 'an manis/ densam#a %!mr!ng m!'#a//?K-mandan berbinang gaib dengan "!%!d "arna emas. Ag!ng dan s!,i $eabadiann#a.4a e'a& ber-'e& "a! dan $!amba& 'agi dengan d-a) bagai emas #ang digerinda)sema$in men-n%-'. Pai& mengi#a$an. Sang Ra%a 'a'! $emba'i bersabda bagai mad!ber,amp!r dengan rasa manisn#a) ?Ka'ian sem!a d!$!ng'a& $em!'iaann#a.>. // dene ings!n arsa bang!ne$i/ amêrapa ana& Ngargama#a/ re& "!s sêd&êng!"aning-ng*e+/ de sira $ang $aêmp!&/ rêrênênge ing pra%anii/ !'!n samp!n pia#a/denn#a m-ng na$ings!n/ dene si G-nda$!s!ma/ g!mani#a ing rama mangrandipai/An-m Mêng$!nagara//-//?Sedang a$! a$an ber-'a& samadi di "i'a#a& Ngargama#a $arena !sia$! e'a& ,!$!p !a.Ka! #ang ber$e"a%iban memi$!' angg!ng %a"ab aas !r!san(!r!san $enegaraan. A$!e'a& memer,a#a$anm! !n!$ membimbing ana$$!. Sedang$an si Ganda$!s!ma #anga$an menggani$an a#a&andan#a sebagai Pangeran Adipai An-m Meng$!nagara*pangeran ma&$-a+.PUPUH 44

S 4 N = M 1. //-// Samana Sri Naradipa/ êd&a$ sing d&amparira g'is/ sira D#an An%a#engi'am/ ingrama samp!n s!mi'i&/ mênggêp neng d&ampar gad&ing/ pinai$ rêna mas g!m#!r/"imb!& br-nga "in!'a/ 'ir Sang 6ang Ras!''-''a&i/ $a'a mi#-s amarna sag!ng s!me"a//Demi$ian'a& di$isa&$an Sri Baginda !r!n dari singgasanan#a. Raden 7a#engi'am #ange'a& resmi menggani$an a&a a#a&n#a) d!d!$ di singgasana gading beraa&$an inanpermaa dan emas memb!a mere$a #ang me'i&a sema$in $ag!m) bagai 6ang M!'iaRas!'!''a&. Saa $e'!ar menem!i mere$a #ang meng&adap.. // $!,êm risang di"ang$ara/ $as-nar ,aa nê'a&i/ sira D#an G-nda$!s!ma/ mringe#ang $inen a'inggi&/ m!nggeng ing pa'-"ani/ rêspai sa$ê&i m!ngg!&/ sa#a mimb!&iraras/ sireng nagri Bandarnga'im/ Sri Pand&ia rêsêp denira !minga'//Maa&ari se-'a& 'es! sinarn#a ers-r- -'e& ,a&a#a #ang meman,ar. RadenGanda$!s!ma dis!r!& -'e& $a$e$n#a !n!$ d!d!$ di singgasana p!'a) ampa$ ampan

dan menamba& $einda&an negara Bandara'im. Sang Ra%a Pendea merasa senangme'i&an#a.


6/33

. // K#ana Pai& Gaib-'a&/ ng!nd&angi para dipai/ mi"a& sa%abaning $i&a/ sada#asamp!n din(radin/ !"in man,anagari/ m!bêng bênd&en#a mang!ng$!ng/ #en Raden 7a#engi'am/ ing rama %!mênêng a%i/ s!$a b!nga& "ê"a& Sri Man-ning %agad//K#ai Pai& Gaib-'a& meng!m!m$an pada para adipai sampai $e '!ar $-a) sem!an#ae'a& meraa &ingga $e man,anegara. G-ng er!s dip!$!' ber$e'i'ing. Di!m!m$an ba&"aRaden 7a#engi'am e'a& men%adi ra%a menggani$an a#a&n#a. Sang Ra%a sema$in

beramba& rasa ba&agian#a.9. *>r+// Sêmana an "in!rsia/ Ma&a 7êng Sri Narapai/ %êng$ar $!nd!r angêd&a"an/inga#ap para &apsari/ mi"a& Sri Naa Rêsi/ ing Ngargama#a %in!%!g/ samp!n angr-g-&s!$ma/ $arêm mring p!%a sêmedi/ mri& &ar%engra %in!r!ng$ên prapeng êd&a$//Demi$ian'a& a$ di,eria$an 'agi. Sri Ma&ara%a $emba'i $e da'am isana diiring$an parap!ri besera Sang Ra%a Pendea. Sang Ra%a Pendea e'a& sampai di Ngargama#a denganmeragas!$ma. Tengge'am da'am -'a& semadi demi $ese%a&eraan d!nia dan se'!r!&$e!r!nann#a.;. // mi"a& Pangran Adipa#a/ b!baran denn#a s!mi"i/ $!nd!r d&aêng Kadipa#an/'ang$!ng denira mênd&iri/ Gaib-'a& K#a Pai&/ b!baran sa$an,anip!n/ ma$!"-n s-"ang(s-"ang/ $a,a!r &ar%aning nagri/ '!"i& gêma& m!ra& sand&ang 'a"an b-ga//Pangeran Adipai %!ga !r! memb!bar$an dirin#a $emba'i $e Kadipaen. K#ai Pai&Gaib-'a& %!ga i$! memb!bar$an diri bersama dengan re$an(re$ann#a) $emba'i $e

p-sn#a masing(masing. A'$isa&) $ese%a&eraan negara $ian mening$a. S!b!r) ma$m!r)m!ra& sandang dan pangan.3. // barang $ang inanêm &ar%a/ desa 'ir penda& nagari/ $ang g!n!ng pan dad#a desa/bebe$ a#am $êb- sapi/ ag'ar m!nggeng ing êgi'/ an ingang-n '!mêsan!n/ mang!#!rêsi %anggan/ mes!i %!mr!ng mam!%i/ p!%a(p!%a &ar%aning p-nang nagara//Sega'a #ang dianam !mb!& s!b!r. Desa(desa iada beda dengan $-a. G!n!ngg!n!ngmen%adi pedesaan. Bebe$) a#am) $erba!) dan sapi ber$e'iaran bebas di 'adang) iada#ang menggemba'a$an. Para resi dan m!rid(m!ridn#a senaniasa berp!%a d-a demi$ese%a&eraan negara.. // sigêg pangrêngganing pra%a/ $-,ap $ang mang!n $am!$in/ 'ang$!ng anga ing 6ang S!$ma/ '!&!r dêra%aing A%i/ sê$a"an ing$ang pami/ !r sami amaning ra!/enda&(enda& $ang "arna/ "!s êsa& $ang aa $rami/ 'a'a' ning$a& mi%êma$ $ê'a"an$i#as//Sampai di sini ,!$!p s!da& des$ripsi enang negara seisin#a. Di$isa&$an Sang Ra%a#ang enga& meni$mai $e$!asaann#a) begi! aa pada T!&an. Dera%an#a demi$ian'!&!r. Permais!rin#a ber%!m'a& empa -rang) sem!an#a mer!pa$an p!ri ra%a. Parasn#a,ani$ 'agi aa$raman#a bai$ meng!asai &a'a') ni$a&) i%ma) dan $i#as.2. // an ana end&e$ inggi'n#a/ sê$a"an sinami(sami/ %!mênêng ra! sada#a/ m!ng $a-sê*10:+p!& ar!ni/ dene sa$ing Sam nagri/ P!rbaningsi& $ang r!m(ar!m/ samp!np!p!ra pri#a/ pê$i$ Rad#an Mas S!rai/ $ang minang$a pangg!'!ning para gar"a//N#aris iada beda $eempan#a. Keempan#a men%adi ra!. Bedan#a &an#a pada !a danm!dan#a. Permais!ri dari Sam bernama P!rbaningsi&) e'a& berp!ra se-rang bernamaRaden Mas S!rai. 4a mer!pa$an isri $ed!a.>. // Kên,ana"!ng! pand&ad&a/ sing Bêna'm!$adas nagri/ $!s!ma #! Ra#!ng"!'an/p!ni$a sing Prand&ansari/ $a'i& sêg garbini/ dene $ang dad#a sasêp!&/ sa$ing Bagêdad

nagara*1+/ r!m(ar!m D#a& Ambar"ai/ $êng p!p!ra Ra&ad#an G-nda$!s!ma//Ken,ana"!ng! #ang $eiga. Berasa' dari negara Bena'm!$adas. Beri$!n#a ada'a&Ra#!ng"!'an dari Prand&ansari. Ked!an#a enga& mengand!ng. Sedang#ang pa'ing !aada'a& Ambar"ai dari Bagedad #ang berp!ra Raden Ganda$!s!ma.10. // ,inaria d!$ samana/ Sri Naa neng 7-ng Bira%i/ $rama an!$ p!ranira/ Sri Naa ing 7-ng Bira%i/ "asa Rêna 7êsmani/ ses! p!%aning "arna*!+ *(1+/ #! '!"i& ngemba&i'!ngi*a+ *1+/ sarêng b-b- $!s!ma an!$ ri ,-ndra*i+ *9+// *(1+A'$isa&) s!a! &ari) ra%a di 7-ng Bira%i meni$a& dengan p!ri 7-ng Bira%i bernama Rena 7esmani. P!ri i! s!ngg!& sanga ,ani$ dan enga& mengand!ng iga b!'an.11. // ini'ar d!ge$$ên 'ampa&/ ira ng!pa#a iradi/ sêmana ad!gi 'e$n#a/F babar mi#-s %a'! pê$i$/ !&! "arna 'in!"i&/ gaga& pra$-sa gêng '!&!r/ ri"!sira di"asa/ gan#ani %!mênêng a%i/ a%ê%!'!$ Ma&ra%a Ti$i#!r 7a$a//F8a$! ber'a'!. Tiba'a& saan#a me'a&ir$an. Sang p!ri me'a&ir$an se-rang ba#i 'a$i('a$i

#ang ampan) gaga&) dan per$asa. Berpera"a$an inggi besar. See'a& de"asa) iamenggani$an men%adi ra%a dengan ge'ar Ma&ara%a 7a$a Ti$i#!r.


7/33

1. // $ang e#ang Sri Darba M-&a/ 'inggar sing pra%a mêrapi/ neng arga %!'!$ pand&ia/mi'a Sri Tê$i#!r A%i/ 'ang$!ng brangasan $ibir/ an $êna pinad&an $a#!n/ bêg &arda p!"a(p!"a/ gêd&êg $!m'!ng$!ng neng b!mi/ pambêging #as $agêp-$ dening dr!bigsa//Ka$e$n#a) Sri Darba M-&a) meningga'$an $era%aan !n!$ berapa di b!$i sebagaise-rang pendea. Sri Te$i#!r men%adi ra%a dengan emperamen #ang $eras) a$ ma!disaingi) dan sanga s-mb-ng. Sian#a #ang seperi i! $arena ia er$ena si&ir %a&a.

1. // !r!n ib! sa$ing e#ang/ Darba *11r+M-&a Sang A%i*(1+/ %êr "i$! pand&ia '!"i&*a+/p!!s a$sameng nii*(1+/ s!dib#eng pra"ireng $e"!&*i+ *1+/ man%ing %!r(a%er bisa*!+ *(1+/a"as sasFmianing -si$*a+ *1+/ m!ng ,a,ade ing "arna mend&a dana"a*i+ *9+// *(1+Ka$e$ dari pi&a$ ib!n#a) Ra%a Darba M-&a ada'a& se-rang pendea ers-&-r #angmeng!asai berbagai i'm!) gaga& dan per"ira a$ mengena' a$!) anggap a$an ge%a'aa'am. Han#a sa%a ,a,an#a ada'a& ia ber"!%!d ra$sasa.19. // darbe $adang sana$(sana$/ pêrna&n#a 'a"an sang #-gi/ apaparabF 7a'ma 6ê$sa/dad#a "arang$aning a%i/ êg!& pra"ira sê$i/ minang$a pangre&ing di#!/ imb!' r!pa"e"e$a/ an $e"ran $ird&aning nagri/ I"-nên ma'i& ingaranI Singa K!mba'a//4a memi'i$i sa!dara bernama 7a'ma 6e$sa. Men%aba sebagai pai&. Per"ira) gaga&)berani) dan sa$i sebagai $epa'a para ra$sasa) a$ perna& mengena' genar. Ada 'agi#ang bernama Singa K!mba'a.1;. // Iag!'(ag!' direng aprang/ ni#a$aning 7-ng Bira%i/ $arin#a Sang Ka'a 6ê$sa/

Ka'a'-dra Ka'asrênggi/ Ka'am!$a 'an ma'i&/ Ka'ad!rga Ka'adi#!/ %-ng gra"a&gra"a& %a&a/ i$! pra"iraning %!ri/ sêda#ane dad#a mangga'aning pra%a//Men%aba sebagai pang'ima perang 7-ng Bira%i. 6ang $eiga bernama Ka'a 6e$sa)Ka'a'-dra) Ka'asrrenggi) Ka'am!$a) Ka'ad!rga) dan Ka'adi#! sebagai per"ira pra%!ri.Mere$a sem!a men%adi pang'ima perang negara.13. // an ma"i $ang $a&a&($a&a&/ "i' ,êbris paing paringis/ !'ês "ad&ag ing$angmang$a$/ "!s daan $êna "ini'is/ '-re$ !!' m#ang $!ning/ abang $!n!' irêng dad!/bir! "!ng! m#ang sea/ sada#a di#a 'in!"i&/ anpa "i'ang ing ga'ebra& nga%api prang//

Demi$ian p!'a #ang 'ainn#a. Para ra$sasa #ang meringis dengan $!'i #ang $asar dan a$m!ng$in 'agi di&a'!s$an. Ada #ang '-reng) !!') $!ning) mera&) $!n!') mera& m!da)bir!) !ng!) dan p!i&. Sem!an#a mer!pa$an ra$sasa sa$i) %!m'a&n#a a$ er&i!ng danmere$a sem!a siap !n!$ beremp!r.1. // d&asar "!s $ina$êmêna/ Dira%i angre& rasêgsi/ sêpa'i& "ad#a man!ngsa/ !r "i#arsiin#a radin/ nga'er(ngi'enn#a sami/ ngid!' 'a$-n mi!ng engs!/ d&ara mi"a& sam-dra/"!s $are& ing 7-ng *1:+Bira%i/ Im!ng "eane $apêng$-$I ing Bandarpra%a//Memang be!') negara Dira%i memerina& ra$sasa dan separ!&n#a ada'a& man!sia.8i'a#a&n#a '!as dan daar. Ke !ara) $e bara) ma!p!n $e se'aan sama sa%a) dapadiemp!& !%!& b!'an. Daraan dan 'a!an sem!a e'a& di$!asai -'e& 7-ng Bira%i. Han#asa%a "i'a#a& im!rn#a menempe' dengan "i'a#a& negara Bandara'im.12. // Imi'a Sang Sri Prab! Naa/ "imb!& dri#a gêng mên!&i/ sr! m!rba dig!ng sang$ara/g-ra g-d&a gêd&ag(gêd&ig/ s-sra&(sisra&ing $api/ ng'abêi mambêgan di#!/ $ibir nirdireng %agad/ ri"a$(ri"!$ b#aing A%i/ m!sebaan mring "ad#aba'a sr! mamba&//='e& $arena i!) Sri Baginda demi$ian g!sar. Ting$a&n#a men%adi serba em-si apa'agimenginga ia ada'a& $e!r!nan ra$sasa. Ta$ !r!ng se'!r!& "ad#aba'a er$ena $!!$

T!&an.1>. // s!ming$ir 'ampa&ing gama/ b!d#arda ,ênd&a'a "ani/ $ara&ar%ann#a $aimpar/ma'ang s!merange dadi/ n#an#a&(n#!n#a& #as drêng$i/ man! s!ba"aning ra!/ mainmas!$a(s!$a/ pêrand&a$an rina "êngi/ m!sebaan an !r!s 'a$!ning pra%a//Mere$a men%a!& dari agama. Mengedepan$an nas!) senaniasa a$ab!r) deng$i.Mengi$!i ra%an#a) mere$a &an#a bersenang(senang) berpesap-ra siang dan ma'am.K!!$an T!&an %a!& aas mere$a $arena mere$a a$ memperd!'i$an %a'ann#apemerina&an.0. // Inanging a Sri Prab! 7a$aI/ re& 'ag#a sêng$ê'an ga'i&/ miarsa $-%a& pa"ara/dagang 'a#ar "!s $aradin/ #en $ang s!darma ng!ni/ mang$e "!s %!mênêng ra!/ nengBandarnga'im pra%a/ Ira$ana samp!n g!mani/ Pangran Adipai N-m Mêng$!nagara//A$an eapi) Sri Prab! 7a$a enga& er'!$a &ain#a $arena mendengar $abar dari parapedagang dan ne'a#an #ang e'a& ersiar raa ba&"a a#a&n#a saa ini e'a& men%adi ra%a

di negara Bandara'im dan $a$a$n#a e'a& men%adi Pangeran Adipai An-mMeng$!nagara.


8/33

1. // sa$'ang$!ng panasing dri#a/ sara ing$ang $aping $a'i&/ engê d!$ ing $!na$!na/'abêe a'ara ai/ ib!n#a D#a& 7asmani/ pinae$an ib!nip!n/ ngan#a si'i& $apêga/sangsa#a mang!nêg ga'i&/ ng-na(-na mring Pangran Mêng$!nagara//Hain#a men%adi panas. Ter'ebi& 'agi %i$a ia eringa $e%adian di masa 'a'! saa ib!n#a)D#a& 7asmani) er$ena siasa &ingga ia di,erai$an) sema$in beramba& sa$i'a& &ain#adan begi! ingin memba'as dendam pada Pangeran Meng$!nagara.

. // sêmana Sri Prab! 7a$a/ ri sêd&êng mi*1r+#-s inang$i'/ mênggêp aneng s-$asana/din!'! mangebai/ %ênggarang anga%ri&i/ sêd&êng dêdêg agêngip!n/ nera 'ir s!r#a$êmbar/ pêrna%a"i*5+ n!'a$ agni/ arês-nd&a #en 'ag#a amang$! d!$a//Di$isa&$an Sri Prab! 7a$a enga& mengada$an a!diensi dan d!d!$ di singgasana. 7i$adi'i&a air m!$an#a ampa$ mena$!$an. Pandangan maan#a bagai maa&ari $embar.Sanga n#aa er'i&a %i$a ia enga& men#impan amara&.. // Dipa#a G!ng ga"-$ !minga'*1+/ d!$ m!'a Sri Narapai/ mi"a& Pai& 7a'ma 6ê$sa/ $!,êm #as an darbe gêi&/ an '#an Sang Ma&a Rêsi/ Darba M-&a $ang nengnga#!n/ mri$sa sa'ire $arsa/ ing mana& daan mes!i/ p-nang "a#a& sin!nganingerang(erang//

Adipai Ag!ng &eran &ain#a me'i&a Sri Baginda Ra%a dan Pai& 7a'ma 6e$sa $!s!"a%a&n#a bagai a$ dia'iri dara&. Ma&a Resi Darba M-&a #ang d!d!$ di depan #ang e'a&

a&! a$an sega'a #ang enga& er%adi ses!ngg!&n#a a$ men#e!%!in#a) nam!n anpa&eni ia senaniasa memberi$an peringaan.9. // êpa !'ad&a !ama/ ing bain "a!ning m!rib*5+/ nanging a gebes $e"a'a/ Prab! 7a$a an mi#arsi/ Darba M-&a ng'ing ma'i&/ an pêga denn#a pi!!r/ 'a& a%a $a$i a%a/$arsana $ang n-ra bê,i$/ an!$ apa "-ng s!'a#a 'a"an $adang//Me'a'!i $ee'adanan #ang !ama. A$an eapi) Prab! 7a$a &an#a mengge'eng sa%a danida$ memper&ai$ann#a. Darba M-&a ber$aa 'agi iada p!!s menase&ai. ?7anganbegi!) Na$. Ke&enda$m! i! a$ bai$. Apa #ang $a! &arap$an dengan mem!s!&isa!daram! sendiri5.;. // ng!mbar nêps! $apanasan/ i$! pangga"ene ngeb'is/ #-g#a sira manêmba&a/ %êri$! $adangm! #ê$i/ gênine bapa $a$i/ sêd!'!r !"a p!ni$!/ dad#a gênine bapa/a"ênang dip!n b!$eni/ a%a p!ga' #en mai sapa $e'angan//?Meng!mbar nas! amara& ada'a& perb!aan ib'is. Lebi& bai$) $a! meng&-rmapadan#a) sebab ses!ngg!&n#a ia ada'a& sa!dara !am!) penggani a#a&. 4a ber&a$dim!'ia$an. 7angan'a& $a! erb!r! nas!. 7i$a sampai ia mai) siapa$a& #ang a$an$e&i'angan5.3. // $êna sisi$!ne %agad/ 'a"an ing$ang $aping $a'i&/ 7êng Pangran G-nda$!s!ma/ "-ngbag!s r!s darma b!di/ êma& sinranging "es&i/ paran p!napa inêm!/ "-ng mênêngsini$ara/ !pamane !'a mandi/ d&asar !"a #en bangge' ni"asi pra%a//?Ka! a$an er$ena $!!$ a'am semesa. Dan 'agi) Kan%eng Pangeran Ganda$!s!ma*ada'a& -rang #ang+ ampan sera bai$ b!din#a. *Ka!+ a$an diserang ba&a#a. Apa #angingin $a! dapa$an dari men#i$sa -rang #ang sedang diam *sa%a+5 7i$a diibara$an see$-r!'ar berbisa) ia ada'a& sa!dara !a) %i$a ia ber-na$ a$an bera$iba b!r!$ baginegaram!.. *19:+// n!r! 'a$!ning gêgaman/ !"as n!mbras dadi $ardi/ anggêmpi'a$ên dêra%a/

"!r!ng("!r!ng bi'a&eni/ bênêr !%aring s!ri/ sêpira !m!ring $!p!/ pini&ês bae pê%a&/nanging an mang$-n- $a$i/ !ang pai sa#ê$i an#a!r pê%a&//?Men!r!i sen%aa) ma'a& a$&irn#a &an,!r dan men!r!n$an dera%a) ba&$anmemba&a#a$an. Benar apa $aa #ang $!dengar) seberapa pan%ang !m!r see$-r $!p!($!p!) %i$a digi'as ia a$an mai. Ta$ se'a'! &!ang n#a"a diba'as n#a"a) Na$.2. // ngêndi ana ra! dib#a/ garêmê mangr!sa$ nii/ &arda ,and&a'a ing ing$a&/ang'ird!d! narapai/ 7a$a a$i#!r ang'ing/ an-m !"a d!r!ng am!/ "!r!$ dêra%aingagêsang/ $êand&an "ê!ning %!ri/ 'am!n $a'a& manira gê'êm manêmba&//?Mana ada se-rang ra%a besar me'a$!$an perb!aan #ang mer!sa$ a!ran. Bering$a&b!r!$ sea$an b!$an se-rang ra%a. 7a$a Ta$i#!r men%a"ab) ?T!a aa! m!da b!$an'a&!$!ran bagi dera%a se-rang ma$&'!$. 4! a$an diandai di peperangan. 7i$a a$! $a'a&)a$! bersedia men#emba& *padan#a+.>. // a%a $adang bapa bi#ang/ sêna%an pad&aning %!ri/ #en '!&!r dêra%aira/ sa#ê$i !'!n

ngabê$i/ Darba M-&a ng'ing ma'i&/ ad&!& i$! na'ar d!d!/ "a%ip ra! r!mê$sa/ r!"êrênênging pra%a di/ $!d! sabar manging'ing "a&F#!ning %agad//


9/33

?7angan$an sa!dara sea#a& seib!) "a'a! ia &an#a se-rang pra%!ri %i$a '!&!r dera%an#a)ses!ngg!&n#a a$! a$an mengabdi padan#a. Darba M-&a ber$aa 'agi) ?Ad!&) i! ada'a&pemi$iran #ang sa'a&. Se-rang ra%a ber$e"a%iban men%aga dan berangg!ng%a"ab aaspermasa'a&an #ang er%adi di negaran#a. 4a &ar!s sabar da'am meme'i&ara "a! a'amsemesa.0. // "ênang gê'ar m!'#aningra/ êma&ane sira i$i/ rêmên $ar#a $ar!sa$an/ '!m!&

!amaneng b!mi/ !r $adangm! sa#ê$i/ "a'a p!napa inêm!/ gê'êm n-ra gê'êma/Fsira manêmba&a $a$i/ n-ra as-r "-ng nêmba& mring $adang !"a//?Dengan demi$ian) *ia+ ber&a$ aas $em!'iaan di aas d!nia. Ka! ini ma'a& s!$amemb!a $er!sa$an. Ta$ ma! meng!pa#a$an $e!amaan di d!nia. Pada&a') *ini ada'a&+dengan sa!daram! sendiri. K!!$ seperi apa$a& #ang a$an $a! erima5 Ma! ida$ ma!)men#emba&'a&) Na$. Tida$'a& renda& %i$a sese-rang men#emba& pada sa!dara #ang'ebi& !a.1. // ma'a& dad#aa s!panga/ 'a& a%a d'ar!ng ing $arsi/ paran re& pra%a &ar%aa/ #enp!ga' m!raing b!di/ Sang Naa an bisa ng'ing/ gêrêng(gêrêng sr! mabê$!&/ gebes(gebes $e"a'a/ g#a êd&a$ sing d&ampar ag'is/ me& pini$! engê #en 'a'!&!rira//F?Ha' i! ma'a& a$an memba"a s#aaa bagim!. S!da&'a&) %angan memper!r!$anem-si. Bagaimana$a& nasib $ese%a&eraan negaram! %i$a eng$a! &an#a men!r!i$e&enda$ #ang %a&a5. Sang Ra%a a$ mamp! men%a"ab. 4a &an#a menggeram dan

mengge'eng(ge'eng$an $epa'an#a. 4a 'a'! bang$i dari singgasana. Darba M-&a &ampirsa%a &enda$ dirai&n#a) nam!n ia inga %i$a i! ada'a& 'e'!&!rn#a.. // sa#ê*1;r+$i binaning "ani/ am!ng ansa& ng!man(!man/ mang!nd&amana mring$a$i/ $êr-($êr- sar#a ni$*5+/ s!& $i&a' ing$ang "in!"!s/ "-ng !"a n-ra 'a#a$/ &i$'ê&ê$ '! a$ardi *5+/ aneng ngarsa minggaa sira den $êba//Hampir sa%a dibaningn#a. Nam!n) $em!dian #ang $e'!ar &an#a !mpaan be'a$a pada$a$e$n#a. Bergerea$ gigin#a sera#a ber!,ap) ?=rang !a a$ panas men%adi pan!an.B!s!$ perb!aann#a. Ke'!arJ Pergi'a& $a! ,epa dari siniJ.. // mi'!"a mring ana& 7a"a/ dad#aa m!ngs!& an "êdi/ i$! $ang sira p!p!%a/ s!n an!'ap and&ing sêgi/ rê$sasa Ma&a#-gi/ d#an ang'ês ing #as mang!ng!n/ ba#a "!s$arsaning"ang/ $inar#a "a#anging b!mi/ $ad!$ ampa m!ng $inar#a %a%a'aran//?4$!'a& $a! $e Tana& 7a"aJ 7adi m!s!& se$a'ip!n a$! a$ a$an a$!J Memang i! #ang$a! ingin$an) b!$an5J A$! a$ a$an genar meng&adapi $esa$ianm!) &ai ma&aresira$sasaJ. Darba M-&a gemear &ain#a) er$e%!. Da'am &ai ia ber$aa) ?M!ng$in s!da&semesin#a) a$! &an#a'a& men%adi pemain di d!nia. K!erima !gas$! semaa sebagaiperanara.9. // gêd&e ,i'i$e pêr$ara/ sapa $ang #-g#a be'ani/F %êr i$! "a#a& manira/ parang-nings!n ng-n,ai/ nad#an !mê$eng pai/ "-ng !"a sa#ê$i 'ab!&/ $apind&-ne a i$a/ra! "ênang bi'a&eni/ '!"i& ab- "-ng am-ng sari#a m!d&a//?7i$a ada masa'a& besar aa! $e,i') siapa$a& #ang &enda$ membe'an#a) apa'agi iaada'a& ,!,!$! sendiri. Sampai &ai$a& a$! meningga'$ann#a5 S!da& se&ar!sn#a-rang!a ber$-rban se$a'ip!n sampai mai. Ter'ebi& 'agi) ra%a ini bisa sa%a mendaang$anba&a#a. Memang 'ebi& s!sa& meng!r!si saria #ang masi& m!da.;. // "ê$!ne m!r$a sêngara/ man!ngsa dêrma ng'ampa&i/ aas sa$ing 6"ang 8isi$sa/sêdene a a"a$ mami/ samp!n "a%ibing dasi&/ pasra& Hi#ang Ma&a S!,i/ n-ra ba$a'

$inar#a $a!aman// *(+?Apa'agi %i$a sedang m!r$a begini. Memang) man!sia semaa(maa &an#a men%a'an$anapa #ang diperina&$an T!&an. Begi! p!'a a$!. S!da& sepa!n#a se-rang &ambapasra& pada T!&an 6ang Ma&a S!,i. Ba&"a a$! a$ men%a'an$an $e!amaan.3. // "!sana !ma!r ngrêpa/ d&!& Ra!ningra De"a%i/ p!n $a$i n!r! $e"a'a/ p!napasa$arsa A%i/ den agêng a$sameng si&/ d&aêng p!n $a$i P!$!'!n/ re& ng!ni $a'êpaan/s!pe s!'anging pêr$a"is/ ra&ing Naa "ênang sinêmba&ing "ad#a//A$&irn#a) dengan pen!& iba Darba M-&a ber$aa) ?D!&ai ra%a d!nia) $a$e$ semaa!nd!$ pada $e&enda$m!. Sem-ga eng$a! berbesar &ai !n!$ memaa$an$! #ang e'a&berb!a sa'a&) '!pa pada $en#aaan ba&"a eng$a! ada'a& $e!r!nan ra%a #ang 'a#a$di&-rmai -'e& se'!r!& $a"!'a.. // pad!ning na'ar s!'a#a/ esri *13:+n-ra andarbeni/ barang "isi$saning pri#a/pêrsasa dêrmi nad&a&i/ #a#a&ira 7êsmani/ sa$ing papa "i%i'ip!n/ "inis!d#eng Narendra/

ing Bandarnga'im sa#ê$i/ !'!n "a%ib manêmba&a ra&ing Naa//


10/33

?Pemi$iran$! men#impang. Bagai peremp!an #ang di$!asai -'e& 'a$i('a$i) a$! &an#a'a&men%a'ani. A$!) a#a& dari 7êsmani) berasa' dari ra$#a %e'aa #ang $em!dian diang$a-'e& Ra%a Bandara'im. ='e& $arena i!) a$! "a%ib berba$i pada $e!r!nan ra%a.2. // sêmana Sri Prab! 7a$a/ d!$ m#arsa #a#a& an sipi/ ngênr-g "ênis g!m#a 'aa&/!&! ing$a&e "-ng sari$/ d&asar sasrane $êd&i$/ $!rang nge'm!ne 8-ng Ag!ng/ $êba$maga&e sean/ 'in!'! dene 6ang 8idi/ m!rang $rama sap-'a&e in!r!an//

Prab! 7a$a #ang mendengar per$aaan Darba M-&a se$ei$a gembira a$ er$ira. 4a 'a'!menep!$ beisn#a sera#a era"a erba&a$(ba&a$. Ting$a&n#a benarbenarmen,ermin$an -rang #ang b-d-&) $!rang pengea&!an sasra) dan ida$ berpendidi$an.De$a dengan perb!aan sean dan dinisa -'e& T!&an. Peri'a$!n#a %a!& dari $es-panandan &an#a memper!r!$an &a"a nas!n#a.>. // ma!r Rêsi Darba M-&a/ p!n $a$i p!d#a mês!i/ an 'ênggana ing sa$arsa/nanging !'!n darbe %an%i/ a#"a a ngaping $a'i&/ sapisan bae den p!!s/ a%a $!mbangdri#a*(1+/ den $ad#a si'êm %a'adri/ nad#an b!a %êr ings!n b!a pand&ia//-//Resi Darba M-&a ber!%ar) ?Ka$e$ mend!$!ngm! dan a$ a$an men-'a$ $e&enda$m! 'agi.Nam!n) a$! memina) &an#a se$a'i ini $!'a$!$an) a$ ada $a'i $ed!a. Ka! &ar!smemen!&in#a anpa $erag!an 'a#a$n#a -rang #ang men#e'am di 'a!an. Sebab mes$i"!%!d$! ra$sasa) a$! ada'a& se-rang pendea.PUPUH 444

MASKUMAMBANG 1. //-// Sri Narendra d!$ m#arsa sê#aning $a$i/ and#a 'ê%aring #as/ êma& angandi$aaris/ 'a& pa#- age '!mampa&//Baginda Ra%a merasa 'ega &ain#a saa mendengar $esangg!pan $a$e$n#a. 4a 'a'!bersabda pe'an) ?Mari'a& segera $ia %a'an$an.. // aêrêna mring nagri Bandarnga'im*(1+/ arsa 'ampa& d&!s&a/ ireng $angmas Dipai*(1+/ Pangran Nem Mêng$!nagara//?Anar$an a$! $e negara Bandara'im. A$! a$an men,!'i$ Kanda Adipai Pangeran M!daMeng$!nagara.. // ba#a merang #en an bisa aeni*(1+/ mring $angmas Dipa#a/ minda& !,apingprai"i/ !'!n merang sê%agad*(1+//?Beapa ma'!n#a a$! %i$a a$ ber&asi' dengan ren,ana er&adap Kanda Adipai. Apa $aad!nia5 A$! a$an sanga ma'!.9. // Darma M-&a anamb!ngi sabdanira ris*1+/ i$! d!d! na'ar/ "-ng %!pri#a ng!mbar$ibir/ $asi$!*1r+dening Pangeran//Darba M-&a ber$aa per'a&an) ?4! ada'a& pemi$iran #ang $e'ir! dari se-rang #angs-mb-ng dan a$ab!r. T!&an a$an men%a!&$an &!$!man.;. // $ang !ama barang $arsa den arêip/ #"a $an#ina ing '#an/ #en '!p! ambaba#ani/ %!mênêng narendra nis&a//?6ang dipening$an ada'a& $e&enda$n#a er'a$sana %angan sampai ada #angmeng&a'angi. 7i$a ada $esa'a&an) a$an memba&a#a$an. Demi$ian'a& ra%a #ang nisa.3. // $anis&ane ing !rip $a'a"an pai/ nad#an 'airira/ an $iringan n!sab!mi/ $aari$aga'ing parap//?Kenisaann#a diba"a se'ama &id!p dan mai. Ta$$an ia mendapa &-rma dari d!nia$arena $e'a$!an #ang b!r!$.

. // !amane s!mend&e maring ing pas&i/ isi#are n#a"a/ sê$ira "!s den 'ampa&i/nêd&a "i'!%ênging 'ampa&//?Lebi& bai$ bersera& pada a$dir. 7i$a ini sem!a e'a& di%a'ani sebagai s!a! !pa#a) a$!&an#a berm-&-n $ese'amaan.2. // 'a& a pa#- n!mpa$a mring gigir mami/ ng-ng bê$a ng!mbara/ dirganara $angsêpi*(1+/ an ana r!bedanira//?Nai$'a& $e p!ngg!ng$!. A$an $!ba"a erbang $e 'angi #ang sepi. Ta$ a$an ada #angmeng&a'angi.>. // Prab! 7a$a d#an ngemp'-$ gigiring $a$i/ mêsa %!manara/ prapa mad#anira 'angi/'ama('ama "in!'aan//Prab! 7a$a segera nai$ $e aas p!ngg!ng sang $a$e$. Mere$a p!n segera me'esa $eang$asa. Sesampain#a di 'angi) samar(samar er'i&a'a&.10. // $!si$a "-ng b!sana din!'! $adi/ gêb#aring bas$ara/ 'ir &a&i mangsane "êngi/

samana an "in!rsia//


11/33

K!'i -rang #ang berpa$aian bagai sinar maa&ari dan $i'a #ang men#ambar di ma'am&ari. Demi$ian'a&) a$ 'agi di$isa&$an.11. // angandi$a Prab! 7a$a mring 6ang $a$i/ ngêndi pêrna&ira/ nagari ing Bandarnga'im/re& !'!n bing!ng $a'inang//Ber$aa'a& Prab! 7a$a pada sang $a$e$) ?Dimana$a& 'ea$ negara Bandara'im5 A$!sanga bing!ng.

1. // midêr(midêr 'ampa&e 8-ng Ag!ng $a'i&/ $eb'a papan ing$ang/ "in!'a daan$ae$si/ aêma& pad&ang ra"angan//Ked!a pembesar i! ampa$ berp!ar(p!ar. Ara& empa !%!an iada er'i&a. La'!er'i&a'a& sinar #ang demi$ian erang.1. // sigra ma!r Darma M-&a mring Sang A%i/ s!n "aara i$a/ pêêng $ang p-nangnagari/ $a-n ee%ane %agad//Darba M-&a segera ber$aa pada Sang Ra%a) ?K!$ira) negara #ang ge'ap nam!n er'i&a,a&a#an#a i!.19. // apêrF-nd&a êngg-ne sari#a '!"i&/ BandarFnga'im pra%a/ rinê$sa mring $i'a&a&i/ !&! sinê'iring S!$ma//?Mer!pa$an peranda empa ingga' se-rang $saria ers-&-r. Negara Bandarnga'imdi%aga -'e& $i'a dan peir. Benar(benar erpi'i& -'e& T!&an.1;. // Sri Narendra $ras nabda sa"ani/ 'a& pa#- a bapa/ ni#!*12:+pa sira den ag'is/

%!%!ga mring Kadipa#an//Baginda Ra%a bersabda $eras) ?A#-) Ke$J Segera'a& mendara di KadipaenJ.13. // sigra ni#!b Darma M-&a 'an Sang A%i/ prapa mad#eng ana&/ n!%! "a#a& sirêp %a'mi/ g#a masang sisirêpira//Darba M-&a dan Sang Ra%a segera mendara. Mere$a sampai di dara saa -rang-range'a& id!r. Sirep p!n segera diebar$an.1. // rêrêping sirêp "ad#a g!ng sam#a ag!'ing*1+/ $aampêg prêba"a/ endra%a'a'ang$!ng sê$i/ bên,e $-'i$ asa!ran// Ter$ena sirep #ang demi$ian &eba) se'!r!& pra%!ri p!n erid!r. B!r!ng p!#!& %anandan b!r!ng(b!r!ng ma'am berb!n#i bersa&!an.12. // ê$a$ nga$a$ $ad#a g!ga& $ang ag!'ing/ nging d&êd&êp $e"a'a/ an na ing$angng!'isi$/ endra%a'a g#a '!mampa&//S!ara mere$a demi$ian $eras meme$a$$an se-'a& &enda$ membang!n$an mere$a #angenga& erid!r. Nam!n) sem!an#a eap er'e'ap. Ta$ ada sa!p!n #ang er%aga. Ked!apen,!'i$ p!n segera me'an%!$an ren,anan#a.1>. // midêr(midêr ng!'ari marganing man%ing/ "!s êp!ng sada#a/ "i"ara sam#a$in!n,i/ sada'! an angsa' marga//Mere$a er!s berp!ar(p!ar men,ari %a'an mas!$ &ingga se'!r!& empa mere$a &apa'.Sem!a pin! di$!n,i. Sema'aman mere$a a$ %!ga menem!$an %a'an.0. // emênging #as 8-ng Ag!ng ing 7-ng Dira%i/ sar#a angandi$a/ pri#e da#anira $a$i/margine man%ing %r- p!ra//Sang Ra%a 7-ng Dira%i merasa bing!ng. 4a p!n ber$aa) ?Apa #ang se$iran#a dapa Ka$e$'a$!$an !n!$ menem!$an %a'an mas!$ $e da'am isana51. // 'am!n ings!n -ra bisa n#idreng pai/ mring G-nda$!s!ma/ s!n n-ra m!'i&m!'i&/ng-ng p'a!r pê%a& $e"a'a//

?7i$a a$! a$ dapa memb!n!& Ganda$!s!ma) a$! a$ a$an p!'ang. Lebi& bai$ a$! maisa%a.. // Darba M-&a d!$ m#arsa ang'ir sinêbi/ $ab#aaning rêsna/ rinasa(rasa ing ga'i&/#en i"as sapa $e'angan//Saa mendengar per$aaan ,!,!n#a) $arena besarn#a rasa ,inan#a) &ai Darba M-&abagai disa#a. Terba#ang da'am &ain#a) %i$a sampai mai *Ganda$!s!ma+) siapa$a& #anga$an !r! merasa $e&i'angan.. // "!s pin!p!s $arsaning 6ang Ma&a L!"i&/ $inar#a "a#angan/ ing %agad an $ênagingsir/ s!mara& sa$arsanira//Nam!n) ia e'a& pasra& pada $e&enda$ Sang Ma&a K!asa. 4a sanga sadar ba&"a dirin#a&an#a'a& seper,i$ ba#angan #ang &an#a ber$e"a%iban !n!$ bersera& pada s!raan(N#a.9. // maa$ a%i pang'amp-ran $ang pin!s&i/ $arimeng ing S!$ma/ ,ênd&e'a mênga

$ae$si/ d#an man%ing da'êm %r- p!ra//


12/33

*Darba M-&a+ segera menge'!ar$an a%i pang'amp-ran. A%ian dierima -'e& T!&an. Tampa$'a& %ende'a erb!$a. Mere$a p!n segera mas!$ $e da'am isana.;. // and#a $a*1>r+-n ra$ana ,aa nê'a&i/ mang'e'ang s!mi'a$/ $aa"ang pandaming'i'in/ neng $an&i' genira nendra//Se$ei$a ampa$'a& $a$anda erb!ng$!s ,a&a#a #ang erang) bersinar ,emer'ang)diing$a&i ,a&a#a dari 'i'in di empa id!rn#a.

3. // gi'ang(gi'ang p-nang !%"a'a d!mê'ing/ $ad#a a p!rnama/ ping pabê'asand&ad&ari/ Prab! 7a$a p!ê$ ing #as//. // "!sn#a "!ng! Sang Naa ngandi$a aris/ paran rêmbagira/ $ang pra#-ga den

'ampa&i/ mri& an!$ $ar#a manira//See'a& ersadar dari pingsann#a) Sang Ra%a ber$aa pe'an) ?Bagaimana men!r!saranm!5 Apa #ang &ar!s di'a$!$an agar a$! ber&asi'5.0. // Darba M-&a ngandi$a pan sêm! angis/ sas!"!nên n#a"a/ ing sêmba& $a'a"anp!%i/ ping pi! a%a ambêgan//Darba M-&a ber$aa sambi' menangis) ?Mina'a&) na$. Mina'a& dengan men#emba& danberd-a !%!& $a'i anpa bernaas.1. // $ang s!pad-s 'êb!ra $ang !'a& sari$/ %êr i$! $a$ana/ sa#ê$i ambi'a&eni/ %êr siraa$ari !"a//?Ha' i! !n!$ me'eb!r$an sega'a !'a&) $arena ia ada'a& $a$a$m!. S!ngg!& sangamemba&a#a$an $arena $a! $a'a& !a.. // 'a& !r!ên pi!!rings!n abê,i$/ g#a "angs!' Sang Naa/F nêmba& 'ir saamemei/ ping pi! daan ambêgan//?Sebai$n#a $a! !r!i per$aaan$! ini. Sang Ra%a p!n segera $emba'i *$e empaGanda$!s!ma+. Disemba&n#a sang $a$a$ seban#a$ !%!& $a'i anpa bernapas. Ting$a&'a$!n#a bagai a#am #ang enga& $ebing!ngan men,ari empa !n!$ bere'!r.. // pai nendra 7êng Pangran rinas!$ ag'is/ "!s $arsaning S!$ma/ $ab-p-ng binê$ami%i'/ g#a mêsa mring dirganara//Karena p!'as erid!r) Sang Pangeran segera dengan m!da& dapa dirai&) dan aas$e&enda$ T!&an) ia p!n dib-p-ng) diba"a $e'!ar) dan erbang $e 'angi.9. // samp!n 'êpas 'ampa&e 8-ng Ag!ng $a'i&/ gêni $ang gin!s&a/ prames"ariBandarnga'im/ mêrêm(mê'i$ denn#a nendra// 7a!& s!da& per%a'anan $ed!a bangsa"an ag!ng. Kini di$isa&$an Permais!ri Bandara'im)ge'isa& da'am id!rn#a. Maan#a erpe%am dan memb!$a $emba'i.;. // sêni$(sê*0:+ni$ sêda'! an pa#a g!'ing/ $agagasing dri#a/ s!pênan#a $a'a "êngi/

emêng amb!& $ang rinasa//Berdebar(debar sema'aman a$ dapa id!r. Da'am pi$irann#a masi& erba#angmimpin#a sema'am. Di &ain#a &an#a ada $e$a'!an #ang '!ar biasa.3. // "!sn#a en%ing ara '!mrang sap! sii/ 'er "ean g!mêb#ar/ bas$ara manii& "!$ir/garega& "!ng! anendra//Saa "a$! e'a& beran%a$ pagi) di !ara dan di im!r ampa$ benderang) dan sinarmaa&ari ampa$ men!nggangi g!n!ng) bang!n'a& ia *Permais!ri Bandara'im+ dariid!rn#a.. // inda$ riri& prapa pangg#aning ag!'ing/ ama%a an ana/ m!$sa $a'aning "êngi/sê$sana sang d#a& $ana$a//Per'a&an ia men!%! $e perad!an sang p!ra. Saa mendapai ba&"a p!ran#a a$ ada diempa meng&i'ang saa ma'am) se$ei$a Permais!ri p!n a$ sadar$an diri.2. // an pan-ngra*5+ pa"-ngan $ang para sê'ir/ ,e&i !m#!ng $ar!na/ man!ng$êmi

prames"ari/ an "êr!& p!r"a$anira//


13/33

Me'i&a $eadaan #ang demi$ian) para se'ir dan abdi peremp!an menangis sera#abersemba& pada Permais!ri #ang enga& a$ sadar$an diri.>. // "êne& ana parê$an 'an%ar sa"i%i/ %-d&e& denn#a nendra/ $ag#a g!nging "-nganangis/ '!ma%ar min&!' $e"a'a//Di$isa&$an ada se-rang abdi parê$an #ang e'a& bersa!s %anda anpa ana$. 4a id!ranpa ba%!. Kei$a erbang!n) $age'a& mere$a #ang enga& menangis. N#ai parê$an

ber'ari anpa ba%!.90. // bra$aa"ang*5+ %ina"i' sand&inge nangis/ Nganen sira edan/ ê$a mêdeni "-ngnangis/ s!ma!r $ang sin!ng !%ar//4a di,-'e$ -'e& -rang #ang menangis di sebe'a&n#a) ?Nganen) apa $a! gi'a) mena$!i-rang #ang sedang menangis. Di%a"ab'a& -'e& #ang dian#a.91. // di$a dereng s!mêrêp arine N#ai/ ni$i pang'êb!ran/ sa$e&e sean mêmêdi/ %êr g!si'agi $ana$a//?Anda be'!m mengea&!i apa arin#a) N#ai5 4ni ada'a& a%i pang'êb!ran dari berbagaisean dan ma$&'!$ &a'!s #ang mena$!$an. ='e& $arena Sri Pad!$a enga& pingsan)9. // $!'a b-ên sagêd ninga'i mring g!si/ -nd&a 'am!n isna/ "-ng 'ab!&ing "irangisin/ ,ang$e'a$ "angs!' pêrna&n#a//sa#a a$ sangg!p men#a$si$an $eadaan Sri Pad!$a. 4ni ada'a& anda sa#a ,ina padabe'ia! &ingga re'a ma'!. Segera see'a& ber$aa demi$ian) ia p!n dengan ,epa $emba'i

$e empan#a.9. // sê%aine n!!pi na'ar $ang !"is/ $ad!"!ng ing$a&n#a/ "êne& ana 'ag#a g!'ing/m'a#! sar"i re#ap(re#ap/Sebenarn#a ia &an#a men!!pi rasa d-ng$-' a$iba ing$a&n#a sendiri. Ada p!'a se-rang*abdi+ #ang enga& id!r) iba(iba ber'ari.99. // n!n%ang mring "-ng $ang in!n%ang g!ndam %êmp'ing/ in!br!$F sê$sana/ ing!$ê'rema sar#a %ri/ i$i sean n-ra inga'//Mener%ang -rang(-rang. Mere$a #ang dier%ang ber%a!&an. 4a p!n segera diabra$ dandipe'inir ramb!n#a sera#a bereria$) ?Sean) $a!J Ta$ 'i&a) #a5J.9;. // in!'!ngan gin!%êg sag!ng pra N#ai/ "êne& ana ng!*1r+,ap/ Ni Mb-$ 'an%ar anangêndi/ $ae $ang s!gi& gêgaman//Para n#ai #ang 'ain men-'-ng memegangi -rang erseb!. Ada #ang ber$aa) ?Ni Mb-$Lan%ar ada di mana5 Dia #ang memi'i$i ban#a$ sen%aa.93. // %ê%ê'ana -ba dimen gê'is mai/ Ni B-$ 'an%ar merang/F $ang Ni n-mpa*5+ %ê'a&(%ê'i&/nangis sar#a ngar!&ara//?7e%a'i -ba sa%a biar ,epa maiJ. Ni Mb-$ Lan%ar &enda$ meng&!%am$an sen%aa a%am)sedang ni #ang meneriman#a bereria$(eria$ menangis sera#a mem-&-n(m-&-n.9. // "êne& ana s!mri$! 'a%êng mêê$i/ gra#ang "ênisira/ ,ipane $ad#a p!napi/ "-ngas!pê&ane ba#a//Ada p!'a #ang di enga& $eri,!&an 'a'! memi%a(mi%a *Permais!ri+. Menggra#angi beis.Ena& apa #ang ada di pi$irann#a.92. // $!rang &i&i$ me& ê$eng pêrna&e pami/ a!'a$ $!s!ma/ p!ng!n(p!ng!n and#ang'i'ir/ s!m!'!& s"ar%a s!mi'a$//Sedi$i 'agi &ampir sa%a mengenai bagian $eperemp!anann#a. Tiba(iba diepis$an danPermais!ri p!n segera sadar dari pingsann#a. Tampa$ -'e&n#a ,a&a#a benderang.

9>. // rindi$(rindi$ s"areng rêg mêd&aring ng'ing*(1+/ misêg(misêg sar#"a/ an pêgadenn#a ng!sapi/ p-nang '!& rêmbêsing nera//Ber$aa'a& ia dengan s!ara pe'an erbaa(baa $arena angis #ang ersed!. Tiada &enidi!sapn#a airmaa #ang %a!&.;0. // ad&!& n#a"a Pangeranings!n G!si*(1+/ mên#ang ngêndi sira/ ings!n n-ra bisa$ari/ s!$a binan%!a ing"ang//?D!&ai) T!an Pangeran$!. Kemana$a& gerangan dirim!5 A$! a$ sangg!p $a! ingga'$an.Lebi& bai$ a$! mai sa%a.;1. // anenana si d&!$! pangarib(arib/ 'a& -'e&ên n#a"a/ arenira $i S!rai/ engêamring arenira//?T!ngg!'a&) sa#ang. Li&a'a&) na$. Li&a'a& pada adi$m! S!rai. 4nga'a& padan#a.;. // $!danira si Mesê' d&a"!$ rêspai/ mi$aa "an-d#a/ i$a "-ng a#! am!rni/$anggenan ganes prasa%a//

?K!dam! si Mese' #ang ber"arna &iam $ep!i&an inda&. Pi$a'a& gadis #ang ,ani$ %e'ia.


14/33

;. // ên#a agêmira ing$ang raa $!ning/ bendi mi"a& si#as/ pra&is&a $ang 'apis "êsi/pad&a angg-nên ,ang$rama//?4ni) $endaraanm! $erea $!ning) bendi) dan saisn#a dengan empa d!d!$ ber'apis besi)pa$ai'a& !n!$ ber$en,an.;9. // Kadipa#an g!mra& ebêg g!nging angis/ parê$an pangarsa/ '!ma%ar mring da'êmp!ri/ amarê$ Sri Naradipa//

Kadipaen geger dipen!&i angisan. Kepa'a abdi parê$an ber'ari $e da'am isanameng&adap Sri Baginda Ra%a.;;. // anara "!s $a&a!r sanis$araning/ $ag#a Sri Narendra/ ag!p!& sê$sana mi%i'/sada#a $ang para gar"a//See'a& mendengar 'ap-ran #ang disampai$an) er$e%!'a& Sri Baginda Ra%a. Segera ia$e'!ar dengan se'!r!& isrin#a.;3. // sam#a and&ere$ ing g!si mangg!ng m#ang sê'ir/ an $an!n pra sam#a/ '!ma%ardening Sang A%i/ $-*:+,ap prapa Kadipa#an// T!r! men#erai p!'a para abdi pengiring ra%a dan para se'ir mengi$!i Ra%a ber'ari.Sesampain#a di Kadipaen);. // d!$ and!'! sira De"i Ambar"ai/ ing Naa sr! dand#a/ '!ma%ar sira n!ng$êmi/ SangNaa %êgrêg $a'inang//saa me'i&a $edaangan Sang Ra%a) De"i Ambar"ai segera ber'ari dan men#emba&.

Sang Ra%a &an#a mamp! ega$ berdiri anpa dapa ber$aa($aa.;2. // sa$na'i$a 'ir !g! s!$êra ênir/ baba'!ng sasanga/ ba#!ne 'ir den '-'-si/ 'ês! '!paraganira//Bagai !g!. T!'ang dan segenap $e$!aann#a bagai di'-'-s. Han#a 'es! #ang erasa di!b!&n#a.;>. // ri#êm(ri#êm maman-n s!mi'a$ d!m'ing/ sam!n Sri Narendra/ "!s 'êpassang$aning dadi/ dadining ,ipa samp!rna//Samar(samar da'am peng'i&aann#a ia me'i&a ,a&a#a. Sri Baginda Ra%a %a!& s!da&me'ampa!i asa'(m!'an#a #ang se%ai) men#a! da'am ,ipan#a #ang semp!rna.30. // sipa ,a!r 'inimp! angga sê%ai/ "i"ara sasanga/ in!!pan a"ê$a' ning/ ningingsipa daan samar//Empa sia *nas!+ e'a& ber&asi' di$enda'i$an -'e& diri se%ai. Kesembi'an pin! gerbanger!!p -'e& a"a$a'. Ter,apai s!da& $eiadaan empa sia.31. // p-n,adri#a "!s rinas!$ dad#a si%i/ nêgês $arsaning 6ang/ "!s %!mb!& $a"!'aG!si/ pam-re pad&a $arasa//-//Ke'ima indera e'a& men#a!) mem-&-n pe!n%!$ T!&an. Bersa!'a& s!da& &amba dan T!&an) pen#a!ann#a sama iada beda erasa.


15/33

SERAT GANDAKUSUMA P!p!& 4 4P-sed b# Mas K!miir -n Sepember ) 011P-sed in SERAT GANDAKUSUMA. Lea:e a


16/33

2. // d&!& Pangeran #en p!rana G!si/ #en nêma&i 'a#-n/ !'!n be'ang'êb! !'angane/ pan dêrma neng ngar,apada G!si/ ba#a anêma&i/ paing-ng P!$!'!n//?8a&ai T!&an) %i$a ana$$! menem!i a%a') &amba re'a !r! mai. T-&)d!nia &an#a'a& semenara) 'ebi& bai$ &amba mai.

>. // anenana ing pangarib(arib/ neng s"arga s!n êm-ng/ a#"a pisa&'a"an sira angger/ ing 'abêe gêng risna mring si"i/ $a'anggêngan G!si/#"a pisa& "a$ings!n//?T!ngg!'a& a$!) Na$. A$an $!ra"a eng$a! di s!rga. 7angan'a& sampai$ia berpisa&) na$. Demi$ian i!'a& $arena besarn#a ,ina$! pada ana$)mes$i sampai $e $eabadian #a T!&an) %angan'a& sampai a$! berpisa&dengann#a.10. // "arna("arna sambaireng angis/ m!ng Rad#an 8iran-m/ mi"a&para mar! sa$a&a&e/ prames"ari pra sam#a anangis/ 'ir bê'a& $angb!mi/ %r- p!ra g!mr!m!ng//Berma,am(ma,am &a' er!,ap dise'a angisn#a) nam!n pada dasarn#a#ang di&arap &an#a'a& Raden Sang Per"ira M!da. Permais!ri dan paramad! menangis &ingga b!mi bagai erbe'a&. Seisi isana dipen!&i s!araangis.11. // ri#êm(ri#êm b!"ana esm! gri/ "ang$a"a $a'ês-n/ !"!ng(!"!ng$êm'a#!ng s-nare/ sam!r,ane D#an sê$aring b!mi/ !dan ri"is(ri"is/$ad#a ng!ng!nng!ng!n//D!nia ampa$ remang) 'es! da'am $esedi&an. Langi red!p sinarn#a.Sem!a i! $arena &i'angn#a Raden #ang men%adi b!nga d!nia. H!%anrini$ #ang !r!n memb!a rasa er,e$am &eran.1. // pra%a sam!n sêm!ne pri&ain/ sêmêne $a-ng-n/ ag#a me'!

s!ng$a"a e%ane/ $!,êm s!rêm maman-ne nagri/ m#ang g-d&-ngsê$aring/ in-n 'a#!('a#!//Negara ampa$ di'iba pri&ain. Pe'angi bers-r- pen!& d!$a. Negara $!#!dan s!ram. Da!n dan b!nga(b!nga er'i&a 'a#!.1. // rêb(rêb sirêp gi"ang$ara !"in/ p!rnama a,ê'-m/ ara(ara 'id&a&s!damane/ &a&i(&a&i 'ir mi'! "i#adi/ man!$(man!$ m!ni/ in-nrang!(rang!//Maa&ari dan p!rnama bersinar $e'am. Binang(binang) $i'a) dan peirbagai !r! berd!$a. B!r!ng(b!r!ng ber$i,a! pen!& rasa rag!.19. // *9:+sa#a mangrês risang Adipai/ 'êngêr('êngêr ,ê'-m/ 'ir %inaiSang Naa ing #ase/ %"a'a $-ngas sêm!ne a'indri/ 'ir sang $ad!$ riris/

near%a s!m!'!&//Sang Adipai $ian eriris &ain#a. 4a &an#a mamp! erdiam. Hain#a bagaidi%a&i. Maan#a bersinar red!p anda ia enga& memendam $esedi&an.1;. // Sri mangg!ba& sasmianing -si$/ $arang mang!s"eng "-r/ "ê,anar!m amanis êmb!nge/ ad&!& mira& G!si "-ng a$!ning/ 'a& mendê'a#a#i/ #"a dada"a ,a!r//Sang Ra%a sadar a$an peranda #ang ada. 4a p!n ber!,ap &a'!s) ?D!&ai$e$asi&$! nan %e'ia. Tenang'a& eng$a!) dinda. 7angan 'agi $a! perpan%angpembi,araan ini.13. // a%a a$e&(a$e& Nimas G!si/ $ang rinaseng ba-s/ ninga'ana G!si

$a"!'angger/ #en rinasa "!"!& mangran!&i/ pirang bara en%ing/ !$&ar%ane 'a$!//


17/33

?7angan er'a'! ban#a$ berpi$ir #ang b!$an(b!$an) dinda. Li&a'a& pada$a"!'am! #ang !r! merasa sedi&. S!a! saa pasi sem!a a$an ber-'e&$ese'amaan.1. // %êr p!rana G-nda$!s!ma di/ pan 'ag#a $inarseng*-+/ ing S!$mana$inar#a "a#ange/ aneng daan $êna gingsir*(+/ gingganga pam!%i/

amêm!r!ng 'a$!//?Sebab) p!ram! Ganda$!s!ma enga& di$e&enda$i -'e& T!&an !n!$me'a$sana$an ren,anan#a. 6ang erpening) %angan'a& perna& ber&enimem-&-n.12. // a#"a bangê(bangê "a'ang ai/ den pra,a#a ing-ng/ %êr man!sa#ê$i darma bae/ m!ng $inar#a 'anaran neng b!mi/ anggê'ar$ên "i%i/sa$e&ing !m!"!&//?7angan er'a'! merasa $&a"air. Per,a#a'a& pada$!) ba&"a man!sia&an#a'a& peranara bagi er%adin#a $e&enda$ T!&an di aas b!mi !n!$menebar$an beni& sega'a #ang &id!p.1>. // n-ra $êna d&a$!%a*5+ pribadi/ aêma& $ad!d-n/ pasra&êna mringS!$ma %aine/ n-ra 'i"a "-ng !"a p!ni$i/ m!ng %!r!ng pam!%i/ mri& !$$ang panges!//?Tida$'a& b-'e& $ia memper!r!$an em-si pribadi #ang a$anmenimb!'$an perpe,a&an. Pasra&$an sega'an#a &an#a pada Sang Se%ai.

Ta$ 'ain) -rang!a &an#a'a& ber$e"a%iban mend-a$an agar !r!n'a&res!.0. // $!s!ma #! d!$ m#arsa $ang dê'ing/ ing ra$esm! "ad-s/ 'inairansêbda pingiane/ 'am('aming #as $arasa ing ai/ sêmana D#a& De"i/ singpang$-n '!m!ngs!r//Sang Permais!ri saa mendengar per$aaan s!amin#a merasa ber$!rang

$esedi&ann#a. Ter'a&ir'a& apa #ang ada da'am &ain#a) enang $esedi&an#ang dirasa. Sang De"i p!n beran%a$ dari pang$!an s!amin#a.1. // ma!r a'-n $!s!maning adi/ d&!& Pangeran ing-ng/ "ê,anana G!si$a"!'ane/ $ang "!s $ad&a"!& d&aêng ing dasi&/ drêng &amba pinaring/

%inar"a P!$!'!n//Ber$aa'a& ia pe'an) ?8a&ai T!an$!) beri'a& pe!n%!$ pada abdim! #angenga& mendendam rind!. Ses!ngg!&n#a a$! sanga mengingin$anpen%e'asan dari Pad!$a.. // angandi$a risang Adipai/ d&!& de"aning sin-m/ p!ra i$! $inar#a"ranane/ pang"asane êda $ang sipai/ *;r+saia& $apês&i/$an#aa&anip!n//

Ber$aa'a& Sang Adipai) ?D!&ai de"a ma$&'!$ %e'ia) ses!ngg!&n#a ana$ada'a& irai bagi $e$!asaan a #ang bersia ia&) e'a& pasi$eberadaann#a.. // #ê$i n!ngga' pan!%!ning $a$a'i&*1+/ êm!ne ening-ng/ !'!n "i%isira napa$a$e/ d!$ mad&a&i rasa $ang sê%ai/ iising pam!%i/ aas sa$ingbi#!ng//?Dan ses!ngg!&n#a $ed!an#a men#a!. Pen#a!ann#a ada'a& $ei$a a$!men!r!n$an beni& aas dirim!) dan $a! me"ada&i rasa #ang se%ai.Perm-&-nan #ang se%ai ada'a& dari ib!.9. // marma dip!n dê' ing a!rip*(1+/ ra-se ening-ng/ n-ra am!ng #a#i

sira d&e"e/ rêsneng p!ra nad#an !'!n #a#i/ gêng rêsna ng'ang$!ngi/an $êareng sêm!//


18/33

?Un!$ i! per,a#a'a& da'am &id!pm!) ba&"a apa #ang $a! rasa ida$semaa $a! rasa sendiri. A$! p!n men#a#angi ana$$!) dinda. Ta$ $a'a&besarn#a dengan rasa sa#angm! $epadan#a. Han#a sa%a a$ ampa$da'am penampi'an.;. // nanging mang$e sa"ê$ ang'ampa&i/ $arsane S!$man-n/ p!ranira

#ê$i darma bae/ aas sa$ing 6ang Kang M!rbeng b!mi/ #en "is !!gben%ing/ p!rana renings!n//?Teapi saa ini ia enga& men%a'ani ren,ana T!&an. Ana$m! i!ses!ngg!&n#a &an#a'a& se$edar 'anaran bagi T!&an 6ang Meng!asaib!mi. Ke'a$ pada "a$!n#a) ana$m!) Dinda.3. // manggi& m!'#a !amaneng b!mi/ sinêmba& g!nging "-ng/sinêd&a&an mêng$!ra $i $abe&/ marma !'!n !!r(!!r #ê$i/ ,ipan#a$ang !"is/ $abe& na'ar d!d!//?4a a$an mendapa$an $em!'iaan #ang !ama di d!nia. Disemba& -'e&ban#a$ -rang dan dimina !n!$ ber$!asa aas sem!an#a. ='e& $arenai!) a$! $aa$an s!ngg!&(s!ngg!&) s!da&i'a& sega'a pi$iran dan perasaan#ang b!r!$.. // 'ind&!ngna mring S!$mana %ai*(1+/ %aine angêm-ng/ mring $a"!'a#en êmên sêd#ane/ daan samar sa$êr$aing dasi&/ A''a& sipa '!"i&/ anginggang ing pand!m//?Ber'ind!ng'a& pada Sang S!$ma Se%ai) #ang mera"a denganses!ngg!&n#a pada &amba #ang bers!ngg!& &ai da'am $einginann#a.

Ta$ a$an 4a '!p! me'i&a $eeg!&an nia &amba(N#a. Ses!ngg!&n#a A''a&bersia Ma&a Ka#a. a$ a$an ber&eni memberi.2. // sang D#a& m!,ang !%!nging pang'iring/ !m!ng$!' D#a& sin-m/ d!$$adrêsaning sabda sarine/ s!me& s!mra& r!mêsêping ai/ nging sinam!n

'!ngi/ %r- na'a ang!ng!n//Sang De"i &an#a mamp! men!nd!$ saa mendengar sabda *ra%a+. *4aber!sa&a !n!$ dapa+ menampi'$an "a%a& #ang ,eria dan pasra& dida'am &ain#a. Teapi) %a!& di dasar $a'b!n#a ia masi& merasa a$%!b.>. // êma& 'ê%ar pasra& S!$ma %ai/ !'!n m-ngsa b-r-ng/ $ang amarnaing$a& mring dasi&e/ d&!& Pangeran m!gi(m!gi*(+/ in!'!sna dasi&/m!'#aning panges!//A$&irn#a ia ber'apang &ai dan bersera& pada Sang S!$ma Se%ai.?Sebagai se-rang &amba) a$! &an#a'a& bersera& diri. 6a T!&an) sem-gaKa! se'ama$an &amba(M! dan men,!ra&$an res! dan $em!'iaan.0. // Sri Narendra and#a !!san mring/ Ngargama#a Ka-ng/ d!a

ma*3:+!r g#a mêsa ge(age/ an $a"arna 'ampa&ireng margi/ ,!nd&!$d!da rêsi/ sa$êd&ap in!nd&!ng//Sri Baginda segera mengirim !!san !n!$ meng&adap pada Ra%a diNgargama#a. Sang d!a p!n segera berang$a. Tiada di,eria$anbagaimana per%a'anann#a. Di,eria$an ia e'a& ber&asi' meng&adap SangResi.1. // $ang pin!nd&i sasmianing -si$/ sêda#a "!s $am-/ ing s!para "!sprapa ngarsane/ "!sing $a!r sanis$areng ng!ni/ d!$ b!$a pa'!pi/sasmia $a,a$!p//Sega'a pesan e'a& di&a!r$an. Tiada #ang er,e,er. Sem!a disampai$an.


19/33

. // a"!sana Sri Naradipai/ r!m "ê,ana a'-n/ #en mang$-n- pa#-na$ing angger/ m!%a br-nga mring sanggar samedi/ an!n!"!n $ang si&/

6ang S!$ma $ang ag!ng//Sri Baginda p!n bersabda 'emb!) ?7i$a demi$ian mari'a& dinda) $iaberd-a di sanggar pem!%aan) mem-&-n be'as $asi& T!&an 6ang Ma&a

Ag!ng.. // $an&en asa 'an rênaning p!ri/ sêm!ne $a'ês-n/ sang$-#-nganariri& inda$e/ "!sn#a d!geng ing sanggar mirani/ r!m gandanira mri$/nras $as"argan pi!//Berd!a Sri Baginda ber%a'an bergandengan angan dengan Permais!ri.Mere$a ampa$ m!ram. Lang$a& mere$a pe'an dan 'imb!ng. Semenara)sanggar e'a& siap. Har!m semerba$ er,i!m) nai$ menemb!s &ingga $e!%!& s!rga.9. // sigêg rênggeng $ang mang!n "i#adi/ gêni $ang "inira-s*1+/ sira

7a$a Tê$i#!r Sang Ra%eng/ samp!n d!gi êpining %a'adri/ Darba M-&a!"in/ ing $aiganip!n//Sampai sini di,!$!p$an da&!'! ,eria mere$a #ang enga& bers!sa& &ai.Kini di$isa&$an Ra%a 7a$a Te$i#!r dan Darba M-&a e'a& sampai di episam!dra) beriga *dengan+;. // Kang%êng Pangran G-nda$!s!ma di/ $ang 'ag#a binênd-n/ pin!saraing ,ind&e %'amprange/ ,ipanira an gingsir san#ari/ $ang pinan,êrsiring/F sasmianing L!&!r//Pangeran Ganda$!s!ma #ang enga& dii$a dengan ,ind&e %'amprang. 4aa$ g-#a& da'am ,ipan#a. 6ang di!%! &an#a'a& mem-&-n pe!n%!$ dari

6ang K!asa.3. // ra-sing #as $ad#a "-ng angimpi/ prapanireng ngênd-n/ 'a#!('a#!

a"ênês e%ane/ s!m#ar(s!m#ar 'iringn#a a'indri/ $-ngas !%"a'aning/ng!da#a s!m!'!&//4a merasa bagai enga& bermimpi. Sinar red!p bers-r- dari maan#a#ang a$ erb!$a pen!&. Semenara 'a!an ampa$ ber,a&a#a erang.. // manis s!me& saramb! a gigri$/ mar!a drês mi#-s/ $ag#a ing #as$arasa na'ane/ 'am('am br-nga rên#!&ing pange$si/ Imang!ng!ning$apiI/ *r+Ing'ang! ing pand!'!//*Sang Pangeran+ eap enang a$ genar sedi$ip!n. Tiba(iba) anginberi!p $en,ang mengage$an &ain#a. Sesaa pemandangan #ang ada di&adapan erasa begi! mengiris $a'b!. Termang!(mang! ia da'am$e&ampaan rasa.

2. // d&asar bag!s mimb!&a "i#adi/ n-#ar%a mên,-r-ng/ mê'-$(mê'-$$aa"ang s-nare/ gi"ang$ara $êm'a#!ng $ang "an,i/ in-n %êFmi$ani/ing pam!d#a a'!s//*Nam!n demi$ian+) Sang Pangeran ampa$ demi$ian ampan. . // n#ên#ê sêpi papane mirani/ 'êngga&n#a mang'-s-/ neng s-r"rê$sa rêma ngr-mp#-& g-d&-nge*1+/ ba#! midi(midi/ mangrêsêpimring sang ag!ng brangi/ $ang br-nga "i'ang!n//-//


20/33

Saa i! demi$ian s!n#i dan sen#ap. D!d!$'a& ia berse'-n%-r $a$i diba"a& p-&-n #ang rimb!n dengan !mp!$an deda!nan. Angin berdesir(desir) menemb!s $a'b! ia #ang enga& men#andang 'ara deria.PUPUH ASMARADANA

1. //-// Ngandi$a Ra&aden Manri/ d&aêng SangF Ta$i#!r Ra%a/ mi"a&mring Darba M-&ane/ paran $arsa pê$ênira/ ê$a a$ar#a ,idra/ mêrang"-ng anpa ngangg!r/ s!ma!r Ta$i#!r 7a$a//Ber$aa'a& Raden Manri $epada Sang Ra%a Ta$i#!r dan Darba M-&a) ?Apasebenarn#a ma! $a'ian &ingga sampai &ai berb!a %a&a pada -rang #anga$ berb!a $esa'a&an5. 7a"ab 7a$a Ta$i#!r). // manêna$ a%a baribin/ d&asar "!s manira sê%a/ nirna$$ên $a'i'iping-ng/ mangênd&a s!raning $adang/ nên!ng$!' ing agêsang/G-nda$!s!ma s!ma!r/ "-ng m!$ir mring inda$ ama//sera#a membena$) ?7angan ban#a$ bi,araJ 4ni sem!a memang e'a&$!ren,ana$an !n!$ me'en#ap$an sem!a m!s!&$! #ang meng&a'angi$e%a#aan sa!dara sendiri) men#!sa&$an &id!pJ) men%a"ab'a&Ganda$!s!ma) ?Dasar -rang mang$ir pada inda$ #ang !ama.. // $a#a d!d! "-ng 'in!"i&/ abêsa "-ng 'ag#a nendra/ %ama$(%ama$e"-ng gêd&e/ s!ming$ir ngre& $a'!p!an/ ng!di#a $a!aman/ gand&eng$!n,a !mpang p!p!/ pasra&ing 6ang S!$man-ngsa//?La#a$n#a b!$an -rang #ang er&-rma. Men,!'i$ -rang #ang enga&id!r. Apa #ang !m!m bagi -rang er&-rma ada'a& meng&indari$esa'a&an dan meng!pa#a$an $e!amaan)bergandeng $!n,a ber!mpang pa&a) pasra& pada T!&an.9. // mênang $a'a& ing a%!ri/ #en pinarêng 'a"an inda$/ amas&i !ngg!'

#!dane/ ng!'!r(!'!r $ang dêra%a/ nari$ mring $a'!&!ran/ prapeng êd&a$!r!nip!n/ rinê$sa dening n!gra&a//?Menang dan $a'a& da'am peperangan %i$a dibarengi dengan inda$an*#ang '!&!r+ pasi'a& a$an !ngg!'. Meng!'!r dera%a dan meninggi$an$e'!&!ran sampai $epada ana$ $e!r!nan senaniasa di'ip!i $eber$a&andan an!gera&.;. // -ra $a#a sira i$i/ $arêm b!di $a'!p!an/ '!m!& ngangg!r $!rangga"e/ $aping $a'i#e *2:+a sira/ nga$! ra!ne %agad/ "!sana mangr!sa$$!$!m/ mi'ara "-ng anpa d-sa//?Tida$ seperi dirim!) #ang engge'am da'am b!di #ang renda&. Tida$ma! mengangg!r api apa #ang $a! 'a$!$an 'a#a$n#a -rang #ang $!rang

pe$er%aan. Ked!a) $a! menga$! sebagai ra%a d!nia) nam!n $a!me'anggar &!$!m) men#i$sa -rang #ang a$ berd-sa.3. // 7a$a Ta$i#!r na!ri/ s!ga' denira ngandi$a/ a#"a $a$e&an ,are"e/m-$a' #en "-ng anpa d-sa/ manggi&a si#a(si#a/ %êr $abe& $ang p-nang$!$!m/ "!s $a"ra adi'ing pra%a//

7a$a Ta$i#!r memba'as dengan $eras) ?7angan ban#a$ m!'! $a!J M!sa&i'sese-rang a$ memi'i$i d-sa *mes$i sedi$i+. Sem!a &an#a'a& sia(siabe'a$a $arena sega'a #ang bernama &!$!m e'a& er,a$!p da'ampengadi'an negaraJ.. // s!ma!r Ra&ad#an Manri/ &e& Ta$i#!r "ê,a$êna/ $abe& d-sa(

d-saning-ng/ s!ma!r Ta$i#!r 7a$a/ sira ing$ang dad#a d-sa/ ng!ni ga"em'araings!n/ ib! s-ri êma& m!ra//


21/33

Raden Manri men%a"ab) ?8a&ai) Ta$i#!r) %e'as$an'a& pada$! apa d-sa(d-sa$!5J. 7a$a Ta$i#!r men%a"ab) ?D-sam! ada'a& e'a& memb!a$!me'ara pada "a$! #ang e'a& 'a'!) &ingga 4b!$! a$&irn#a $e'!ar.2. // "i sa$ing ib!m! s-ri/ $ang ng!di "is!neng 'ampa&/ 7êng Pangranr!m andi$ane/ n-ra êp!ng 'a"an sara$/ $!$!ming da'i' 'an K!ran/ s!ma!r

7a$a Ta$i#!r/ nad#an mê! sa$ing sara$//?Karena ib!m!'a& #ang e'a& me'a$!$an sega'a $e$e%ian i!. SangPangeran ber$aa 'emb!) ?Ka! benar(benar ida$ pa&am a$an s#ara$)&!$!m da'i') dan A'(O!ran. 7a$a Ta$i#!r men%a"ab) ?Mes$i me'en,engdari s#ara$)>. // re&ning s!n ra! mand&iri/ "ênang n#a'ini sarenga/ nad#an '!p!b!& bênêre/ "!s dadi $arsa manira/ $apind&-ne a sira/ $a#a d!d! "-ng'in!&!r/ $irang e$'as ing "arda#a//$arena a$! ada'a& se-rang ra%a #ang ber$!asa) a$! ber"enang meng!ba&s#aria "a'a!p!n sa'a& dan a$ ped!'i a$an $ebenarann#a) ini sem!as!da& men%adi $ema!an$!. Ked!a) $a! %!ga seperi b!$an -rang #anger&-rma. Tida$ i$&'as da'am &aim!.10. // #en "-ng gad&angan 'in!"i&/ an ming$ê sabarang inda$/ m!ngng'ind&!ng ing pamas&ene/ a$e& dada'ane pê%a&/ an $êna g!mingsira/

%êr sira samp!n mar$!ng$!ng/ "!s $agêgêm ngasaning"ang//?7i$a memang sese-rang ber&arap di$aa$an sebagai -rang #anger&-rma) ia ida$ a$an perna& merasa genar) $arena ia &an#abersandar pada a$dir T!&an. Se$ian ban#a$ ,ara !n!$ mai) a$ adasa!p!n #ang dapa memb!an#a ergear. Karena $a! s!da& da'am$eadaan eri$a di angan$!)11. // !m!ng$!'a ing pari"i/ !mêngaa ing a$asa/ n-ra "!r!ng sira

%id&e/ $!mên#! Ra&ad#an Man#a/ d!$ m#arsa pangandi$a/ sirnapanges&ining $a#!n/ s!& sirna manê*>r+&ên br-na//ma$a !nd!$'a& $e b!mi) menengada&'a& $e 'angi) a$ !r!ng $a! a$anerben!r. Raden Manri #ang mendengar per$aaan $a$a$n#a merasa'!'!& &ain#a dir!nd!ng sedi&.1. // mang!ngg!(!ngg!ing ga'i&/ $eang $ab#aaning rêsna/ mring$adang #a#a& renane/ $a"ang"ang direng asma#a *asmara5+/ êrn#!&ing #as $apirang!/ sê$a'aF mi%i' $ang "aspa*(1+//Hain#a merasa eriris $arena $asi&n#a #ang begi! da'am pada sa!daradan a#a& b!ndan#a. Ter'iba ia da'am angan pen!& ,ina. D!$a begi!da'am dirasa$ann#a &ingga menees'a& air maan#a.

1. // ngêsêb pan-n $!n,a $ering/ s!m!'!& !%"a'a raras/ sêmana Rad#ansambae/ d&!& Pangeran ib! rama/ P!$!'!n ami pê%a&/ ang'ampa&i 'ara'amp!s/ a$an!na a"iba"a//Dengan !%!ng $ainn#a) dise$an#a air maan#a. Tampa$ ,a&a#a ber$i'a!andi "a%a&n#a. Raden Manri menge'!&) ?D!&ai) T!&an) 4b!) A#a&) &ambam-&-n pami !n!$ men%a'ani sega'a 'ara &ingga sampai a%a'$!. Sem-ga$e"iba"aan se'a'! men#erai $a'ian.19. // s!gênga ma&ar%eng b!mi/ a#"a na ing$ang r!beda/ manggi&a s!$a"ir#ane/ '!&!ra Kara-n ing$ang/ san!%i#aning barang/ rinê$saa mring

6ang Ag!ng/ den 'ênggana ing pamina//


22/33

?Se'ama'a& se'ama &id!p dan er&indar'a& dari sega'a $es!sa&an.Sem-ga se'a'! ba&agia) '!&!r'a& $era%aan dan se'!r!& isin#a da'am'ind!ngan T!&an) dan er$ab!''a& sega'a perm-&-nan.1;. // $a"!'a ami ngêmasi/ na!ring d-sane rena/ sa$ing Ta$i#!r $a%ênge/

%êr m-ba& m-si$ing $"!'a/ am!ng $inar#a prana/ aas sing 6ang S!$ma

L!&!r/ ing pamas&en an s!mingga&//?Hamba pami men#-ngs-ng a%a' demi meneb!s d-sa &amba pada ib!ndadari Ta$i#!r. Ses!ngg!&n#a sega'a inda$ man!sia &an#a'a& prana dariSang S!$ma L!&!r *T!&an+) se$a'i p!n iada mamp! se-rang ma$&'!$menge'a$$an a$dir(N#a.13. // mi"a& a #a#i S!rai/ sira #"a agênge $ana/ -ra bê,i$ pinanggi&e/$ar#a bing!ng "-ng a!"a/ ,inê'a dening S!$ma/ %in!r!nga ing panges!/an!$a $ang p!%a m-nra//?Un!$m! dinda S!rai) %angan'a& $a! meme'i&ara sia #ang $!rang bai$.Ses!ngg!&n#a #ang demi$ian i! a$an bera$iba b!r!$) dan 'agi %!gaa$an memb!a bing!ng -rang!a) sera di,e'a -'e& T!&an. A$! se'a'!mend-a$anm! dengan sega'a d-a dan p!%a erbai$.1. // a"ie sira d!madi/ g!m'ar "!%!d N!r Ma&amad/ sa$ing bapapinang$ane/ $!mp!'e sa$e&ing rasa/ sa$ing $-draing S!gma/ marma #a#iden mi!&!/ barang prai$ê'ing apa//?Asa' m!asa'm! ada'a& dari N!r M!&ammad dengan a#a& sebagaiperanaran#a. Bersa!n#a sega'a rasa ada'a& dari $-dra T!&an. ='e&$arena i! dinda) per,a#a'a& pada sega'a ben!$ -'a& apa.12. // sa#a $agagasing $api/ ngêsêb pan-ning $!n,a*(1+/ m!r,ia ma#a,ipane/ Darba M-&a gêg'êg m!'a/ ing sang a$ar#a rimang/ $!rang&i&i*0:+$ $êda' $ang '!&/ amb!& "ê'asing "arda#a//

Sema$in 'ama ia berpi$ir memb!an#a er!s meng!sap$an maan#adengan !%!ng $ain. Angann#a demi$ian 'es!. Darba M-&a &an#a mamp!berdiam me'i&a pada ia #ang memb!a dirin#a iba. Han#a $!rang sedi$i'agi) ma$a menees'a& airmaan#a) beramba&'a& rasa iban#a.1>. // nanging Sang Ta$i#!r A%i/ sangsa#a "!"!& d!$ane/ a$ras denirangandi$a/ 'ir d!d! "-ng !ama/ "êdi mai "-ng dêdr-&!n*5+/ ansêmbada ing$ang "arna//Nam!n Sang Ra%a Ta$i#!r ma'a& beramba& m!r$a. Dengan $eras iaber$aa) ?Ka! s!da& seperi b!$an -rang #ang !ama. Ka! begi! a$!mai. S!ngg!& a$ sepadan dengan ampi'anm!J0. // anangis $ad#a pa"esri/ asêsamba $ang $inar#a/ #a#a& rena

m#ang $adange/ #-g#a pasra& ing Pangeran/ A''a& asipa ra&ma/ adi'paminaning ma$'!$/ #en sêmbada 'a"an inda$//?Menangis &ingga seperi peremp!an) merini& memanggi' a#a&) ib!) dansa!daran#aJ Sebai$n#a $a! bersera& pada A''a& #ang bersia pen#a#angdan adi' perm-&-nan ma$&'!$(N#a &an#a %i$a ia men#eimbang$andengan inda$ann#a.1. // inda$ $ang !ameng p!%i/ p!%i mina $a"ê'asan/ gê'are sari#a $ere/mêm!r!ng si&ing Pangeran/ paine $asamaran/ "iing "a' ing re&pangg!ngg!ng/ ,inê'a dening S!$mana//?Ta$ 'ain ada'a& inda$an men#ampai$an perm-&-nan #ang !ama #ai!

mem-&-n be'as $asi&. Ge'arn#a sa%a s!da& $saria renda&)


23/33

meng!r!ng$an $asi& T!&an. Main#a a$ %e'as) 'epas'a& ia dari sega'ap!%ian. Di,e'a -'e& T!&an.. // !m!ng$!' Ra&ad#an Manri/ ,êngêng ngêng'êng ing pan#ipa/mangrês sirna panges&ine/ re& binabar sêbda prana/ "!sana pasra& %i"a/nrima paminaning !'!n/ man!ngsa "ign#a p!napa//

Raden Manri &an#a mamp! men!nd!$. Pi$irann#a masi& er!s di'iba-'e& $e&eranan. Hi'ang'a& semangan#a mendengar$an sega'a sabda#ang di$aa$an padan#a. A$&irn#a ia &an#a mamp! berpasra& %i"a.Bersera& pada T!&an. Apa'a& da#a se-rang man!sia). // ang'a'ar s!'anging gaib/ pan%ang ,ênd&e$e $ang #!s"a/ #ê$i anan!$ sêmad-s/ ba#a "!s $arsaning S!$ma/ $adang $inar#a marga/ 'a#ard&aêng %aman '!&!r/ m!'i& 'anggêng anpa $rana//da'am men#ing$ap sega'a #ang gaib. Ses!ngg!&n#a) pan%ang pende$n#a!sia a$ dapa dipasi$an. Sem!an#a mer!pa$an $!asa T!&an. Sa!dara&an#a'a& sebagai %a'an da'am ber'a#ar men!%! $e @aman '!&!r) berp!'angpada $eabadian #ang a$ ber$es!da&an.9. // $ranane %!mênêng !rip/ $êng !rip an ing!ripan/ "!sana ar!mdê'inge/ &e& Ta$i#!r sira ing$ang/ #-g#a mang!napêna/ nanging anapaminengs!n/ 'êb!ra d-sa manira//Hid!p abadi. Hid!p anpa di&id!pi. A$&irn#a ber$aa'a& ia 'emb!) ?8a&ai)

Ta$i#!r) bai$(bai$'a& eng$a! menganar$an a$!. Tapi) ada sa!perminaan$!) dengan ini ma$a 'eb!r'a& d-sa$!);. // ing a"a' !mê$eng a$ir/ dad#aa apa manira/ sa%r-ning si$rai'ma-/#"a manggi& r!bedeng "arna/ *1r+!"in ib! m#ang rama/ samp!rnaad-sanip!n/ $abe& !'!n $ang an-ngga//dari a"a' &ingga a$&ir. Sem-ga ini men%adi apa$! da'am menapa$i

sa$ara!'ma!) agar iada berem! &a'angan) demi$ian p!'a dengan 4b!dan A#a&) 'eb!r'a& semp!rna d-san#a. Sem!a a$! #ang a$anmenangg!ng.3. // 7a$a Ta$i#!r nabda ris/ '!"i& bênêr "!"!sira/ san-sa ingpapangre&e/ #en $inarsaning Pangeran/ !rip pan -ra ba$a'/ $abe&$ag!ngan 6ang Ag!ng/ pasra& ing 6ang S!$man-ngsa//

7a$a Ta$i#!r bersabda pe'an) ?Benar se$a'i apa #ang $a! $aa$an. Bai$se$a'i perminaanm!. 7i$a T!&an e'a& meng&enda$i &id!p) a$ m!ng$in'agi !n!$ menge'a$) $arena sem!a mer!pa$an mi'i$ T!&an 6ang Ma&aAg!ng. Pasra&'a& pada T!&an). // %r-ning pai !r paiis/ iis marang $a"ê$asan/ &e& Ki Ra$a dip!n

age/ !'!n $êda& "r!&ing -nd&a/ êmêne paenira/ paran samp!rnaning'amp!s/ #en !&! ing #as ra&ar%a//da'am meng&adapi $emaian &ingga dapa berm!ara sampai pada a$&ir.8a&ai $anda ,epa'a&) a$! &ar!s mengea&!i anda !n!$ memai$anm!)bagaimana agar $emaianm! men%adi semp!rna %i$a benar niam!.2. // s!ma!r Ra&ad#an Manri/ $arsana '!"i& pra#-ga/ nanging "r!&asa"ê$ase/ ing pamina n-ra ba$a'/ $"!'a pin-ng$a sara&/ a'!ne 6angS!$ma L!&!r/ man! sa'iring 6ang a#a//Raden Manri men%a"ab) ?Ma$s!dm! s!ngg!& bai$. Nam!n) $ea&!i'a&da'am pina$!) &amba &an#a'a& sebagai $apa') sedang ge'-mbangn#a

ada'a& Sang S!$ma L!&!r) sem!a !r! pada $e&enda$ T!&an)


24/33

>. // ia&e dêrma ng'ampa&i/ Ta$i#!r 7a$a manêna$/ ban#a$ sa-pam!"!se/ ng!ni 'êgin#a $a'inang/ "!sana "!ri mêna&/ $a#a d!d!"-ng 'in!&!ng/ n#ing$iri inda$ !ama//&amba &an#a se$edar men%a'ani. 7a$a Ta$i#!r membena$) ?DasarbinaangJ Kaa($aam! begi! manis di a"a') a$&irn#a mena& di

be'a$ang. Ka! s!da& seperi b!$an -rang #ang '!&!rJ Meng&indar dariinda$ #ang !ama.0. // ê$a s!mend&e S!$madi/ apan !%ar $a$eran*(1+/ "a"ra imbangneng d&e"e$e/ sara $ang !ameng sabda/ #en "!s $inê,apêna/sa#ê$Fine dip!n !'!/ den 'êpe&a si#a(si#a//?Tadin#a $a! pasra& pada T!&an) api $em!dian merasa bera aas dirim!.Dan 'agi) $e!amaan seb!a& per$aaan ada'a& se$a'i ia di!,ap$an ma$aia &ar!s die'an) $arena a$an sia(sia %i$a di$e'!ar$an 'agi.1. // êêp sari#a 'in!"i&/ n-ra ginggang ing "a,ana/ $inasi&an ing*:+6ang Man-n/ #en $!rang e$'ase mana&/ an "!r!ng manggi& sasar/amri#a#i paenip!n/ $'ir! e$a man%ing sean//?Saria se%ai &ar!s'a& $-nsisen. Tiada perna& mend!a da'am ber$aa.Demi$ian i!'a& #ang a$an di$asi&i -'e& T!&an. 7i$a &aim! $!rang i$&'as)a$ !r!ng $a! a$an ersesa. Te$ad $e'ir! ma'a& a$an men%adi sean.. // agêg'êg Ra&ad#an Manri/ d!$ sina"!r inda$ prana/ manis s!mi'a$pasm-ne/ nir ,ipa ing #as manrima/ pangga& mangr!ming sabda/ a#"as!mê'ang ing $a'b!/ denn#a mring &ar%eng pa'asra//Raden Manri ereg!n saa mendengar$an per$aaan i!. 8a%a&n#abersinar er'i&a sanga manis.


25/33

*Me'i&a $e%adian i!+ Sang Ra%a a$%!b da'am &ain#a memandang pada$a$anda. 7ena@a&n#a p!n segera dig!'ing$an $e sam!dra. Se$ei$a'ega'a& &ai Sang Ra%a. Darba M-&a dan Sang Prab! p!n segera $emba'i$e negara 7-ng Dira%a.. // $-,apa $ang n!gmeng 'a'is/ $-mba$($!mb!' ing sam-dra/ asr!

d!mi'a& -#ane/ $asrangan direng $!narpa/ sênêne $ang !%"a'a/ siniramb!d#a r!mar!m/pina#!*r+ngan mega pê&a$//A'$isa& ia #ang enga& mai) erap!ng(ap!ng dipermain$an -mba$ disam!dra. Airn#a bersinar begi! erang $arena pengar!& %ena@a& #angada di sana meman,ar$an ,a&a#a. 7ena@a& *Ganda$!s!ma+ disirami dandipa#!ngi -'e& a"an p!i&.2. // an m-nra(m-nra ngêmasi/ s!m!n! $a!ing -mba$/ mê'as asi&saparane/ s-nare ,aa 'ir $i'a/ ara mang'e'a s!m#a$/ !ma"ang ,-ndramang'a#!ng/$asa"!r ranggana '!mrang//Sama se$a'i a$ er'i&a mai. Terap!ng mengi$!i deb!r -mba$. Han#arasa pri&ain #ang dirasa$an *%i$a me'i&an#a+. Sinar #ang meman,ardarin#a bagai $i'a #ang meng-#a$. Remb!'an bersinar s!ram diing$a&ibinang(binang.>. // sa$ing mandra"a nê'a&i/ d!m'ing "imb!& $ap!rnaman/ g!mi'ang(gi'ang ,irane/ 'in! %a'adara rimang/ s!rêm maman-ning ra/ rêp(rêp sirêp$ad#a r!ngr!m/ ing sang $!narpa ar!na//Dari $e%a!&an ampa$ ber,a&a#a) ber$i'a!an bagai ers-r- p!rnama.S-s-$n#a ampa$ benderang) memper!r!$an $!asa sam!dra. A'ambagai $e&i'angan sinarn#a. Red!p remang ba$ enga& dir!nd!ng d!$aaas %ena@a& sang pem!da.90. // mang$ara 'id&a& sr! $ing$in/ mang!ng!n "ênêsing e%a/ rên#!&

#a#ang $!si$ane/ sap! "-r direng $asma#a/ 'ir "-ng '!mrang !dan/'im!ding #as $ap#ar%eng $!ng/ amb!& rasaning "êrda#a//Ki'a bersinar a%am se-'a& menangg!ng $esedi&an #ang da'am. Maa&arip!,a sinarn#a) sea$an ren#!& me'i&a $!'in#a #ang pen!& '!$a) raabagai er$ena &!%an. *Keadaan i!+ memb!a &ai $ian er$!ng$!ng d!$a.Ena& bagaimana rasan#a &ai.91. // !&! #en sari#a '!"i&/ rinênggeng asmara br-na/ pi!ng b!mi nr!sgandane/ ses! sê$aring padengra/ ,aa m!'#aning %agad/ 'ir s!,ipaara 'im!/ n!rengra $!ma'a er%an//4a('a& sebenar(benarn#a saria se%ai #ang di'ing$!pi ,ina $asi&.Semerba$ &ar!mn#a er,i!m &ingga $e!%!& b!mi. 4a('a& b!nga di $a$i

d!nia #ang se%ai) ,a&a#a $em!'iaan a'am)9. // êd&a$e "i$! sêmadi/ !&! #en rêmbêsing ara/ sêmana dadiapane/ dad#a a$ar#a pêrba"a/ prapa p-nang gra(gara/ sam-dra ang'ir$inêb!r/ pêêng d&êd&ê a'im!nan//Ke!r!nan pendea #ang pa&am da'am ber-'a& semedi meras!$ da'amdirin#a dan men%adi apan#a *ibada&n#a+. Men%adi$ann#a ber"iba"a danmendaang$an &!r!(&ara. Sam!dra bagai di'eb!r) ge'ap g!'ia) dan $i'amen#ambar.9. // b!mi pra$êmpa 'ir g-n%ing/ g!rnia manggra& r!&ara/ gê'ap barêngpangampare/ g-#ang s!$!ning prabaa/ pêd&! manamp!$ $isma/ !dan

adrês angin 'es!s/ %agad 'ir penda& $i#ama//


26/33

B!mi bergear &eba. Peir meman,ing &!r!(&ara) sambar(men#ambarbersa&!an. Ka$i g!n!ng berg-n,ang. Kab! men#ap! b!mi. H!%an derasdiing$a&i angin -pan. A'am bagai $iama.99. // $!nêng $ang nênga&i 'a'is/ gêni ing$ang "in!rsia/ nagari


27/33

#ang erpad! semp!rna dengan $!'in#a &ingga ampa$ ber,a&a#agemer'ap. Hiasan emas(emasan #ang ada p!n $ian menamba&$e,emer'angann#a. 8a%a&n#a bagai b!'an p!rnama.>. // bês!s -'a& marang $a"iragan p!!*;r+s/ n!%! 'a'amaan/ mar!s!& 'irg-'e$ gad&ing/ sa#ê$ira manram misa#a i#an#a*5+//

4a demi$ian pandai memba"a$an diri. Sanga erampi' da'am merias"a%a&) beda$n#a #ang ipis(ipis memb!an#a bagai b-ne$a dari gading.10. // "a%a pê&a$ $-ngas "-r sêng$ang s!ma"!r/ pan!ngg!' erna"a/pinênd&am 'a&i sapê'i$/ gêb#ar(gêb#ar 'ir 'inang nga'i& pangg-nan//Gigin#a demi$ian p!i& bersi& berpad! dengan seb!ir aning bermaaba! permaa #ang di$ena$ann#a di 'ida&. Ber$i'a!an bagai binangberpinda&.11. // gê'angira $inan,ing mar$aa g!m#!r/ sin!ngs!n bang($êmbang/,inireng rêna a'!$i/ manisira ngêbê$i nagari


28/33

Per%a'anan sang p!ri *meng&adap a#a&n#a+ bagai sinar erang #ang!r!n $e d!nia. Segenap ,a&a#a #ang ada p!n er'i&a s!ram *a$ mamp!menandingi sinar sang p!ri+ bagai b!'an er!!p a"an.1>. // prapeng ngarsa !rn#a '-n sang rênaningr!m/ n!"!n $a'i'ana/sangê &amba ang'ang$!ngi/ *3:+bad&e pri$sa aanan nagara 7a"a//

Tiba di &adapan sang a#a&) ber$aa'a& sang p!ri dengan 'emb!)?4@in$an'a& &amba) &amba ingin se$a'i me'i&a aanan #ang ber'a$! diNegara 7a"a.0. // sa$ê'ang$!ng emêng ing #as Sang Aprab!/ aris angandi$a/ b-$ a%arara Ni De"i/ pangrasengs!n sa&i&i$ pa$ar#anira//Sang Prab! merasa sanga $&a"air da'am &ain#a. 4a p!n men%a"ab)?D!&ai) Ni De"i) %angan. K!rasa sedi$i se$a'i #ang a$an $a! em!$an *disana+.1. // $ene bae apa $!rang sira d!'!/ paran $arsanira/ ing mêng$- ings!nê$ani/ apa %a'!$ r!r!pan $ang adi pe'ag//Apa$a& $!rang #ang bisa $a! 'i&a di sini5


29/33

>. // a#"a ngandê'a$ên pra"ira ngap!p!&/ nêgara ing 7a"a/ n-ra $!rangg!na sê$i/ sê$i i$! mê$si& *r+$and&ap 'a"an na'ar//

7angan'a& $a! menganda'$an $eper"iraanm! berperang. Negara 7a"a a$$e$!rangan dengan -rang(-rang #ang memi'i$i $epandaian dan $esa$ian.Dan ses!ngg!&n#a) $esa$ian i! 'ebi& renda& ni'ain#a dibanding$an

na'ar.0. // na'ar ing$ang !ama marang pam!!s/ rang$êpana 'a"an/$as!se'aning a$rami/ b-ngsa $rama êmpane sêd&êp ing sabda//Na'ar #ang bai$ da'am mem!!s$an ses!a!) pad!$an'a& dengan aas!si'a #ang bai$. Bangsa #ang men%!n%!ng inggi aa $rama &an#a bisadi&adapi dengan $aa($aa #ang bai$.1. // %êr man!ngsa $abe& pad&a mri& ra&a#!/ 'a& angg-nên n#a"a/pi!!r ings!n abê,i$/ $apind&-ne ingêa #en se%e b-ngsa//Karena ses!ngg!&n#a sem!a -rang mengingin$an $ese'amaan.La$sana$an'a& nase&a$! ini dengan bai$) dan inga'a& ba&"a $a!berasa' dari bangsa #ang berbeda.. // $a"r!&ana inda$(and!$ing pasêm!n/ #"a sêpi ing dri#a/pra#inanên !'a 'iring/ %êr "-ng 7a"a "aa$e arang prêsa%a//8aspada'a& pada ma$s!d(ma$s!d #ang erse'!b!ng. 7angan'a& $a!$e&i'angan $esiagaan. Hai(&ai'a& pada sega'a gera$(geri$ $arena -rang

7a"a %arang #ang %!%!r.. // s-ba $amra sinang$an ing b!di &a#!/ rina$ê ing $rama/ d&epe(d&epe mangara&i/ ngara& %i"a mri& g-#ange $ang s!br-na//A"a'n#a $a! men#ang$a ia bernia bai$ padam! dengan sega'a $e&a'!san!!r $aan#a. Pada&a' ia mende$aim! dengan ma$s!d mengin,ar$e'enga&anm!.

9. // "!s d!$ a#an "-ng 7a"a pambêganip!n/ $abe& sipa 'anang/ a%apê,a$ sira nini/ nad#an !"a #en -n#a& pinina $ara//S!da& men%adi ra&asia !m!m bagaimana $e'a$!an -rang 7a"a i!. Dan)

%angan'a& $a! g-#a& pada sem!a sia pria. Mes$i ia s!da& !a) %i$a $a!$!rang "aspada bisa mendaang$an ma'apea$a..;. // sang rêna #! Karsina& sigra !ma!r/ rama a$an!na/ $a"!'amang$a sêmang$in/ sa& d#a& rara s!m!ng$êmF man!gmeng pada//P!ri Karsina& segera ber$aa) ?Se'ama ingga') A#a&. Hamba berang$ase$arang.. Sang p!ri men#emba& $a$i a#a&n#a.3. // g#a pinêng$!'(pêng$!' ing rama Sang Prab!/ ad&!& p!raning"ang/a#"a 'a"as('a"as nini/ #en "is "êr!& age sira a$!nd!ra//

4a p!n segera dipe'!$ -'e& a#a&n#a Sri Baginda. ?8a&ai p!ri$!) %angan'a&$a! ber'ama('ama da'am per%a'ananm!. 7i$a $a! s!da& p!as dengan apa#ang ingin $a! 'i&a) segera'a& $a! p!'ang... // sigra 'engser sing ngab#anaraning Prab!/ "!s ngras!$ b!sana/and#a mêsa ing "i#ai/ $a"arnaa $ang ini'ar ang!mbara//Sang p!ri segera meng!nd!r$an diri dari &adapan Sang Prab!. See'a&mengena$an b!sanan#a) ia p!n segera me'esa erbang $e ang$asa.S#a&dan di$isa&$an'a& #ang diingga' pergi mengembara.2. // ansa& asr! "ang!nira Sang Aprab!/ nad#anF mrêbêng "aspa/sigra Sang Naa pan ag'is/ asêmba#ang s-%a& s-ring T! Pi$ K-ngn#a//


30/33

Sang Prab! &an#a mamp! ermang!(mang!. Mes$i airmaan#a er!s sa%amenggenang *di maan#a+) Sri Baginda segera me'a$!$ansembaang s-%a& di ba"a& T! Pi$ K-ng.>. // $!nêng ing$ang sa"ê$ s!ng$a"a ing $a'b!/ "arnanên a ing$ang/*2:+ng!mbara Karsina& De"i/ pan "!s 'êpas samana ing 'ampa&ira//

Demi$ian'a& #ang enga& berd!$a &ain#a. A'$isa&) De"i Karsina& #angenga& mengembara e'a& pergi sanga %a!&.90. // "!s angan,i$ êpis "iringe nagri g!ng/ aneng mad#a a"ang/ami'ing(mi'ing ngidêri/ samp!n 'êpas 'ampa& rêna Karsina&*(1+//4a e'a& sampai di apa' baas negara. Di enga&(enga& ang$asa '!as iaberp!ar(p!ar sambi' me'i&a('i&a. Per%a'anann#a sema$in %a!&.91. // apanara anênggi& sang rênaningr!m/ mirêng $ang s!"ara/g!m'!d&!g %!mêg!r m'ingi/ sang $!s!ma sangê $ag#aireng dri#a//

Tiba(iba ia mendengar s!ara gem!r!& #ang memb!an#a sangaer$e%!.9. // ,ipanira ing ga'i& sang rênaningr!m/ i$i ana apa/ s!"ara sara 'anangin/ s!"e(s!"e mênd&!ng pêênge $a'i"a//Da'am &ai ia ber$aa) ?Ada apa$a& gerangan5 Tiba(iba ada s!ara danangin. Lama('ama a"an mend!ng men%adi demi$ian ge'ap.9. // $a#a pri#e d!r!ng !!g 'a$-nings!n/ $a!'a$ amp!&an/ #aa "a!sang d#a& De"i/ pan $ainga' $ang irama#a s!mi'a$//Bagaimana$a& ini5 Pada&a' be'!m p!as a$! me'a$!$an per%a'anan.. Tiba(iba er'i&a'a& -'e&n#a sam!dra ber,a&a#a erang.99. // $ae apa s!m-r- ing$ang $ad!'!/ ings!n n-ra d!ga/ $abe& apêêng$êpai/ m!ng sa&i&i$ ing$ang pad&ange $a'i"a//*da'am &ai ia ber$aa+ ?Apa$a& i! di sana #ang er'i&a bersinar5 Ta$

$!d!ga) sem!a ampa$ demi$ian ge'ap) &an#a sedi$i i! di sana #angsanga erang.9;. // mara ,-ba s!n paranane sa!&!/ #aa sang d#a& rara/ d!$ pri$sa$ang n!$meng 'a'is/ %r-ning dri#a s!mêd&- $eang "'asira//?


31/33

Dan) siapa$a& #ang e'a& demi$ian ega pada sese-rang seampandirim!5 Mari'a&) $asi&an se$a'i dirim! "a&ai pem!da r!pa"an. Sang p!risegera mengang$a !b!& si mai.;0. // g#a ingênas $!narpa and#a pinang$!/ sang d#a& pan !minga'/ngandi$a sang rêna De"i/ $a$i ma#i dene a! %a%anira//

Sang %ena@a& segera diang$a dari air dan dipang$!. Sambi' me'i&a %ena@a& i!) ber$aa'a& sang de"i) ?Dada %ena@a& ini er'!$a.;1. // sigra sang d#a& am!nd&! "asi#aip!n/ paringn#a $ang e#ang/ !&!a$diring6"ang 8idi/ "!s pin!nd&! nênggi& sa$ing !$ê'ira//Segera sang p!ri mengambi' p!sa$a "asian#a #ang diberi$an -'e&$a$e$n#a. Memang s!da& men%adi s!raan T!&an) p!sa$a i! p!n diambi'dari sangg!'n#a.;. // sang d#a& rêna engê "ê'inge r!m!&!n/ $ang e#ang baga"an/ #enarsa ang!sadani/ $inen ma"i ira ing$ang apra#-ga//Sang p!ri eringa pada pesan sang $a$e$ pendea) %i$a ingin meng-bai)g!na$an'a& air #ang bai$.;. // sigra sang d#a& anênggi& ngandi$a ar!m/ "!s a $a$i ba&ang/ i#aa $ari#a d&ingin/ m!ng sad&e'a ings!n arsa angambi' -#a*1+//Segera sang p!ri ber$aa 'emb! pada si mai) ?S!da&'a&) ingga'a& disini da&!'!. Han#a sebenar sa%a) a$! ingin mengambi' air.;9. // and#a "a! risang $!narpa %in!n%!ng/ sine'e&$ên

serat gandakusuma

Documents