sejarah bahasa melayu, penterjemahan, jawi, istilah

8/14/2019 Sejarah Bahasa Melayu, Penterjemahan, Jawi, Istilah

1/38

PENULISAN ILMIAH BMM3112

Tugasan

Huraikan Sejarah Perkembangan bahasa Melayu di Malaysia dengan merujuk

khusus kepada perkembangan tulisan jawi,perkamusan, dan penterjemahan.

1.0 Pengenalan

Penulisan ilmiah ini adalah merupakan tugasan projek bagi BMM3112 iaitu Sejarah

Bahasa Melayu ,Perkamusan dan Terjemahan. Penulisan ilmiah ini mempunyai

beberapa fasa. Fasa 2.0 akan membincangkan tentang asal-usul bahasa Melayu

dan sejarah perkembangan bahasa Melayu. Manakala fasa 3.0 pula akan

membicarakan tentang sejarah perkembangan tulisan jawi. Dalam fasa 4.0 pula

akan mengupas sejarah perkembangan pengistilahan.Perkamusan pula akan

dibincangkan dalam fasa 5.0. Sejarah perkembangan penterjemahan akan

dibincangkan dalam fasa 6.0. Manakala fasa yang terakhir 7.0 akan merumus

perkaitan antara aspek aspek yang telah dibincangkan dalam fasa sebelumnya

terhadap sejarah perkembangan bahasa Melayu serta cadangan untuk

memantapkan lagi perkembangan bahasa Melayu di Malaysia.

2.0 Asal Usul Bahasa Melayu

Menurut Amat Juhari Moain ( 2006) , apabila kita ingin mengetahui asal usul sesuatu

bahasa, kita perlu mengetahui asal bangsa yang menjadi penutur utama bahasa

tersebut. Hal ini demikian adalah kerana bahasa itu dilahirkan oleh sesuatu

masyarakat penggunanya dan pengguna bahasa itu membawa bahasanya ke mana

pun ia pergi. Demikianlah juga halnya dengan bahasa Melayu. Apabila kita ingin

mengetahui asal usul bahasa Melayu, maka kita perlu menyusurgaluri asal usul

bangsa Melayu.

Walaupun sudah ada beberapa kajian dilakukan terhadap asal usul bangsa Melayu,

tetapi kata sepakat para ahli belum dicapai. Setakat ini ada dua pandangan yang

dikemukakan. Pandangan yang pertama menyatakan bahawa bangsa Melayu

berasal dari utara iaitu Asia Tengah dan pandangan yang kedua menyatakan

bahawa bangsa Melayu memang sudah sedia ada di Kepulauan Melayu atau

Nusantara ini.

1


2/38


2.1.1 Bahasa Melayu Berasal Dari Nusantara

Menurut Nik Safiah Karim (1986 : 1), terdapat beberapa teori telah mengatakan

bahawa penutur bahasa Melayu berasal daripada golongan manusia yang diberi

nama Austronesia. Golongan manusia ini datang dari daerah Yunan dan telah turun

dalam bentuk beberapa gelombang pergerakan manusia dan menduduki wilayah

Asia.Buktinya ialah pergerakan manusia ini berlaku sejak tahun 2500 sebelum

Masihi iaitu dengan kedatangan golongan pertama yang disebut Melayu

Proto.Gelombang yang kedua, golongan yang disebut Melayu Deutro. Secara

ringkasnya terdapat perkaitan antara pergerakan gelombang manusia dengan

bahasa kerana masyarakat Austronesia tersebar luas di seluruh kepulauan Melayu

dan Lautan Pasifik.

Nik Safiah Karim ( 1986 : 2 ) juga telah mengatakan bahawa bahasa Melayu

tergolong dalam cabang Nusantara dalam keluarga Austronesia. Cabang Nusantara

mempunyai jumlah bahasa yang paling banyak, iaitu kira-kira 200-300. Oleh yang

demikian bahasa-bahasa ini dapat dibahagikan kepada golongan tertentu seperti

golongan Filipina, Sumatera dan banyak lagi.

Gorys Keraf ( 1984:184-201) pula berpendapat bahawa bangsa Melayu memang

berasal dari kepulauan Melayu atau Nusantara. Beliau menyatakan bahawa bangsa

Melayu sudah sedia ada di kepulauan Melayu dan mereka menuturkan bahasa

keluarga Nusantara. Menurut beliau negeri asal orang Melayu ialah daerah

Indonesia dan Filipina.

J.Crawfurd ialah seorang sarjana Inggeris telah membuat kajian perbandingan

bahasa yang ada di Sumatera, Jawa, Kalimantan, dan kawasan Polinesia. Beliau

berpendapat bahawa asal bahasa yang tersebar di Nusantara ini berasal daripada

bahasa di Pulau Jawa iaitu bahasa Jawa dan bahasa yang berasal dari Pulau

Sumatera atau bahasa Melayu. Bahasa Jawa dan bahasa Melayulah yang

merupakan induk bagi bahasa serumpun yang terdapat di Nusantara ini.

Sehubungan itu, J.Crawfurd juga telah menambah hujahnya dengan bukti bahawa

bangsa Melayu dan bangsa Jawa telah memiliki taraf kebudayaan yang tinggi dalam

abad kesembilan belas. Taraf ini hanya dapat dicapai setelah mengalami

perkembangan budaya beberapa abad lamanya. Beliau telah merumuskan bahawa

Orang Melayu itu tidak berasal dari mana-mana, tetapi malah merupakan induk

2


3/38


yang menyebar ke tempat lain.Manakala Bahasa Jawa ialah bahasa tertua dan

bahasa induk daripada bahasa yang lain.

Mengikut Harry Judge (1991 :18), bahasa Melayu telah wujud sejak abad kedua

Masihi.Buktinya ialah kewujudan Kerajaan Melayu Campa yang terletak di Vietnam

Tengah. Secara logiknya,kerajaan ini wujud kerana ada bangsa menetap di kawasan

ini. Kewujudan bangsa telah membuktikan bahawa wujudnya bahasa untuk

berkomunikasi.Oleh yang demikian dapat dikatakan bahawa bangsa yang

mendirikan kerajaan tersebut dan bahasa yang digunakan dalam kerajaan yang

berkenaan.Sehubungan itu, terdapat beberapa penemuan penggunaan bahasa

Melayu seperti prasasti.Prasasti yang ditemui bertarikh pada abad ke-4

Masihi.Prasasti ini menggunakan bahasa Melayu Kuno Campa. Sumber ini ditemui di

Dong Yen Chau, di Teluk Tourane, Vietnam Selatan. Berdasarkan bahan bukti yang

dijumpai,dapat dikatakan bahawa pendiri Kerajaan Melayu Campa ialah bangsa

Melayu iaitu Melayu Campa dan begitu juga bahasanya.

2.1.2 Bahasa Melayu Berasal Dari Asia Tengah

R.H. Geldern ialah seorang ahli prasejarah dan menjadi guru besar di Iranian

Institute and School for Asiatic Studies telah membuat kajian tentang asal usul

bangsa Melayu. Sarjana yang berasal dari Wien, Austria ini telah membuat kajian

terhadap kapak tua.

Beliau menemui kapak yang diperbuat daripada batu itu di sekitar hulu Sungai

Brahmaputra, Irrawaddy, Salween, Yangtze, dan Hwang. Bentuk dan jenis kapak

yang sama, beliau temui juga di beberapa tempat di kawasan Nusantara. Geldern

telah membuat kesimpulan bahawa kapak tua tersebut dibawa oleh orang Asia ke

tanah Kepulauan Melayu.

Seorang ahli filologi Belanda yang pakar dalam bahasa Sanskrit dan pelbagai

bahasa Austronesia yang lain telah membuat kajian berdasarkan beberapa

perkataan yang digunakan sehari-hari terutama nama tumbuh-tumbuhan, haiwan,

dan nama perahu. Beliau ialah J.H.C. Kern. Beliau mendapati bahawa perkataan

yang terdapat di Kepulauan Nusantara ini terdapat juga di Madagaskar, Filipina,

Taiwan, dan beberapa buah pulau di Lautan Pasifik .Perkataan tersebut di antaranya

ialah padi, buluh, rotan, nyiur, pisang, pandan, dan ubi. Berdasarkan senarai

3


4/38


perkataan yang dikajinya itu Kern telah merumuskan bahawa bahasa Melayu ini

berasal daripada satu induk yang ada di Asia.

Manakala W. Marsden (1812) pula dalam kajiannya mendapati bahawa bahasa

Melayu dan bahasa Polinesia iaitu bahasa yang digunakan di beberapa buah pulau

yang terdapat di Lautan Pasifik adalah merupakan bahasa yang serumpun.

J.R. Foster yang membuat kajiannya berdasarkan pembentukan kata berpendapat

bahawa terdapat kesamaan pembentukan kata dalam bahasa Melayu dan bahasa

Polinesia. Beliau berpendapat bahawa kedua-dua bahasa ini berasal daripada

bahasa yang lebih tua yang dinamainya Melayu Polinesia Purba.

Menurut J.R. Logan yang membuat kajiannya berdasarkan adat resam suku bangsa

mendapati bahawa ada persamaan adat resam kaum Melayu dengan adat resam

suku Naga di Assam yang terdapat di daerah Burma dan Tibet. Persamaan adat

resam ini berkait rapat dengan bahasa yang mereka gunakan. Beliau mengambil

kesimpulan bahawa bahasa Melayu tentulah berasal dari Asia.

Dua orang sarjana Melayu, iaitu Slametmuljana ( 11-28) dan Asmah Haji Omar (28-

29) juga menyokong pendapat di atas. Slametmuljana yang membuat

penyelidikannya berdasarkan perbandingan bahasa, sampai pada suatu kesimpulan

bahawa bahasa Austronesia yang dalamnya termasuk bahasa Melayu, berasal dari

Asia.

Asmah Haji Omar (1985:395) pula telah membuat huraian yang lebih terperinci lagi.

Beliau berpendapat bahawa perpindahan orang Melayu dari daratan Asia ke

Nusantara ini tidaklah sekaligus dan juga tidak melalui satu laluan. Ada yang melalui

daratan, iaitu Tanah Semenanjung, melalui Lautan Hindi dan ada pula yang melalui

Lautan China.

Namun, beliau menolak pendapat yang mengatakan bahawa pada mulanya asal

bahasa mereka satu dan perbezaan yang berlaku kemudian adalah kerana faktor

geografi dan komunikasi. Dengan demikian, anggapan bahawa bahasa Melayu

Moden merupakan perkembangan daripada bahasa Melayu Klasik, bahasa Melayu

Klasik berasal daripada bahasa Melayu Kuno dan bahasa Melayu Kuno itu asalnya

daripada bahasa Melayu Purba merupakan anggapan yang keliru.

4


5/38


Beliau berpendapat bahawa hubungan bahasa Melayu Moden dengan bahasa

Melayu Purba berdasarkan skema seperti yang ditunjukkan di dalam rajah 1.1.

Rajah 1.1. Hubungan bahasa Melayu Moden dengan bahasa Melayu Purba

Skema di atas memperlihatkan bahawa bahasa Melayu Moden berasal daripada

bahasa Melayu Klasik dan bahasa Melayu Klasik berasal daripada bahasa Melayu

Induk. Bahasa Melayu Induk berasal daripada bahasa Melayu Kuno yang juga

merupakan asal daripada bahasa Melayu Purba.

2.1.3 Kesimpulan Asal-Usul Bahasa Melayu

Berdasarkan pendapat Geldern tentang hasil kajiannya iaitu kapak tua masih boleh

diperdebatkan. Budaya kapak tua yang diperbuat daripada batu sebenarnya bukan

hanya terdapat di Asia Tengah dan Nusantara.Budaya yang sama akan ditemui pada

semua masyarakat primitif sama ada di Amerika dan juga di Eropah pada zaman

tersebut. Lagi pula, secara kebetulan Geldern membuat kajiannya bermula dari Asia

kemudian ke Nusantara. Kesimpulan beliau tersebut mungkin akan lain sekiranya

kajian itu bermula dari Nusantara, kemudian ke Asia Tengah.

Berbeza pula dengan kajian Kern berdasarkan bukti Etnolinguistik memperlihatkanbahawa persamaan perkataan tersebut hanya terdapat di alam Nusantara dengan

pengertian yang lebih luas dan perkataan tersebut tidak pula ditemui di daratan Asia

Tengah.Ini menunjukkan bahawa penutur bahasa ini tentulah berpusat di tepi pantai

yang strategik yang membuat mereka mudah membawa bahasa tersebut ke barat,

iaitu Madagaskar dan ke timur hingga ke Pulau Easter di Lautan Pasifik.

Pendapat Marsden (1812) bahawa bahasa Melayu yang termasuk rumpun bahasa

Nusantara serumpun dengan rumpun bahasa Mikronesia, Melanesia, dan Polinesia

5


6/38


dengan induknya bahasa Austronesia secara tidak langsung memperlihatkan adanya

kekerabatan dua bahasa tersebut yang tidak ditemui di Asia Tengah.

Penyebaran bahasa Austronesia juga terlihat hanya bahagian pesisir pantai timur

iaitu Lautan Pasifik, pantai barat, dan Selatan Asia di kawasan Nusantara sahaja

dan ia tidak masuk ke wilayah Asia Tengah.

Kesamaan pembentukan kata di antara bahasa Melayu dengan bahasa Polinesia

yang dinyatakan oleh J.R. Foster dan kesamaan struktur bahasa Melayu dengan

struktur bahasa Kampuchea juga memperlihatkan bahawa bahasa yang berada di

Asia Selatan dan Asia Timur berbeza dengan bahasa yang berada di Asia Tengah.

Jika kita lihat rajah kekeluargaan bahasa akan lebih nyata lagi bahawa bahasa di

Asia Tengah berasal dari keluarga Sino-Tibet yang melahirkan bahasa Cina, Siam,

Tibet, Miao, Yiu, dan Burma.

Berdekatan dengannya agak ke selatan sedikit ialah keluarga Dravida, iaitu Telugu,

Tamil, Malayalam, dan lain-lain. Kedua-dua keluarga bahasa ini berbeza dengan

bahasa di bahagian Timur, Tenggara,dan Selatan Asia, iaitu keluarga Austronesia.

2.2Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu

Menurut Amat Juhari Moain (2006:27) , terdapat 5 zaman perkembangan bahasa

Melayu.Ini membuktikan bahawa bahasa Melayu tersebar dan berkembang secara

bertahap tahap iaitu dari zaman ke zaman.Lima zaman tersebut ialah zaman

bahasa Melayu Purba, Melayu Kuno, Melayu Klasik, Melayu Pramoden dan Melayu

Moden. Secara ringkasnya, berdasarkan pengklasifikasi zaman-zaman

perkembangan telah membuktikan bahawa bahasa Melayu berkembang dan

mempunyai sejarah penyebarannya.

2.2.1 Zaman Bahasa Melayu Purba

Bahasa Melayu Purba ialah bahasa Melayu yang wujud pada zaman

prasejarah.Bahasa ini dikatakan sedemikian kerana tidak ada sejarah bertulis pada

masa itu.

Manakala menurut Asmah Haji Omar, Bahasa Melayu Purba dipercayai

dituturkan oleh kelompok Melayu Deutro. Mereka menggunakan bahasa ini dalam

bentuk lisan. Oleh itu Bahasa Melayu Purba tidak wujud dalam bentuk tulisan.

6


7/38


2.2.2 Zaman Bahasa Melayu Kuno

Menurut Abdul Rashid dan Amat Juhari Moain, (2006 : 27), bahasa Melayu Kuno

bermula pada abad ke-4 Masihi. Bahasa Melayu Kuno dikatakan bermula pada abad

ke-4 Masihi kerana terdapat beberapa bukti yang telah ditemui di Dong Yen Chau di

Teluk Tourane Vietnam yang diperkirakan bertarikh pada abad ke-4 Masihi. Bahan

bukti yang ditemui ialah sebuah prasasti.

Berdasarkan maklumat daripada wikipedia bahasa Melayu, bahasa Melayu Kuno

wujud setelah menerima pengaruh daripada India. Bahasa Melayu Kuno mencapaikegemilangannya dari abad ke-7 hingga abad ke-13 pada zaman kerajaan

Sriwijaya sebagai lingua franca dan bahasa pentadbiran. Mereka yang bertutur

bahasa Melayu Kuno merangkumi Semenanjung Tanah Melayu , Kepulauan Riau

dan Sumatera. Bahasa Melayu Kuno diterima ramai kerana terdapat beberapa ciri

yang boleh diterima oleh orang ramai. Antaranya ialah bersifat sederhana dan

mudah menerima pengaruh luar. Bahasa Melayu Kuno juga dikatakan tidak terikat

kepada perbezaan susun lapis masyarakat. Sehubungan itu, bahasa Melayu Konu

juga mempunyai sistem yang lebih mudah berbanding bahasa Jawa.

Terdapat juga teori yang mengkatakan bahawa berlakunya perkembangan bahasa

Melayu iaitu bahasa Melayu Purba menjadi bahasa Melayu Kuno adalah melalui

aktiviti perdagangan.Buktinya ialah pada abad pertama, barulah pedagang dari India

belayar ke timur menuju Tiongkok dan pedagang Tiongkok pula belayar ke barat

menuju India. Pelayaran dua hala ini mengharuskan mereka melalui Selat Melaka.

Lama-kelamaan pelabuhan yang ada di Kepulauan Melayu ini bukan sahaja sebagai

tempat persinggahan tetapi menjadi tempat perdagangan pedagang India dan

Tiongkok seperti yang telah dirintis lebih awal oleh pedagang Arab.

Di samping itu juga para mubaligh terutama mubaligh India turut datang ke

Kepulauan Melayu ini untuk menyebarkan agama Hindu. Kedatangan para

pedagang dan penyebar agama ini mengakibatkan bahasa Melayu Purba mendapat

pengaruh baru. Bahasa Melayu Purba ini kemudian dinamai sebagai bahasa Melayu

Kuno.

2.2.2.1 Pengaruh Bahasa Sanskrit dan Hindu dalam Bahasa Melayu Kuno.

Bahasa Melayu Kuno banyak dipengaruhi oleh sistem bahasa Sanskrit. Ini adalah

kerana kebanyakan masyarakat Melayu ketika itu beragama Hindu dan Bahasa

7
http://f/wiki/Kerajaan_Sriwijayahttp://f/wiki/Kerajaan_Sriwijayahttp://f/wiki/Bahasa_Jawahttp://f/wiki/Bahasa_Sanskrithttp://f/wiki/Bahasa_Jawahttp://f/wiki/Bahasa_Sanskrithttp://f/wiki/Kerajaan_Sriwijayahttp://f/wiki/Kerajaan_Sriwijaya


8/38


Sanskrit telah menjadi bahasa bangsawan dan mempunyai hierarki yang tinggi.

Selain itu, sifat bahasa Melayu yang mudah dilentur mengikut keadaan juga antara

penyebab bahasa asing seperti sanskrit diterima. Ini boleh dibuktikan daripada

pengaruh tulisan atau aksara Pallava dan Devanagari yang datang dari India, kata-

kata pinjaman daripada bahasa Sanskrit, rangkai-rangkai kata pinjaman daripada

bahasa Sanskrit, dan fonem-fonem Sanskrit.

Kesan daripada bahasa sanskrit ini menyebabkan penambahan kosa kata Bahasa

Melayu Kuno. Contoh contoh perkataan yang diambil daripada Bahasa Sanskrit

adalah seperti syukasyitta, athava, karana, tatakala dan sebagainya. Bahasa Melayu

Kuno tidak mempunyai pengaruh Parsi atau Arab.

2.2.2.2 Penggunaan Bahasa Melayu Kuno

Berdasarkan bahan bukti sejarah yang ditemui, terdapat beberapa batu bersurat

yang menggunakan bahasa Melayu Kuno. Batu bersurat telah ditemui di sekitar

Sumatera dan Jawa yang memperlihatkan penggunaan Bahasa Melayu kuno pada

abad ke-7. Tulisan yang digunakan ialah aksara (alphabet) Pallawa iaitu sejenis

tulisan yang berasal dari selatan India. Antara batu bersurat tersebut ialah batu

bersurat Kedukan Bukit di Palembang, bertarikh 605 Tahun Saka, bersamaan

dengan 683 Masihi. Tulisan yang terdapat pada Batu Bersurat ini menggunakan

hurufPalava.

Batu Bersurat Talang Tuwo , bertarikh 606 Tahun Saka, bersamaan dengan 684 M

dan batu, Jawa Tengah yang bertarikh 832 Masihi ditulis dalam huruf

Nagiri.Ringkasnya, penemuan batu bersurat ini membuktikan bahawa bahasa

Melayu Kuno wujud dan digunakan oleh masyarakat.

2.2.2.3 Ciri-Ciri Bahasa Melayu Kuno

Bahasa Melayu Kuno mempunyai ciri-cirinya yang tersendiri. Beberapa kajian telah

dijalankan pada bahan bukti iaitu batu bersurat. Tulisan yang terdapat pada batu

bersurat tersebut telah dikaji dari aspek bahasanya.

Berdasarkan kajian tersebut, bahasa Melayu jelas memperlihatkan pengaruh

bahasa Sanskrit, terutama dari segi kata-kata pinjaman. Hal ini terjadi kerana pada

waktu itu bahasa Melayu tidak mempunyai kata-kata yang sesuai untuk

memperkatakan perkara-perkara dan konsep-konsep baru yang dibawa darikebudayaan asing. Oleh itu bahasa Melayu terpaksa meminjam daripada bahasa

8
http://f/w/index.php?title=Pallawa&action=edit&redlink=1http://f/wiki/Batu_Bersurat_Kedukan_Bukithttp://f/wiki/Batu_Bersurat_Kedukan_Bukithttp://f/w/index.php?title=Tahun_Saka&action=edit&redlink=1http://f/w/index.php?title=Palava&action=edit&redlink=1http://f/wiki/Batu_Bersurat_Talang_Tuwohttp://f/w/index.php?title=Pallawa&action=edit&redlink=1http://f/wiki/Batu_Bersurat_Kedukan_Bukithttp://f/wiki/Batu_Bersurat_Kedukan_Bukithttp://f/w/index.php?title=Tahun_Saka&action=edit&redlink=1http://f/w/index.php?title=Palava&action=edit&redlink=1http://f/wiki/Batu_Bersurat_Talang_Tuwo


9/38


masyarakat yang membawa konsep-konsep baru itu. Contoh contoh perkataan yang

diambil daripada bahasa Sanskrit adalah seperti syukasyitta, athava, karana,

tatakala dan sebagainya.

Bahasa Melayu itu kebanyakannya ditulis oleh raja. Oleh itu dapat dibuat kesimpulanbahawa bahasa Melayu kuno telah menjadi bahasa rasmi dan bahasa untuk urusan

pemerintahan di istana.Bahasa Melayu kuno juga telah tersebar luas dan berfungsi

sebagai lingua franca.Selain itu bahasa Melayu kuno juga bersifat kosmopolitan,

keranan menerima pengaruh dari luar terutama pengaruh bahasa Sanskrit.

2.2.3 Definisi Bahasa Melayu Klasik

Terdapat beberapa definisi yang telah diutarakan oleh pengkaji bahasa .Antaranya

ialah Asmah Hj.Omar (1985:33), bahasa abad ketiga belas dan ketujuh belas itu

dinamakan bahasa Melayu Klasik.

Menurut Ismail Hussein (1984:24), pembahagian yang dibuat oleh adalah atas

pertimbangan sejarah perkembangan bahasa Melayu. Hal ini dapat dibahagikan

mengikut zaman politik Srivijaya, Majapahit, Melaka, dan sebagainya, pengaruh

kebudayaan seperti Hindu, Islam, dan Barat atau mengikut zaman tulisan yang

digunakan seperti tulisan Melayu Kuno yang diambil dari India, tulisan Arab, dan

akhir sekali tulisan Latin. Contohnya pada zaman politik Srivijaya, masyarakatnya

yang beragama Hindu dan Buddha, menggunakan tulisan yang dibawa dari India,

sasteranya dipenuhi oleh cerita-cerita sastera India dan bahasa Melayunya, dengan

pinjaman kata-kata Sanskrit.

2.2.3.1 Sejarah Bahasa Melayu Klasik

Doktor Zaitul Azma telah mengatakan bahawa perkembangan bahasa Melayu Klasik

mempunyai perkaitan dengan perkembangan karya sastera. Perkembangankesusasteraan memberikan gambaran tentang sejarah silam sesuatu bangsa dari

segi kebudayaan,dan keperibadian bangsa .Dalam masa yang sama bahasa Melayu Klasik digunakan oleh pengarang untuk

tujuan menghasilkan sesebuah karya dalam bidang kesusasteraan, ketatanegaraan,kebudayaan, kemasyarakatan dan keagamaan. Seiring dengan kemunculan bahasa

9


10/38


Melayu Klasik, pengaruh Hindu dilihat mula hilang sedikit demi sedikit sehinggalah

ke abad ke-15.

Bahasa Melayu Klasik mula berkembang pada abad ke -13 dan ke -14. Buktinya

ialah penemuan beberapa buah prasasti. Ketika itu juga bahasa Melayu Klasik telah

digunakan sebagai lingua franca iaitu zaman kerajaan Melayu Melaka. Penggunaan

bahasa Melayu Klasik ini jelas dalam aktiviit perdagangan dan penyebaran agama

Islam.

Bukti tentang penyebaran agama islam menggunakan bahasa Melayu Klasik adalah

penghasilan kitab-kitab agama. Antara kitab yang dihasilkan ialah Furu Al-Masail

oleh Syed Muhammad Daud Al-Fatani,dan Sabil Al-Muhtadin oleh Syed Muhammad

Arsyad Al-Banjari .Kandungan kitab-kitab ini adalah mengenai agama seperti al-

Hadith, feqah, tafsir al-quran, tasawuf, di samping sejarah, hikayat, hal ehwal

haiwan, perdukunan, perubatan Melayu, bintang dua belas, pentadbiran dan

pemerintahan, falsafah dan pengembaraan.

Secara ringkasnya bahasa Melayu Klasik meluas dalam kalangan orang bukan

Melayu dari kelompok Asia, juga dalam kelompok orang Eropah dan Asia Barat yang

datang ke Asia Tenggara.

2.2.3.2 Permulaan Zaman Bahasa Melayu Klasik

Mengikut Dr. Zaitul Azma bt Zainon Hamzah, pada abad ke -13 pengaruh agama

Islam menjadi makin dominan di Nusantara. Perkembangan agama Islam membawa

bersama-samanya bahasa Arab.

Zaman ini memperlihatkan kemasukan perkataan Arab dan tulisan Jawi yang

menggunakan huruf-huruf Arab. Secara ringkasnya evolusi tahap kedua berlaku

kepada bahasa Melayu. Bahasa Melayu berkembang dengan pesat melalui

peminjaman perkataan Arab dan Parsi. Di samping itu, bahasa Melayu juga mula

berkembang dengan bahasa-bahasa dari Barat seperti Portugis, Inggeris, dan

Belanda.

Menurut Ismail Hussein (1984:25), bahasa Melayu Klasik bermula sekitar abad ke-13

dan ke-14. Tetapi beliau menyebutnya sebagai zaman peralihan di seluruh

kepulauan Melayu dengan kedatangan agama Islam. Bukti konkrit tentang

bertapaknya Islam di Nusantara dari sudut sejarah diperoleh pada tahun 1292 M

10


11/38


sewaktu Marco Polo melawat Sumatera Utara dan catatannya tentang pengislaman

Pasai.

Pada zaman peralihan dalam abad ke-13 dan ke-14 telah dijumpai beberapa prasasti

dalam bahasa Melayu yang ditulis menggunakan huruf India tetapi bahasanya sudah

terdapat pengaruh bahasa Arab. Di sini bermulanya bahasa Melayu klasik.

Dalam masa yang sama bahasa Melayu Klasik boleh ditandai dengan kemunculan

dan keagungan kerajaan Melayu Melaka. Bahasa Melayu menjadi medium dalam

pemerintahan, perhubungan, perdagangan, dan penyebaran agama Islam.

Ketika itu juga bahasa Melayu mendapat tulisan baru, iaitu tulisan Jawi, iaitu dengan

meminjam dan menyesuaikan abjad bahasa Arab. Sebelumnya, pada tahap bahasa

Melayu Kuno, bahasa Melayu menggunakan dua jenis tulisan, iaitu tulisan rencong

dan lampung yang tidak terpengaruh oleh tulisan dari India walaupun bahasa Sanskrit

sudah bertapak di Nusantara.Tulisan yang disesuaikan dengan tulisan Pallava dan Nagiri

seperti yang terdapat pada batu-batu bersurat antara abad ke-7 hingga abad ke-14.

2.2.3.3 Perkembangan Bahasa Melayu Klasik

Kedatangan pengaruh agama Islam dan bahasa Arab,telah menyebabkan bahasa

Melayu melangkah setapak lagi dengan satu lagi tulisan, iaitu tulisan Jawi. BahasaMelayu Klasik mula pada abad ke-16 sampai pula pengaruh dari Barat dengan

kedatangan penjajah dari Eropah seperti Portugis, Belanda, dan Inggeris. Sekali lagi

bahasa Melayu bertembung dengan bahasa dan kebudayaan yang baru yang turut

mempengaruhi bahasa Melayu.

Amat Juhari Moain ( 1992:1062) tulisan rumi mula digunakan dengan penggunaan

yang pertama dalam bahasa Melayu oleh David Barbosa pada tahun 1516 Masihi

setelah Melaka ditawan oleh Portugis, kemudian pada tahun 1521 Masihi seorang

pengembara Itali, Antonio Pigfafetta membuat catatan perkataan Melayu dalam

tulisan rumi dengan padanannya dalam bahasa Itali.

Dengan senario itu, bahasa Melayu Klasik mencakup zaman antara abad ke-14

hingga abad ke-19, dengan abad ke-12 dan ke-13 sebagai zaman peralihan antara

tahap bahasa Melayu Kuno dengan tahap bahasa Melayu klasik. Bahasa Melayu

klasik dapat disimpulkan sebagai bahasa yang digunakan dalam kesusasteraan,

11


12/38


pemerintahan dan undang-undang, agama, sejarah, perdagangan, dan perhubungan

iaitu budaya dan kemasyarakatan.

Ringkasnya kosa kata daripada bahasa Arab banyak digunakan. Penggunaan

bahasa Melayu dapat dilihat dalam beberapa buah karya seperti Hikayat Raja-raja

Pasai, Misa Melayu, Sejarah Melayu, Hikayat Hang Tuah, Hikayat Negeri Johor dan

banyak lagi karya yang ditulis dalam tulisan Jawi.

2.2.3.4 Zaman Kegemilangan Bahasa Melayu Klasik

Berdasarkan bahan yang di akses, didapati ada tiga zaman kegemilangan bahasa

Melayu Klasik. Antaranya ialah zaman kerajaan Melaka, Acheh dan zaman kerajaan

Johor Riau. Ketika zaman tersebut terdapat beberapa orang tokoh penulis. Buktinya

ialah pada zaman kerajaan Acheh. Antara tokoh penulis yang penting ialah Hamzah

Fansuri, Syamsuddin al-Sumaterani, Syeikh Nuruddin al-Raniri dan Abdul Rauf al-

Singkel.

2.2.3.5 Ciri-Ciri Bahasa Melayu Klasik

Dari Wikipedia bahasa Melayu Klasik, telah menyatakan beberapa ciri-ciri bahasa

Melayu Klasik. Namun demikian cirri-ciri yang dinyatakan adalah lebih mencirikan

bahasa Melayu Klasik dari aspek perubahan dari segi kosa kata, struktur ayat dan

tulisan. Antara ciri ciri tersebut ialah ayat yang panjang, berulang, dan berbelit-belit.

Ayat yang digunakan kebanyakkannya ialah ayat pasif dan songsang.Ketika itu juga

banyak menggunakan laras bahasa istana.

Manakala terdapat perbezaan dalam mengklasifikasi ciri-ciri bahasa Melayu Klasik

bagi Dr. Zaitul Azma bt Zainon Hamzah. Beliau telah membahagikan ciri tersebut

kepada beberapa aspek iaitu aspek sistem tulisan,kosa kata dan tatabahasa.

Dr. Zaitul Azama mengatakan bahawa dalam bahasa Melayu Klasik terdapat

penggunaan kata pangkal ayat yang agak klise atau usang. Penggunaan kata

pangkal ayat ini agak meluas. Contoh kata pangkal adalah seperti "syahadan",

"maka", "alkisah", "hatta", "arakian", "kata sahibul hikayat", "maka, tatkala" dan

"adapun.Kata-kata seperti itu bukan sahaja digunakan untuk memulakan sesuatuperenggan, malah digunakan juga pada awal ayat-ayat dalam perenggan. Penulisan

12


13/38


dalam bahasa Melayu moden tidak memperlihatkan penggunaan kata pangkal ayat

yang sedemikian.

Manakala dari aspek struktur ayat pula, bahasa Melayu Klasik agak berbeza dengan

bahasa Melayu Kuno kerana struktur ayatnya panjang-panjang, berulang-ulang dan

berbelit-belit.Terdapat juga gabungan beberapa ayat tunggal yang dicantumkan

dengan menggunakan kata-kata hubung yang tertentu, terutamanya "dan" dan "atau"

ataupun dengan menggunakan tanda koma dan tanda koma bertitik sahaja. Contoh

ayat bahasa Melayu Klasik seperti ayat berikut Maka apabila dibawalah akan

mereka itu ke penghadapan Tajul Muluk, demi terpandang akan anak si peladang

itu, mesralah ke dalam hatinya, diberinya wang yang tiada berhisab banyaknya serta

disuruh perbela akan dia baik-baik.

Dalam bahasa Melayu Klasik juga, terdapat perubahan dari aspek bentuk ayat yang

digunakan.Bentuk ayat yang lebih lumrah digunakan, ialah bentuk ayat pasif, iaitubentuk ayat yang lebih mengutamakan objek pelaku atau subjek. Sebagai contoh,

Hatta datanglah kepada suatu hari maka Hamzah dan Umar Umayyah dibawanya

olehKhoja Abdul Mutalib kepada mualim Selain itu, dalam bahasa Melayu Klasik juga banyak menggunakan partikel pundan

lah.Contoh perkataan yang digandingkan dengan partikel ialah seperti adapun,

bertitahlah,dan berebutlah. Manakala contoh penggunaan partikel dalam ayat pula

ialah seperti berikut Maka Bendahara pun hairanlah kalam raja seperti dikhatankan

orang rupanya dalam Sejarah Melayu.

Sehubungan itu terdapat pengaruh daripada beberapa bahasa lain dalam bahasa

Melayu Klasik kerana di kepulauan Melayu ketika itu bahasa Arab dan Sanskrit

bertapak kukuh lantaran aktiviti perdagangan dan penyebaran agama islam.Contoh

penggunaan bahasa Arab ialah Allah Taala, makhdum, mualim daulat, wallahualam,

takzim. Bagi bahasa Sanskrit pula ialah dosa,pahala,dan raja . Bahasa Melayu

Klasik juga menerima fonem Arab seperti kh, dz, dan sy. Contoh perkataan

seperti khamis, zakat, syarat.

Menurut Dr. Zaitul Azma bt Zainon Hamzah, bahasa Melayu klasik lebih bersifat

"bahasa istana". Ini amat ketara dari segi penggunaan perkataan dan sistem

panggilannya. Contohnya ialah sembah, beta, titah, berangkat, dan gering.

13


14/38


Penggunaan ini adalah disebabkan kebanyakan hasil penulisan bahasa Melayu

klasik adalah dalam bentuk karya sastera, yang menceritakan kisah dan peristiwa

yang dialami oleh kalangan raja di istana.

Bahasa melayu Klasik juga lebih banyak menggunakan kiasan dan perbandingan

serta penggunaan laras bahasa puisi, seperti pantun, syair, seloka dan gurindam

dalam karya prosa. Buktinya ialah terdapat banyak dalam hikayat-hikayat Melayu

lama. Mungkin disebabkan oleh sifat sastera Melayu klasik itu sendiri, yang pada

asalnya dalam bentuk lisan dan penggunaan unsur-unsur tersebut dikatakan dapat

menghidupkan suasana penceritaan.

2.2.4 Zaman Bahasa Melayu Pramoden

Menurut Amat Juhari dan Abdul Rashid Melebek ( 2006 : 32 ), bahasa Melayu

Pramoden bermula pada abad ke -19. Buktinya ialah kedatangan pendatang luar ke

Asia Tenggara untuk menguasai Asia Tenggara.Pendatang bangsa barat ini bukan

sahaja menguasai ekonomi, tetapi politik. Bagi mengukuhkan kedudukan di tanah

Melayu, mereka telah mengkaji bahasa dan budaya pribumi. Hasil kajian ini telah

mewujudkan pusat-pusat pengajian tentang bahasa, sastera dan budaya pribumi

terutama Melayu. Manuskrip-manuskrip Melayu dan bahan-bahan tinggalan

sejarah,budaya dan sastera Melayu telah dikumpulkan di perpustakaan-

perpustakaan barat ini.

Dalam masa yang sama,perkataan-perkataan daripada bahasa barat seperti Inggeris

dan Belanda mula meresap ke dalam bahasa Melayu. Proses ini berlaku secara

sedikit demi sedikit. Kesan penyerapan bahasa ini telah mengakibatkan kegiatan

penulisan Melayu mula menggusur dari istana-istana raja seperti dalam zaman

bahasa melayu Klasik ke dalam masyarakat umum.Dengan kata lain, kegiatan

penulisan dalam bahasa Melayu sudah mula memasyarakat dan merakyat.

Zaman bahasa Melayu Pramoden ini juga, terdapat banyak hasil penulisan seperti

buku Sejarah Melayu, Taj al- Salatin, Hikayat Abdullah dan lain-lain.Selain itu,

zaman ini turut mencetak banyak kitab kitab agama di Asia Tenggara. Abdul Rashid

Melebek (2006 : 33 ) juga mengatakan bahawa berlakunya beberapa peristiwa pada

abad ke -19. Antaranya ialah pertembungan budaya Melayu dengan Barat,

perkembangan teknologi cetak ,serta perkembangan perhubungan yang lebih mudah

telah menjadikan bahasa Melayu terdedah kepada pengaruh Barat.Oleh yang

14


15/38


demikian,perkembangan ini bagaikan wahana yang menyebabkan bahasa Melayu

diresapi oleh unsur-unsur Barat sehingga berlaku beberapa perubahan pada bahasa

Melayu.

2.2.5 Zaman Bahasa Melayu Moden

Berdasarkan laman web wikipedia dan tutor, telah menyatakan bahawa zaman

bahasa Melayu Moden telah mula pada abad ke-19 iaitu setelah kedatangan

penjajah Eropah seperti Portugis, Belanda dan Inggeris. Hasil karangan Munsyi

Abdullah dianggap sebagai permulaan zaman bahasa Melayu moden.Sebelum

penjajahan British, bahasa Melayu mencapai kedudukan yang tinggi, berfungsi

sebagai bahasa perantaraan, pentadbiran, kesusasteraan, dan bahasa pengantar di

pusat pendidikan Islam. Selepas Perang Dunia Kedua, British merubah dasar

menjadikan bahasa Inggeris sebagai pengantar dalam sistem pendidikan. Namunsemasa Malaysia mencapai kemerdekaan, Perlembagaan Persekutuan Perkara 152

telah menetapkan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan.

Buktinya ialah dalam Akta Bahasa Kebangsaan 1963/1967 menetapkan bahasa

Melayu sebagai bahasa rasmi negara. Selain itu, dalam Laporan Razak 1956 juga

telah mencadangkan bahasa Melayu sebagai pengantar dalam sistem pendidikan

negara.

Manakala menurut Amat Juhari (2006 : 34 ) bahasa Melayu berubah sedikit demi

sedikit untuk menuju ke bentuk yang baharu iaitu bahasa Melayu Moden.Peluang ini

cerah apabila mencecah ke abad ke-20. Buktinya ialah negeri-negeri dan kesultanan

melayu tetap menggunakan bahasa Melayu dalam urusan pemerintahan negerinya

terutamanya yang berkaitan dengan adat istiadat Melayu dan agama Islam. Ketika

itu juga sekolah-sekolah Melayu juga dibuka dengan lebih banyak lagi sama ada

dalam pemerintahan Inggeris mahupun yang dalam pemerintahan Belanda.

Sehubungan itu, dari aspek media perkembangan bahasa Melayu pula, seperti

syarikat percetakan telah banyak didirikan. Maka banyak buku,majalah, jurnal dan

akhbar berbahasa Melayu yang dicetak di tanah jajahan Inggeris dan Belanda di

Asia Tenggara. Situasi ini telah menyebabkan bahasa Melayu secara langsung

menjadi bahasa perantaraan di Asia Tenggara.

Pada tahun 1957, bahasa Melayu telah menjadi bahasa kebangsaan dan salah satubahasa rasmi negara Malaya Merdeka. Manakala pada tahun 1967, bahasa Melayu

15
http://ms.wikipedia.org/wiki/Abdullah_Abdul_Kadir_Munshihttp://ms.wikipedia.org/wiki/Abdullah_Abdul_Kadir_Munshihttp://ms.wikipedia.org/wiki/Britishhttp://ms.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Melayuhttp://ms.wikipedia.org/wiki/Islamhttp://ms.wikipedia.org/wiki/Perang_Dunia_IIhttp://ms.wikipedia.org/wiki/United_Kingdomhttp://ms.wikipedia.org/wiki/Abdullah_Abdul_Kadir_Munshihttp://ms.wikipedia.org/wiki/Abdullah_Abdul_Kadir_Munshihttp://ms.wikipedia.org/wiki/Britishhttp://ms.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Melayuhttp://ms.wikipedia.org/wiki/Islamhttp://ms.wikipedia.org/wiki/Perang_Dunia_IIhttp://ms.wikipedia.org/wiki/United_Kingdom


16/38


telah menjadi bahasa rasmi tunggal bagi negara Malaysia.Bagi meningkatkan

penggunaan bahasa Melayu banyak akhbar, buku, majalah dan jurnal berbahasa

Melayu diterbitkan sama ada di Malaysia, Indonesia dan Singapura terutamanya

selepas Perang Dunai Kedua.

Lantaran itu, pelbagai usaha telah dijalankan bagi memajukan bahasa serta

menigkatkan kemampuannya dalam menghadapi zaman moden. Antara langkah

yang dijalankan untuk memodenkan bahasa Melayu ialah perancangan korpus

bahasa Melayu.Perancangan korpus ini telah diterajui oleh Pakatan Belajar

Mengajar Pengetahuan Bahasa. Mereka memulakan perancangan korpus bahasa

iaitu dengan menyusun panduan ejaan,kamus,tatabahasa ,tanda-tanda bacaan,surat

kiriman,dan peristilahan.

Sejurus selepas itu muncullah badan perancangan daripada persatuan dan lembaga

yang dikelolakan oleh kerajaan seperti Dewan Bahasa dan Pustaka. Dengan adanya

usaha-usaha ini maka dapat diatur dan dibakukan sistem ejaan,peristilahan

,tatabahasa,perkamusan,sebutan ,laras dan lain lain yang berkaitan dengan bahasa

Melayu.Bagi mengukuhkan usaha-usaha ini maka berbagai-bagai kongres dan

seminar tentang bahasa dan sastera Melayu telah diadakan.Contohnya ialah

Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu dimulai pada tahun 1952 hingga 1984 iaituKongres yang keempat.

Kesimpulannya,dengan adanya kegiatan-kegiatan seumpama di atas ini, maka

bahasa Melayu terus melonjak naik kemampuannya sehingga menjadi bahasa

moden yang digunakan sebagai bahasa pengantar di institusi pengajian tinggi, dan

tulisan ilmiah.

3.0 Sejarah Kedatangan Islam dan Tulisan Jawi

Hubungan antara bangsa Arab dengan umat Melayu telah bermula sejak sebelum

kedatangan Islam lagi menerusi aktiviti perdagangan. Sesudah Islam menjadi agama

pegangan orang Melayu, hubungan itu menjadi semakin erat. Orang Arab yang

datang bermukim di Alam Melayu bertambah ramai. Setengahnya datang untuk

berniaga manakala yang lain untuk berdakwah. Demikian juga orang Melayu yang

pergi ke Tanah Arab; kebanyakan mereka bertujuan untuk mengaji agama

(Hamdan 1999: 1).

16


17/38


Syed Naquib al-attas (1969 :11) menyebut tentang catatan pengembara Cina yang

menyatakan bahawa pada tahun 55 Hijrah 672 Masihi sudah ada penempatan orang

Islam di Sumatera Timur.Beliau menyatakan sedemikian kerana kemungkinan

perpindahan orang Islam yang sudah bermastautin di negeri China sejak abad

pertama akibat daripada kekacauan politik yang berlaku di China pada zaman Raja

Hi-Tsung.

Menurut Fatimi (1963:69) dan S.M.N. alAttass (1969 :11) orang Islam yang

berpindah dari Canton telah turun ke Selatan dan menubuhkan kawasan-kawasan

penempatan di Kalah Kedah pada sekitar tahun 878 Masihi dan di

Palembang.Penempatan yang sama berlaku di tempat lain seperti yang dibuktikan

oleh peninggalan dan inskripsi Jawi di Champa,Kampuchea bertarikh 431 Hijrah

1039 Masihi .

Othman Mohd.Yatim dan Abdul Halim Nasir (1990:12-16) juga telah menyatakan

terdapat penemuan inskripsi bertarikh 419 Hijarah 1020 Masihi di Permatang Pasir

Pekan Pahang dan 440 Hijrah 1048 Masihi di Brunei.

Sehubugan itu Omar Bin Awang (1985:189) juga bersetuju tentang kehadiran orang

Islam di Asia Tenggara pada abad kelapan Masihi lagi dengan memetik G.R Tibbets

(1957: 37) yang mengatakan bahawa kehadiran pedagang-pedagang Islam di

pelabuhan-pelabuhan China,tentu sekali menunjukkan bahawa mereka juga telah

melawat dan berdagang di Asia Tenggara.Selain itu ialah bukti kedatangan Islam

ialah penemuan tiga duit syiling kerajaan Abbasiyah zaman Khalifah al-Mutawakkil

di Kedah,membuktikan kegiatan perdagangan dan kehadiran orang Islam di

Kepulauan Melayu, ( Omar Awang, ibid:190)

Menurut Wan Azmi ( 1980 : 144) di Kelantan telah ditemui wang emas yang tertulis

tarikh 577 H/116 M dan tulisan Arab al-julus Kelantan yang bermaksud menduduki

Kelantan dan tertulis al-Mutawakkil pada satu muka lagi iaitu gelaran rajanya yang

bermaksud yang bertawakal kepada Allah, menunjukkan sudah tertubuh satu

kerajaan Islam yang pertama di Semenanjung Tanah Melayu dalam pertengahan

yang kedua abad ke-12 M.

Secara ringkasnya,kedatangan Islam bukan sahaja agama dan kepercayaan

masyarakat di Kepulauan Melayu berubah,tetapi aspek-aspek budaya yang lain turut

berubah. Implikasi yang amat besar dalam perkembangan bahasa Melayu akibat

17


18/38


daripada proses pengislaman ialah penggunaan dan adaptasi skrip Arab sehingga

menjadi skrip Jawi untuk mengeja bahasa Melayu.

3.1 Asal Usul Kata Jawi

Tulisan Melayu huruf Arab atau sekarang ini dikenal dengan nama tulisan Jawi,

seperti yang telah disebutkan sebelum ini, telah digunakan sejak kedatangan Islam.

Nama Jawi itu berasal daripada kata nama bahasa Arab Jawah. Apabila

dijadikan kata kata adjektif Jawah menjadi Jawi.Perkataan Jawah atau Jawi itu

besar berkemungkinan besar berasal daripada perkataan Javadwipa, iaitu nama

bagi daerah Asia Tenggara pada zaman purba. Buktinya Ibnu Battutah dalam

bukunya al-Rihlah menggelar nama Sumatera sebagai al-Jawah. Bagi orang Arab

bahagian kata Java sahaja yang diambil, sedangkan dwipanya ditinggalkan. Kata

Jawa ini digunakan untuk merujuk ke seluruh daerah Asia Tenggara.

Penduduknya juga dinamakan dengan menggunakan kata itu juga, atau dalam

bentuk kata adjektifnya menjadi Jawi. Oleh itu, kata Jawah atau Jawi merujuk

kepada semua bangsa dan kaum yang menjadi peribumi di Asia Tenggara; bukan

hanya kepada orang Jawa iaitu penduduk yang berasal dari Pulau Jawa. Jawah atau

Jawi merujuk kepada seluruh rumpun bangsa Melayu, Campa, Patani, Aceh, Jawa,

Minangkabau, Mandailing, Sunda, Bugis, Banjar, Lombok, Filipino mahupun yang

lain. Oleh sebab inilah, maka para ulama dari Asia Tenggara sering membubuh

nama al-Jawi sebagai laqab, pada hujung nama mereka sekalipun mereka terdiri

daripada suku bangsa berlainan seperti Syeikh Abdul Rauf al-Fansuri al-Jawi, Syeikh

Abdul Samad al-Falimbani al-Jawi, Syeikh Daud al- Fatani al-Jawi dan lain-lain.

Selain itu, kata Jawi digunakan juga untuk ungkapan-ungkapan seperti bahasa Jawi,

masuk Jawi dan bangsa Jawi. Sampai kini orang-orang Vietnam menamakan orang

di Kepulauan Nusantara sebagai orang Jawa (Amat Juhari Moin 1996: 17).

3.2 Kemunculan Skrip dan Istilah Jawi

Istilah tulisan Jawi hanya dikenal di Malaysia, Singapura, Thailand Selatan dan

Negara Brunei Darussalam. Di Indonesia tulisan ini terkenal dengan nama tulisan

Melayu Huruf Arab atau tulisan Melayu Arab. Penggunaan jawi digunakan di

banyak tempat di Asia Tenggara. Tulisan Jawi bukan hanya digunakan oleh orang

Melayu untuk bahasa Melayu tetapi juga oleh suku-suku bangsa Melayu yang lain.Antara suku bangsa Melayu yang menggunakannya ialah Campa di Indo-China,

18


19/38


Patani di selatan Thailand, Jawa, Banjar, Bugis, Aceh, Minangkabau, Bengkulu dan

juga lain-lain.

Bagi tulisan Jawa yang menggunakan huruf Arab dikenal dengan nama atau tulisan

Pegon, yang sekarang ini masih dipakai atau digunakan untuk menulis kitab-kitab

terutama yang digunakan di pesantren-pesantren di Jawa. Contohnya ialah kitab

Tafsir al-Ibriz dan al-Munjiyat bahasa Jawa (Amat Juhari Moain 1996: 18).

Manakala menurut Russels Jones ( 1983:125) skrip Arab mula diadaptasikan

sebagai skrip untuk mengeja bahasa Melayu dibuat selepas abad ke-7 H. Buktinya

ialah berdasarkan kajian Fatimi (1963:50) yang membuktikan penggunaan skrip Arab

untuk mengeja teks bahasa melayu terdapat pada batu Bersurat Terengganu yang

bertarikh 702 H/1303 M.

Mengikut Omar Awang (1985:190), skrip Arab yang diadaptasikan oleh bahasa

Melayu dikenal dengan nama skrip jawi.Tidak diketahui siapa yang memberikan

nama jawi kepada skrip itu, namun Omar Awang telah memetik keterangan dalam

kamus R.J.Wilkinson (1959:452), perkataan Jawi dalam bahasa Melayu digunakan

untuk pokok Jawi-Jawi atau jejawi dan juga beras Jawi yang berbeza dengan beras

pulut serta makna lembu atau kerbau dalam bahasa Minangkabau. Ringkasnya

pendapat ini langsung tidak menyebut perkaitan nama Jawi dengan tulisannya.

Omar Awang seterusnya menegaskan kemungkinan perkataan Jawi berasal

daripada perkataan Arab al-Jawah. Beliau mengatakan sedemikian kerana kata

tersebut pernah digunakan dalam catatan Arab yang tertulis sebelum pertengahan

abad ke-14 M untuk menamakan Sumatera. Contohnya ialah Yaqut dalam Mujam

al-Buldan, Abu al-Fida dalam Taqwin al-Buldan dan Ibn Batutah dalam Rihlat Ibn

Batutah. Fakta ini mempunyai perkaitan iaitu menunjukkan satu kemungkinan yang

kuat bahawa skrip ejaan yang digunakan oleh orang Sumatera, iaitu penduduk al-

Jawah yang beragama Islam dan menggunakan bahasa Melayu.

Pendapat yang terakhir ialah Jawi itu bermakna Melayu, misalnya dalam ungkapan

Jawikannya yang bermaksud terjemahkan ke dalam bahasa Melayu iaitu tentunya

dalam tulisan jawi, Wilkinson.

3.3 Penggunaan Tulisan Jawi

19


20/38


Menurut Amat Juhari Moain (1996) tulisan Jawi telah digunakan oleh orang Melayu

dalam berbagai-bagai jenis lapangan dan kegiatan penulisan. Bahkan untuk

kesenian juga tulisan ini digunakan, iaitu pada seni khat bagi menghiasi mihrab, di

dinding dalam masjid, batu nisan dan seumpamanya. Dalam sejarah yang lalu

tulisan Jawi telah digunakan untuk beberapa perkara seperti prasasti atau batu

bersurat. Contohnya prasasti Terengganu yang telah ditemui di Sungai Tersat, Kuala

Berang, Hulu Terengganu.

Selain prasasti, tulisan jawi juga digunakan pada batu hidup dan batu nisan.Tulisan

jawi telah ditemui pada batu hidup di Pangkalan Kempas Negeri Sembilan.Manakala

bagi batu nisan pula terdapat di berbagai-bagai tempat bekas beridirnya kerajaan

kerajaan Islam pada zaman silam.

Penggunaan tulisan semakin meluas. Buktinya ialah pada mata wang. Tulisan jawi

yang digunakan pada mata wang terutamanya wang emas dan perak. Pada mata

wang ini diukir nama raja Melayu yang memerintah dengan menggunakan tulisan

jawi seperti nama Sultan Muzaffar Shah,Mansur Shah dan lain-lain.

Sehubungan itu, dari aspek perhubungan rasmi, tulisan jawi digunakan dalam

penulisan surat rasmi.Contohnya ialah surat kiriman antara raja. Kaedah ini bukan

sahaja dilakukan oleh raja Melayu tetapi juga raja-raja di tempat lain seperti raja

Melayu dengan Portugal, raja Melayu dengan raja Inggeris atau raja-raja

lain.Penggunaan tulisan jawi termasuklah dalam surat-surat perjanjian antara raja

dan negara di Alam Melayu.

Pada zaman dahulu kegiatan penulisan giat dijalankan. Buktinya ialah kewujudan

kitab dan buku. Kitab dan buku yang ditemui kebanyakkannya terdapat dalam bentuk

manuskrip yang bertulis tangan dan cap batu.

Berdasarkan sejarah sememangnya terbukti kedatangan para pedagang ke tanah

Melayu.Bagi urusan perniagaan dan perdagangan ini bahasa dan tulisan yang

digunakan adalah sama iaitu tulisan jawi. Bukti ialah beberapa catatan pemilikan dan

perdagangan terutama di pelabuhan dan kapal-kapal perdagangan.

Kedatangan para pedagang dan penjajah telah mengubah suasana di tanah Melayu.

Antara ialah kemajuan yang telah dicapai berlandaskan pengaruh yang masuk ke

tanah Melayu.Contohnya ialah pihak penjajah yang telah memperkenalkan teknologimencetak.Dengan mengaplikasikan teknologi ini maka berkembanglah bahasa dan

20


21/38


tulisan.Buktinya ialah banyak pencetakan surat khabar dan majalah seperti surat

khabar Alamat Lankapuri, Majalah Bustan Arifin, surat khabar Jawi Peranakan dan

majalah al-Imam.

4.0 Sejarah Perkembangan Pengistilahan

Pembinaan istilah Bahasa Melayu bermula di Dewan Bahasa dan Pustaka pada

tahun 1957. Jawatankuasa Istilah, jawatan dan jabatan ditubuhkan untuk mencipta

nama jabatan dan jawatan kerajaan yang digunakan di seluruh Tanah Melayu.

Jawatankuasa ini telah mengadakan sesi kerja kali pertamanya pada 15 Januari

1957. Hasilnya buku Istilah Jawatan dan Jabatan telah diterbitkan pada tahun 1960

dan terciptalah 2514 istilah baru. Kerja peristilahan secara terancang atau sistematik

bermula pada tahun 1975.

Dewan Bahasa dan Pustaka menerbitkan buku Pedoman Umum Pembentukan

Istilah Bahasa Melayu (PUPIBM) hasil kerjasama kebahasaan Malaysia Indonesia

menerusi Majlis Bahasa Indonesia Malaysia (MBIM). Bahagian Peristilahan terus

dipertanggungjawabkan untuk mengumpul, membentuk, menggubal,

memperbanyakkan istilah dan menerbitkan istilah Bahasa Melayu dalam pelbagai

bidang ilmu. Tanggungjawab tersebut dilaksanakan dengan melantik ratusan

profesional yang terdiri daripada mereka yang mempunyai pengalaman dan

kepakaran dalam bidang ilmu di seluruh negara. Dianggap sebagai pakar bidang

mewakili Institusi Pengajian Tinggi, sektor swasta, sektor awam, dan sektor

pendidikan negara.

Sehingga kini, Bahagian Peristilahan telah menerbitkan 207 daftar glosari istilah

dengan sejumlah 1002438-Istilah telah dibentuk dalam pelbagai bidang. Penubuhan

MABBIM di peringkat serantau juga turut bertanggungjawab menyelaraskan

sejumlah 123885 istilah ilmu pengajian tinggi dan profesional untuk pengguna

bahasa di ketiga-tiga negara anggota MABBIM.

4.1 Peristilahan Bahasa Melayu

Proses menggubal kata-kata untuk bidang ilmu yang tertentu. Peristilahan menjadi

salah satu aspek penting dalam pembinaan Bahasa Melayu. Istilah dan perkataan

baharu dicipta untuk memperkayakan kosa kata Bahasa Melayu. Kekurangan istilah

menjadi masalah pelaksanaan Dasar Pelajaran Kebangsaan pada peringkat awal.

21


22/38


Menyedari akan keperluan dan kepentingan istilah ini, melalui Dewan Bahasa dan

Pustaka (DBP), istilah-istilah dalam pelbagai bidang ilmu telah digubal sebanyak

mungkin untuk memenuhi keperluan penggunaannya dalam bidang-bidang

berkaitan. Penggubalan istilah ini dilakukan melalui sistem Mesyuarat Jawatankuasa

Istilah yang ahlinya dilantik oleh DBP daripada pelbagai Institusi Pendidikan Tinggi

dan Pusat Pendidikan.

Walaupun peristilahan berkembang seiring dengan perkembangan ilmu dan

teknologi, tetapi peristilahan Bahasa Melayu agak terkemudian daripada

perkembangan ilmu dan teknologi itu sendiri. Keadaan ini berlaku disebabkan

penggubalan istilah dalam Bahasa Melayu lebih merupakan penggubalan istilah

sekunder. Penggubalan istilah-istilah dalam Bahasa Melayu dilakukan dengan

menggunakan kaedah-kaedah tertentu seperti pinjam langsung, pinjam suai dan

pinjam terjemah. Dengan kaedah pinjam suai pula, istilah-istilah asing dipinjam

dengan beberapa penyesuaian, sama ada suai bentuk penuh.

4.2 Konsep Dasar Dalam Pembentukan Istilah

Dalam pembentukan istilah terdapat beberapa konsep dasar yang perlu diteliti

sebelum membentuk sesuatu istilah baru. Antaranya ialah takrif istilah,tataistilah dan

tatanama,istilah dan kata umum,morfem dan proses peristilahan.Istilah baru akan

wujud jika menepati konsep dasar tersebut. Ringkasnya pembentukan istilah

bukanlah sesuatu yang sewenang-wenangnya sebaliknya berdasarkan konsep yang

tertentu dan ini membuktikan pembentukkanya berkualiti dan diterima sejagat.

4.2.1 Takrif Istilah

Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga, istilah boleh diertikan sebagai perkataan ataurangkai kata yang mempunyai erti yang jitu dalam sesuatu bidang ilmupengetahuan,pekerjaan atau kesenian.

Manakala dalam Buku Bahasa Melayu Tinggi pula mengatakan bahawa istilah ialah

kata atau gabungan kata yang menerangkan makna, konsep, proses, keadaan atau

ciri yang khusus dalam bidang tertentu.

Berdasarkan maklumat yang diakses,istilah ialah kata atau gabungan kata yang

menerangkan makna, konsep, proses, keadaan atau ciri yang khusus dalam bidang

22


23/38


tertentu. Contohnya cecair, hablur, inflasi, budaya, medan magnet, metamofosis,

dan lain-lain lagi.

Manakala dalam buku Pedoman Umum Pembentukan Istilah Bahasa Melayu, istilah

ialah kata atau frasa yang mengungkapkan konsep khusus yang terdapat dalam

sesuatu bidang ilmu atau professional. Sesuatu istilah itu mempunyai makna yang

tepat bagi konteks bidangnya dan dengan itu dapat diberi definisi yang tetap.

4.2.2.Tataistilah dan TatanamaTataistilah ialah kumpulan peraturan untuk membentuk istilah ini termasuklah

kumpulan istilah yang dihasilkannya.Ringkasnya tataistilah merupakan kumpulan

istilah bagi satu-satu bidang tertentu yang dibentuk menurut peraturan-peraturan

yang ada.Misalnya, tataistilah matematik bermakna kumpulan istilah matemtik yang

ada yang telah dibentuk berdasarkan sistem tertentu.

Tatanama ialah kumpulan peraturan yang menentukan nama dalam bidang ilmu iaitu

termasuklah kumpulan nama yang dihasilkan.

4.2.3. Istilah dan Kata Umum

Istilah ialah kata yang penggunaannya dan maknanya khusus pada bidangtertentu.Secara logiknya kata istilah itu sendiri membawa pengertian penggunaan

dalam konteks khusus,tetapi ada juga istilah yang digunakan dalam konteks

umum.Keadaan ini berlaku apabila istilah tersebut digunakan dengan kerap oleh

masyarakat pengguna bahasa dan penggunaannya itu tersebar melalui media

massa.Contohnya ialah kata taqwa merupakan istilah bidang keagamaan

Islam,tetapi sekarang ini kata berkenaan sudah digunakan secara am dalam

penggunaan bahasa sehari-hari.

Manakala kata umum ialah kata-kata biasa dalam bahasa. Namun demikian, kata

umum boleh menjadi istilah.

4.2.4Morfem dan Proses Peristilahan

Menurut Nik Safiah Karim ( 2004:43) morfem ialah unit atau unsur terkecil dalam

bahasa yang mengandungi makna atau fungsi nahu. Morfem peristilahan ialah kata

akar dan imbuhan yang digunakan dalam pembentukan istilah, Abdullah Hassan

23


24/38


( 1986;191). Proses pembentukan istilah Bahasa Melayu ialah pengimbuhan,

penggandaan dan penggabungan atau pemajmukan.

4.2.5 Bentuk Prototaip Peristilahan

Menurut Abdullah Hassan (1986:192) bentuk prototaip peristilahan ialah bentuk yang

dijadikan acuan atau dasar dalam pembentukan istilah. Bentuk prototaip yang

berasal daripada bahas aklasik seperti Latin,Yunani dan Sanskrit ialah bahagian kata

yang menunjukkan ciri-ciri persamaan di antara beberapa bahasa.Contohnya seperti

Latin,Yunani dan Sanskrit ialah bahagian kata yang menunjukkan ciri-ciri persamaan

di antara beberapa bahasa.Contohnya ialah derhaka:bahasa Malaysia, drohana

:bahasa Sanskrit dan druhaka:bahasa Jawa Moden.

4.3 Syarat Syarat dalam Pembentukan Istilah

Berpandukan Pedoman Umum Pembentukan Istilah Bahasa Melayu,terdapat

beberapa syarat yang perlu dipatuhi dalam pembentukan istilah. Antaranya ialah

kata atau frasa yang dipilih sebagai istilah adalah yang paling tepat untukmengungkap konsep yang dimaksudkan dan yang stabil dari segi maknanya dalam

bidang ilmu.

Sehubungan itu, kata atau frasa yang dipilih hendaklah yang paling ringkas antara

pilihan yang ada dan mempunyai rujukan yang sama.Dalam masa yang sama

haruslah mempunyai konotasi yang baik, iaitu tidak berbau lucah atau boleh

membawa implikasi buruk dari segi agama,norma suku kaum dan hubungan antara

bangsa.

Lantaran itu,dari aspek bunyi pula, kata atau frasa mestilah memiliki bunyi yang

sedap di dengar iaitu mempunyai ciri keindahan bunyi atau eufoni. Kata dan frasa

tersebut adalah dibentuk berdasarkan kaedah yang diterima.

Kesimpulannya, syarat-syarat pembentukan istilah merupakan salah satu garis

panduan dalam membentuk istilah baru bagi memastikan istilah yang dibentuk boleh

diterima masyarakat dan setaraf dengan istilah yang lain.

4.4 Sumber dan Inventori Istilah Melayu

24


25/38


Jika dilihat semula sejarah bahasa Melayu sememangnya tidak dapat dinafikan

penyerapan bahasa asing dalam bahasa Melayu. Boleh dikatakan bahawa sejak

dahulu lagi bahasa Melayu merupakan satu sistem yang dalam pertumbuhan dan

perkembangannya mengambil manfaat daripada bahasa-bahasa lain sebagai

sumber. Oleh yang demikian istilah bahasa Melayu boleh diperoleh daripada tiga

sumber iaitu koasat kata umum bahasa Melayu, kosa kata umum bahasa serumpun,

dan kosa kata bahasa asing.

Kosa kata umum bahasa Melayu termasuklah bahasa Indonesia serta dialek-dialek

Melayu dan juga bahasa Melayu Klasik yang telah menyerap perkataan daripada

bahasa Arab, Sanskrit, Parsi dan lain-lain.Manakala sumber bahasa bahasa

serumpun pula merujuk kepada bahasa Melayu seperti bahasa Iban,Kadazan-

Dusun,Jawa dan sebagainya.

Merujuk kepada sejarah kedatangan pendatang ke tanah Melayu ,ketika itu

penduduk di tanah Melayu turut menggunakan istilah bahasa asing seperti istilah

bahasa Inggeris dan bahasa Arab.Oleh yang demikian, bahasa bahasa ini juga

dijadikan sebagai sumber peristilahan. Bahasa Arab penting dalam pembentukan

peristilahan keagamaan, manakala bahasa Inggeris dalam bidang sains dan

teknologi.

Kesimpulannya, dalam pembentukan istilah terdapat konsep dan syarat yang

tersendiri bagi memastikan istilah yang dibentuk sesuai dan tidak memberi implikasi

negatif terhadap mana-mana pihak, serta mempunyai perkaitan dengan sejarah

bahasa Melayu iaitu sumber istilah adalah berdasarkan bahasa Inggeris dan bahasa

Arab.Ini adalah berikutan kemasukan pendatang ke tanah Melayu pada zaman

dahulu.

5.0 Sejarah Perkembangan Perkamusan

Berdasarkan sejarah perkembangan perkamusan, terdapat tiga jenis kamus yang

telah dihasilkan iaitu kamus awal yang hanya dikarang dalam bentuk senarai kata

dan istilah tertentu. Kemudiannya hasil usaha penambah baikkan telah wujud kamus

yang disusun bersama dengan deskripsi tatabahasa bahasa Melayu dan kamus

yang terakhir ialah kamus yang dibentuk seperti yang terdapat pada masa kini.

Menurut Ibrahim Ahmad (1994 : 3), senario perkamusan Melayu boleh dibahagikankepada empat fasa utama iaitu berdasarkan jenis kamus yang dihasilkan.Beliau

25


26/38


menyatakan bahawa kamus pertama adalah kamus bahasa Inggeris-Melayu yang

disusun oleh Marsden pada tahun 1812.

Marsden (1812) dikatakan telah membawa perubahan dalam dunia perkamusan

Melayu kerana beliau telah mengaplikasikan penyusunan kamus secara sainstifik

dengan tujuan untuk kesedaran mengangkat martabat bahasa Melayu sebagai

bahasa ilmu.

Mengikut Yusuf Hitam (1961:155) kamus yang disusun oleh Marsden adalah kamus

yang pertama disusun secara saintifik dengan sistem ejaan rumi yang bentuknya

berasaskan kerangka bahasa barat. Marsden juga telah menngunakan konsep

sejarah dalam penyusunan kamusnya.

Sehubungan itu, terdapat juga sarjana barat yang turut menyumbang dalam sejarah

perkamusan.Beliau ialah John Crawford. John Crawford (1852) telah menyusun A

Grammar and Dictionary of Malay Language.

Perkamusan terus berkembang. Buktinya ialah pada tahun 1875, IAbbe P.Favre

telah menghasilkan Dictionaire Malais-Francais. Inilah satu-satunya kamus bahasa

Melayu-Perancis yang disusun oleh orang Perancis bertujuan untuk membawa

kesinambungan usaha-usaha Marsden dari aspek penerapan prinsip sejarahnya.

Pada abad ke-20 dunia perkamusan telah mencapai kecemerlangan akibat

bermulanya perkembangan dunia percetakan pada awal abad ke -20 sehinggalah

sekarang yang telah menghimpunkan pelbagai genre dan bidang ilmu.Beberapa

jenis kamus telah diterbitkan kerana penemuan mekanisme kerja yang lebih canggih

dan berkesan ini.

5.1 Sejarah Perkembangan Kamus Ekabahasa Melayu

Berdasarkan catatan sejarah,bentuk daftar kata bermula dengan penyusunan kamus

daripada jenis dwibahasa sebagai akibat keperluan golongan orientalis dan

pedagang melakukan aktiviti penyebaran agama dan perdagangan.

A.Teeuw (1964) mendapati bahawa penyusunan kamus dwibahasa bermula dalam

bentuk daftar katabahasa Sanskrit-Melayu Kuno pada abad ketujuh Masihi.Buktinya

ialah penemuan 482 daftar kata bahasa Melayu-Cina pada tahun 1403 hingga

1511.Jelas dan nyata berdasarkan bukti ini, menunjukkan bahawa perkembangan

26


27/38


kamus ekabahasa Melayu tentunya lewat sedikit selepas bermulanya penyusunan

kamus dwibahasa.

Penyusunan kamus ekabahasa telah dimulai oleh sarjana Barat dengan penyusunan

Dictionary of the Malay Tongue as Spoken in the Peninsula of Malacca,the Island of

Sumatra ,Java,Borneo,Pulo Pinang, susunan J.A Howison pada tahun 1801.Kamus

ini lebih awal daripada Onverp van een Maleisch Woordenbook eene Malaeische

Spraakkunstsusunan H.Von de Wall pada tahun 1857.

Sehubungan itu, anak tempatan juga tidak ketinggalan dalam penyusunan kamus.

Raja Ali Haji telah menyusun Kitab Pengetahuan Bahasa iaitu kamus longhat

Melayu-Johor-Pahang-Riau-Lingga Penggal yang Pertama. Kamus ini merupakan

kamus ekabahasa pertama yang pernah disusun oleh anak tempatan berbangsa

Melayu pada tahun1858.Kamus ini juga dianggap oleh para sarjana dan pengkaji

bahasa sebagai kamus ekabahasa Melayu yang tertua pernah dihasilkan oleh orang

Melayu.

5.2 Sejarah PerkembanganKamus Ekabahasa Melayu di Malaysia

Sejarah perkembangan perkamusan Melayu ekabahasa yang seimbang berlaku di

Malaysia. Buktinya ialah Kitab Benih Bahasa susunan Fadhil Jaafar pada tahun1917 dianggap kamus yang pertama pernah dihasilkan pada abad ke-20.Ini diikuti

oleh penyusunan Kamus al-Mahmudiah oleh Syed Mahmud Syed Abdul Kadiral-

hindipada 1925.

Pada tahun 1935, Shamsuddin Yunos al-Haj juga telah menyusun kamus

Melayu.Perkamusan di Malaysia terus berkembang. Terdapat banyak lagi kamus

yang dihasilkan.Contoh kamus lain adalah seperti Kamus Angkatan Baru,Kamus Am

Bahasa Melayu dan Buku Katan .

Dalam masa yang sama, Dewan Bahasa dan Pustaka telah ditubuhkan. Kesan

penubuhan ini telah menerbitkan beberapa buah kamus ekabahasa.Contohnya ialah

Kamus dewan pada tahun 1970 dan dicetak semula dengan edisi pertama dan

kedua pada tahun 1984 dan 1989.Kamus Bahasa Malaysia Edisi Pelajar pula

diterbitkan pada tahun 1975.Ini diikuti Kamus Pelajar Bahasa Malaysia pada tahun

1987. DBP juga telah menerbitkan Kamus Rendah Dewan Bergambar pada tahun

1989.

27


28/38


Selain usaha perbadanan sebagai usaha agen bahasa Melayu, usaha persendirian

terus menambah jumlah kamus ekabhasa. Contohnya ialah Kamus Umum Bahasa

Malaysia, susunan Yang Kui Yee pada tahun 1972,Kamus Pelajar Federal oleh

Mohd.Salleh Daud pada tahun 1973 dan banyak lagi.

Ringkasnya, penyusunan kamus ekabahasa menjadi penting dengan semangat

menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa berdaya saing dengan bahasa-bahasa

maju yang lain sebagai bahasa ilmu.

5.3.Kamus Awal

Penerbitan kamus awal adalah terhad.Buktinya ialah kamus ini hanya dikarang

dalam bentuk senarai kata dan istilah yang tertentu sahaja. Senarai kata yang

pertama diketahui ialah senarai Melayu-Cina yang dikatakan terkarang sebelum

kurun ke-15. Senarai ini tertulis dalam bahasa Cina.

Manakala senarai kedua yang ditulis oleh Pigafetta pada tahun 1521 menggunakan

bahasa Melayu-Latin, dan menggunakan tulisan Rumi. Senarai ketiga dikarang olehFrederick de Houtman (1603) dalam bahasa Belanda, juga mengandungi kata

bahasa Malagasi.

Penerbitan kamus terus berkembang, namun mengambil masa yang lama, buktinya

tempoh dan jarak tahun penerbitanya. Contohnya ialah Casper Wiltens dan

Sebastian Danskearts telah menerbitkan kamus Belanda-Melayu dan Melayu-

Belanda pada tahun 1622.

Ringkasnya penerbitan kamus awal adalah bergantung kepada istilah dan kata yang

hanya diketahui oleh ahli bahasa.Pelbagai bahasa yang digunakan dalam penerbitan

kamus yang menunjukkan bahawa penyerapan antara bahasa. Contohnya ialah

kamus Belanda-Melayu, Melayu-Latin dan Melayu-Cina.

5.4 Kamus dan Tatabahasa

Berdasarkan pola perkembangan perkamusan,penghasilan kamus mula giat pada

tahun 1521. Buktinya ialah William Marsden telah menghasilkan kamus yang sangatpenting pada tahun 1521. Kamus ini penting kerana dianggap sebagai kamus

28


29/38


pertama yang sempurna. Marsden juga menulis sebuah kamus jilid lain pada tahun

yang sama, iaitu The Grammar of the Malayan Language dalam tulisan Rumi dan

Jawi.

Pada tahun 1701, Thomas Bowery telah menyusun sebuah kamus Melayu-Inggeris

yang mengandungi deskripsi tatabahasa. Usaha ini berterusan dan pada tahun 1852,

John Crawfurd telah menghasilkan kamus yang diberi judul The Grammar and

Dictionary of the Malay Language.

Manakala Winstedt iaitu seorang tokoh tatabahasa Melayu tradisional telah

menyusun kamus pada tahun 1922, Hamilton tahun 1923, dan Swettenham pada

tahun 1927. Seterusnya David Haex menyusun sebuah kamus bertajuk Dictionarium

Malaico-Latino et Latinum-Malaicum pada tahun 1931.

Selepas tahun 1930-an, baharu muncul ahli perkamusan Melayu seperti Shamsuddin

Mohd. Yunus (1935), Mustapha Abdul Rahman Mahmud (1940), Haji Abdul Hamid

Ahmad (1941), Mohammad Haniff (1955), Mohd. Shah Munji dan Abdullah Samad

(1975), Farid Wajidi (1959), Zainal Abidin Safarwan (1966), dan lain-lain lagi.

5.5 Kamus Moden

Penerbitan kamus moden adalah setelah wujudnya jawatan kuasa dan badan yang

telah dipertanggungjawabkan iaitu Dewan Bahasa dan Pustaka.Penghasilan kamus

moden ini membuktikan usaha yang giat oleh pihak Dewan Bahasa dan Pustaka.

Buktinya ialah terdapat tiga jenis kamus moden yang telah diterbitkan iaitu kamus

ekabahasa, kamus dwibahasa dan kamus pancabahasa.

Kamus ekabahasa adalah kamus yang disediakan dalam satu bahasa sahaja.

Contohnya ialah kamus bahasa Melayu. Manakala kamus dwibahasa pula ialah

kamus yang memuatkan 2 bahasa. Contohnya ialah kamus bahasa Melayu dan

bahasa Inggeris. Berdasarkan contoh kamus yang telah diterbitkan dapatlah

disimpulkan bahawa penjenisan kamus adalah berdasarkan bahasa.

5.6 Definisi Kamus

Mengikut The American College Dictionary(1960:36), kamus ialah buku yang berisi

pilihan kata sesuatu bahasa atau sesuatu kelas kata khusus, biasanya disusun

mengikut abjad dengan penjelasan makna serta maklumat lain dinyatakan ataudilahirkan dalam bahasa yang sama atau dalam bahasa yang lain.

29


30/38


Kamus juga dimaksudkan sebagai buku rujukan yang memuatkan daftar kata atau

gabungan kata dengan keterangan pelbagai makna dan penggunaan dalam bahasa,

biasanya mengikut abjad ,Harimurti Kridalaksana, (1982:73).

5.7.Konsep Dasar dalam PerkamusanPerkamusan merupakan bidang yang menerangkan makna sesuatu istilah dan kata.

Bidang ini penting kerana hasilnya dijadikan panduan dalam bahasa. Oleh yang

demikan terdapat tiga konsep penting dalam penciptaan kamus,iaitu tipologi,

leksikologi, dan leksikografi.

5.7.1.Tipologi

Dari sudut bahasa tipologi bermaksud pengelompokan bahasa berdasarkan ciri-ciri

fonologi, nahuan atau leksikal untuk menentukan jenisnya yang lalu daripada

perkembangan sejarah, Hartmann, (1972:243).

5.7.2.Leksikologi

Manakala leksikologi pula ialah ilmu untuk mempelajari dan menganalisis kosa katamelalui perkembangan bentuk dan makna dengan bantuan bidang etimologi iaitu

kajian tentang asal-usul kata tersebut.

5.7.3.Leksikografi

Bidang leksikografi merupakan bidang linguistik terapan yang garapannya

mencakupi teknik dan metodologi penyusunan. Leksikografi juga adalah cabang

leksikologi yang mengkaji dasar dan kaedah penyusunan kamus, iaitu dari segi

pengumpulan data, pemilihan data, dan pengabjadan, di samping penyusunan

definisi dan pemberian makna.

5.8. Kesimpulan Perkembangan Perkamusan

Berdasarkan sejarah perkamusan ,dapatlah dirumuskan disini bahawa pihak Dewan

Bahasa dan Pustaka adalah pihak yang bertanggungjawab dalam bidang ini. Justeru

itu, pihak Dewan Bahasa dan Pustaka juga tidak sewenang-wenangnya dalam

menghasilkan kamus, namun terdapat beberapa konsep yang perlu dipatuhi agar

kamus sesuai dengan jenisnya dan pengguna.

30


31/38


6.0 Sejarah Perkembangan Penterjemahan

Sejarah penterjemahan dikatakan bermula selepas penemuan bahan sejarah.

Buktinya ialah penterjamahan dilakukan selepas menemui batu bersurat dua bahasa

di Mesir iaitu ketika zaman Mesir Tua 3000 Masihi.

Pada abad ke-12 bersamaan 1100 Masihi, telah lahirnya kerajaan Moor di Sepanyol.

Kelahiran kerajaan ini berikutan kejayaan Tariq bin Ziyaid menakluki Sepanyol.Ketika

zaman kerajaan ini aktiviti penterjemahan telah giat dijalankan.Buktinya ialah bahan

bahasa Arab diterjemah ke bahasa-bahasa Eropah. Terjemahan besar-besaran dari

Tamadun Islam ke bahasa Greek.

Dalam masa yang sama, turut ditubuhkan Sekolah Terjemahan Toledo, Sepanyol .

Penubuhan sekolah ini adalah bertujuan untuk menterjemah idea Islam ke bahasa

Greek. Penterjemahan ini adalah meliputi ilmu sains yang diperolehi daripada Islam

serta ilmu falsafah Islam.

Pada tahun 1522,penyebaran agama kristian turut berkembang.Ketika ini,ilmu

penterjemahan telah diaplikasikan untuk aktiviti keagamaan. Contohnya ialah Martin

Luther (1522) telah menterjemah kitab Injil ke bahasa Afrika. Penterjemahan ini

adalah untuk memudahkan penganut Kristian yang berbahasa Afrika memahamiagama tersebut. Kegiatan penterjemahan kitab agama ini berterusan sehinggalah

penterjemahan kitab Injil ke bahasa Inggeris berdasarkan versi Jerman dan

Perancis.

Tyler (1790) berpendapat, Terjemahan yang baik itu dapat dirasai oleh pembaca

seolah- olah karya itu karya asli. Sehubungan itu,Benjamin (1923) telah menamakan

terjemahan yang dihasilkan sebagai penyalinan semula . Beliau juga mengatakan

bahawa tahun 1920-an dianggap sebagai Zaman Penyalinan Semula.PendapatBenjamin ini turut disokong oleh Jumplet (1961) menamakan abad ke 19 dan 20

sebagai Zaman Penterjemahan.

Terdapat beberapa orang tokoh penterjemahan yang memperkenalkan terjemahan

perkataan demi perkataan.Antaranya ialah Noralis (1798), Goethe (1813/14),

Humbold (1816), Schleievmacher (1813), Schopenhaner (1851), danNietzsche

(1882).

31


32/38


Pada awal tahun 1900 telah berlakunya perubahan kaedah penterjemahan berikutan

perkembangan pengaplikasian teknologi. Oleh yang demkian, padan tahun 1990

sehinggan 1990, pemindahan teknologi telah memesatkan lagi proses terjemahan

bahasa.Penterjemahan bahasa berlaku disetiap negara. Ini membuktikan bahawa

taraf negara tidak mendiskriminasikan proses terjemahan bahasa sama ada negara

miskin,sedang membangun atau negara membangun. Keadaan sedemikian kerana

kegiatan penterjemahan peting lantaran setiap negara mempunyai Bahasa

Kebangsaan.

Berdasarkan Encyclopedia Britannica (1911),ada menyiarkan rencana menyatakan

bahawa kebanyakan terjemahan dilakukan secara tidak cekap dan tidak tepat.

Mutu terjemahannya rendah sebab kerjaya dibuat tidak profesional. Encyclopedia

Britannica menyarankan agar terjemahan mestilah tepat dan bermutu tinggi

dilakukan. Oleh yang demikian telah di laksanakan proses basmi penyelewengan

terjemahan.

Sejajar dengan peredaran zaman,Badan Antarabangsa mula menubuhkan

perdagangan antarabangsa, kemajuan Sains dan Teknologi bercambah dan maju.

Bahasa tempatan diperlukan untuk usaha-usaha promosi bahan-bahan komersial

dan pemindahan Sains dan Teknologi. Oleh itu,peranan penterjemah mendapattempat untuk tujuan-tujuan tersebut. Penterjemahan semakin mustahak. Di Malaysia

sahaja, badan-badan seperti Maktab Perguruan Sultan Idris Tanjung Malim dan

Dewan Bahasa dan pustaka telah ditubuhkan untuk melaksanakan penterjemahan.

Manakala, Kesatuan Ekonomi Eropah (1967) pula telah mencatat bahawa mereka

mempunyai 16 ribu orang penterjemah khusus dalam bidang ekonomi, jurnal dan

lain-lain.Menurut Spitzbart (1972) ,terdapat 80 ribu jurnal stilistik diterjemah setiap

tahun.Ini adalah kerana Eropah memerlukan terjemahan bahan global danmempunyai nilai komersial.

6.1 Sejarah Perkembangan Penterjemahan di Tanah Melayu.

Sejarah penterjemahan di Tanah Melayu boleh dikatakan bermula ketika zaman

kegemilangan Melaka. Sejarah penterjemahan dikatakan bermula di Melaka kerana

ketika itu kedatangan kuasa asing ke alam Melayu.Bagi memenuhi keperluan kuasa

asing ini di tanah Melayu, maka penterjemahan dilakukan.

32


33/38


Kedatangan kuasa asing ini bukan sahaja membawa pengaruh bahasa, namun turut

membawa agama mereka. Oleh yang demikian,pada zaman kemasukan agama

Hindu,Buddha dan Islam, mereka mereka telah menterjemahkan kitab-kitab

Mahabratha dan Ramayana serta Al-Quran ke dalam bahasa Melayu walaupun

hanya secara lisan.

Dalam masa yang sama, pada awal abad ke-20 telah berlakunya pertembungan

bahasa dan budaya. Pertembungan bahasa ini telah menyebabkan timbulnya

masalah dalam berkomunikasi. Keadaan ini telah menyebabkan pegawai Inggeris

yang bertugas di Tanah Melayu mula menggunakan buku terbitan berbentuk

terjemahan sebagai panduan bagi mereka menguasai bahasa Melayu demi

kepentingan pentadbiran.

Kesimpulannya,kedatangan kuasa asing ke Tanah Melayu telah memberi kesan

dalam perkembangan bahasa akibat pertembungan bahasa penjajah dan bahasa

penduduk pribumi.Namun, tanpa kedatangan penjajah,kita kemungkina tidak

menerima bahasa lain malah hanya menguasai bahasa pribumi

sahaja.Tuntasnya,sejarah perkembangan penterjemahan di Tanah Melayu adalah

sama dengan dengan keadaan di Tanah Melayu iaitu sebelum kemerdekaan dan

selepas kemerdekaan.

6.1.1 Sejarah Perkembangan Penterjemahan di Tanah Melayu Sebelum

Merdeka

Sebelum Merdeka, penterjemahan di Tanah Melayu lebih tertumpu kepada buku-

buku agama. Buktinya ialah apabila terbitnya buku tauhid, usuluddin, dan tasauf.

Pada awal tahun 1930-an, anak watan Tanah Melayu telah menjalankan kerja

penterjemahan iaitu Sheikh Idris al-Marbawi.Penterjemahan juga telah dilakukan

pada karya Arab.Contoh karya Arab yang telah diterjemah kepada bahasa Melayu

ialah Al-Islam dan Seruan Al-Azhar yang merangkumi pengetahuan am dan

novel.

Menurut Kasim Ahmad (1991), dalam sejarah penterjemahan bahasa Melayu,

banyak cerita dari India dan Semenanjung Arab telah diterjemahkan ke dalam

bahasa Melayu. Contohnya Hikayat Seri Rama, Hikayat Sang Boma dan Hikayat Si

Miskin dari India, manakala Hikayat Iskandar Zulkarnain, Hikayat Amir Hamzah dan

Hikayat Bayan Budiman dari Arab. Beliau menggunakan istilah saduran termasuklah

33


34/38


juga kitab agama yang dihasilkan oleh Hamzah Fansuri, Shamsuddin al-Raniri,

Sheikh Abdul Samad al-Pelembangi dan Sheikh Muhamad Arshd a-Banjari.

Antaranya ialah Hidayatul Salikin, Bulughul Muram, dan Minhajul Abidin.

Kegiatan penterjemahan bermula dengan rasminya selepas penubuhan Pejabat

Karang Mengarang Sultan Idris (SITC), Tanjung Malim, Perak. Menurut Norizah Ardi

(2000), pada tahun 1924 ,O.T. Dusseck telah memohon kebenaran untuk

menubuhkan Badan Menterjemah yang ditukar nama menjadi Pejabat Karang

Mengarang (PKM). PKM melaksanakan tugas awalnya, iaitu menulis, menterjemah

dan menyunting buku pelajaran dan novel serta menyelenggarakan percetakan

karya terjemahan.

PKM terus berusaha menterjemah sehingga pada tahun 1936 telah berjaya

menghasilkan 32 buku teks. Buku teks ini terbahagi kepada lima kelompok, iaitu

buku teks sekolah, buku teks sejarah, buku teks matematik, geometri dan congak,

buku teks ilmu alam, dan buku teks kesihatan dan latihan tubuh.

Dalam masa yang sama telah lahir seorang tokoh bahasa iaitu Zaba. Beliau

memainkan peranan besar dalam bidang penterjemahan bahasa Melayu ketika

beliau bertugas di Pejabat Karang Mengarang di Maktab Perguruan Sultan Idris,

Tanjung Malim, Perak. Beliau banyak menterjemah karya bahasa Inggeris ke dalam

bahasa Melayu. Contohnya ialah karya prosa drama Shakespeare.

Kesimpulannya, kedatangan kuasa asing mempunyai perkaitan dengan

perkembangan penterjemahan sehinggakan telah ditubuhkan badan Pejabat Karang

Mengarang bagi memantapkan lagi kegiatan penterjemahan melalui penterjemah

yang terlatih seperti Zaba.

6.1.2 Sejarah Perkembangan Penterjemahan di Tanah Melayu Selepas Merdeka

Kemerdekaan di Tanah Melayu telah memberi ruang kepada bahasa untuk

berkembang dengan lebih meluas. Buktinya ialah penubuhan beberapa badan

badan khas yang telah dipertanggungjawabkan dalam bidang bahasa.Dewan

Bahasa dan Pustaka telah ditubuhkan selepas Tanah Melayu merdeka.Dewan

Bahasa dan Pustaka telah ditubuhkan pada 22 Jun 1956 di Johor Bahru.Pada tahun

1957, Dewan Bahasa dan Pustaka telah dipindahkan ke Kuala Lumpur.

34


35/38


Sehubungan itu, Pejabat Karang Mengarang yang telah ditubuhkan sebelum

merdeka telah dipindahkan ke DBP dan diletakkan di bawah Jabatan Pelajaran. Oleh

yang demikian, tugas menterjemah telah diambil alih oleh pihak Dewan Bahasa dan

Pustaka.Tokoh bahasa iaitu Zaba terus memberi sumbangan kepada pihak

DBP.Pihak DPB telah menerbitkan majalah bulanan Dewan Bahasa.

Jika dilihat dari aspek bidang tugas, sememangnya tidak dinafikan bahawa pihak

Dewan Bahasa dan Pustaka memainkan peranan penting dalam penterjemahan.

Selain itu, DBP juga menyemak dan menterjemah borang serta surat-surat rasmi

yang diperlukan sesetengah kementerian dan jabatan kerajaan.

Selaras dengan itu pihak Dewan Bahas dan Pustaka telah banyak mengeluarkan

buku terjemahan oleh Sharifah Haji Malek (1995). Dalam masa yang sama,kajian

tentang penterjemahan juga telah dilaksanakan. Kajian ini telah diterajui oleh

Abdullah Sanusi Ahmad. Melalui latihan yang telah diterimanya, beliau telah

menghasilkan penulisan ilmiahnya yang bertajuk Peranan Pejabat Karang

Mengarang pada tahun 1966.

Pihak Dewan Bahasa dan Pustaka juga telah menggunakan alternatif lain untuk

memperbanyakkan karya terjemahan. Salah satunya ialah mengadakan Peraduan

Menterjemah Novel pada tahun 1978.Lantaran itu, sejak tahun 1980, penterjemahan

telah menjadi satu disiplin akademik yang semakin berkembang maju.

Selain daripada pihak Dewan Bahasa dan Pustaka, terdapat persatuan lain yang

turut menyumbang kepada penterjemahan. Antaranya ialah Persatuan Penterjemah

Malaysia (PPM).Persatuan Penterjemah Malaysia telah ditubuhkan pada 8 April

1978 dan didaftarkan sebagai sebuah persatuan pada 4 Oktober 1979. Kegiatan

penterjemahan dijalankan secara kolektif dan memperkukuh kerjasama antara para

penterjemah. Keahlian PPM terdiri daripada pelbagai kaum dan latar akademik

yang berbeza.

Sehubungan itu,permintaan terhadap buku terjemahan telah meningkat kerana pada

tahun 1983 bahasa Melayu telah menjadi bahasa pengantar di institusi pengajian

tinggi. Bahan dan sumber dalam bahasa Inggeris perlu diterjemah untuk memenuhi

keperluan pelajar. Implikasi daripada keadaan ini, maka pihak Majlis Tindakan

Negara telah mewujudkan semula Bahagian Penterjemah pada 1 Mac 1986.

35


36/38


Pada tahun 1985 ,telah ditubuhkan Biro Terjemahan.Biro Terjemahan ditubuhkan

untuk mengendalikan kegiatan terjemahan bagi mereka yang memerlukan khidmat

terjemahan. Perkhidmatan yang disediakan dalam pelbagai bahasa seperti bahasa

Melayu, Perancis, Arab, Jepun dan Mandarin.

Biro ini telah membuat kerja-kerja terjemahan untuk industri seperti badan kerajaan,

sekor swasta dan penerbit antarabangsa. Biro ini ditubuhkan dengan matlamat untuk

memberi perkhidmatan terjemahan bagi pelbagai bentuk teks, termasuk buku,

laporan, skrip, dokumen, ucapan, perjanjian, surat, iklan, poster, sijil dan sebagainya.

Biro ini juga membantu pemindahan ilmu melalui terjemahan dan interpretasi.

Badan yang akhir sekali ditubuhkan ialah Institut Terjemahan Negara Malaysia

Berhad, pada 14 September 1993. ITNMB mengambil alih kerja-kerja terjemahan

daripada Bahagian Penterjemahan, Dewan Bahasa dan Pustaka secara rasmi dan

menjadi badan tunggal di Malaysia yang merancang, melaksana, mengurus dan

menyelaras hal ehwal terjemahan, kejurubahasaan dan pemindahan maklumat

berbilang bangsa di peringkat kebangsaan dan antarabangsa.

Ringkasnya, perkembangan penterjemahan semakin meluas selepas kemerdekaan

dengan penubuhan badan badan penterjemah serta implikasi daripada bahasa

Melayu yang telah dijadikan bahasa pengantar telah mencabar pihak penterjemah

dalam menyediakan bahan rujukan.

7.0.Perkaitan Sejarah Perkembangan Bahasa Melayu dengan Sejarah

Perkembangan Tulisan Jawi, Pengistilahan dan Perkamusan serta

Penterjemahan.

Berdasarkan bahan maklumat yang diperolehi,didapati perkembangan tulisan jawi,

pengistilahan dan perkamusan dan penterjemahan merupakan bukti perkembanganbahasa Melayu.Perkaitan ini juga boleh dikatakan sebagai implikasi daripada sejarah

bahasa Melayu telah mencetuskan sistem tulisan jawi,pengistilahan,perkamusan dan

penterjemahan.

Setelah meneliiti sejarah bahasa Melayu dan sejarah tulisan jawi, pengistilahan,

perkamusan dan penterjemahan, terdapat persamaan faktor yang menyebabkan

tercetusnya sejarah perkembangan ini. Faktor yang pertama ialah kedatangan

penjajah ke alam Melayu.Manakala faktor kedua pula ialah aktiviti perdagangan diTanah Melayu.

36


37/38


Faktor kedatangan penjajah ke Tanah Melayu telah mencetuskan

perkembangan bahasa dari aspek pengistilahan dan perkamusan.Pengistilahan dan

perkamusan diwujudkan bagi memudahkan pihak penjajah berkomunikasi dalam

mengurus Tanah Melayu serta dijadikan panduan dalam urusan dengan penduduk

pribumi. Catatan istilah bahasa ini telah dijadikan sumber untuk pengistilahan dan

perkamusan.Disini secara langsung penterjemah diperlukan untuk memahami dan

menterjemah istilah bahasa tertentu.

Manakala dari faktor perdagangan pula,jelas perkaitannya dengan sistem

tulisan jawi berdasarkan bahan bukti seperti duit syiling yang ditemui.Para

pedaganga yang datang ke Tanah Melayu telah membawa 2 elemen baru dan

diserap ke Tanah Melayu. Elemen ini adalah agama Islam dan bahasa

Arab.Penyebaran agama Islam sekaligus telah menyebarkan bahasa Arab

sehinggakan penduduk pribumi turut menggunakan bahasa Arab dan wujudnya

tulisan jawi.

Tuntasnya, perkembangan tulisan jawi, pengistilahan dan perkamusan dan

penterjemahan merupakan impak positif daripada kemasukan penjajah dan

pedagang ke Tanah Melayu.

7.1 Cadangan untuk Memantapkan Perkembangan Bahasa Melayu di Malaysia

Berdasarkan kajian terhadap sejarah perkembangan bahasa Melayu Purba sehingga

bahasa Melayu moden, dapat disimpulkan bahawa terdapat beberapa langkah yang

boleh diambil untuk memantapkan lagi perkembangan Bahasa Melayu di Malaysia.

Pertama adalah melalui badan yang telah dipertanggungjawabkan iaitu pihak Dewan

Bahasa dan Pustaka.Pihak Dewan Bahasa dan Pustaka harus mempunyai strategi

untuk memperkembangkan bahasa. Contohnya ialah mengadakan seminar ataubengkel penulisan di institusi dan sekolah. Tujuannya adalah untuk menyedarkan

golongan generasi tentang bahasa dan sekaligus boleh memantapkan penguasaan

bahasa Melayu serta penghasilan karya baru yang sejajar dengan perubahan

zaman.

Langkah kedua pula adalah pihak kerajaan seharusnya memainkan peranan

terutamanya dalam dunia pendidikan. Maksudnya ialah pihak kerajaan menegaskan

penggunaan bahasa Melayu tanpa sempada dalam bidang akademik.Impaknya

37


38/38


adalah kepada kegiatan penterjemahan. Kegiatan penterjemahan akan terus

dilakukan kerana pelajar memerlukan sumber dalam bahasa Melayu.

Sehubungan itu, langkah yang terakhir adalah peranan masyarakat itu sendiri dalam

menentukan hala tuju bahasa Melayu. Buktinya ialah penggunaan bahasa rojak dan

tidak baku sudah cukup menggusarkan kita. Ini merupakan salah satu cabaran untuk

memastikan masyarakat menggunakan bahasa Melayu dengan betul. Oleh yang

demikian, pihak media massa harus bijak memainkan peranan. Pihak media

semema

sejarah bahasa melayu, penterjemahan, jawi, istilah

Documents