ZATTÍŃ DÚZILISI HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

MEXANIKALÍQ QUBÍLÍSLAR HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

DENELERDIŃ TEŃSALMAQLÍLÍǴÍÁPIWAYÍ MEXANIZMLER

JÍLLÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDADÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

ELEKTR QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDADÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDADÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

SESLIK QUBÍLÍSLAR HAQQÍNDADÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

Qayta islengen úshinshi basılımı

TASHKENT – 2017

6N. SH. TURDIEV

2

UOK: 372.853-512.121 (075)KBK 22.3ya72T–95

Pikir bildiriwshiler:R.Móminov –Óz.IA nıń akademigi, «Fizika-Quyash» ilimiy-óndirislik

birlespesi, Fizika-texnika institutınıń bas ilimiy xızmetkeri,f.m.i.d.,

D.Begmatova –Óz.MU«Ulıwmafizika»kafedrasıbaslıǵı,p.i.k.docent,N.Saidxanov –Óz.IAFizika-texnikainstitutınıńilimiyxatkeri,f.m.i.d.,X.Tajimuratova –Nizamiy atındaǵı TMPU niń «Fizika hám astronomiyanı

oqıtıwmetodikası»kafedrasıoqıtıwshısı,p.i.k.,docentw.a.,U.Alimuxammedova–Tashkentqalası,Yunusabadrayonı9-mektepoqıtıwshısı,N.Berdirasulov –Tashkentqalası,Sergelirayonı104-mektepoqıtıwshısı,B. Kamalov –Sırdáryawálayatı,Bayawıtrayonı30-mektepoqıtıwshısı.

Ózbekistan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tarepinen sabaqlıq sıpatında tastıyıqlanǵan.

SHÁRTLI BELGILER:

– fizikalıqshamalarǵaanıqlama,tiykarǵınızamlar;

– áhmiyetliformulalar;

– itibarberiń,eslepqalıń;

– tematekstinoqıpshıqqannansońqoyılǵansorawlarǵajuwapberiń;

* – bul temalar fizikanı tereń úyreniwge qızıǵıwshılıǵı bolǵan oqıwshılarushınarnalǵan;

– bultemalaraldınótilgenlerditákirarlap,esletiwushınarnalǵan;

– oylapkórip,juwapberiń;

– oqıwshıtárepinenorınlanatuǵınámeliyjumıs;

– qızıqlımateriallar.

«Respublikalıq maqsetli kitap qorı qarjıları esabınan ijara ushın basıp shıǵarıldı».

ISBN978-9943-4047-0-0 ©N.Sh.Turdiev2013,2017 ©ChólponatındaǵıBPDÚ, 2013 ©«NisoPoligraf»baspası (original-maket),2013,2017

3

KIRISIW

1-TEMA

FIZIKA NENI ÚYRENEDI? FIZIKALÍQ QUBÍLÍSLAR

Ázizoqıwshılar!Qolıńızdaǵı kitap Siz ushın jańa oqıw predmeti bolǵan «Fizika»

sabaqlıǵınıń birinshisi esaplanadı. Keyingi 7–9-klaslarda da «Fizi-ka»danoqıwsabaqlarıdawametedi.Neushınbuloqıwpredmetinúyreniwkerek?Átirapqa qarasańız, jawıp atırǵan qar yamasa jawındı, kóship

júrgen bultlardı, salma yaki dáryalardan aǵıp turǵan suwdı kóresiz.Bulardıń barlıǵı tábiyat qubılıslarına kiredi. Bizdi qorshap turǵantábiyattaǵı ózgerisler ómirimizge tikkeley tásir kórsetedi. Tábiyattabolıp ótip atırǵan proceslerdiń nızamlılıqların úyreniw, olardanónimlirek paydalanıw múmkinshiligin beredi. Nızamlılıqlardı úyreniwboyınshainsanózmiynetinjeńillestiretuǵınmashinalardıoylaptapqan.Kúndelikli turmısımızdı elektrsiz, jaqtılıqsız hám taza suwsız kózaldımızǵakeltirealmaymız.Elektr energiyasın payda etetuǵın mashinalar, elektrden hám

janılǵıdan paydalanıp isleytuǵın qurılmalar fizika pánine tiykarlanıpjaratıladı. Mashina hám mexanizmlerdi basqarıwda, ońlaw jumıslarınorınlawda, úy-ruwzıgershilik texnikasınan ónimli paydalanıwda dafizikadanalǵanbilimlerińizkerekboladı.Tábiyatta júz berip atırǵan hár túrli qubılıslardıń belgilerine qarap

mexanikalıq, jıllılıq, elektr, jaqtılıq hám ses qubılıslarına ajıratıwmúmkin.Bulqubılıslardıúyreniwzattıńdúzilisinúyreniwdenbaslanadı.

6-klasta fizika pániniń úyreniletuǵın tarawları: zattıń dúzilisi, mexanikalıq qubılıslar, elektr, jıllılıq, jaqtılıq hám ses qubılısları haqqında dáslepki maǵlıwmatlar beriledi(1-súwret).

4

Zattıńdúzilisi

Mexanikalıqqubılıslar

Jıllılıqqubılısları

Elektrqubılısları

Jaqtılıqqubılısları

Sesqubılısları

1-súwret.

5

Sabaqlıqta usı qubılıslarǵa tiyisli quramalı bolmaǵan hám ózińizorınlapkórealatuǵınqızıqlıtapsırmalarberiledi.Velosiped, avtomobil, adamnıń háreketi, qayshınıń qırqıwı hám

t.b.–bulardıńbarlıǵımexanikalıqqozǵalıslarǵamısalbolaaladı.Suwdıńpuwlanıwıhámmuzlawı,metallardıńeriwi,tábiyiygazhám

otınnıń janıwınan shıqqan jıllılıq hám t.b.–bular jıllılıq qubılıslarınakiredi.Jaqtılıqtıń tarqalıwı, onıń nárse hám predmetlerden shaǵılısıwı,

hawadaayqulaqtıńpaydabolıwısıyaqlılarjaqtılıqqubılıslarınakiredi.Qalayınsha insan qarańǵı bólmesin jaqtı ete aldı, uzaq

mámleketlerde bolıp atırǵan waqıyalardı kórip turatuǵın, azıq-awqatlardıńbuzılmastansaqlanıwınaerisetuǵınboldı?Olardıńbarlıǵınaelektrqubılıslarınúyreniwsebeplierisildi.Ne sebepten Quyashtan jaqtılıq shıǵadı? Nege suw puw

yamasa muz kórinisinde bola aladı? Qanday sebep penen bólmetemperaturasında sınap suyıqlıq halında boladı da, temirdi suyıltıwushınjúdájoqarıtemperaturaǵashekemqızdırıwkerek?Mineusındaysorawlarǵa juwapberiwushınzattıńdúzilisinúyreniw

kerek. Denelerdiń ishki dúzilisin úyrenip, onıń kóplegen qásiyetlerintúsindiriw hámde kerekli qásiyetlerge, yaǵnıy ıssılıqqa shıdamlı,bekkemligi joqarı hám t.b. larǵa iye bolǵan jańa zatlardı jaratıwmúmkin.

1. 1-súwretke qarap fizikalıq qubılıslarǵa tiyisli ózińizdiń mısallarıńızdı keltiriń.

2. Átirapımızdaǵı álemdi úyreniwde fizika qanday rol oynaydı?

3. Muzqaymaqtıń eriwi qanday qubılısqa kiredi?

4. Kúndelikli turmıstan fizikalıq qubılıslarǵa mısallar keltiriń.

6

2-TEMA

FIZIKANÍŃ RAWAJLANÍW TARIYXÍNAN MAǴLÍWMATLAR

Fizikagrekshe«physis»–tábiyatdegensózdenalınǵanbolıp,tábiyathaqqındaǵı ilim degen mánisti ańlatadı. Insan ózin qorshap turǵantábiyat haqqındaǵı bilimlerdi jasaw ushın ayawsız gúresler barısındaúyrenip barǵan. Dáslepki ilimiy maǵlıwmatlardı toplaw insanlar eginegip, otırıqlı turmıs keshirgen orınlarda baslanǵan. Bunday qolaylıimkaniyatqa iye bolǵan mısırlı hám vavilonlılar toplaǵan bilimlerinenpaydalanıp, piramidalar, ibadatxanalar, qorǵanlar, tarnawlar qurǵan.

Arximed

Qurılısta ápiwayı mexanizmlerden: rıchaglar,domalatıwshı qadalar, qıya tegislikten paydalanǵan.Fizika haqqındaǵı maǵlıwmatlardı birinshi bolıpkitap kórinisinde áyyemgi grek oyshılı Aristotel (b.e.sh 384–322-jj.) bayan etken. Zat almasıwhaqqındaǵıdáslepkitúsiniklerDemokrit(b.e.sh460–370-jj.)ke tiyisli bolsa, dúnyanıń neden dúzilgenligihaqqındaǵı teoriyanı eramızǵa shekemgi341–270-jılları jasaǵan Epikur bergen. Onıńideyaların shayırLukreciy óziniń «Zatlardıń tábiyatı

haqqında» degen poemasında keltiredi. Onıń pikiri boyınsha barlıqdeneler kózge kórinbeytuǵın, bólınbeytuǵın atomlardan quralǵan hámolartoqtawsızqozǵalıstaboladı.Fizika nızamların áskeriy texnikada keń kólemde qollanǵan

alımlardan biri Arximed edi. Arximed eramızǵa shekemgi 287-jılıSiciliya atawınıń Sirakuza qalasında tuwıladı. Bul dáwirde Siciliyaatawı Rim hám Karfagen arasındaǵı urıs maydanı edi. Atawdaǵıhákimiyatǵarezsizlikti saqlapqalıwushınqorǵanıwqurılıslarınquradı.Bunda Arximedtiń injenerlik qábileti payda beredi. Rimliler Siciliyaǵahámteńizden,hámqurǵaqlıqtanhújimjasaydı.Greciyalı tariyxshı Plutarx mınaday dep jazadı: «Rimlilerdiń eki

tárepleme (teńiz hám qurǵaqlıqtan) hújiminen sirakuzalılar qattıqáweterlendi. Bunday kúshli kóp sanlı áskerge qarsı ne menen juwapberedi? Arximed óz mashinaların iske qostı. Qurǵaqlıqtaǵı áskerlerústine pátli atılǵan úlken taslar olardı toz-toz etti... Kemelergekútilmegende diywal ústinen pát penen qadalar kelip urılıp, olardı

7

suwǵa batırdı. Temir ilmekler kemelerdi bir ushınan ilip alıp, joqarıkóteretuǵın edi, soń ekinshi ushınan tikke suwǵa batıradı. Ayırımlarıturǵan ornında aylandırıp jiberilip, basqarılmay qaldı hám soqlıǵısıpnabıt boldı. Qorqınıshlı kórinis!..». Bunnan soń rimliler sheginiwgemájbúr boladı. Al, qalanı uzaqqa sozılǵan qamaldań soń iyelewgeerisedi. Bul sawashta Arximed te nabıt boladı. Solay etip Arximedáskeriy háreketler ushın xızmet etken hám de sol urıs qurbanı bolǵanbirinshialımsıpatındatariyxqakirdi.

Abu Rayxan Beruniy

Orta ásirlerde ilim hám mádeniyattıńrawajlanıwı Shıǵısqa kóshedi. Bul dáwirde fizikahám basqa ilimlerdiń rawajlanıwına úlken úlesqosqan ullı babalarımız jasap ótti. Olarǵa Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali ibn Sina, Abu Abdullah Muxammed ibn Musa al-Xorezmiy, Omar Hayyam, Omar Shaǵminiy hám basqalardı keltiriwmúmkin. Beruniy zatlardıń tıǵızlıǵı, kosmosfizikası, minerallar, jaqtılıq, ses hám magnitqubılısları qusaǵan baǵdarlarda jumıslar alıpbarǵan. Onıń ásirese, Jer radiusın júdá anıq ólshegenligi (Beruniydińesaplawı boyınsha Jerdiń meridian doǵasınıń bir gradusı 110245 m geteń. Bul boyınsha Jer radiusı 6321 km shıǵadı. Házirgi maǵlıwmatboyınsha 6400 km) dıqqatqa ılayıq bolıp tabıladı. Al-Xorezmiydıńmatematika,astronomiya tarawıboyınshamiynetlerindúnya tánalǵan.Ibn Sınanı pútkil dúnya medicinanıń atası dep biledi. Onıń bunnanbasqa mexanikalıq qozǵalıs, hawa-rayına baylanıslı, jaqtılıq qubılıslarısıyaqlı temalarǵa arnalǵanmiynetleri de bar.OmarHayyam sol dáwirushın ádewir jetilisken kalendardı islegen bolsa, Omar Shaǵminiy Jerkósheriniń qıyalıǵı sebepli máwsimler almasıp turatuǵınlıǵın aytıpótken.Fizikanıń keyingi rawajlanıwı Evropa menen baylanıslı boldı.

Polyak alımıN. Kopernik birinshi bolıp Quyash sistemasınıń dúzilisindurıs túsindirip berdi. Lekin bul táliymattı qabıl etiw ańsatlıq penenbolmadı. Italyan alımı G. Galiley hám nemis alımı I. Kepler óz tájiriybelerine hám esaplawlarına tiykarlanıp táliymattı tastıyıqlaydı.Birinshi bolıp aspan denelerin teleskopta baqlaǵan alım da Galileyboldı.Onıń ásirese, denelerdiń erkin túsiwine tiyisli jumısları dıqqatqaılayıqesaplanadı.

8

Ullı inglis alımı I. Nyuton fizikanıń rawajlanıwına teńsiz úlesqosqan.Quyash hámplanetalar qozǵalısınıń sebepleri, kúsh hámonıńdene háreketine tásiri, jaqtılıq reńi haqqındaǵı ilimiy oylap tabıwlarıonıńqáleminetiyisli.XVIII–XIX ásirler ilim hám pánniń jetiskenliklerin ámelde

qollanıw dáwirleri boldı. Bul dáwirlerde ilim menen júdá kóplegenalımlar shuǵıllanǵan.Dáslepki puwmashinalarınıń qollanılıwı, áskeriytexnikanıń rawajlanıwı, elektrden paydalanıw sıyaqlı kóplegen jumıslarolardıńmiynetlerinińjemisiesaplanadı.Sol dáwirde tán alınǵan alımlarǵa J. Uatt, M. Lomonosov, L. Eyler,

T. Yung, O. Frenel, A. Volta, X. Ersted, A. Amper, G. Om, M. Faradey, E.X. Lenc, V. Veber, J. Djoul, V. Tomson, L. Bolcman, D. Mendeleev hámt.b.lardıkirgiziwmúmkin.XX ásirge kelip fizikada ullı ashılıwlar boldı. Bul ashılıwlar

nátiyjesinde atom energiyasınan paydalanıw múmkin boldı. Insankosmosqa shıqtı. Sol dáwirdiń ullı tulǵalarınaG. Lorenc, A. Eynshteyn, V. Rentgen, J. Tomson, M. Plank, E. Rezerford, N. Bor, A. Ioffe, S. Vavilov, De. Broyllardıkirgiziwmúmkin.Álbette, fizikanıń rawajlanıwıbir tegis ótken joq.Ayırımdáwirlerde

kóplegen ashılıwlar islengen bolsa, ayırım waqıtlarda rawajlanıwtómenlegen. Biraq, insan barlıq waqıt qıyınshılıqlardı jeńe otırıp, alǵaumtılǵan.

3-TEMA

JÁMIYETTIŃ RAWAJLANÍWÍNDA FIZIKANÍŃ ÁHMIYETI. ÓZBEKISTANDA FIZIKANÍŃ RAWAJLANÍWÍ

Áyyemgi dáwirde jasaǵan adamlar tolıǵı menen tábiyatqabaylanıslı bolǵan. Sebebi, hesh nárseni óz qolları menen jasamastan,átirapında ne bolsa, sonı paydalanǵan. Jawın-shashın, suwıq hámjabayı haywanlardan úngirlerde jasırınıp jan saqlaǵan. Áste-aqırınaw quralların oylap tapqan, ottan paydalanıwdı úyrengen. Nátiyjedeolardıń turmısı jeńillese baslaǵan. Sonıń ushın da tábiyattı úyreniw,onnan paydalanıw nátiyjesinde oǵan tásir kórsetiw baslanǵan. Tábiyathaqqındaǵıbilimlerdiúyreniwhámolartiykarındatábiyatbaylıqlarınanjemisli paydalanıw nátiyjesinde insaniyat suwıqqa tońıw, qarańǵılıqtaqalıw sıyaqlıhalatlardanhámkóplegenkeselliklerdenqutılaaldı. Insanjerjúziboylap,hawadahámsuwdairkinishsizháreketetpekte.

9

Tábiyiy ilimlerler arasında fizika jetekshi orınlardan birin iyeleydi.Birinshi temada aytıp ótilgenindey, onıń úyrenetuǵın tarawı keńkólemge iye. Fizikanıń hár bir úyrenilgen jańa nızamlıqları jámiyettińrawajlanıwına kúshli tásir kórsetedi. Sonlıqtan Ózbekistanımızdada fizika ilimin rawajlandırıw boyınsha keń kólemli jumıslar alıpbarılmaqta. Bul jumıslar menen tiykarınan Ózbekistan IlimlerAkademiyasına qaraslı ilimiy-izertlew institutları hám joqarı oqıworınlarılaboratoriyalarındaǵıilimpazlarshuǵıllanadı.Házirgi kúnde Ózbekistan Respublikası Ilimler akademiyasınıń

Ulıǵbek atındaǵı Astronomiya institutı, Akademik S.A. Azimovatındaǵı «Fizika-Quyash» ilimiy óndirislik birlespesi qasındaǵı Fizika-texnika institutı hám Materialtanıw institutı, Ǵ. Mavlonov atındaǵıSeysmologiya institutı hám Qaraqalpaqstan tábiyiy ilimler ilimiy-izertlew institutında mexanikalıq, jıllılıq, elektr, jaqtılıq hám sesqubılıslarınatiyisliilimiyizertlewleralıpbarılmaqta.

4-TEMA

FIZIKADA QOLLANÍLATUǴÍN AYÍRÍM ATAMALAR

Fizikalıq deneler dep, tábiyatta ushırasatuǵın barlıq denelerge aytıladı. Mısalı,quyash,juldızlar,planetalar,taslarhámt.b.Deneler sisteması dep, ayırım fizikalıq qubılıslar tap bir denedegidey kóriniske iye bolatuǵın deneler jıyındısına aytıladı. Mısalı,avtomobilhár túrli bólekshelerden quralsa da, misli bir tutas bólimdey

qozǵalıstaboladı.Fizikalıq qubılıslar dep, zattı quraytuǵın bóleksheler ózgeriske ushıramastan júz beretugın qubılıslarǵa aytıladı. Mısalı, tastıń

túsiwi, dóńgelektiń aylanıwı, suwdıń qaynawı hámmuzlawı, lampoch-kadan jaqtılıqtıń shıǵıwı, radiodanhawazdıńshıǵıwı sıyaqlıproceslerdeonıquraytuǵınbóleklerdińishkidúzilisiózgermeyqaladı.Fizikalıqqubılıslardı tikkeleybaqlaw hámtájiriybede tekseriw arqalı

nızamlarjaratıladı.Fizikalıq nızam dep qubılıslardı sıpatlawshı shamalar arasındaǵı

muǵdarlıq baylanıslardan ibarat bolǵan ańlatpaǵa aytıladı.Baqlaw dep, júz berip atırǵan qubılısqa tásir kórsetpesten, onıń

qásiyetlerin úyreniwge aytıladı. Mısalı, denelerdiń Jerge túsiwinúyreniwde, bul qubılıstı bir neshe ret baqlaǵannan soń, nızamlılıq

10

tabıladı. Bunıń ushın tájiriybeler ótkeriledi. Tájiriybeler ótkeriwdebaqlawalarmenenbirgelikteólshew usıllarıalıpbarıladı.Máselen, suwdıń qaynawı úyrenilip atırǵanda, termometr menen

onıńtemperaturasıólshepbarıladı.Solay etip, fizikalıq bilimlerdiń deregi baqlawlar hám tájiriybe

ótkeriwlerden ibarateken.

1. 1-súwretke qarap fizikalıq deneler hám deneler sistemasın kórsetiń.

2. Baqlawlar menen tájiriybe ótkeriwler arasında qanday ayırma-shılıqlar bar?

3. Fizikaǵa tiyisli tájiriybelerge mısallar keltiriń.

5-TEMABAQLAWLAR HÁM TÁJIRIYBELER

Átirapımızdı qorshap turǵan álem haqqındaǵı dáslepki bilimle-rimizdiqubılıslardıbaqlawarqalıalamız.

Baqlaw dep, júz berip atırǵan qubılısqa tásir etpesten, onıń qásiyetin úyreniwge aytıladı. Mısalı, denelerdiń Jerge túsiwin júdááyyemnen insanlar baqlap kelgen. Baqlawlar dawamında eki sorawpayda bolǵan: ne sebepten deneler erkin jiberilse, tómenge qarapqozǵaladı hám túsiw tezligi nelerge baylanıslı? Bul sorawǵa áyyemgigrek alımı Aristotel juwap tabıwǵa háreket etken. Aristotel, denelerqansha awır bolsa, sonshelli tez túsedi, degen ideyanı aytqan. Italyanfizigi Galileo Galiley óz zamanında bul ideyanı tekseriw ushıntájiriybe ótkeredi. Ańızlarda aytılıwınsha ataqlı Piza qıya minaradanshar formasındaǵı jeńil hám awır denelerdi bir waqıtta taslap kóredi.Bul denelerdiń jerge bir waqıtta urılǵanına sol jerde payda bolǵanlargúwa bolǵan. Bul qubılıstı kóp márte ótkergennen soń, nızamlılıqtabılǵan. Solay etip, Galiley tájiriybe sıpatında Aristotel ideyasınıńnadurısekenligindálillegen.Solayetip,processtibaqlawdáwirindeonıńqalayótiwihámsebebin

ańlawǵa háreket etemiz. Pikirlew dáwirinde baqlanıp atırǵan qubılıs- lar haqqında gipoteza dep atalatuǵın túrli qıyallar payda boladı.Gipotezanı tekseriw ushın arnawlı tájiriybeler ótkeriledi. Sonday-aqonıeksperimentdepteaytıwmúmkin.Tájiriybeler ótkeriwde baqlawlar menen birgelikte ólshew jumısları

da alıp barıladı. Mısalı, suwdıń qaynawı úyrenilip atırǵanda,

11

termometr menen onıń temperaturası ólshep barıladı. Ol yamasa bulgipotezaaytılǵandaonıńdurısyamasanadurıslıǵıneksperimentótkeripanıqlaymız.Solay etip, fizikalıq bilimler tómende keltirilgen izbe-izlikte orın-

lanǵanjumıslararqalıpaydaetiledieken:baqlawlar→ gipoteza→ eksperiment→ juwmaq.Tájiriybelerótkeriwdehámbaqlawlaralıpbarıwda,ólshewjumısların

orınlaw ushın ólshew ásbaplarınan paydalanıladı (2-súwret). Olardanayırımları júdá ápiwayı dúzilgen. 2-súwrette keltirilgen ásbaplardanbiri shtangencirkul bolıp, denelerdiń qalıńlıǵın yamasa sańlaqlardıńkeńliginólshewdepaydalanıladı.

Ólshewlentası

Shtangencirkul

Tárezi

Sızǵısh Menzurka Sekundomer

2-súwret.

Júdá anıq hám quramalı ólshewlerde quramalı ásbaplar qollanıladı.Mısalı,waqıttı,tezlikti,hawabasımınólsheytuǵınásbaplar.

1. Gipoteza degende ne túsiniledi?

2. Baqlaw eksperimentten nesi menen parıqlanadı?3. Ólshew ásbapları qanday maqsetlerde qollanıladı?4. Siz jáne qanday ólshew ásbapların bilesiz?

12

Ámeliy tapsırma

Sekund strelkası bar bolǵan saat yamasa mobil telefondaǵısaattan paydalanıp bir minutta ózińizdiń hám joldasıńızdıńjúreksoǵıwınsanań.

6-TEMA

FIZIKALÍQ SHAMALAR HÁM OLARDÍ ÓLSHEW

Denelerdiń yamasa fizikalıq qubılıslardıń ayırım parametrlerin tájiriybe járdeminde óshew múmkin. Bul parametrler fizikalıq shamalar dep ataladı. Mısalı, deneniń uzınlıǵı, kólemi, tempe ra tu­

rası, massasıhámt.b.Solbirshamatúrlifizikalıqqubılıshámdenelerdińanıqbirqásiyetin

xarakterlew ushın qollanıladı. Mısalı: qádemniń uzınlıǵı, stoldıńuzınlıǵı, arqannıń uzınlıǵı. Biraq bul shama joqarıda aytılǵan halatlarushın túrli mániske iye boladı. Fizikalıq shamanı muǵdar jaǵınananıqlaw ushın onıń san mánisin hám birligin biliw kerek. Mısalı,mekteptesabaq45minutdawametedidelingende«waqıt»depatalatuǵınfizikalıq shama eki bólimnen ibarat halda ańlatıladı. Birinshi–45 sanıonıńsanmánisi,ekinshi–«minut»sózibirliginbildiredi.Waqıttıminuttan tısqarı saatlarda, sekundlardadaańlatıwmúmkin.

Demek, hár bir fizikalıq shamanı qanday birliklerde ańlatıwdı belgilepalıw kerek. Ol jaǵdayda fizikalıq shamanı ólshew delingende nenitúsiniwkerek?

Ólshew delingende, ólshenetuǵın shamanı úlgidegi shama menen salıstırıw túsiniledi.Hár bir úlgidegi shamanıń óz birligi bar.Mine

eki ásirden berli dúnyanıń barlıq mámleketleri tiykarǵı fizikalıqshamalardı birdey úlgi menen ólshewge háreket etpekte. Túrlimámleketlerdeuzınlıqtı,denemassasınhámbasqashamalardıhártúrlibirlikte ólshegenligi qolaysızlıqlar keltirip shıǵarǵan. Sonıń ushınbirliklerdi ólshew ushın 1960-jılı Xalıqaralıq Birlikler Sisteması (XBS)qabıletilgen.Ózbekistanda1982-jıldanbaslapengizilgen(GOST8.417–81) hámde turaqlı túrde ólshew ásbapların tekserip turatuǵınmetrologiyalıqxızmetisleptur.Mısalı, Xalıqaralıq birlikler sisteması (XBS) nda uzınlıqtıń

birligi sıpatında kelisimge muwapıq metr (1 m), waqıttı ólshew ushın sekund (1 s), massanı ólshew ushın kilogramm (1 kg) qabıl

13

etilgen. Uzınlıq úlgisi platina-iridiy aralaspası (ekizattıń aralaspası)nan jasalǵan bolıp, Franciyadasaqlanadı (3-súwret). Kúndelikli turmısta uzınlıǵı

3-súwret.

metrden bir qansha úlken yamasa onnan kishibolǵan deneler ushırasadı.Mısalı, suwda jasaytuǵıninfuzoriya dep atalatuǵın júdá kishkene jániwardıńuzınlıǵı 0,0002 m ge teń bolsa, Jer ekvatorınıńuzınlıǵı 40075696 m. Bul shamalardı metrlerde ańlatıw qolaysızbolǵanlıqtan, metrge salıstırmalı 10, 100 hám t.b. ese kishi (olardıńúlesleridelinedi),hámdemetrgesalıstırǵanda10,100hámt.b.eseúlken(olardıń kóbeymesi (esesi) delinedi) birliklerden paydalanıladı. Mısalı,metrge salıstırǵanda 1000 ese úlken bolǵan birlik 1 kilometr delinedi.Bunda «kilometr» atındapaydabolǵan «kilo»qosımshası bir shamanıńekinshi shamadan neshe ese úlken ekenligin kórsetedi. Metrlerdeańlatılǵan shamanı santimetrlerde ańlatıw ushın onıń mánisin 100 gekóbeytiw kerek. Bul jaǵdayda 100 sanı kóbeytiwshi delinedi. Metrgesalıstırǵanda1000 ese kishi bolǵanbirlik–millimetr,million ese kishibolǵanbirlik–mikrometryamasaqısqasha–mikron,milliardesekishibolsa–nanometrdelinedi.

Birlikketiyisliqosımsha Kóbeytiwshi

mikro(μ)milli(m)santi(s)deci(d)deka(da)gekto(g)kilo(k)mega(M)

0,0000010,0010,010,1101001000

1000000

Eger eki fizikalıq shama óz ara túrli birliklerde ańlatılǵan bolsa,olardı salıstırıwdan aldın birdey birlikke keltiriw kerek. Mısalı, biroqıwshınıńmekteptenúyineshekembolǵanaralıqtı1km,ekinshisiniki1100m bolsın. Olardan qaysı biri uzaǵıraqta jasaydı? Olardı salıstırıwushın,birdeybirlikkekeltiripalınadı:1km=1000mhám1000m<1100m.Sonı da atap ótiw kerek, bir ólshemli bolmaǵan shamalardı óz ara

salıstırıw múmkin emes! Mısalı, uzınlıq penen waqıttı yamasa massamenenuzınlıqtı.Bundaysalıstırıwheshqandaymániskeiyeemes.

14

Waqıt etalonı sıpatında dáslep Jerdiń óz kósheri átirapında bir

márte aylanıwı ushın ketken waqıttıń 186400 bólimi bir sekund dep

qabıl etilgen edi. Házirgi kúnde bir sekund sıpatında zattıń kishibólekshesi–atom nurlanıwındaǵı belgili dáwirdi (joqarǵı klastakeltiriledi) alıwǵa kelisilgen.Kúndelikli turmıstawaqıttı kórsetiwushınminut,saat,sutka,hápte,ayhámjılsıyaqlıbirliklerqollanıladı.

1. Fizikalıq shamalar degende neni túsinesiz?2. Dene fizikalıq túsinik pe yamasa fizikalıq shama ma?3. Qanday jaǵdaylarda fizikalıq shamanı eselengen yamasa úles-

lerde ańlatıw qolaylı?4. Bir metr uzınlıqqa iye bolǵan aǵash sızǵıshtı etalon sıpatında

qollanıw múmkin be?5. 540 mm di metrlerde kórsetiń.

Ámeliy tapsırma

Fizika kitabıńızdıń bir betiniń qalıńlıǵın anıqlań. (Járdem:100 bettiń qalıńlıǵı sızǵısh penen ólshenedi. Nátiyje 100 gebólinedi).

7-TEMA

ÓLSHEWLER HÁM ÓLSHEW ANIQLÍǴÍ

Qanday da bir fizikalıq shamanı ólshemekshi bolsaq, tiyisli ásbaptanpaydalanamız. Ólshew ásbaplarında ólshenetuǵın shamanı kórsetetuǵınshkalası boladı (2-súwrettegi sızǵısh, sekundomer, shtangencirkul,menzurka). Shkalada shtrixlar sızılǵan bolıp, olardan ayırımlarınıńqarama-qarsısına sanlar jazılǵan. Sanlar jazılǵan eki qońsı shtrixarasında bir qansha sansız, biraq kishi ólshemdegi shtrixlar sızılǵanboladı. Mine usı eki qońsı shtrix aralıǵı shkalanıń dárejesi delinedi.Ólshewásbabındaǵıusıeńkishidárejeásbaptıń ólshew anıqlıǵı delinedi.Ásbap shkalasınıń dárejesin anıqlaw ushın ásbap shkalasındaǵı eki

qońsı fizikalıq shama ayırmashılıǵı alınıp, olar arasındaǵı ajıratılǵanaralıqlar sanına bólinedi. Mısalı, sızǵıshtaǵı shtrixta «1 sm» hám «2sm» dep jazılǵan. Olardıń arasında 10 jazılmaǵan sızıqshalar bar.Demek,sızǵıshshkalasınıńdárejesi

2 1

10sm sm

=0,1sm.

15

Sızǵıshtaǵısızıqshahámsanlarsızǵısh shkalasın,qońsıeki sızıqsha aralıǵı ólshew anıqlıǵın kórsetedi. Sızǵısh penen ólshew múmkinbolǵan eń úlken aralıq ólshew shegarası delinedi

Qanday da shamanı ólshewden aldın ólshenetuǵın shama ólshewásbabınıń imkaniyatı menen salıstırıladı. Mısalı, qálem yamasaruchkanıń uzınlıǵın ólshew kerek bolsa, onı ólshewge ápiwayıoqıwshılar sızǵıshınıń imkaniyatı jeterli boladı. Sebebi onıń ólshewshegarası qálem yamasa ruchkanıń uzınlıǵınan úlken. Biraq bundayólshewde de qátelik boladı. Ólshew waqtında bunday qátelik ólshenipatırǵan shama eki qońsı sızıq aralıǵına tuwrı kelip qalıwınan paydaboladı. Fizikada ólshew waqtında jol qoyılatuǵın anıq emeslikkeólshewler qáteligi delinedi.Ólshewásbaplarında onıńmánisi shkalanıńdárejesinen úlken bolmaydı. Predmettiń uzınlıǵı ólshew ásbabınıńshkalasındaǵı shtrixpenenústpe-úst túskendedebáribirqátelikboladı.Bul insan kózi imkaniyatları shegaralanǵanlıǵı menen baylanıslıesaplanadı. Sonlıqtan ólshewler qáteligi ólshew ásbabınıń shkalası dárejesiniń yarımına teńdepqabıletilgen.Kóbinese uzınlıǵı sızǵıshtıń ólshew shegarasınan úlken bolǵan

jaǵdaylar ushırasadı. Mısalı, stol uzınlıǵın ólshew kerek bolǵanda,basqa uzın sızǵısh bolmasa, kelte sızǵıshtı izbe-iz bir neshe ret stolǵaqoyıp onıń uzınlıǵı ólshenedi. Bunda, hár saparı ólshegen waqıttaqátelikjıynalıpbaradı.Sol sebepli, ólshewler qáteligin azaytıw ushın ólshew bir neshe

ret ótkeriledi. Bunıń ushın hátteki bir neshe túrli ásbaplardanda paydalanıladı. Nátiyjede, fizikalıq shamaǵa tiyisli bir-birinenparıqlanatuǵınbirqanshamánislerge iyebolamız.Ol jaǵdaydaólshenipatırǵanshamanegeteń?

Bunı anıqlaw ushın, ortasha mánis dep atalatuǵın sanesaplap tabıladı. Bunıń ushın ólshengen barlıq mánislerqosıladı hám ólshewler sanına bólinedi.Mısalı, eki ret ólshew

alıpbarılǵanbolsa,

ortasha mánisi=1-ólshengen mánis+2-ólshengen mánis

2

16

Fizikalıq shama qansha kóp márte ólshenip, onıń ortasha mánisitabılsa,shamasonshaanıqshıǵadı.Ayırım ólshew ásbaplarına onıń ólshew qáteligi procentlerde de

jazıp qoyıladı. Mısalı, ±5 degen jazıw ásbap kórsetkishi haqıyqıyshamadan+5yamasa-5procentkeparıqlanatuǵınınkórsetedi.Shamalarólshewqáteliginesapqaalǵanhaldatómendegishejazıladı:

A = a ± ∆a,

bunda A–ólshenip atırǵan shama, a–ólshew nátiyjesi, ∆a–ólshewlerqáteligi(∆–grekshe«delta»háribi).

1. Ólshew ásbaplarınıń ólshew shegarası degende neni túsinemiz?2. Ólshewler qáteligi qalay anıqlanadı?3. Ne sebepten ólshewler tákirar ótkeriledi?4. 2-súwrette keltirilgen ásbaplardıń ólshew anıqlıǵı hám

shegarasın aytıń.Ámeliy tapsırma

Klasta ózińiz otırǵan stoldıń uzınlıǵın sızǵısh járdemindeólsheń.

1­shınıǵıw1.Tómendegiqubılıslardanqaysılarıjaqtılıqqubılıslarınakiredi?a) metroda poezd háreket etpekte; b) elektr plitasına awqat

pisirilmekte;c)saydıńshuwıldısıesitilmekte;d)elektrlaspochkası janıptur; e) aspanda búrkittiń aylanıwı baqlanbaqta; f) televizorda kinokórsetilmekte;g)qırdaǵıqarerimekte.2. Ólshew lentasındaǵı sızılǵan sızıqshalar sanı 201. Birinshi

sızıqsha qarsısında 0 sanı, aqırǵısında 100 sm degen jazıw bar. Ásbapshkalasındaǵıbóliniwlerneshew?Ásbapshkalasınıńdárejesiqanday?3. 2-súwrette keltirilgen sızǵısh, termometr, sekundomer, menzurka

shkalasınıńdárejesinanıqlań.4. Qalayınsha ólshew lentası arqalı túte jiptiń qalıńlıǵın ólshew

múmkin?5. Másh yamasa noqat danalarınıń kólemin menzurka járdeminde

qalayólshewmúmkin?6.497dmdimetrlerdekórsetiń.

17

IBAP

Bul bapta Siz:

– zattıń dúzilisi haqqında antik dáwir alımları hám watanlaslarımız Ar­Raziy, Beruniy hám Ibn Sina táliymatları;

– molekulalardıń tártipsiz qozǵalısı;

– qattı dene, suyıqlıq hám gazlardıń molekulyar dúzilisi;

– diffuziya qubılısı;

– massa hám tıǵızlıq shamaları menen tanısasız.

ZATTÍŃ DÚZILISI HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

18

KIRISIW SÁWBETI

Adamlar eń áyyemgi dáwirden baslap átirapında bar bolǵannárseler–terek, tas, topıraq, suwdan hám t.b.lardan paydalanǵan.Sońınan paydalı qazılmalardan temir, mıs, gúmis, altın sıyaqlımetallardı ayırıp alıwdı úyrengen. Olardı aralastırıp eritip bronza, jezsıyaqlı quyılmalardı payda ete baslaǵan. Geypara jaǵdaylarda qılısh,qalqan sıyaqlı urıs quralları ushın qattı material kerek bolıp qalsa,geydebezeksıpatındaqollanıwǵa(taj, júzikhámt.b.)basqaqásiyetlergeiyebolǵanmateriallarzárúrbolǵan.Olardı jasawushınzattıńdúzilisinúyrenip barıw procesinde tábiyatta ushırasatuǵın materiallardı kóbirekqollanıpbarǵan.Sonıńmenenbirge insanóziniń toplaǵanbilimlerinenpaydalanıp, jańa qásiyetke iye bolǵan jasalma zatlardı jaratqan(plastmassalar, polimerler hám t.b.). Bunday bilim hám tájiriybege iyebolıw ushın insaniyattıń ullı danıshpanlarımıńlaǵan jıllar dawamındamiynetetip,ilimiyizertlewleralıpbarǵan.

8-TEMA

ZATTÍŃ DÚZILISI HAQQÍNDA DEMOKRIT, AR­RAZIY, BERUNIY HÁM IBN SINA TÁLIYMATLARÍ

Siz kúndelikli turmısta shay qaynatıw ushın ıdısqa suw quyıp, onıısıta baslasańız, onnan puw shıǵa baslaǵanın kóresiz. Birazdan sońqaynaydı hám onı óshirmeseńiz suw tolıq puwlanıp ketedi. Qıstıńsuwıq kúnleri sırtta qaldırılǵan suw muzlap qaladı. Suw ne sebeptenpuwlanıp ketti? Suw hám muz dúzilisinde qanday ayırmashılıqbar? Usınday sorawlar insaniyattı áyyemnen qızıqtırıp kelgen.Zattıń dúzilisi haqqındaǵı dáslepki túsinikler grek alımı Demokritke (b.e.sh. 460–370-j.) tiyisli edi. Onıń dálillewinshe barlıq nárselerjúdá mayda bóleksheler–«atom»lardan quralǵan. Zattıń eń kishibólekshesi–atom bóleklerge bólinbeydi dep qaralǵan. Atom sózi degrekshe «bólinbeytuǵın bólekshe» degenmánisti bildiredi. Demokrittińbul haqqında jazǵan shıǵarması bizge shekem jetip kelmegen. Onıńpikirleribasqalardıńjazǵanshıǵarmalarındakeltiriledi.Demokrittiń bul táliymatın sońǵılıqta kóplegen alımlar

rawajlandırdı. Atap aytqanda, jurtlasımız bolǵan ullı oyshıllardanAr-Raziy, Beruniy hám Ibn Sinanıń dóretiwshiliginde de bul tarawdajumıslarbar.

19

Ábiw Bákir Ar-Raziy (865–925-j.) jámi 184miynet jazıp qaldırǵanbolıp, barlıq tarawlarda dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan. Ol grekalımlarınıń atom haqqındaǵı kózqarasların rawajlandırıp, atom dabóliniwimúmkinligin aytadı. Atomnıń ishinde boslıq hám bólekshelerbolıp, bul bólekshelerdiń hámmesi hárekette boladı. Bunnan tısqarıbólekshelerarasındaózaratásirkúshleribardepesaplaydı.

*Ar-Raziydiń teoriyalıq kózqarasları Ábiw Rayxan Beruniy hámIbn Sina tárepinen rawajlandırıldı. Bul haqqında olardıń óz ara bir-birine jibergen xatlarında sóz etiledi. Beruniydiń Ibn Sinaǵa jazǵansorawlarınan birinde mınaday delingen:–«Geypara filosoflaratom bólinbeydi, onnan da kishirek bóleksheler joq dep aytadı,bul–nadanlıq esaplanadı. Al ekinshileri, atom bóline beredi,bóliniwde shegara joq dep aytadı. Al, bul bolsa asa ketken nadanlıqbolıp tabıladı. Sebebi, atomnıń bóliniwi sheksiz bolsa, zatlıq quramıjoq bolıp ketiwi múmkin. Bul bóliniw múmkin emes. Sebebi, zatlıqqurammáńgilikesaplanadı.Bulmáseledesenińpikirińqanday?»–depsoraydı.Ibn Sina óziniń Beruniyge jollaǵan juwabında Arastu hám Ar-

Raziydiń atomnıń bóliniwi sheksiz dawam etedi dep túsinbewkerekliginhámbóliniwdińshegarasıbarekenliginaytıpótedi.Házirgi kúnde atomnıń quramalı dúzilgenligi tolıq tastıyıqlanǵan.

Atom yadrodan hám elektron qabıqtan ibarat. Yadro da jáne dekishirek bolǵan bóleksheler–proton hám neytronlardan quralǵan.Proton hám neytronlar da onnan kishi bolǵan bólekshelerden, yaǵnıykvarklardan quralǵanlıǵı anıqlanǵan. Bul bóliniw shegarası bar mayaki joqpadegensorawǵaSizázizoqıwshılarımızdankeleshekte juwapalamız,degenúmittemiz.

1. Zattıń dúzilisi haqqında Sizde qanday pikirler bar?2. Demokrit atom teoriyasınıń qanday kemshilikleri bar?3. Ar-Raziydiń basqa baǵdarlarda qanday jumıslar alıp barǵan-

lıǵı haqqında kitapxanańızdaǵı kitaplardan oqıp alıń.4. Sizińshe bóleksheler sheksiz bóliniwi múmkin be?5. Ábiw Rayxan Beruniydiń sorawına siz qanday juwap bergen

bolar edińiz?

20

9-TEMA

MOLEKULALAR HÁM OLARDÍŃ ÓLSHEMLERI

Sizge hár bir zattıń ózine tán ózgeshelikleri bar ekenligi belgili.Mısalı, sheker–mazalı, duz–ashshı hám t.b. Qumshekerdi alıp,kelide maydalayıq. Usı maydalanǵan untaqtı jalap kórsek, shekerdińmazası qalǵanlıǵın sezemiz. Aldıńǵı temada aytılǵanday, onı jáne demayda bóleklerge bólip bara bersek, mazalı dámi saqlanıp qala ma?Tájiriybelerdiń kórsetiwinshe, zattıń qásiyeti onıń bólekshesi belgili birólshemgeshekembólinsesaqlanıpqaladı.

Zattıń qásiyeti saqlanıp qalatuǵın eń kishi bólekshege molekula delinedi.

4-súwret.

Molekula (latınsha moles–massa) bir atom-nan yaki bir neshe atomnan quralıwı múmkin.Mısalı, suw molekulası 3 atomnan quralǵan.Onda 1 kislorod hám 2 vodorod atomı bar(4-súwret).Biz dem alatuǵın kislorod gazınıńmolekulası

eki bir qıylı kislorod atomınan ibarat. Demshıǵarǵandashıǵarılatuǵınkarbonatangidridgazıbolsa bir uglerod hám eki kislorod atomınanquralǵan. Hár bir atom hám molekulanı ózinetán háripler hám sanlı háripler menen belgilewqabıl etilgen.Mısalı, kislorod atomın–O háribi

menen, molekulası eki atomnan quralǵanlıǵı ushın O2 kórinisindebelgilenedi. Karbonat angidrid molekulası–CO2, suwda–H2O kórinisindebelgilenedi.Sonlıqtan, suw molekulasın atomlarǵa ajıratsaq, eki vodorod hám

bir kislorod atomı bólek halatta suwdıń qásiyetin bermeydi. Júdá kópatomlardan quralǵan molekulalarda atomlardıń óz ara jaylasıwı daonıń qásiyetleriniń ózgeriwine sebep boladı eken. Hátte dál sol biratamadaǵı atomlardan geyparaları ishki dúzilisi menen de basqasınanózgesheleniwimúmkineken.Tábiyatta birdey deneler joq. Hátteki egizekler de bir-birinen

qandayda bir ózgesheligi menen ajırıladı. Usı ayırmashılıqları arqalıata-anası olardı ajıratıp aladı. Lekin tap bir zattıń molekulaları bir-birinen parıqlanbaydı. Mısalı, ǵarbızdan, teńiz suwınan puwlandırıp

21

tazalanǵan suw molekulasınıń bulaq suwınan alınǵan molekuladanayırmashılıǵıjoq.Atom hám molekulalar júdá kishi bolǵanlıqtan kóz benen kórip

bolmaydı. Onı hátte ápiwayı mikroskop túwe, eń jaqsı optikalıqmikroskop (eń kishi kóriw ólshemi 0,000002 mm) ta da kóripbolmaydı.Ondaonıńólshemlerinqalayınshaólsheymiz?Birqaraǵandaonı orınlap bolmaytuǵınday bolıp kórinedi. Qáne, mınaday tájiriybeótkereyik. Keńirek ıdısqa suw quyıp, oǵan shkalaǵa iye bolǵantamızǵıshtan bir tamshı may tamızayıq. Sonda may tamshısı suyıqlıqbeti boylap jayılıp ketedi. Sebebi, eń ústińgi qatlamdaǵı molekulalar«tayıp» ketip qaptalına, onnan keyingi qatlamdaǵılar da tap usındayqaptalına túsip jayıladı. Aqırında tek bir ǵanaqatlam qaladı. Jayılǵan may tamshısı dóńgelekkóriniste bolsa, onıń diametri ólshenip, maydanıS esaplanadı (5-súwret). Bir tamshınıń kóleminanıqlaw ushın tamızǵıshtan 1 sm3 kólemdegisuyıqlıq bólek ıdısqa tamızıp, tamshılar sanıanıqlanadı. Tamshınıń kólemi 1 sm3 tı tamshılarsanınabólipanıqlanadı. 5-súwret.

Jayılǵan tamshı kólemi V=d · S ke teń

bolǵanlıqtanmayqatlamınıńqalıńlıǵı d VS

= boladı.Bunnanqatlamnıń

qalıńlıǵı yaki molekula diametri esaplap kórilse, d=0,0000002 mmge teń boladı. Házirgi zaman usılları menen ólshengen molekulalardiametrleri de usı tártipte ekenligi anıqlanǵan. Bul sannıńkishkeneligin tómendegi mısalda kóriw múmkin. Bir dana vodorodmolekulasıúlkeytilip,almakórinisineshekemalıpkelinse,Jeralmadanneshe ese úlken bolsa, alma vodorod molekulasınan shama menensonshaeseúlkenbolaredi.Házirgi kúnde arnawlı elektron mikroskoplar járdeminde úlken

ólshemdegi molekulalar menen birge ayırım atomlardıń da súwretinalıw múmkin. Vodorod atomınıń ólshemi 0,00000012 mm ge, almolekulasınıń ólshemi 0,00000023 mm ge teń. Belok molekulasınıńólshemi0,0043mmgeshamalasboladıeken.

1. Atom hám molekula bir-birinen nesi menen parıqlanadı?2. Molekula quramında neshe atom bar ekenligin qalayınsha biliw

múmkin?3. Molekula úlken be yaki bakteriyalar ma? Bakteriya ólshemin

botanikadan yaki zoologiya kitaplarınan qarap, salıstırıp kóriń.

22

10-TEMA

MOLEKULALARDÍŃ ÓZ ARA TÁSIRI HÁM QOZǴALISI. BROUN QOZǴALISI

Bólmede átir quyılǵan ıdıstıń qaqpaǵın ashıp, bir tamshısınqolǵa yaki kiyimge tamızayıq. Birazdan soń onıń iyisin basqalar dasezedi. Qurǵaq naftalindi jabıq ıdıstan alıp stolǵa qoysaq, onıń daiyisin sezemiz. Iyisti seziw ushın átir yaki naftalinniń bólekshelerimurnımızǵa jetip keliwi kerek ekenligi belgili.Demek, átir yaki qurǵaqnaftalin bólekshelerden quralǵanınan tısqarı bul bóleksheler qozǵalıstaboladı eken. Bólme suwıq bolsa, onı ısıtıw ushın peshke otın yakikómir jaǵamız. Peshtiń awzı jabıq bolsa da, bólmeniń ishi ısıydı.Peshtegiıssılıqbólmenińbarlıqjerineqalayınshajetipbaradı?Bundadajıllılıq hawa bóleksheleriniń qozǵalısı aqıbetinde jetkeriledi eken. Egersuyıqlıqtı quraytuǵın molekulalar qozǵalısta bolmaǵanında, dáryalarhám salmalardaǵı suw aqpas edi. Qullası, gazlarda, suyıqlıqlardamolekulalardıń qozǵalısta bolatuǵınlıǵına isenim payda ettik. Qattıdenelerde de bóleksheler qozgalısta bola ma? Bunıń ushın tómendegitájiriybeni kórip óteyik (6-súwret). Metalldan jasalǵan shar alayıq.Sımnan shar tiyip ótetuǵın saqıyna jasayıq. Saqıyna arqalı shardı birneshe ret ótkerip kóremiz.Sonnan soń shardı qızdıramız.Keyin shardısaqıynadan ótkermekshi bolsaq, ol ótpeydi. Shardı quraǵan bólekshelerqozǵalısı sebepli qızǵan shar keńeyip qaladı eken. Mınaday sorawtuwıladı:zatlardıquraytuǵınbólekshelerdińqozǵalısıqanday?

6-súwret.

Bóleksheler qozǵalısın birinshi bolıp baqlaǵan adam inglis botanigiRobert Broun edi. Ol 1827-jılı kózge kórinbeytuǵın gúl sporasın(spora–tuqım) suyıqlıqqa saladı hám mikroskopta baqlaydı. Baqlawlargúl sporası bóleksheleriniń toqtawsız qozǵalısta bolatuǵınlıǵın kórsetti.Olar ushın tún be, kúndiz be yaki qıs pa, jaz ba báribir, qozǵalısı

23

toqtamaydı eken. Bunnan tısqarı, bóleksheler qozǵalısı absolyuttártipsiz. Bunı túsiniw ushın mınaday waqıyanı kóz aldıńızǵakeltiriń. Klasqa úplengen bir neshe reńli sharlardı ushırıp jibereyik.Balalar olardı qaǵıp oynasın. Sonda qızıl shardıń 2 s tan keyin qayjerde bolatuǵının ayta alasız ba? Álbette joq. Sebebi, sharlardıńqozǵalısı tosınnan bolıp, tártipsiz halda boladı. Usıǵan uqsas, suyıqlıqmolekulaları japıraq bóleksheleri menen toqtawsız soqlıǵısıwlarıaqıbetinde qozǵalısı tártipsiz boladı. Demek, zattı quraǵan molekulalarsoqlıǵısıwlarsebeplitoqtawsızhámtártipsizqozǵalıstaboladı.

Suyıqlıq yamasa gazdaǵı júdá kishi molekulalardıń toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısı ilimge Broun qozǵalısı degen at penen kirdi.Molekulalar toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısta bolsa, onda nege

qattıdenehámsuyıqlıqayırımmolekulalarǵaajıralıptarqalıpketpeydi?Bunıń sebebi olar arasında óz ara tartısıw kúshleri bar ekenligi. Bulkúshler olardı bir-birine baylanıstırıp uslap turadı. Bul kúshlerdińtásir etiw shegarası qanday?Bir shópti alıp sındırayıq.Endiolardı bir-birine qayta tiygizip qanshelli qısıp qoysaq ta, shóp pútin halına kelipqalmaydı. Sebebi, shóptiń sınǵan bólegindegi molekulalardı jetkiliklidárejede jaqınlastırıp bolmaydı. Demek, molekulalar arasındaǵıóz ara tásir kúshi júdá jaqın aralıqta júzege keledi eken. Bul aralıqmolekula ólshemine júdá jaqın boladı. Onda nege plastilindi, qamırdı,saqqızdı bir-birine tiygizetuǵın bolsaq, jabısıp qaladı. Sebebi, olardaǵımolekulalardı jetkilikli dárejede jaqın aralıqqa shekem jaqınlastırıwmúmkin. Sınǵan ayna yaki keseni jelimmenen jabıstırıw da eki bólekarasındaǵı qalatuǵın bos jerlerdi toltırıp, molekulyar kúshler tásiretetuǵın halǵa keltiriw menen túsindiriledi. Metallardıń shetleri elektryaki gaz arqalı qızdırıp eritilgende bir-birine dánekerlenip qalıwı damolekulyarkúshleraqıbetibolıptabıladı.

Ámeliy tapsırma1. Ata-analarıńız yamasa ájaǵalarıńızdan shiyshe aynadan

onlaǵan tórtmúyeshlik kórinisinde bólek qırqıp beriwin sorań.Olardan birewi úlkenirek bolsın. Olardı hól gezleme menen tazalap,betpe-bet qoyıp taqlań. Eń ústine úlkenin qoyıń. Úlkeninen uslapkóteriń.Bundaqalǵanlarıdaqosılıpkóteriledi.Sebebintúsindiriń?2. Tarelkaǵa suw quyıp, shayqap tógip taslań. Tarelkanıń beti hól

boladı sońınan bir bólek sabın alıp, onı tarelkaǵa qattı basıń hámbir-eki aylandırıp alıń. Sabındı kóterseńiz, onda tarelka da qosılıpkóteriledi.Sebebintúsindiriń?

24

1. Ne ushın qattı hám suyıq deneler óz-ózinen ayırım moleku-lalarǵa tarqalıp ketpeydi?

2. Molekulalar arasında tek tartısıw kúshleri emes, al iyterisiw kúshleri de bar ekenligin qanday qubılıslar kórsetedi?

3. Hawa molekulaları arasında óz ara tásir kúshleri bar ma?

11-TEMA

HÁR TÚRLI ORTALÍQTAǴÍ DIFFUZIYA QUBÍLÍSÍ

Aldınǵı temada gazlar, suyıqlıqlar hám qattı denelerde molekulalartoqtawsız hám tártipsiz háreket etetuǵının bilip aldıq. Onıtastıyıqlaytuǵınqubılıslardanbiridiffuziya (latınshadiffuziya–tarqalıw,shashıraw)qubılısıbolıptabıladı.

Diffuziya dep óz ara tutasqan bir zattıń molekulalarınıń ekinshi zatqa, ekinshi zat molekulalarınıń birinshi zatqa óz ara ótiwine aytıladı.Diffuziya qubılısına mısal sıpatında bólmede tógilgen átir iyisiniń

tarqalıwı, suyıqlıqqa salınǵan qumsheker yaki duzdıń eriwin keltiriwmúmkin.Bólmede átirdiń tógilgen waqtın belgilep, onnan bir neshe metr

uzaqlıqta otırayıq. Onıń iyisin dárhál emes, al belgili bir waqıttankeyinǵanasezemiz.Neushın?Sebebi,átirpuwlanǵandamolekulalarǵatarqalıp, hawa molekulaları arasına kirisedi. Molekulalardıń tezligiúlken bolsa da (sekundına bir neshe júzmetr), ol óz jolında júdá kóprethawamolekulalarımenensoqlıǵısıp,ózbaǵıtınózgertedi.

7-súwret.

Suyıqlıqlarda diffuziya qubılısın baqlaw ushıntómendegi tájiriybeni ótkereyik. Stakan alıp, oǵanbir shay qasıq qumsheker salayıq, sońınan júdáaqırın, qumsheker menen aralasıp ketpeytuǵınhalda suw quyayıq. Birazdan soń stakan túbindegisuwdıń ılaylanǵanlıǵın kóremiz. Bul qantlıaralaspa. Stakandı shayqap jibermesten ústinen birurtlap iship kóriń. 15–20minuttan soń jáne iship

kóriń. Suwdıń mazası qalay ózgergen? Endi tájiriybeni suw hámmargancovka(kaliypermanganat)menenótkereyik.Bundadiffuziyanıńbarısınstakandaǵısuwreńitómeninenbaslapózgerebaslaǵanlıǵıarqalıkóremiz(7-súwret).Qattıdenelerdedediffuziyaqubılısıbaqlanadı.

25

Mınaday tájiriybe ótkergen: Júdá jaqsı tegislengen qorǵasın hámaltınnan jasalǵanekiplastinanıalıp,bir-birinińústineqoyǵan.Olardıńústinen júk bastırıp, bólme temperaturasında 4–5 jıl qoyıp qoyǵan.Sonnan soń olardı alıp qarasa, plastinalar bir-birine shama menen 1mmkirisipketkenliginbaqlaǵan.Mısır piramidaları jonılǵan taslardan taqlap qurılǵan. Lekin bul

taslardıń tutastırılǵan jerlerinen jawın ishke ótpeydi. Sebebi,mıń jıllapbir-birine júkastında turıp tiyisip turǵanlıǵınan tegisqatlamlarıózaradiffuziyalasıpketken.

8-súwret.

Demek, diffuziya qubılısı gazlarda tezirek, suyıqlıqlarda ástenirek,qattıdenelerdejúdáásteboladı.Diffuziyanıń ótiw tezligi temperaturaǵa da

baylanıslı. Temperaturanıń kóteriliwi menen diffuziya tezlesedi.Diffuziya qubılısı tábiyatta áhmiyetli rol oynaydı.

Mısalı,diffuziyaaqıbetindeóndiristen shıqqanzáhárligazlar hawaǵa tarqalıp ketedi. Nápes shıǵarıwda shıqqan karbonatangidrid gazı damurın dógereginde toplanıp qalmaydı. Palız ónimlerinduzlawdadadiffuziyaqubılısına tiykarlanǵan(8-súwret).Diffuziya insanhámhaywanlarómirindeúlkenáhmiyetgeiye.Mısalı,hawadaǵıkisloroddiffuziya sebepli insan terisi arqalı organizmge kiredi.Diffuziya sebepliazıqlandırıwshızatlarhaywanlarisheginenqanǵaótedi.

Ámeliy tapsırma

1.Stakanǵasuwquyıńhámoǵanásteeriytuǵınqantbólegintaslań. Suwdı aralastırmastan, onı áste-aqırın tatıp kóriń. Waqıt ótiwimenenonıńmazasınıńózgeriwinanıqlań.2. Kesege ıssı shay quyıp, oǵan shay qasıqta qumsheker salıp

aralastırıń. Áste-aqırın az-azdan jáne qumsheker salıp, shaydaeriwin baqlań. Qumshekerdiń belgili bir muǵdarınan keyin salınǵanqumshekererimeyqaladı.Sebebihaqqındaoylapkóriń.

1. Diffuziya qubılısınıń sebebi nede?2. Ne ushın temperatura kóteriliwi menen diffuziya barısı

tezlesedi?3. Gazlar, suyıqlıqlar hám qattı denelerde baqlanatuǵın diffuziya

qubılısına mısallar keltiriń?4. Óz ara aralaspaytuǵın suyıqlıqlardı bilesiz be?

26

12-TEMA

QATTÍ DENE, SUYÍQLÍQ HÁM GAZLARDÍŃ MOLEKULYAR DÚZILISI

Suwıq qıs kúnleri hawızlar, kóller hám salmalardaǵı suwlarmuzlaydı. Jazda kerisinshe, hawızlardaǵı suw biraz turıp qalsa, kewipqaladı.Bunda suwpuwǵaaylanıpketedi.Tábiyatta suwúsh túrlihaldaushırasadı. Qattı–muz halında, suyıq–suw hám gaz tárizli–puwhalında. Demek, puw, suw hám muz bir túrli molekulalardanquralǵan. Olar tek molekulalarınıń óz ara jaylasıwı hám qozǵalısımenen parıqlanadı. Puw ayırım-ayırım molekulalardan quralǵanbolıp, toqtawsız hám tártipsiz qozǵaladı. Sonıń ushın da suw betinenkóterilgen puw hawaǵa ańsat aralasıp ketedi. Hawanıń quramındamudamı suw puwları boladı. Hawada sonday-aq, kislorod, karbonatangidrid sıyaqlı basqa gazlar bar. Olardıń molekulaları da toqtawsızhám tártipsiz qozǵalısta boladı. Tereze sańlaǵınan túsetuǵın jaqtılıqqaqaptal tárepten qarasańız, hawadaǵı júdá mayda shań bólekshelerinińde toqtawsız hám tártipsiz qozǵalısın baqlaysız. Olardıń bundayqozǵalısı hawadaǵı hár túrli gaz molekulaları menen toqtawsızsoqlıǵısıp turıwları aqıbetinde boladı. Úplengen juqa shardı birazúlkeytip, awzın bekkem baylayıq. Onı qol menen basatuǵın bolsaq,kishireygenligin kóremiz.Demek gazdı qısıwmúmkin.Eki juqa shardıalıp, birewin qanday da bir tútikshe arqalı úplep úlkeyteyik. Sońınanshardıńawzınqattıbaylap, tútikshenińekinshiushınbasqaúplenbegenshardıń awzına jalǵayıq. Sońınan birinshi shar awzındaǵı baylanǵanjipti sheship jibersek, hawa tutikshe arqalı ekinshi sharǵa ótip, onıúlkeytedi (9-súwret). Demek gaz bir ıdıstan ekinshisine tutastırılǵantútikshe arqalı óz-ózinen óte aladı. Gazdı qaysı ıdısqa salsaq ta, solıdıstıń formasın hám kólemin tolıq iyeleydi. Gazlardıń molekulalarıarasındaǵı aralıq molekulalardıń ólsheminen ortasha 100–1000 eseúlken.Bunday aralıqtamolekulalardıń óz ara tartısıw kúshi júda kishiboladı.

9-súwret.

27

Gaz menshikli formaǵa hám kólemge iye emes.

Suyıqlıq qanday da bir ıdısqa quyılsa, sol ıdıs formasın iyeleydi.Biraq, óziniń menshikli kólemin saqlaydı. Dúkanlarda salqınishimliklerdi 1,5 l, 1 l hám 0,5 l ıdıslarda satılatuǵının jaqsı bilesiz.Avtomobil janarmayları da litrlep ólshenedi. Suyıqlıqlardamolekulalarjaqın jaylasqanlıǵı aqıbetinde óz ara tartısıw kúshleri sezilerli boladı.Sonıń ushın da óz kólemin saqlaydı. Biraq, awırlıǵı tásirinde «jayılıp»ıdıs formasın aladı. Suyıqlıq molekulaları arasında tartısıw kúshisuyıqlıq formasın saqlay alatuǵın dárejede úlken emes. Solay bolsa da,suyıqlıqtıqısıwjúdáqıyın.Bir tájiriybede suwdı qısıw ushın onı qorǵasın shar ishine quyıp,

awzı kepserlengen. Sonnan keyin shardı qısıw ushın onı awır balǵamenenurǵan.Bundasuwqısılmastan,shardıjarıpsızılıpshıqqan.

Suyıqlıq menshikli kólemge iye, biraq formaǵa iye emes.

Átirapımızdaǵı kóplegen zatlar qattı denelerden ibarat. Ruchka,parta, úy,mashina hám t.b.Olardıń barlıǵı óz kórinisine iye.Olardıńkórinisin ózgertiw ushın úlken kúsh jumsalıwı kerek. Qattı denelerdemolekulalar (atomlar) suyıqlıqlarǵa salıstırǵanda jaqın jaylasadı.Bunnan tısqarı olar tártip penen jaylasadı. Jaylasqan ornında terbelipturadı.Mısalı, as duzın alayıq, onıńmolekulası NaCl, yaǵnıyNa–natriy

hám Cl–xlor atomlarınan quralǵan. Atomlardıń óz ara jaylasıwı10-súwrette keltirilgen. Olar tuwrı sızıq penen birlestirilse, reshyotkakórinisinaladı.

10-súwret.

28

Atomlardıń jaylasıw tártibi deneniń qattılıq dárejesin ózgertiwimúmkin. Mısalı, Siz jazıp atırǵan qálem, kómir hám júdá qattızat–almaz, brilliant bir túrdegi uglerod (C) atomlarınan quralǵan.Lekinjaylasıwstrukturasıhártúrliboladı.

Qattı deneler menshikli kólemge hám formaǵa iye.

1. Qattı denelerdi de gaz halına ótkeriw múmkin be?2. Qattı halatqa ótkerilgen hawanı kórgensiz be? Kórmegen

bolsańız, esitken shıǵarsız?3. Saqqız (jevachka) qattı denege kiretuǵın bolsa da, ańsat ǵana

kórinisin ózgertedi. Bunıń sebebi nede dep oylaysız?4. Qattı deneler, suyıqlıq hám gazlardıń qásiyetlerinen turmıs hám

texnikada paydalanıwǵa mısallar keltiriń.

13-TEMA

SUYÍQLÍQLARDA DIFFUZIYA QUBÍLÍSÍN ÚYRENIW. (ÚYDE ORÍNLANADÍ)

Kerekli ásbaplar:ekistakan,margancovkakristalları.Jumıstı orınlaw tártibi.1. Birinshi stakanǵa suwıq suw quyıp, muzlatqıshqa qoyıń.

Ekinshisinedesuwquyıp,ıssıraqjerdegishkafqaqoyıń.2. Stakanlardaǵı suwdı shayqap jibermesten ishine margancovka

kristallarınsalıń.3.Bir kúnde ekimáhál stakandaǵı suwdıńqızarıwın baqlań (joqarı

qarapneshemillimetrgekóterilgenligin).4.Baqlawlarnátiyjeleriboyınshadiffuziyabarısınıń tezliginesaplań.

D ht

~ . h–diffuziya nátiyjesinde qızıl reńge boyalıp qalǵan suyıqlıq

biyikligi, t–waqıt.5.Baqlawlarhaqqındajuwmaqjazıń.

29

14-TEMA

MASSA HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI

Siz kundelikli turmısta ata-anańız benen yaki ózińiz bazarǵabarǵansız, álbette. Bazarda satılıp atırǵan kóplegen azıq-awqatónimleriniń tárezide ólshep satılatuǵının da bilesiz. Tárezi járdemindedeneler hám nárselerdiń qanday shaması ólshenedi? Bunı túsiniwushın tómendegilerge itibar bereyik. Qum salınǵan balalar oyınshıqavtomobilin ornınan jılıstırıw ańsat pa yaki qum júklengen haqıyqıyavtomobildi me? Bir qálipte domalap kiyatırǵan oyınshıq avtomobildiuslap toqtatıw ańsat pa yaki haqıyqıy avtomobildi me? Álbette, hárbirińiz sorawǵa oyınshıq avtomobildi dep juwap beresiz. Basqa mısalalayıq. Cellofan qaltashaǵa salınǵan qumshekerdi kóteriw ańsatpayaki bir qalta qumshekerdi me? Bunda da qaltashadaǵı degen tuwrıjuwaptı esitemiz.Demek, deneler tınısh turǵan bolsa, onı bul halattanshıǵarıw ushın tásir kórsetiw kerek. Juwmaqlap aytsaq, deneler yakinárseler tınısh halın saqlawǵa umtıladı eken. Deneler dál usındayqozǵalıs halatın da saqlawǵa umtıladı. Denelerdiń tınısh yaki qozǵalıshalatın saqlaw uqıbına inertlik delinedi. Lekin bul qábilet hár qıylıdenelerde hár túrli boladı. Bul qábiletti ólshew ushın massa depatalatuǵın fizikalıq shama oylap tabılǵan. Deneniń inertlik qásiyetinxarakterlewshi fizikalıq shamaǵa deneniń massası delinedi. Denemassasın ólshewdiń usılları kóp. Solardan hámmege belgilisi tárezijárdeminde ólshew esaplanadı. Ámeliyatta qollanılatuǵın táreziler hárqıylı tipte boladı: oqıw, analitikalıq, elektron hám t.b. 12-a suwretteoqıw (iyınlı), al b-súwrette elektron tárezi keltirilgen. Joqarıdaaytqanımızsıyaqlımassabirligi1kilogrammbolıp,tastıńúlgisiParijgejaqınjerdeSevrdegenqalashadasaqlanadı(11-súwret).

11-súwret.

Úlgi cilindr kórinisinde bolıp, biyikligihám diametri 39 mm ge shamalas. Onıń 40nusqası tayarlanıp, hár túrli mámleketlergetarqatılǵan.Dene massasınıń kóp yaki azlıgı ondaǵı

zattıń yaki nárselerdiń kóp-azlıǵına baylanıslı.Máselen, bir qapshıq ǵozanıń massası birqaltasha ǵozadan, 1 shelek suwdıń massası 1kesesuwdankóp.

30

Denehámpredmetlerdińmassasın1kg ǵa salıstırǵandaúlkenhámkishibirliklerdedeólshewmúmkin.

1 tonna (t) = 10 centner (s) = 1000 kg.1 kg = 1000 gramm = 1 000 000 milligramm.

Dene massası tárezıde ólshenedi. Bunıń ushın onıń sol pállesineólshenetuǵın deneni, oń pállesine tárezi tasları qoyıladı. Pállege taslarteńsalmaqlılıqqakelgenshetańlapqoyıladı(12-súwret).

a) b)

12-súwret.

13-súwret.

Sonnan keyin pállege qoyılǵan tas massaları qosıpesaplanadı.Iyinli tárezide ólshengen deneniń massası onıń

qızdırılǵan yaki suwıtılǵanlıǵına, qay jerde hámqashan ólshengenligine baylanıslı emes. Sol sebeplitájiriybe hám esaplawlarda berilgen deneniń massasıturaqlı(m =const)depalınadı.Kóbinese bazarlarda palızlardı prujinalı tárezide

ólshep satıp atırǵan satıwshılardı kóremiz (13-súwret).Bunday tárezi ushında prujina bolıp, ildirilgen júktásirinde sozıladı. Táreziniń kórsetkishi prujinanıńqattı-boslıǵına, kúnniń ıssı yaki suwıq bolıwına,normadan artıq júk ildirilgende sozılıp áwelgi halınaqaytıp barmastan qalıp ketiwine baylanıslı boladı.Bunnan tısqarı, ólshewler, Jerdiń Arqa polyusı yakiekvatorǵa jaqın orınlarda alıp barılǵanlıǵına baylanıslı

bolǵanlıqtan anıq bolmaydı. Sol sebepli deneniń massasın iyinlitárezideólsheń!Júdá kishkene bólekshelerdiń hám úlken deneler (Ay, Quyash)

massaların tikkeley ólshep bolmaydı. Olardıńmassası qosımsha usıllarmenenesaplaptabıladı.Bulhaqqındajoqarıklaslardaoqıpúyrenesiz.

31

Ámeliy tapsırmaÚydebirshóp, jip,bankanıńjelimqaqpaǵı(yakibaklashkanı

kesip) hámde strelka ushın sımbólekshesinen paydalanıp, tárezijasań.Tárezitaslarısıpatındateńgelerdenpaydalanıń. 1. Dene massası degende neni túsinesiz?2. Qaysı tárezi járdeminde deneniń massası anıq ólshenedi: pruji-

nalı táre zide me yaki iyinli tárezide me? Juwabıńızdı tiykarlań.3. Úsh teńgeden birewi jeńil. Kórinisi hám forması birdey bolǵan

bul teńgelerden qaysı biri jeńil ekenligin tası joq pálleli tárezide bir ret ólshew arqalı anıqlaw múmkin be?

15-TEMA

LABORATORIYA JUMÍSÍ. IYINLI TÁREZI DENENIŃ MASSASÍN ÓLSHEW

Kerekli ásbaplar. Iyinli tárezi tasları menen, stakan, suw, massasıólsheniwikerekbolǵankub,shar,cilindrformadegideneler.

Jumıstı orınlaw.1. Iyinli táreziniń dúzilisi, hár túrli massaǵa iye bolǵan tárezi

taslarımenentanısıw(14-súwret).2. Deneniń massasın ólshewden aldın tárezi teńlestiriledi. Zárúr

bolsa,pállelerineqaǵazqıyqımlarıqoyıladı.3.Massası anıqlanatuǵın dene táreziniń sol pállesine, al tasları oń

pállesinesalınadı.4.Tárezinibuzıpqoymawushıntastıńshamamenendenemassasına

jaqınıraǵı tańlapqoyıladı.Júdákópayırmashılıqkórsetetuǵıntastıqoyıpatırǵandatárezinińawısıwıshegaradanshıǵıpketiwimúmkin.

50 500 200

100 10 20 20 50

14-súwret.

32

5. Tárezi pállesine ıǵal, patas, ıssı denelerdi qoyıw múmkin emes.Oǵan suyıqlıqtı tikkeley quyıw, ıdıssız shashılıp ketetuǵın nárselerdi(qumsheker,duz)desalıwmúmkinemes.6.Tárezide tek ǵanaonıńpasportında jazılǵan júkten artıqsha júkti

ólshewmúmkinemes.

15-súwret.

7. Massası kishkene taslar tek pincet (qısqısh) járdeminde ıdıstanalınıp,pállegeqoyıladı.Sebebi,qolmenenuslansa,qoldaǵııǵallıqhámmaytasqaótip,onıńmassasınatásiretiwimúmkin.8. Pállege qoyılǵan tas jeńil bolsa, oǵan shamalap jeńilirek tastan

baslapqosıpbarıwkerek.9. Tárezi teńlesip, strelkası noldi kórsetse yaki ol pálleler qoyılǵan

táreplerdiń kórsetkish ushları bir tuwrı sızıqqa kelse, onda pálledegitaslarmassalarınıńqosındısıesaplanıpjazıpalınadı.10. Tárezide suwsız bos stakan massası mst ólshep alınadı

(15-súwret).11.Stakandıpálledenalıpoǵanbelgilimuǵdardaǵısuwquyıladı.12.Suwlıstakandıtárezinińpállesineqoyıp,massasımst.sólshenedi.13. msuw = mst.suw mst formuladan stakandaǵı suwdıń massası

esaplanadı.

Túsindirme.Eger ólshenetuǵın dene massası sizde bar bolǵan eń kishi tas (20 mg) qoyılǵanda da awır yaki jeńil kelse, ulıwma massa dóńgeleklenip jazıladı. Mısalı, 100g20g1g

+500mg+20mg bolǵanda awır, 100g20g 1g500mg bolǵandajeńilbolsam≈121,5grammalınadı.

33

1. Deneler qızdırılǵanda onıń massası qalay ózgeredi?2. Ne ushın iyinli tárezide ólshew prujinalı tárezide ólshewge

qaraǵanda anıǵıraq boladı?3. Gaz massasın qanday usılda ólshew múmkinligi haqqında oylap

kóriń.4. Denelerdiń inertligi degende neni túsinemiz?

•Shıbınmassası~0,001g.•Pildiń jańa tuwılǵan «nárestesi»niń massası shama menen

100kg.•«NEXIYA»avtomobilinińmassasıshamamenen1400kg.•Birdanabiydaymassası≈0,01g.

•Jermassasıshamamenen 1000 00024..........ta

kg� ��� ��� .

•Quyashmassasıshamamenen 2000 00030..........ta

kg� ��� ��� .

16-TEMA

TÍǴÍZLÍQ HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI. BERUNIY HÁM HOZINNIŃ TÍǴÍZLÍQTÍ ANÍQLAW USÍLLARÍ

Menzurkaǵa belgili muǵdarda jıllı suw quyayıq. Kólemin belgilepoǵan shay qasıqta qumsheker salıp eriteyik. Bunda suwdıń kólemiózgermegenligin kóremiz, Qumsheker qayaqqa ketti? Qumshekerdiquraytuǵın bóleksheler suw bóleksheleri arasına tarqalıp ketti. Demek,zattı quraytuǵın bóleksheler bir-birinen belgili aralıqta jaylasqan eken.Ayırım zatlarda bóleksheler jaqın jaylassa, al ayırımlarında uzaǵıraqtaboladı.Bunnantısqarı,hártúrlizatlarbólekshelerinińmassasıhártúrliboladı. Zattıń bul ózgesheligi tıǵızlıq dep atalatuǵın fizikalıq shamaarqalıańlatıladı.

Tıǵızlıq dep zattıń birlik kólemine tuwrı keletuǵın massasına aytıladı.Tıǵızlıq(ro)háribimenenbelgilenedi.

Tıǵızlıq=Massakólem

. ρρ ==mV,

ρ – tıǵızlıq, m – massa, V – kólem.

34

Tıǵızlıqtıń birligi 1kgm3 .

temir=7800kgm3 . Bul temirden jasalǵan, tárepleri 1 m den bolǵan

kubtıń massası 7800 kg ǵa teń boladı degendi bildiredi. Tap usındaykólemi 1m3 bolǵan mıs kubtıń massası 8900 kg boladı. Tıǵızlıqtıgsm3

ta da ańlatıw múmkin. Bunda kgm3 tan g

sm3 qa tómendegishe

ótiledi: ρ = = =1 3

1000kgm

g

1000000sm3= =11000 3 30 001g

smgsm

, . Gazlardıń tıǵızlıǵı

kishi, suyıqlıqlarda úlkenirek boladı. Qattı denelerdiń tıǵızlıǵı olardıńtıǵızlıǵınanúlkenboladı(16-súwret). 1sm3 1sm3 1sm3 1sm3

Hawa Suw Qorǵasın Sınap m=0,00129g 1g 11,3g 13,6g

16-súwret.

17-súwret.

Demek, qanday da bir zattıń yakideneniń tıǵızlıǵın anıqlaw ushın onıńkólemin hám massasın ólshew menentabıladı eken. Hár qanday kólemdegideneniń massasın tárezide ólshewmúmkin. Lekin mudamı denelerdińkólemin sızǵısh penen anıqlapbolmaydı. Mısalı: júzik, sırǵa. Suwda

erimeytuǵın denelerdiń kólemi tómendegishe anıqlanadı (17-súwret).Menzurkaǵa suw quyılıp, onıń kólemi V1 belgilep alınadı. Sońınanoǵan júzikti túsirip, suwdıń keyingi kólemi V2 jazıp alınadı. Bunnanjúziktiń kólemiV = V2 –V1. Demek, júziktiń kólemi 2,8sm

3  2sm

3=0,8sm3qateń.

Ámeliy tapsırma

Joqarıdaǵı usıl menen sádep, shay qasıq hám soǵan uqsaǵannárselerdiń tıǵızlıǵınanıqlań.Tıǵızlıqtıanıqlaw jolımenenaltın

taǵınshaqlardıńhaqıyqıylıǵıntekseriwmúmkinliginyadıńızdasaqlań!

35

Keste

Qattıdeneler g/sm3 Suyıqlıqlar g/sm3 Gazlar g/sm3

Muz 0,9 Benzin 0,71 Vodorod 0,00009Terezeaynası 2,5 Spirt 0,79 Tábiyiygaz 0,0008Alyuminiy 2,7 Kerosin 0,8 Azot 0,00125Polat 7,8 Ósimlikmayı 0,9 Uglekislıygaz 0,00125Mıs 8,9 Sút 1,03 Kislorod 0,00143Gúmis 10,5 Teńizsuwı 1,03 KarbonatAltın 19,3 Pal 1,35 angidrid 0,00198Platina 21,5 Sulfatkislotası 1,8Iridiy 22,4

*Suyıqlıqlarkólemilitrdeberilgenbolsa1litr=1dm3=0,001m3arqalıesaplanadı.

Másele sheshiw úlgileri1.Kólemi2sm3bolǵanaltınbileziktińmassasıqanshaboladı?

B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:V=2sm3

=19,3g/sm3 ρ = mV , bunnan

m =  · V.m=19,3

gsm3 ·2sm3=38,6g.

Tabıwkerek:m=? Juwabı: m=38,6g.

2.Massası100gbolǵanalyuminiybuyımnıńkólemiqanshaboladı?

B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:m=100gal=2,7g/sm

3 ρ = mV , bunnan

V m=ρ .

V = =100

2 7 3

ggsm

,37,037sm3.

Juwabı: V=37,037sm3.Tabıwkerek:V=?

Watanlaslarımız Beruniy hám Abdurahman Hozinlar da hár túrlizatlardıń tıǵızlıqların júdá anıq ólshegen. Beruniy hár túrli formadaǵızatlardıń kólemin ólshew ushın arnawlı ásbap jasaǵan (18-súwret).Bunda kólemi ólsheniwi kerek bolǵan dene ıdıstaǵı suwǵa (1)batırılǵan.Sondadenekólemineteńmuǵdardaǵısuw(2)shúmekarqalı(3) kesege aǵıp túsedi. Beruniy suwdan jeńil bolǵanmum, sham hámaǵash sıyaqlı denelerdiń de tıǵızlıǵın anıqlaǵan. Dushshı hám duzlısuwlardıń tıǵızlıqların anıqlap, olardı qollanıw boyınsha da pikirleraytqan.

36

Umar Xayyam shákirti Abul Fatx Abdurahman al-Mansur al-Hozin Marv qalasında tuwılǵan. Ol óziniń «Danalıq tárezisi» dep atalǵan kitabı hám astronomiyalıq kestesi (1120-jıl) menen keń tanılǵan.

18-súwret.

Beruniy «Hindstan» shıǵarmasında bunday orınlardıń (dáryalardıńteńizge quyılatuǵın jeri) kemeler ushın qáwipli bolıwı, ondaǵı suwdıńmazasına qarap boladı, sebebi mazalı (dushshı) suw awır nárselerdiduzlı suw kótergendey kótere almaydı dep tastıyıqlaydı. AbdirahmanHozin denelerdiń tıǵızlıǵın jáne de anıǵıraq ólshew ushın arnawlıtárezijasaydı(19-súwret).

19-súwret.

1. 100 g qumshekerdiń hám onnan islengen qanttıń kólemin salıstırıń.

2. Qantlı shaydıń tıǵızlıǵın qantsız shaydıń tıǵızlıǵı menen salıstırıń (tájiriybe ótkerip kóriń).

3. 1 kg/m3 neshe g/sm3 boladı?4. 1 litr ósimlik mayınıń massası neshe kg boladı?

37

17-TEMA

LABORATORIYA JUMÍSÍ QATTÍ DENENIŃ TÍǴÍZLÍǴÍN ANÍQLAW

Kerekli ásbaplar. Iyinli tárezi (tas-ları menen), ólshew sızǵıshı, tuwrı múyeshliparallelepiped kórinisindegi aǵashtan, plastma-ssadan, metalldan jasalǵan deneler. Tuwrıgeometriyalıq kóriniske iye bolmaǵan pred-metler (kishkene qayshı, qálem ushın shıǵar-ǵısh),suw,menzurka.

20-súwret.

Jumıstı orınlaw. Tuwrı múyeshli paralle-lepiped kórinisindegi denelerden birewi alınıp,onıń uzınlıǵı (l1), eni (l2) hám biyikligi (l3),sızǵısh járdeminde ólshenedi (20-súwret). Nátiyje boyınsha V=l1 · l2 · l3 kólemesaplanadı.

2. Táreziniń bir pállesine tuwrı múyeshli parallelepiped qoyıp,ekinshi pállesine taslar salınıp teńlestiriledi. Taslarǵa qarap denenińmassasımanıqlanadı.

3. ρ=mVdene formulajárdemindedenenińtıǵızlıǵıesaplaptabıladı.

4. Joqarıda kórsetilgendey, tájiriybe basqa parallelepipedler menenótkerilip,olardıńdatıǵızlıqlarıanıqlanadı.5.Ólshewhámesaplawnátiyjeleritómendegikestegejazıladı.

DeneEni,sm

Uzın-lıǵı,sm

Biyikligi,sm

Kólemi‚sm3

Massa-sı,g

Tıǵızlıǵı,g/sm3

Aǵashparallelepiped

Plastmassaparallelepiped

Metallparallelepiped

6.Tuwrı geometriyalıq kóriniske iye bolmaǵandenelerdenbirewinińmassasımdenetárezideólshepalınadı.7. Menzurkaǵa dene salınǵanda suwdıń qáddi ólshew sızıǵınan

ótip ketpeytuǵın dárejede suw quyıladı. Dáslepki suw qáddi V1 jazıpalınadı.

38

8. Massası anıqlanǵan dene jipke baylap menzurkaǵa túsiriledi.Bunda suw qáddi kóteriledi (17-súwretke qarań). Suwdıń denebatırılǵandaǵıqáddiV2ólshepalınadı.

9. Vdene=V2 – V1formuladandenekólemiesaplanadı.

10. ρdenedene

dene

=m

Vdendenetıǵızlıǵıesaplaptabıladı.

11.Tájiriybe basqadenemenen tákirarlanadı hámnátiyjeler kestegejazıladı.

Dene V1,sm3 V2,sm

3 Vdene,sm3 m,g ,g/sm3

1.2.

Úyge tapsırmaKestedegi tıǵızlıqlar boyınsha denelerdiń qanday materialdanjasalǵanlıǵınanıqlawǵaháreketetiń.

1. Parallelepipedten basqa jáne qanday kórinistegi denelerdiń kólemin sızǵısh penen anıqlawǵa boladı?

2. Suyıqlıqlar tıǵızlıǵın anıqlaw usılı haqqında usınıslarıńızdı aytıń.

3. Qanday kórinistegi zattıń tıǵızlıǵın sırttan tásir etip ózgertiw múmkin?•Qattı denege salıstırǵanda «ádewir» awır bolǵan suyıqlıqtı

bilesiz be? Bunday suyıqlıqtı 3 litrlik shiyshe ıdısqa quyıpberetuǵınbolsa,kóteripketealmaysız.Sebebi,onıńmassası40kgnanartıpketedi.Bulsuyıqlıq–sınapbolıptabıladı.

•Quyash orayında tıǵızlıq 16000 kg/m3 qa baradı (kestedegi eńúlken tıǵızlıqqa iye bolǵan iridiy menen salıstırıń. =22400kg/m3). Betinde0,00010,00001kg/m3qateń.‚Al,bulátirapımızdaǵıhawanıńtıǵızlıǵınan10000100000esekishidegeniboladı.

•Jerdińortashatıǵızlıǵı5520kg/m3qateń.

2-shınıǵıw

1. 3 litrli bankaǵa toltırıp quyılǵan sút massası neshe kg boladı?(Juwabı:3,09kg).2.Massası 18 kg bolǵanmuz qansha kólemdi iyeleydi? (Juwabı: 20

litr).

39

3.Neshe kg ósimlikmayı quyılsa, 0,5 litrli butılka toladı? (Juwabı:450g).4.Qanttı kesege salıp chay quyılsa tez eriyme yamasa aldın chaydı

quyıpkeyinqantsalınsatezeriyme?Juwabıńızdıtiykarlań.5. Sútli ıdıslardan birin muzlatqıshqa, ekinshisin bólmege qoydı.

Olardanqaysıbirinińbetindeqaymaqtezpaydaboladı?6. Klass taxtasındaǵı jazıwdı óshiriw ushın «Shúberekti ızǵarlap

sıpırıń»deydi.Neushın?7. Qısta ildirip qoyılǵan kir qatıp qalıp búkleniwi qıyın boladı.Ne

sebepten?8. Awqat ashshı bolıp qalsa, oǵan jańa qırshılǵan kartoshkanı salıp

birnesheminutqaynatılsa,duzıornınakelipqaladı.Negesolay?

I BAPTÍ JUWMAQLAW BOYÍNSHA QADAǴALAW SORAWLARÍ

1. «Atomnıń ishinde boslıq hám bóleksheler bolıp, bul bólekshelerdiń hámmesi hárekette boladı». Bul sózler qaysı alımǵa tiyisli?

A)IbnSina. B)ÁbuRayxanBeruniy.

C)ÁbiwBakirAr-Raziy. D)Demokrit.

2. CO2 – karbonat angidrid molekulası neshe atomnan quralǵan?

A)2. B)3. C)4. D)5.

3. Zattıń qanday eń kishi bólekshesinde onıń qásiyeti saqlanıp qaladı?

A)1mm3kóleminde. B)Molekulasında.

C)Atomında. D)Qálegenkishibóleginde.

4. Ne sebepten molekulyar qozǵalıs aqıbetinde suyıqlıq molekulaları óz­ózinen hár tárepke tarqalıp ketpeydi?

A)Atmosferabasımısebepli;

B)Ózaratartısıwkúshleribarbolǵanlıǵısebepli;

C)Diffuziyaaqıbetinde;

D)A,BhámCjuwaplardakeltirilgenbarlıqsebepleraqıbetinde.

5. Qattı dene molekulaları (atomları) qanday qozǵalısta boladı?

A)Tártipsizilgerilemeliqozǵalıstaboladı.

B)Aylanbalıqozǵalıstaboladı.

C)Terbelmeliqozǵalıstaboladı.

40

D)Olarqozǵalıstabolmaydı.

6. Qanday suyıqlıq qattı halına ótkende basqasha ataladı?

A)Sút. B)Suw. C)May. D)Spirt.

7. Temperaturaları teń bolǵan suyıqlıq hám gaz molekulaları arasındaǵı aralıq birdey me?

A)Birdeyemes.Suyıqlıqlardaaralıqgazlarǵaqaraǵandaúlken.

B)Birdey.Sebebitemperaturalarıbirdey.

C)Birdeyemes.Suyıqlıqlardaaralıqgazlardaǵıǵaqaraǵandakishi.

D) Birdey emes. Eger suyıqlıq hám gaz molekulaları bir zattıńmolekulasıbolmasa.

8. Qaysı halda qant suwda tezirek eriydi: qaynaǵan suwda ma yaki suwıq suwda ma?

A)Qaynaǵansuwda.Sebebisuwmolekulalarınıńtezligiúlken.

B)Suwıq suwda.Sebebiqantmolekulalarınıńháreketine suwmoleku-lalarıazqarsılıqkórsetedi.

C)Qaynaǵan suwda. Sebebi qant hám suw molekulalarınıń hárekettezligiúlken.

D)Suwıqsuwda.Sebebi,suwmolekulalarınıńqozǵalıstezligikishi.

9. Tómendegi zatlardan qaysı biriniń molekulası úsh atomnan quralǵan?1.Azot. 2.Kislorod. 3.Vodorod. 4.Karbonatangidrid.A)1. B)2. C)3. D)4.

10. Zattıń qaysı halında onı qısıp kólemin kishireytiw múmkin?1. Gaz. 2.Suyıqlıq. 3. Qattızat.A)1. B)2. C)3. D)1va2.

11. Suwıq suwdıń molekulası ıssı suwdıń molekulasınan nesi menen ózgeshelenedi?A) Massasımenen. B) Ólshemimenen.C) Parıqlanbaydı. D)Tezligimenen.

12. Karbonat angidrid gazı moleku lasında neshe kislorod atomı bar?

A)1. B)2. C)3. D)Molekulaquramındakislorodatomıjoq.

13. Metallardı dánekerlep jalǵaw qaysı qubılısqa tiykarlanǵan?

A)Diffuziya. C)Molekulalararasındaǵıtartısıwkúshine.

B) Brounqozǵalısına. D)Molekulalardıńatomlardanguralǵanlıǵına.

14. May molekulasınıń diametri shama menen qansha?

41

A)0,0002mm. B)0,00002mm.C)0,000002mm. D)0,0000002mm.

15. Bir litr suw neshe sm3 qa teń?A)500. B)100. C)1000. D)2000.

16. Gápti dawam etiń. «Zattıń dúzilisin anıqlaw ushın... kerek».

A)....massasınkóleminebóliw...

B)...massasınkóleminekóbeytiw...

C)...massasınkólemineqosıw...

D)...massasınkóleminenalıw...

17. Súwrette keltirilgen deneniń massası hám kólemi qanshaǵa teń? Tıǵızlıǵı 1500 kg/m3.

A)75000kg;50m3. B)75000kg;100m3.

C)75000kg;30m3. D)45000kg;30m3.

JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET

Siz bunda I bapta úyrenılgen temalardıń qısqasha juwmaqlarımenentanısasız

FizikalıqdenelerTábiyattaushırasatuǵınhár túrli zatlardanquralǵanbarlıqdeneler.

Fizikalıqqubılıslar

Zattı qurawshı bóleksheleri ózgermesten qalatuǵın haldajúzberetuǵınqubılıslar.

Fizikalıqshama Deneler yaki fizikalıq qubılıslardıń ólshew múmkinbolǵanparametrleri

Xalıqaralıqbirliklersisteması(XBS)

1960-jılı kirgizilgen. Onda tiykarǵı 7 birlik qabıllanǵan:uzınlıq (metr), massa (kilogramm), waqıt (sekund), tokkúshi (Amper), temperatura (Kelvin), jaqtılıq kúshi(kandella), zat muǵdarı (mol). Qalǵan fizikalıq shamalartiykarǵı birlikler járdeminde keltirip shıǵarıladı. Mısalı,1N=1kg∙1m/s2.

Metr(m) Uzınlıq birligi. XBS tiykarǵı birligi. Shaması boyınshajaqtılıqtıń vakuumda 1/299792458 sekund dawamındaótetuǵın jolına teń. Úlgisi platina-iridiy quymasınantayarlanǵanbolıp,Franciyadasaqlanadı.

42

Sekund(s) XBS tiykarǵı birligi. Shama menen ortasha quyash sut-kasınıń1/86400bólegineteń(1sutka=24saat=86400s).

Atom Grekshe atomos –bólinbeytuǵın degeni. Ximiyalıqelement qásiyetleri saqlanıp qalatuǵın eń kishi bólekshe.2016-jıldıń dekabr ayına shekemgi maǵlıwmat boyınshatábiyiy halda 94 element bar ekenligi anıqlanǵan, 24 ilaboratoriyadapaydaetilgen.

Molekula Zattıń qásiyeti saqlanıp qalatuǵın eń kishi bólekshe.Molekulalar atomlardan quraladı. Zatlarda molekulalarbirdey atomlardan yamasa hár qıylı atomlardan quraladı.Latınshamoles–massadegeni.

Diffuziya Óz ara tutasqan bir zat molekulalarınıń ekinshi zatqa,ekinshi zat molekulalarınıń birinshi zatqa óz ara ótiwineaytıladı. Gazlarda tez, suyıqlıqlarda ásten, qattı zatlardajúdá áste boladı. Temperatura artıwı menen tezlesedi.Latınshadiffuzio–tarqalıw,shashılıwdegeni.

Brounqozǵalısı Suyıqlıq yaki gazdaǵı júdá kishi bólekshelerdiń toqtawsızhám tártipsiz háreketi. Bul háreket temperatura artıwımenen artadı. Qubılıs 1827-jılı inglis botanigi R. Brountárepinenúyrenilgen.

Molekulyarkúshler

Molekulalar arasındaǵı óz ara tartısıw hám iyterisiwkúshleri.Júdáqısqaaralıqtajúzegekeledi.

Massa Zattıń inertlik hám tartısıw qásiyetin ańlatıwshı fizikalıqshama. Massa túsinigin birinshi bolıp ilimge I. Nyu-ton (1687) kirgizgen. Birligi kilogramm bolıp, xalıqaralıqbirlikler sistemasınıń (XBS) tiykarǵı birligi. Úlgisi cilindrformasında bolıp, biyikligi hám diametri 39 mm ge teń.Platina-iridiyaralaspasnan1799-jılıtayarlanǵan.

Tıǵızlıq Dene massasınıń onıń kólemine qatnası menen ólshene-

tuǵınfizikalıqshama. ρ = mV.Tıǵızlıqbirligikg/m3.

43

IIBAP

Bul bólimde Siz:

– denelerdiń mexanikalıq qozǵalısı;

– teń ólshewli hám teń ólshewli emes qozǵalıs haqqında túsinik;

– jol, waqıt hám tezlik shamaları hám de olardı ámelde anıqlaw;

– suyıqlıq hám gazlardaǵı basım;

– Paskal hám Arximed nızamları;

– jumıs, energiya hám quwat penen tanısasız.

MEXANIKALÍQ QUBÍLÍSLAR HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

44

KIRISIW SÁWBETI

Kúndelikli turmısta qozǵalısta bolǵan kóp deneler, mashina hámmexanizmlerge dus kelemiz. Avtomobiller, samallatqıshlar, aspahám qol mexanikalıq saatları hám t.b. Avtomobildiń qozǵalısınanázer salatuǵın bolsaq, onıń hár túrli bólekleri hár túrli qozǵalıstabolatuǵınına itibarqaratamız.Avtomobildińkorpusı, júkleri,aydawshısımenen aldıǵa yaki keyinge qozǵalsa, onıń dóńgelekleri, dvigatelinsuwıtıwshı párrigi aylanbalı qozǵalısta boladı. Bunnan keyin aldıǵa,keyinge, joqarıǵa, tómenge, ońǵa yaki solǵa bolatuǵın qozǵalıslardıulıwma halda ilgerilemeli qozǵalıs dep aytamız. Al, diywalǵaildirilgen mexanikalıq saat mayatnigi tákirarlanıp turatuǵın qozǵalıstabolǵanlıqtanonıńqozǵalısıterbelmeli qozǵalısdelinedi.

Solay etip, bizdi qorshap turǵan álemdegi barlıq denelerdińqozǵalısınúshtúrgebóliwmúmkin:

1. Ilgerilemeli qozǵalıs.2. Aylanbalı qozǵalıs.3. Terbelmeli qozǵalıs.

Denelerdiń barlıǵı da mudamı qozǵalısta bolmaydı. Mısalı, ildiripqoyılǵan júk, imaratqa qoyılǵan tirek, kir jayılǵan jip hám t.b. Birqaraǵanda olarda hesh qanday nızamlılıqlar joq sıyaqlı bolıp kórinedi.Negizinde olar teńsalmaqlılıq halatında bolıp, belgili bir nızam hámqaǵıydalarorınlanadı.

Denelerdiń mexanikalıq qozǵalısları hám de olardıń teń salmaqlılıq halatları birgelikte mexanikalıq qubılıslar dep ataladı.

Mexanika ataması grekshe «mexanike» sózinen kelip shıǵıp, mashinalar haqqındaǵı ilim degen mánisti bildiredi.

Velosiped hám onı aydap kiyatırǵan oqıwshı sistemasında:1) ilgerilemeli qozgalıs;2) aylanbalı qozǵalıs;3) terbelmeli qozǵalıstaǵı bóleklerin kórsete alasız ba?

45

18-TEMA

DENELERDIŃ MEXANIKALÍQ QOZǴALÍSÍ. TRAEKTORIYA

Siz fizika sabaǵında oqıtıwshıńızdıń sabaǵın tıńlap otırsız. Bunnanaldın úyińizden shıǵıp mektepke kelgensiz. Siz otırǵan stol, mektepbinası ornında tur. Terezeden qarasańız ótip baratırǵan adamlardı,avtomobillerdi kóresiz. Olarǵa qarap ayırımları qozǵalısta, ayırımlarıqozgalısta emes dep juwmaq shıǵarasız. Bunday juwmaqtı shıǵarıwdabiz nelerge itibar berdik?Hár bir nárse yaki predmet berilgen waqıttabelgili bir orında boladı.Mısalı, klasta siz otırǵan parta qapıdan 3muzaqlıqta jaylasqan. Al, oqıtıwshı sizden 2m uzaqlıqta otır. Oqıtıwshıornınan turıp taxta aldına bardı. Endi ol sizden 2,5 m aralıqta.Demek, oqıtıwshınıń klasta turǵan ornı waqıt ótiwi menen ózgerdi.Tap usınday mashinalardıń da sizge salıstırǵanda ornı waqıt ótiwimenen ózgergenligi sebepli olardı qozǵalısta degen juwmaqqa kelesiz.Al, klass diywalınıń ornı ózgermeydi. Bul qozǵalıslardıń barlıǵınmexanikalıq qozǵalısdepataymız.

Mexanikalıq qozǵalıs dep, denelerdiń waqıt ótiwi menen keńislikte jaylasqan ornınıń basqa denelerge salıstırǵanda ózgeriwine

aytıladı.Bul jerde biz basqa deneler degende terekti, binanı, poezd vagonı

orınlıǵınhám t.b. túsinemiz.Deneniń turǵanornımineusı tańlanǵandenege salıstırǵanda waqıt dawamında qaralǵanlıǵınan onı sanaq denesi dep ataymız. Tańlanǵan sanaq denesi bir denege salıstırǵandaháreketsiz bolsa, basqa denege salıstırǵanda qozgalısta bolıwımúmkin. Mısalı, sanaq denesi sıpatında Tashkentten Samarqandqaketip baratırǵan poezdtı alatuǵın bolsaq, onda adam poezd vagonınasalıstırǵanda háreketsiz boladı. Lekin vagonnıń ózi jerge salıstırǵandaqozǵalısta. Sol sebepli denelerdiń qozǵalısın úyreniwde, álbette, sanaqdenesitańlanıwıkerek.

Deneler qozǵalǵanda keńislikte iz qaldıradı. Bul izler kózge kóriniwi yamasa kórinbewi múmkin. Kóriniwi yamasa kórinbewine qaramastan usı iz traektoriya dep ataladı. Dalada júrgenavtomobil,

traktor yaki aspanda ushıp baratırǵan samolyot qaldırǵan izler buǵanmısal bola aladı. Traektoriyanıń kórinisine qarap qozǵalıs tuwrı sızıqlı yaki iymek sızıqlı boladı.

46

Avtomobil dóńgeleginiń kósheri B jerge salıstırǵanda tuwrısızıqlı, A noqat dóńgelek kósheri B ǵa salıstırǵanda iymek sızıqlıqozǵalısta boladı (21-súwret). Stadionda juwırıp baratırǵan sportshınıńtraektoriyası1 hám2 aralıǵında iymek,3 hám4 aralıqta tuwrı sızıqlıboladı(22-súwret).

21-súwret. 22-súwret.

Traektoriyanıń forması qaralıp atırǵan sanaq denege salıstırǵandahár túrli bolıwı múmkin. Mısalı: Aydıń Jerge salıstırǵanda qozǵalısısheńber kórinisinde bolsa, Quyashqa salıstırǵanda quramalı kórinisteboladı. Sebebi, Jer Ay menen birgelikte Quyash átirapında qozǵaladı.Tap usı sıyaqlı avtomobil dvigatelinde suwıtatuǵın párrik ushınıńqozǵalıs traektoriyası dvigatelge salıstırǵanda sheńberden ibarat bolsa,jergesalıstırǵandavinttárizliboladı.

Qozǵalıstaǵı deneni mudamı súwrette kórsetiw qolaysız. Sonıń ushın, traektoriya uzınlıǵı dene ólshemlerinen júdá úlken bolǵan

halatlarda, dene materiallıq noqat dep qaraladı. Mısalı: TashkenttenBuxaraǵa qarap ushatuǵın samolyottı materiallıq noqat dep qarawmúmkin. Biraq, kópirden ótip atırǵan poezdtı materiallıq noqat depqarawǵa bolmaydı. Materiallıq deliniwine sebep ólshemleri esapqaalınbaǵandada onıńmassası, tezligi hámbasqa fizikalıq shamaları dasaqlanıpqaladı.

1. Mexanikalıq qozǵalıs dep nege aytıladı?

2. Sanaq denesi degende neni túsinesiz?

3. Jazıp atırǵanda ruchkamızdıń ushı qanday qozǵalısta boladı?

4. Qozǵalıstaǵı denelerdi materiallıq noqat dep qaraw múmkin bolǵan jaǵdaylar ushın mısallar keltiriń.

47

19-TEMA

DENELERDIŃ BASÍP ÓTKEN JOLÍ HÁM OǴAN KETKEN WAQÍT. BASÍP ÓTILGEN JOL (ARALÍQ)

HÁM WAQÍT BIRLIKLERI

Mexanikalıq qozǵalısta deneniń jaǵdayı waqıt ótiwi menenózgeretuǵının bilip aldıńız. Bul ózgeristi sıpatlaw ushın basıp ótilgen jolhámwaqıttúsiniklerikirgiziledi.

Basıp ótilgen jol dep deneniń qozǵalıs traektoriyasınıń uzınlıǵına aytıladı.

Joldı ólshew ushın uzınlıq birligi metrden paydalanıladı. Jolinglisshe space–aralıq, length–uzınlıq sózleriniń bas háribi s yaki l háriplerimenenbelgilenedi1.

Dene belgili bir waqıt dawamında qozǵaladı. Waqıt túsinigi júdáquramalı bolǵanlıqtan oǵan ápiwayı túsinik berip bolmaydı. Sonıńushınózimizúyrenipqalǵantúsinigimizboyınshaqollanamız.Mısalı, avtobus Gúlistan qalasınan Tashkentke 2 saatta jetip keldi.

Waqıttı inglisshe time sóziniń birinshi háribi t menen belgileymiz.Demek, t=2saat.Basıp ótilgen joldıń uzın yaki qısqalıǵına qarap, metrden tısqarı

qolaylılıqushınkm, dm, smhámmmlerdedeólshenedi.Mısalı, Jerden Quyashqa shekem bolǵan ortasha aralıq 150 000

000 km. Jerden Ayǵa shekem bolǵan ortasha aralıq 384 000 km.Jerdiń radiusı ~6400 km. Úrgenishten Nókis qalasına shekem bolǵanjol uzınlıǵı ~170 km, mektep juwırıw jolınıń uzınlıǵı 100 m, jawınqurtınıńótkenaralıǵı15smhámt.b.

1km=1000m;1m=10dm;1dm=10sm;1sm=10mm.

Denelerdińqozǵalıstabolıwwaqtı sekundlarda ólshenedi. Zárúrlikkeqarap waqıttı da millisekund, minut, saat, sutka hám t.b. belgilewmúmkin.1sutka=24saat;1saat=60minut;1min=60sekund.

Denelerdiń qozǵalıs waqtı yamasa basıp ótken jolların salıstırıw ushın olardı birdey ólshem birligine keltiriw kerek!

1Bunan keyin fizikalıq shmalardı olardıń inglisshe atlarınıń bas háribi menenbelgilerbaramız.

48

Ámeliy tapsırmaÚyińizden mektepke shekem bolǵan aralıqtı adımlap ólsheń.Ólshew lentası yaki metr járdeminde bir adımıńızdıń uzınlıǵın

ólsheń. Bir adım uzınlıǵın, úyden mektepke shekem bolǵan adımlarsanınakóbeytip,aralıqtımetrlerdeesaplań.

1. Aralıqtı mm hám sm lerde ólshew qolaylı bolǵan jaǵdaylarǵa mısallar keltiriń.

2. Kúndelikli turmısta basıp ótilgen joldı ólshew lentası yaki metrden basqa jáne qanday ásbaplardan paydalanıp ólshe gen-lerin bilesiz?

3. Bir hápte neshe saat boladı?

•Eńkishiatomólshemi(vodorodatomı)0,00000001sm•Eńkishiatomyadrosınıńólshemi0,000000000001sm.

• Jerden eń jaqın juldızǵa shekem bolǵan aralıq ≈10000000000000000km.

•Quyashtan shıqqan jaqtılıq Jerge jetip keliwi ushın ketken waqıt ≈8min.

• JerdińQuyashátirapındabirrettolıqaylanıwwaqtı–1jıl.•Quyashtan eń uzaqta bolǵan kishi aspan denesi–Plutonnıń bir

retaylanıwwaqtı–246jıl(Jerjılıesabında).•Quyashhámonıńplanetalarınıńjası≈4700000000jılesaplanadı.•Xalıqaralıq birlikler sisteması qabıl etiliwine shekem túrli

mámleketlerde hár qıylı ólshemler payda bolǵan. Mısalı, Angliyahám Amerika Qurama Shtatlarında uzınlıqtıń tómendegibirlikleri qollanılǵan: 1 duym=2,54 sm; 1 fut=12 duym=30,48sm; 1 milya=1609 m; 1 teńız milyası=1852 m. Rossiyada:1 vershok=4,445 sm; 1 versta=1066,8 m; 1 arshın=71 sm;1milya=7 versta=7467,6 m; 1 sajen=3 arshın=2,13 m.Oraylıq Aziyada: 1 adım (qádem) ≈63–71 sm; 1 qarıs≈ 19–21 sm; 1 shaqırım=1066 m; 1 tutam ≈ 9 sm; 1 barmaq≈2,18–2,28 sm; a) 1 farsax≈1200 adım≈850m; b) 1 farsax (farsań)≈9000 adım≈6000m.

49

20-TEMA

TEŃ ÓLSHEWLI HÁM TEŃ ÓLSHEWSIZ QOZǴALÍS HAQQÍNDA TÚSINIK. TEZLIK HÁM ONÍŃ BIRLIKLERIÁyyemgi waqıtta ata-babalarımız bir mámleketten ekinshisine yaki

bir qaladan ekinshisine at yaki túyelerde qatnaǵan. Bunda mánzilgejetiw ushın háptelep, hátte aylap jol júrgen. Al, házirgi kúndedúnyanıńqálegenjerinebirkúndejetipbarıwmúmkin.Nelikten de insandı birmánzilden ekinshimánzilge alıp baratuǵın

qurallar tezirek qozǵalatuǵın bolǵan. Demek, deneler bir-birinesalıstırǵanda ayırımları tezirek, ayırımları áste qozǵaladı eken. Onıańlatıwushıntezlikdepatalatuǵınfizikalıqshamakirgiziledi.

Tezlik dep waqıt birligi ishinde basıp ótilgen jolǵa aytıladıTezliktiń inglisshe atalıwı velocite niń birinshi háribi v menen

belgilenedi.

Tezlik=Basıpótilgenjol

joldıótiwushınketkenwaqıt. υ =

st,

υ – tezlik, s – basıp ótilgen jol, t – joldı ótiw ushın ketken waqıt.

Tezliktiń birligi u[ ]= 1 ms .

Velosipedshinińtezligiυ =10 msqateńbolsın.

Bul 1 s dawamında velosipedshi 10 m joldı basıp ótedi degendi

bildiredi. Ádette avtomobil tezlıgıkmsaat larda ólshenedi. Avtomobil

tezligi80kmsaat bolsa,bundayavtomobilde1saatdawamında80kmjol

basıpótiledi.

Eger1km=1000mhám1saat=3600sekenligiesapqaalınsa:

1 1036

kmsaat

1000m3600 s

ms

= = .

Avtomobiltezligi72kmsaat bolsa,ol

mslardatómendegisheańlatıladı:

72 20m / s.kmsaat

1000 ms

= ⋅ =723600

Egerde qanday da bir dene qozǵalısı dawamında birdey tezlik penen qozǵalsa yaki birdey waqıtlar ishinde birdey aralıqtı basıp ótetuǵın bolsa, bunday qozǵalısqa teń ólshewli qozǵalıs delinedi.

50

Buǵan mısal etip hawada tarqalatuǵın sesti, radiotolqınlardı alıwmúmkin. Saat strelkalarınıń ushı da teń ólshewli qozǵaladı. Avtomo-billerjúdáqısqawaqıtdawamındateńólshewliqozǵalıwımúmkin.Kúndelikli turmısta qozǵalatuǵın denelerdi baqlaytuǵın bolsaq,

olardıń teń ólshewsiz qozǵalısta bolatuǵının kóremiz. Mısalı,bándirgiden shıǵıp qozǵala baslaǵan avtobus óz tezligin asırıp baradı.Al,bándirgigejaqınlasqandatezliginkemeytiptoqtaydı.

Tezligi qozǵalıs traektoriyasınıń hár túrli bóleginde hár túrli bolatuǵın qozǵalıs teń ólshewsiz qozǵalıs dep ataladı.Bundayjaǵdaylardaortasha tezlik túsiniginenpaydalanıladı.Ortasha tezlik dep, deneniń basıp ótken pútkil jolın usı joldı basıp

ótiw ushın jumsalǵan pútkil waqıtqa qatnası menen ólshenetuǵın shamaǵa aytıladı.

PútkilbasıpótilgenjolJoldıbasıpótiwushınkekenpútkilwaqıt

Ortashatezlik= . υo‘r=st

.

Ámeliy tapsırmaÚyińizden mektepke shekemgi aralıqtı ólshegende saatqa

qarap qansha waqıt ketkenligine itibar beriń. Aralıq hám onıbasıpótiwushınketkenwaqıttanpaydalanıportasha tezligińizdi

tabıń.

Másele sheshiw úlgileri1. Elektr poezdı Yangier qalasınan Tashkentke 3 saatta jetip keldi.

Eger qalalar arasındaǵı aralıq shama menen 150 km bolsa, poezdıńortashatezligintabıń.

B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:s=150kmt =3saat uor=

st. uor=

1503

50kmsaat

kmsaat= .

Tabıwkerek:uor=?

Juwabı: 50 kmsaat .

2. Jańa qazılǵan kanaldan suw bir qálipte aqpaqta. Suwdıń aǵıw

tezligi 1,5 ms . Suwǵa taslanǵan kishkene shóp 20 sekundta qansha

aralıqqaıǵıpbaradı?

51

B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:

u=1,5 mst=20s

u =st ,bunnan

s=u∙t.

s =1,5ms ∙20s=30m.

Tabıwkerek:s=? Juwabı: 30m.

1. Teń ólshewli qozǵalıs degende neni túsinesiz?2. Deneniń qozǵalıs waqtı hám tezligi belgili bolsa, teń ólshewli

qozǵalısta basıp ótilgen jol qalay anıqlanadı?3. Qanday qozǵalısqa teń ólshewsiz qozǵalıs deymiz?4. Deneniń ortasha tezligi qalay anıqlanadı?

3­shınıǵıw1. Qanday jaǵdayda qozǵalıwshı zattı materiallıq noqat dep qaraw

múmkin? a) avtomobil Samarqandtan Tashkentke barmaqta; b) poezdkópirdenótpekte;c)Jerózkósheriátirapındaaylanbaqta.2. Velosiped dóńgelegi ballonındaǵı hawa kirgiziw basınıń qozǵalıw

traektoryasınsızıń.Bulqalayqozǵalısqakeledi?

3. Ortasha tezligi 80kmsaat bolǵan poezd 30 minutta qansha joldı

basıpótedi?(Juwabı:40km).

4.1kmsaat úlkenbeyamasa1

ms pa?Juwabıńızdıtiykarlań.

5. Nurata qalasınan Qoshrabatqa avtobus 90 minutta jetip bardı.Egerqalalararasındaǵıaralıqshamamenen90kmbolsa,avtomobildińortashatezliginanıqlań.(Juwabı:60km/saat)

6.54kmsaat neshe

ms qateń?

7. Tezligi 1,5sms bolǵan jawın qurtı 30 sm aralıqtı qansha waqıtta

basıpótedi?(Juwabı:20s.)8.Hawa rayımaǵlıwmatlarında sekundına10m tezlikpenen samal

esedidelindi.Samaldıńtezligikmsaat lardaańlatılsaneshegeteńboladı?

9. Avtomobil 225 km aralıqtı 2,5 saatta basıp ótti. Ortasha tezlikneshegeteń?(Juwabı:90km/saat.)10. Pal hárreler 2 saat dawamında pal jıynaw ushın 30 km aralıqtı

ushıpótti.Onıńortashatezligineshegeteń?(Juwabı: 4,17m/s).11*. Atlı 46 km/saat tezlik penen bir awıldan ekinshisine 2 saatta

jetip bardı. Bul aralıqtı ortasha tezligi 0,5 km/saat bolǵan tasbaqaqanshawaqıttaótiwimúmkin?(Juwabı: 184saat).

52

21-TEMA

DENELERDIŃ ÓZ ARA TÁSIRI HAQQÍNDA MAǴLÍWMATLAR. KÚSH

Qorshaǵan ortalıqqa qarasańız, hámme nárse bir-birine tásirkórsetetuǵınlıǵınkóremiz.Aspanǵa ılaqtırılǵan tas jáne qaytıp Jerge túsedi. Sebebi, onı Jer

ózine tartıp turadı. Temir bólegine magnitti jaqınlastırsaq onı tartıpaladı. Toptı diywalǵa ursaq, onnan sekirip qaytadı. Júrip baratırǵanavtomobil motorı óshirilse, biraz júrip toqtaydı. Bunda jol menendóńgelekler arasındaǵı tásir sebepli tezligi kemeyedi. Bul tásirlesiwlersebeplidenenińtezligiózgeredi.Plastilin yaki saqqızdı alıp, barmaqlarımız benen qıssaq, onıń

kórinisi ózgeredi. Tap usınday mıs teńgeni balǵa menen urǵanda,jalpayıpkórinisiózgeredi.

Bir deneniń ekinshi denege tásiri sebepli tezligi yaki kórinisiniń ózgeriwine sebep bolatuǵın shama kúsh dep ataladı.Tábiyatta kúshler hár túrli kóriniste júzege keledi (22-súwret).

DenelerdiJerózinetartıpturǵanlıǵısebepliawırlıqkúshipaydaboladı.Bir deneniń betinde ekinshi dene qozǵalatuǵın bolsa, betler gedir-budır bolǵanlıqtan súykeliw kúshi júzege keledi. Sozılǵan yaki qısılǵanprujina hám rezinalarda serpimlilik kúshleri payda boladı. Balalardıńoyınshıqpistoletlerindekóbirekqısılǵanprujinadanpaydalanıladı.Bir dene ekinshisine tásir kórsetkende, ekinshi dene de birinshisine

tásir kórsetedi. Ashıw menen stoldı mushlasańız, onda stol beti biraziyiledi. Sonıń menen birge ondaǵı ruchka hám qálemler joqarıǵasekirgenligin kóremiz. Bunda qolıńız biraz awırıp qaladı, álbette.Demek,ekidenearasındaózaratásirboladıeken.Baslanǵısh geografiya kursınan Jerdiń Quyash átirapında

aylanatuǵının, al Aydiń Jer átirapında aylanatuǵının bilesiz. Bundayqozǵalıstıń sebepshisi olar arasındaǵı tartısıw kúshleriniń bar bolıwıesaplanadı.Shashtı tarap bolıp taraq maydalap jırtılǵan qaǵaz qıyqımlarına

jaqınlastırılsa, olardı tartıp aladı. Onı elektr kúshi deydi. Taǵa tárizlihám tuwrıkórinistegi turaqlımagnitler temirbuyımlardıózine tartadı.Ol magnit kúshi delinedi. Zatlardı qurawshı bóleksheler arasında da,bólekshelerdiń ishinde olardı quraytuǵın onnan da mayda bóleksheler

53

arasında da kúshler bar. Bul kúshler haqqında joqarǵı klaslardamaǵlıwmatalasız.Kúshtiń birligi sıpatında 1 Nyuton (N) qabıl etilgen. Bul birlik

ataqlıinglisalımıIsaak Nyutonhúrmetineqoyılǵan.

Awırlıqk’ushi

Súykeliwkúshi

F F

Serpimlilikkúshi

TartısıwkúshiJer

Ay

V

FFυ

Quyash

Elektrhámmagnitkúshleri

23-súwret.

Kúshti ólshew. Kúshti ólshew ushın dinamometr (grekshedinamis–kúsh, metreo–ólsheymen) dep atalatuǵın ásbaptanpaydalanıladı.

54

24-súwret.

m =102g

Ásbap taxtashaǵa ornatılǵan prujinaushına bekkemlengen kórsetkish sım hámsol jerge jalǵanǵan shkala boyınsha jıljıyalatuǵın sterjennen ibarat. Sterjennińushında ilmegi bolıp,‚ oǵan júk ildiriledi.Ilmekke júk ildirilse, prujina sozıladı. Júkmassası m=102 g bolsa, prujina ushındaǵıkórsetkish sım 1 sanında toqtaydı (24-súw-ret). Bunda prujina sozılıwında paydabolǵan serpimlilik kúshi júktıń awırlıqkúshine teń boladı. Dinamometrdiństrelkası 1N kúshti kórsetedi.Oǵan jáne 1

N awırlıqtaǵı júkti ildirsek, dinamometr prujinası sozılıp, kórsetkishsımnıń ushı tómenge túsedi. Ol jerge 2 sanı qoyılǵan bolıp, tásir etipatırǵan kúshtiń 2 N ǵa teń ekenin bildiredi. Júklerdi usınday etipkóbeytip barıp, dinamometr menen olardıń awırlıǵın ólshew múmkin.Ulıwma alǵanda, dene massası m belgili bolsa, oǵan tásir etetuǵınawırlıqkúshinFawır.kúsh.(ef)penenbelgilep,

Fawır.ku’sh = m · g

formulaarqalıesaplaptabıwmúmkin.

g = 9,81Nkg ǵateńbolǵanturaqlıshama.

1. Átirapqa qarap óz ara tásirlesetuǵın denelerge mısallar keltiriń.

2. Serpimlilik kúshlerinen qay jerlerde paydalanıw múmkin?

3. Súykeliw qay jerlerde paydalı, qay jerlerde zıyanlı?

Úyge tapsırma

Prujina, ilmekli sım, millimetrli qaǵazdan paydalanıpdinamometr jasań hám kitabıńız, dápterińiz, oqıw quralla-

rıńızdıńawırlıǵınólsheń.

55

4­shınıǵıw

1.Oqıwshı tárezideólshengendemassası32kg shıqtı.OnıńawırlıǵınesheNǵateń?(Juwabı: 314N).

2. Dinamometrge júk ildirilgende onıń kórsetiwi 24,5 N ǵa teńboldı.Oǵanqandaymassalıjúkildirilgen?(Juwabı: 2,5kg).

3. Diyqan iyninde 50 kg geshir salınǵan qaptı kóterip tur.Diyqannıń massası 70 kg. Diyqan jerge qanday kúsh penen basadı?(Juwabı: 1176 N).

4. Bir deneniń massası ekinshisinen eki ese úlken. Olarǵa tásiretetuǵınawırlıqkúshlerinsalıstırıń.

5.480mNkúshtiNlardaańlatıń.

22-TEMA

LABORATORIYA JUMÍSÍ. DINAMOMETR JÁRDEMINDE KÚSHLERDI ÓLSHEW

Kerekli ásbaplar. Dinamometr, hár túrli massadaǵı deneler, rezina,ushındailmegibartegistaxtasha,stol.

Jumıstı orınlaw.1. Awırlıq kúshin ólshew. Dinamometrdi alıp shkalasın úyreniń.

Dinamometrdiń ólshew shegarasın hám anıqlıq dárejesin jazıp alıń.Dinamometrdi shtativke bekitip, onıń ilmegine hár túrli massalıdenelerdi ildiriń (24-súwretke qarań). Hár saparı dinamometrkórsetiwlerinjazıpalıń.2. Súykeliw kúshin ólshew. 1­tájiriybe. Stol ústine ushında ilmegi

bar tegis taqtayshanı qoyıń. Dinamometr ilmegin taqtaysha ilmeginenótkeriń(25-súwret).

25-súwret.

56

Dinamometr ushınan uslap, ásten tartıń. Dene ornınanqozǵalǵannan baslap, ilajı barınsha deneni júdá áste teń ólshewliqozǵalısqakeltiriń.Usıhalattaǵıdinamometrkórsetiwinjazıpalıń.

Túsindirme:Dene teń ólshewli qozǵalısqa keltirilgeninde tartıwshı kúsh F, súykeliw kúshi Fsúyk. ge teń boladı. F = Fsúyk.

2­tájiriybe. Taxtasha ústine 1 kg lı tastı qoyıń. Tájiriybenitákirarlań. Dinamometr kórsetkishinen paydalanıp, súykeliw kúshinanıqlań.Taxtashaústineqoyılǵan júklerdińshamasınózgertip,súykeliwkúshlerinanıqlań.

3.*S e r p i m l i l i k k ú s h i n ó l s h e w.1­tájiriybe.Dinamometrdińtiykarǵı bólegi prujina bolǵanlıqtan oǵan júk ildirilgende, júktińawırlıǵıprujinanıńserpimlilikkúshineteńboladı.

26-súwret.

2­tájiriybe. Rezinanıń serpimlilikkúshin ólshew ushın taxtasha hámdinamometr aralıǵına lo=15–20sm uzınlıqtaǵı rezina jalǵanadı.Dinamometrdiń ushınan uslap, júkteń ólshewli qozǵalatuǵın halatta

tartıladı (26-súwret). Bunda rezina sozıladı hám onda payda bolǵanserpimlilikkúshidinamometrkórsetiwinenjazıpalınadı.

3­tájiriybe. Dinamometr vertikal halda shtativke bekkemlenedi.Onıń ilmegine 10–15 sm uzınlıqtaǵı rezina baylanadı. Rezina aqırıqısıp, jip penen baylanadı hám jiptiń ushı halqa etip qaldırıladı. Jipkemassasıbelgilibolǵan taslar ildiriledi.Dinamometrkórsetiwinen rezinasozılıwısebeplipaydabolǵanserpimlilikkúshianıqlanadı.

Súykeliw kúshin ólshew kestesi

Júksizdinamometrkórsetiwi(N)

Taxtayshaǵaqoyılǵanjúkmassası(kg)

Júkildirilgenhalattadinamometrkórsetiwi(N)

Serpimlilik kúshin ólshew kestesi

Júkildirilgendedina-mometrkórsetiwi(N)

Júkqozǵalǵandadina-mometrkórsetiwi(N)

Rezinaqoyılǵandadina-mometrkórsetiwi(N)

57

1. Ne sebepli taxtasha ústine júk qoyılǵanda súykeliw kúshi artadı?

2. 3-tájiriybede rezina eki búklep baylansa, dinamometr kórsetiwleri qalay ózgeredi?

3. Awırlıq kúshin tárezi járdeminde ólshese bola ma?

23-TEMA

BASÍM HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI

Shegeni alıp juqa taxtaǵa ushın qaratıp, ústinen balǵa menenurılsa, shege taqtaǵa jeńil kiredi. Eger taqtaǵa shegeni qalpaǵı jaǵımenen qoyıp balǵa menen urılsa, onda shege taqtaǵa kirmeydi. Háreki jaǵdaydada balǵanıń soqqı kúshi birdey bolsa da, nátiyje hár túrlibolıwınıń sebebi nede? Bunıń sebebi shegeniń taxtaǵa kiriwi kúshtińshamasınantısqarı,qoyılǵanmaydanınadabaylanıslıboladıeken.

Maydannıń bir birligine tik ráwishte qoyılǵan kúshke tuwrı keletuǵın fizikalıq shama basım dep ataladı.

Basi’m= BasımkúshiKúshqoyılǵanmaydan

. p = FS,

p – basım, F – basım kúshi, S – kúsh qoyılǵan maydan.

Basım p[ ]= 1 N1 m2 =1 Paskalmenenólshenedi.Qısqasha1 Pa.Bul

birlik fransuz alımi B. Paskal (1623–1662-j.) húrmetineqoyılǵan.

Basım tábiyattahám texnikadaúlkenáhmiyetke iye.Pıshaqlarhámqayshılar jaqsı kesiwi ushın basımdı arttırıw maqsetinde júzi qayrapkishireytiledi.Iynelerdiń ushların da, knopkada da basımdı arttırıw ushın

maydanıkishireytiledi(27-súwret).Kerisinshe, basımdı kemeytiw ushın maydan úlkeytiledi. Awır júk

kóteretuǵın mashinalardıń ballonları, jeńil mashinalarǵa salıstırǵandaenlirek boladı. Qalıń qarda júrgende batıp ketpew ushın ayaqqa lıjabaylanadı.Kópqabatlıimaratlardıńtırnaǵıdakeńetipqurıladı.

58

27-súwret.Másele sheshiw úlgileri:1. Balanıń awırlıǵınıń basım kúshi 500 N. Ayaq kiyimleriniń

astınǵımaydanı300sm2.Balanıńedengetúsiretuǵınbasımınegeteń?B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:

F=500NS=300sm2

p=?

p FS

= S=300sm2dim2qaaylandırıpalamız.

S=300sm2=300· 1100 m·

1100 m=

3100 m

2.

p= 500N

m3100

2=500· 1003

Nm2

=16666,(6)Pa.

Juwabı: p=16666,(6)Pa.

2. Ólshemleri 20, 10 hám 5 sm bolǵan gerbishtiń awırlıǵı 10 Nǵa teń. Gerbishtiń hár túrli halatları ushın tayanıshqa túsiretuǵınbasımlarınesaplań.B e r i l g e n: F o r mu l a s ı:

1

5

20

23

10

F=10Nl1=20sml2=10sml3=5sm

p=?

p FS

=

S h e s h i l i w i:1-halattagerbishtińtaya-nıshmaydanıS1

= l1 · l2 geteng.S1=20sm×

×10sm=20 · 1100 m · 10×

× 1100 m=

2100

m2

p pFS11

1 2

102100

= = =; N

m

= =10002 2

Nm

500Pa.

Juwabı: p1=500Pa.

2-halattagerbishtińtaya-nıshmaydanıS2 = l1 · l3.S2=20sm · 5sm=

=20 · 1100 m · 5 · 1100 m=

=1100 m

2; pFS22

= ;

p2 21100

= =10N

m1000 2

Nm=

=1000Pa.

Juwabı: p2=1000Pa.

3-halattagerbishtińtaya-nıshmaydanıS3

= l2 · l3,S3=10sm · 5sm=

= 10 · 1100 m · 5 · 1100 m=

=5

1000 m2. p3

3= FS;

p3 2

2

51000

10 10005

2000

= =

= =⋅

10N

N

m

mPa.

Juwabı: p3=2000Pa.

59

Ámeliy tapsırma

Massańızdı hám ayaq kiyimińizdiń astıńǵı maydanın bileotırıp tik turǵan halda qansha basım túsiretuǵınıńızdı anıqlań.

Massanı mektep medicina yaki dene tárbiyası bólmesinde ólshewmúmkin. Maydandı tabıw ushın ayaq kiyimıńızdı shaqmaq dápterbetine qoyıp, shetki betlerin sızıp shıǵıń. Pútin shaqmaqlar sanınsanań.Oǵanpútinbolmaǵan shaqmaqlar sanınıńyarımınqosıń.Kelipshıqqansandı0,25sm2qakóbeytiń.

1. Kúndelikli turmısta basımǵa baylanıslı baqlaǵan tájiriybelerińizdi aytıp beriń.

2. Ne sebepten jeńil avtomobil shúdigarda batıp qaladı, al awır traktor irkinishsiz júredi?

3. Pishiw-tigiw jumıslarında qollanılatuǵın oymaqtıń wazıypasın bilesiz be?

4. Adam jerge qaysı waqıtta kóbirek basım túsiredi: toqtap turǵanda ma yaki juwırǵanda ma?

5­shınıǵıw

1. Deneniń awırlıq kúshi hám tayanıshqa túsiretuǵın basım belgilibolsa,maydandıqalayesaplawmúmkin?

2.0,02Nsm2 neshePaskalǵateń?

3*. Úydiń áywanı 8 sútinge qurılǵan. Hár bir sútinniń kesemaydanı 400 sm2. Áywan tóbesine jabılǵan materiallar massası 1500kg bolsa, olar hár bir sútinge shama menen qanday basım túsiredi?(Juwabı:45937,5Pa).

4. Maydanı 0,1 sm2 bolǵan shegege 20 N kúsh penen tásir etilse,basımıqanshaǵateńboladı?

5.5Paneshe Nsm2

qateń?

6.ParijdegiEyfelminarasınıń awırlıǵı 5000kNbolıp, irge tası 450m2qateń.OnıńJergeberetuǵınbasımınesaplań.

60

24-TEMA

PASKAL NÍZAMÍ HÁM ONÍŃ QOLLANÍLÍWÍ

28-súwret.

Tómendegi tájiriybeni ótkerip kóriń.Paydalanıwda bir ret qollanılatuǵın shpric hámbalalar úpleytuǵın shardı alıń. Shpric iynesin

sharǵa bir neshe ret shanshıp alıń. Shardıń ishine suwquyıp, awzın iynesi alınǵan shpircke kiygiziń. Shpircporshenin áste-aqırın basıń. Bunda shardıń ishindegibasım artadı. Shardıń tesikleriniń bárinen suw atılıpshıǵabaslaydı.(28-súwret).Demek porshen arqalı berilgen basım suyıqlıq yaki

gazda tek porshen baǵıtında ǵana emes, al hámmetárepke beriledi eken.Bul nızamlılıqtı 1653-jılı francuzalımı Blez Paskal úyrengen. Nızam tómendegishetáriyplenedi:

Suyıqlıq hám gaz ózine berilgen sırtqı basımdı barlıq tárepke ózgerissiz jetkerip beredi.

Suyıqlıq yaki gaz ózine berilgen sırtqı basımdı onı quraytuǵınbóleksheleri arqalı jetkerip beredi. Bóleksheler basımdı jetkerip beriwushın olar qozǵalısta bolıwı kerek. Durusında da, kóplegen qubılıslar(hawada iyistiń tarqalıwı, suwdasıyanıńeriwi) suyıqlıqhámgazbólek-sheleriniń qozǵalısta ekenligin tastıyıqlaydı. Bólekshelerdiń qozǵalısısebepli ıdıs diywallarına urılıp ishki basımdı payda etedi. Ishki basımushınPaskalnızamıtómendegishetáriplenedi:

Awırlıq kúshin esapqa almaǵanda, suyıqlıq yaki gaz bólek-sheleriniń ıdıs diywallarına túsiretuǵın basımı barlıq baǵıtlarda birdey boladı.

Paskal nızamınan texnikada keń qollanıladı. Barlıq avtomobillerde,poezdlarda qollanılatuǵın tormozlaw sisteması, jer qazatuǵın, júktiyeytuǵın traktorlarda gidravlikalıq press dep atalatuǵın qurılmamineusınızamtiykarındaisleydi.

Gidravlikalıq press. Gidravlikalıq press óz ara suyıqlıq ótkeriwshitútik penen tutastırılǵan porshenli eki cilindrden ibarat (29-súwret).Cilindrlerdi qanday da bir suyıqlıq penen toltıramız. Porshenlerdińmaydanlarıhártúrli(S1hámS2).

61

Eger kishi maydanǵa iye porshenge F1 kúshpenen tásir etetuǵın bolsa, onnan suyıqlıqqa

p FS1

1

1= basım beriledi. Paskal nızamı boyınsha

bul basım ózgerissiz halda hár tárepke jetkeripberiledi. Sonıń ishinde S2 maydanǵa iyeporshengede.

29-súwret.

F1

S1

F2

S2

Porshende p22

2= FS basım payda boladı.

p1= p2den.FS

FS

1

1

2

2= .Bunnan

F FSS2

2

11= .

Demek,SS2

1 qatnas qansha úlken bolsa, onda F2 de F1 den sonsha

úlkenboladı.

Másele sheshiw úlgisi

Gidravlikalıq press kishi porsheniniń maydanı 5 sm2, úlkenporsheniniń maydanı 50 sm2 bolsa, bunday press kúshten neshe eseutısberedi?

B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:S1=5sm

2

S2=50sm2

FS

FS

1

1

2

2= , bunnan

FF

SS

2

1

2

1=

F220 sm

smF1 255

= =10ese.

Tabıwkerek:FF2

1=? Juwabı: 10ese.

Ámeliy tapsırmaPaskal nızamın cellofan qaltaǵa suw quyıp tájiriybede

tekseripkóriń.

1. Paskal nızamı qollanılatuǵın jáne qanday qurılmalardı bilesiz?2. Ishki basım bar ekenligin qanday tájiriybede kóriw múmkin?3. Gidravlikalıq press neniń esabınan kúshten utıs beredi?4. Gidravlıkalıq press kúshten utıs berse, neden uttırıwı múmkın?

Bul haqqında oylap kórıń.5. Gıdravlıkalıq presste suyıqlıq ornına hawa qollanıwǵa bola ma?

62

25-TEMA

TÍNÍSH HALÍNDAǴÍ GAZ HÁM SUYÍQLÍQTAǴÍ BASÍM

Aldınǵı temada suyıqlıq hám gazlarda ishki basım bar bolatuǵınıaytılǵan edi. Bul basım tınısh halındaǵı basım dep te ataladı. Suyıqlıqyaki gazdı quraytuǵın bóleksheler óz awırlıqlarına iye boladı. Solsebepli hár bir qatlam óz awırlıǵı menen tómenindegi qatlamdıbasadı. Olar jıynalıp ıdıs túbine beriledi. Bul basımdı sonday-aq,gidrostatikalıq basımdepteataydı.Onıesaplapkóremiz.

30-súwret.

h

S

Δh

Suyıqlıq ishinde qalıńlıǵı ∆h bolǵan qatlamdı alayıq(30-súwret). Bul qatlam óz awırlıǵı menen tómengiqatlamǵa basım túsiredi. Ídıs maydanı S pútkil biyiklikboyınsha turaqlı bolsın. Onda qatlamnıń bergen basımı

∆ ∆p FS

= boladı. ∆F – ∆h qatlam awırlıǵı. F= mg= ·

V · g= · S · h · g dan ∆∆p S h gS

=⋅ ⋅ ⋅ρ

=   g · h boladı. Idıstúbine túsetuǵın basım qatlamlar bergen basımlardıńjıyındısınateń.

p = ρgh.

Ol boyınsha suyıqlıqtıń ıdıs túbine beretuǵın basımı maydanǵabaylanıslı bolmastan, al tek suyıqlıq biyikligine ǵana baylanıslı boladıeken. Bunıń dálilin tómendegi tájiriybede kóriw múmkin. 31-súwrettekórinisi hám ıdıs túbinińmaydanı hár qıylı bolǵan shiyshe tútikshelerkeltirilgen. 1 tútikshege belgili bir biyiklikke shekem suw quyılsa,qalǵan tútikshelerdegi suw qáddi de usı tútikshedegi suw qáddimenenbirdeybolatuǵını baqlanadı.Túpleri tutastırılǵan ıdıslar sisteması tutas ıdıslar dep ataladı.Tutas ıdıslarǵa chaynik, vodoprovod sistemasın mısal sıpatında

keltiriwmúmkin.(32-súwret).Tómendegitájiriybeniótkeremiz.

31-súwret. 32-súwret. 33-súwret.

63

Eki shiyshe tútikshe alıp, olardı rezina shlang járdemindetutastırayıq (33-súwret). Rezina shlang ortasın qısqısh penen qattıqısıp, bir tárepine suwquyayıq. Sońınan qısqıshtı alıp qoysaq, suwbirtárepten ekinshi tárepke aǵıp, eki tárep te birdey qáddide qalǵanlıǵınkóremiz. Tútikshelerdıń birewin óz halında qaldırıp, ekinshi tárepinpáskeyakijoqarıǵajılıstırsaq‚suyıqlıqlarqáddibirdeyliginsheqaladıBunnan tutas ıdıslar nızamı kelip shıǵadı.Hár qanday kórinistegi

tutas ıdıslardıń buwınlarındaǵı birdey suyıqlıq baǵanalarınıń biyiklik­leri birdey boladı.Eger tutas ıdıslarǵa hár túrli suyıqlıqlar quyılsa ne boladı? Mısalı,

tútikshelerdiń birewine may, ekinshisine suw quyılsa, onda suyıqlıqlarqáddi hár túrli boladı. Bunda suyıqlıqlardıń biyiklikleriniń qatnası,suyıqlıqlardıńtıǵızlıqlarınaqatnasımenentómendegideyqatnastaboladı:

hh

1

2

2

1= ρρρρ

.

Solay etip, tıǵızlıǵı úlken bolǵan suyıqlıq baǵanasınıń biyikligitıǵızlıǵı kishi bolǵan suyıqlıq baǵanasınıń biyikliginen kishi boladı.Demek, may quyılǵan tútikshede suyıqlıq baǵanası suw quyılǵantárepkeqaraǵandaúlkenboladı.

Ózińiz orınlap kóriń.Salqın ishimlikten bosaǵan ıdıstı (baklashka) alıp, hár

túrli biyikliklerde biz yaki jińishke shege járdeminde sańlaqlarashıń. Sańlaqlardı shırpı shóbi menen bekitip suw toltırıń. Shırpıshóplerin izbe-izalıp, suwdıńatlıǵıp shıǵıwuzaqlıǵınanıqlań.Sebebintúsindiriń.

1. Gidrostatikalıq basım nelerge baylanıslı?2. Tutas ıdıslarǵa mısallar keltiriń.3. Ne sebepten tutas ıdıslarǵa quyılǵan hár túrli suyıqlıqlardıń

biyikligi hár túrli boladı?

6­shınıǵıw1.Gidravlikalıqprestińkishiporshenine10Nkúshtásirettirilgende,

úlken porshennen 180 N kúsh alındı. Eger úlken porshen maydanı 90sm2bolsa,kishiporshenmaydanınegeteń?(Juwabı:5sm2).2. 33-súwrette shiyshe tútikshelerdiń bir tárepine suw, ekinshi

tárepine ósimlikmayı quyıladı. Suwdıń biyikligi 30 sm bolsa,maydıńbiyikligiqanshaboladı?(Juwabı: ≈33,3sm).

64

3*. Eni 50 sm, uzınlıǵı 40 sm hám biyikligi 50 sm bolǵanakvariumdaǵı suwdıń ıdıs túbine túsiretuǵın basımın esaplań (Juwabı: 4900Pa).4.Nesebeptenfutboltobınawızbenenúplepisiriwmúmkinemes?5. Kishi maydanlı menzurkadaǵı suw keń maydanlı bankaǵa

quyıldı.Suwdıńıdıstúbinebergenbasımıqalayózgeredi?

26-TEMA

ATMOSFERA BASÍMÍ. TORRICHELLI TÁJIRIYBESISiz suyıqlıqtıń ıdıs túbine basım túsiretuǵının bilip aldıńız. Gazlar

da tap usınday basım túsire me? Olar basım túsiriwi ushın massaǵa,yaǵnıy awırlıqqa iye bolıwı kerek. Bunı tekseriw ushın tómendegishetájiriybeótkeremiz.Jaqsılap jel berilgen toptı alıp elektron tárezige qoyıp, massasın

ólshep alamız. Sońınan toptı alıp, ishindegi hawanı tolıq shıǵarıpjiberemiz.Tárezige toptıqoyamız.Bunda tárezinińkórsetiwiazayǵanınkóremiz.(34-súwret).

34-súwret.

Demek,hawadabelgilibirawırlıqqaiyeeken.Jerdihawaqatlamıorapturǵanlıǵıbelgili.Olatmosferadepataladı.

Demek, hawa óz awırlıǵı menen Jer betine basım túsiriwi kerek. Bulbasım atmosfera basımı dep ataladı. Atmosfera basımın anıqlaw ushınp =gh formulasınan paydalanıwǵa bolmaydı. Sebebi, atmosfera quramıhár túrli gazlar aralaspasınan ibarat bolıp, anıq biyiklikke iye emes.Hawa quramında 78% azot, 21% kislorod hám basqa gazlar bar. Jerbetine jaqın orında 0oC temperaturada ólshengen hawa tıǵızlıǵı 1,29kgm3qa teń ekenligi anıqlanǵan. Hawa qatlamlarınıń tıǵızlıǵı biyiklik

artıwımenen tezkemeyipbaradı.Mısalı, Jerbetinen5,4kmbiyikliktehawanıń tıǵızlıǵı onıń Jer betindegi tıǵızlıǵınan 2 ese kishi, 11 kmbiyiklikte 4 ese kishi boladı. Joqarılaǵan sayın hawa siyreklesip barıp,

65

áste-aqırın hawasız keńislikke ótedi. Atmosferanıń anıq shegarasıjoq. Hawanı quraytuǵın bóleksheler awırlıqqa iye bolsa, ne sebeptenolardıń barlıǵı Jerdiń sırtına túsip ketpeydi? Sebebi sonnan ibarat,olar toqtawsız qozǵalısta boladı.Ondane sebepten raketa sıyaqlı ashıqkosmosqa ushıp ketpeydi? Gáp sonda, hawa bóleksheleriniń tezligiJerdiń tartıw kúshin jeńiwge jetkilikli emes. Bunıń ushın olardıń

tezligi11,2kms tankembolmawıkerek.

Atmosfera basımınıń bar ekenligine tómendegi tájiriybelerdi ótkeripisenimpaydaetiwmúmkin.

36-súwret.

35-súwret.

p

21

p

p

Qollanılǵan medicina shpricin alıp,porshenin eń tómengi halına keltirip‚iyneniń ushın suwǵa túsiremiz. Porshen

joqarıǵakóterilse,suwdaporshenizinenkóteriledi(35-súwret). Suw ne sebepten kóteriledi? Kózgedári tamızıwda qollanılatuǵın tamızǵıshtıń(pipetkanıń) ushın suwǵa túsirip, aqırındaǵırezinası bir ret qısıp alınsa, pipetka ishine suwkiredi. Pipetka suwdan alınǵanda ondaǵı suwtógilmesten turadı. Nege suwdıń awırlıǵı bolsa dasuwtógi1meydi?Bulardıń sebebi, atmosfera basımınıń tásiri

bolıp tabıladı. Shpricte porshen kóterilgende, suwkóterilmese, porshen hám suw aralıǵında boslıqpayda bolar edi. Boslıq suwǵa hesh qanday tásirkórsetpeydi. Tómendegi ıdıstaǵı suwǵa atmosferabasımı tásir kórsetip,‚ suwdı porshenniń izinenkóteriliwge májbúr etedi. Pipetkadaǵı suw daatmosferabasımısebeplitógilmeydi.Atmosfera basımın birinshi márte Italiya alımı

E. Torrichelli (1608–1647-j.) ólshegen. Bunıńushın uzınlıǵı 1 m bolǵan bir ushı jabıq shiyshetútikshe alınıp, ol sınappenen toltırıladı. Sońınanashıq ushı qol menen bekitilip turıp, tóńkerilgen halda sınaplı ıdısqatúsiriledi (36-súwret). Barmaq alınǵanda shiyshe tútikshedegi sınaptıńbir bólegi tógiledi. Tútiksheniń joqarǵı bóleginde hawasız boslıq qalıp,tógilmesten qalǵan bóleginiń biyikligi shama menen 760 mm boladı(tómengi ıdıstaǵı sınap qáddinen baslap ólshengende). Bunda da

66

tútikshedegi sınaptıń tógilmegenligine sebep, sınapbaǵanasınıń ıdıstaǵısınapqa túsirgen basımınıń atmosfera basımı menen teńleskenligibolıp tabıladı. Demek, atmosfera basımın tútikshedegi sınap baǵanasıtúsirgen basım menen ólshew múmkin eken. Házirgi kúnde 0°C daturǵan biyikligi 760 mm bolǵan sınap baǵanasınıń basımı normal atmosfera basımı sıpatında qabıl etilgen. Onıń mánisi 1 atm =101325 Pa ǵa teń. Radio yaki televideniede hawa rayı maǵlıwmatlarıberilgende,atmosferabasımımm.sın.baǵ. larındakórsetipaytıladı.1Pa=0,0075mm.sın.baǵ.yamasa1mm.sın.baǵ.=133,3Pa.Torrichelli óz tájiriybesinde tútikshedegi sınap baǵanasınıń hawa

rayınıńózgeriwimenenózgeretuǵınlıǵınaitibarbergen.Bunnantısqarı,atmosfera basımı biyikliktiń artıwı menen de kemeyip baradı. Onshaúlken bolmaǵan biyikliklerde hár 12m kóterilgende, basım 1mm.sın.baǵ.nakemeyetuǵınlıǵıanıqlanǵan.Atmosfera basımın ólsheytuǵın ásbapqa barometr delinedi.

Torrichelli tájiriybesi sınaptıń ornına basqa suyıqlıq penen ótkerilse neboladı? Basqa suyıqlıqlardıń tıǵızlıǵı sınaptıń tıǵızlıǵınan ádewir kishibolǵanlıqtan suyıqlıq baǵanasınıń biyikligi úlken boladı.Usınday suwlıbarometrdesuyıqlıqbaǵanasınıńbiyikligi10mdenkópboladı.

37-súwret. 38-súwret.

Atmosfera basımına salıstırǵanda úlkenirek yaki kishirek basımlardıólshewde manometrden paydalanıladı. Manometrler suyıqlıqlı hámmetallıboladı.Suyıqlıqta isleytuǵın ápiwayı manometr U kórinisindegi tútiksheden

ibarat bolıp, onıń yarımına shekem suyıqlıq quyıladı (37-súwret).Tútiksheniń bir ushı ashıq, al ekinshi ushı basımı ólshenetuǵın ıdısqarezina shlang arqalı jalǵanadı. Shlang ushına cilindr kórinisindegiıdıs kiygizilip juqa rezina plyonka qaplanıwı da múmkin. Plyonkaǵabasılatuǵınbolsa,tútikshelerdegisuyıqlıqbaǵanalarıayırmasıpaydaboladı.

67

Metall manometrdiń tiykarǵı elementi (1) doǵa tárizli truba bolıp,bir ushı bekitilgen (38-súwret). Ekinshi ushı (4) kran arqalı basımıólshenetuǵın ıdısqa jalǵanǵan. Kran ashılǵanda truba ishindegi basımartıp iyiledi. Iyiliw rıchag(5)hámtislidegershikler (3)arqalı strelkaǵa(2)beriledi.

Ámeliy tapsırmaStakanǵa yarım etip suw quyıń. Awzın qaǵaz benen jawıp,

qol menen qaǵazdı uslap, stakandı tóńkeriń. Qolıńızdı qaǵaz-danalsańızstakandaǵısuwtógilmeydi.Sebebintúsindiriń.

1. Atmosfera basımı bar ekenligin jáne qanday tájiriybeler tastıyıq-laydı?

2. Ne sebepten atmosfera basımı ózgerip turadı?3. Atmosfera basımı Jerden joqarıǵa kóterilgen sayın qalay ózgerip

baradı?

27-TEMA

ARXIMED NÍZAMÍ HÁM ONÍŃ QOLLANÍLÍWÍ

Suwǵa shege yaki kishkene tas taslansa, shógip ketedi. Lekin úlkenaǵash, baǵana, qayıq hám úlken kemeler suwda júzip júredi. Buǵansebepne?Tómendegitájiriybeniótkeripkóreyik.Dinamometrge suwda shógetuǵınqandaydabirdeneni ildirip,onıń

awırlıǵın ólsheyik. Sońınan onı suwdıń ishine túsireyik (39-súwret).Bunda dinamometr kórsetiwiniń kemeygenligin kóremiz. Eger denenińtıǵızlıǵı suw tıǵızlıǵınan úlken bolǵan basqa suyıqlıqqa batırılsa,dinamometrkórsetiwijánedekemeyedi.Ótkerilgen tájiriybeden suyıqlıqqa batırılǵan denege onı joqarıǵa

kóteriwshi kúsh tásir etetuǵının bilip alamız. Demek, deneniń júziwiyaki shógip ketiwi usı kóteriwshi kúshtiń dene awırlıǵınan úlkenyaki kishi bolıwına baylanıslı eken. Solay etip, bul kúshtiń shamasıqalay anıqlanadı? Bunıń ushın kelesi tájiriybeni ótkeremiz. Tıǵızlıǵısuwdan úlken bolǵan kub kórinisindegi deneni dinamometrge ildirip,hawadaǵı awırlıǵı anıqlanadı? Ídıstıń shúmegine shekem suw toltırıladı(40-súwret). Sońınan dinamometrge ildirilgen júk suwlı ıdısqatúsiriledi. Bunda suw tasıp, tárezi ústine qoyılǵan menzurkaǵa aǵıptúsedi. Bunnan aldın menzurka tárezi ústine qoyılǵanda, tárezinińkórsetiwi belgilep alınadı. Menzurkanıń suw menen birgelikte

68

massasınan oǵan túsken suwdıń massası anıqlanadı. Menzurkadantasıp shıqqan suw kólemi de anıqlanadı. Bunda deneniń ólshemlerisızǵısh penen anıqlanıp, kólemi esaplansa, onda tasıp shıqqan suwdıńkólemine teń ekenligi kelip shıǵadı. Sol suwdıń awırlıǵı esaplansa, tapsuwǵa batırılǵan deneniń hawadaǵı awırlıǵı Ph penen suwdaǵı awırlıǵıPsarasındaǵıayırmaF=Ph – Psǵateńekenligikórinedi.

3,6N2,6N3 N

15 N11 N

39-súwret. 40-súwret.

Demek, joqarıǵa kóteriwshi kúsh dene qısıp shıǵarǵan suyıqlıqtıńawırlıǵınateńboladıeken.Bul nızamlılıqtı birinshi bolıp tájiriybe tiykarında áyyemgi

grek alımı, fizik hám matematik Arximed (eramızǵa shekemgi287–212-jıllar) anıqlaǵan. Sonıń ushın joqarıǵa kóteriwshi kúshkeArximed kúshidelinedi.Nızamnıńtáriypitómendegishe:

Suyıqlıq yaki gazge tolıq batırılǵan dene óziniń kólemine teń bolǵan suyıqlıq yaki gazdı qısıp shıǵaradı. Denege tómennen joqarıǵa baǵıtlanǵan hám qısıp shıǵarılǵan suyıqlıq yaki gaz awırlıǵına teń kúsh tásir etedi. Bul boyınsha Arximed kúshitómendegigeteńboladı:

FA = ρs · Vdene · g

s – suyıqlıq yaki gaz tıǵızlıǵı; Vdene – kólemi, g = 9,81Nkg .

Arximed kúshiniń payda bolıw sebebin gidrostatikalıq basım arqalıtúsindiriwmúmkin.

69

Ápiwayılıq ushın suyıqlıqqa batırılǵan deneni kub kórinisinde depqarayıq (41-súwret). Deneniń astınǵı hám ústingi bólekleri hár túrlitereńlikte bolǵanlıqtan, olarǵa tásir etetuǵın gidrostatikalıq basımlarda hár túrli boladı. Sızılmadan h2   h1 ekenligi kórinedi. Sol sebeplibasımlar ayırması joqarıǵa baǵıtlanǵan p=p2 p1=sg (h2  h1). DenemaydanıStiesapqaalsaq,FA=pS=sVdene · gkelipshıǵadı.Solayetipdenelerdińjúziwshártlerintabıwmúmkin.1. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵınan úlken bolsa, dene

suyıqlıqtabelgilidárejedebatqanhaldajúzipjúredi.FA > mg.2. Eger Arximed kúshi dene awırlıǵına teń bolsa, dene suyıqlıq

ishindeqálegenorındailinipqalǵandayhaldaqaladı.FA=mg. 3.EgerArximedkúshideneawırlıǵınankishibolsa,denesuyıqlıqqa

shógedi.FA<mg.

42-súwret.41-súwret.

h1 p1

h2

p2

Arximed kúshi gazlarda, yaǵnıy hawada da kózge taslanadı. BundaArximed kúshi formulasındaǵı s ornına hawa qoyıladı. Hawa sharları,aerostat, dirijabl dep atalatuǵın ushıwshı deneler Arximed kúshisebeplihawaǵakóteriledi (42-súwret).Bul sharlardıń ishihawadan jeńilbolǵan gazlar–vodorod yaki geliy gazları menen toltırıladı. Normalbasımda 1 m3 vodorodtıń awırlıǵı 0,9 N, geliydiki 1,8 N, al hawanıńawırlıǵı 13Nkeledi.Demek, 1m3 geliy qamalǵanhawa sharınahawatárepten 13 N kóteriwshi kúsh tásir etse, shardıń kóteriwshi kúshi 13N–1,8 N=11,2 N boladı. Házirgi kúnde hawa sharlarınıńtómengi bólegi ashıq bolıp, onıń ishindegi hawa arnawlı janar mayjárdeminde qızdırıp turıladı. Bunda qızǵan hawanıń tıǵızlıǵı suwıqhawanikine salıstırǵanda kishi bolatuǵını itibarǵa alınadı. Teńiz hámokeanlardaǵıúlkenkemelerdeArximedkúshisebeplijúzedi.Kemelerdiń korpusı polat taxtalardan, al qayıqlarda aǵash

taxtalardan jasaladı. Olar arasınan suw ótpeytuǵın etip materiallarmenen bekitiledi. Kemeniń suwǵa batatuǵın tereńligi batıw dárejesi

70

dep ataladı. Kemeniń jol qoyılatuǵın eń kóp batıw dárejesi kemekorpusında qızıl sızıq penen belgilenedi. Ol vater sızıq (gollandsha«vater»–suw) dep ataladı.Keme vater sızıǵına shekem batqanda qısıpshıǵarılǵansuwdıńawırlıǵıkemenińsuw sıyımlıǵı depataladı.

1. Kemeler qaysı suwda kóp júk kótere aladı, dárya suwında ma yaki teńiz suwında ma? Ne ushın?

2. Denelerdiń júziw shártlerin aytıp beriń.3. Qanday suwda adam batpaydı?4. Hawa sharları kóteriletuǵın biyiklik shegaralanǵan ba?5. Máyek taza suwda batadı, biraq duzlı suwda júzip júredi.

Sebebin túsindiriń hám tájiriybede tekserip kóriń.6*. Teńiz suwına tolıq batqan halda turǵan adam murnı shıǵıp

tur ǵan halda turadı. Adamnıń tıǵızlıǵı nege teń?

•Arximed haqqında ápsana. Sirakuza patshasi Giyeron ózinealtınnan taj jasattıradı. Usta jasaǵan tajdıń sap altınnanjasalǵanlıǵın tekseriwdi Arximedke buyıradı. Patsha tajdı

sındırmay onda aralaspa bar-joqlıǵın tekseriwdi uqtıradı. Bunıń ushıntaj tıǵızlıǵın sap altın tıǵızlıǵı menen salıstırıw jeterli edi. Massasıtárezide ólshenedi. Biraq, taj kólemin qalay anıqlaw múmkin? Oylay-oylay sharshaǵan Arximed monshaǵa baradı hám suwlı háwizshegetúsip, suw tasıp ketkenin kóredi hám «Evrika!» yaǵnıy «Taptım» dep,sol halında laboratoriyasına juwırıp ketken. Tapqan usulı 16-temadaǵı19-súwrettekeltirilgen.

28-TEMA

JUMÍS HÁM ENERGIYA HAQQÍNDA TÚSINIK

Azanda turıp siz mektepke ketesiz. Ata-anańız «jumıs» qa baradı.Mektepten qaytıp kelip, ata-anańızǵa úy-ruwzıger «jumıs»larındakómeklesesiz. Solay etip, «jumıs» degende neni túsinemiz ózi?Kúndelikli turmısta«jumıs islew»degendebiz«miynetetiwdi»názerdetutamız. Al, fizikada «jumıs» túsinigi «miynet» penen hámme waqıt sáykes kele bermeydi.Qanday da bir dene kúsh tásirinde belgili bir aralıqqa kóshirilse, mexanikalıq jumıs orınlandı delinedi (43-súwret).

Mexanikalıq jumıstıA háribimenen belgileymiz. Bul jaǵdayda jumıstıesaplawformulası

71

Jumıs=kúsh×jol. A = F · sboladı.

A – jumıs, F – kúsh, s – jol.

Jumıs birligi [A ] = 1N · 1 m = 1 Djoul. Qısqasha 1 Dj dep jazıla dı. BulbirlikinglisalımıDj. Djoul (1818–1889-j.)húrmetineqoyılǵan.

Eger denege tásir etetuǵın kúsh baǵıtı kóshiw menen óz ara tikbolsa, bunday kúsh jumıs atqarmaydı. Mısalı, mashinanıń ústinejúklengen júk óz awırlıǵı menen onı basadı. Al, mashina bul waqıttajúkti belgili bir aralıqqa alıp baradı. Júktiń awırlıq kúshi kóshiwge tikbaǵıtlanǵanlıǵı sebepli jumıs atqarmaydı. Bunda mashina dvigatelinińtartıwkúshikóshiwmenensáykeskelipjumısatqaradı(44-súwret).

43-súwret. 44-súwret.

Mexanikalıqjumısformulasıboyınshadenegekúshtásiretsede,kóshiwbolmasa jumıs orınlanbaydı. Kitapqa tolı papkańızdı qolıńızda kóterip,ádewirwaqıt joldasıńızdıkútipturıpqalǵanbolsańızdamexanikalıqjumısorınlamaǵanbolasız.Sebebi,s =0bolǵanlıqtan A=F · 0=0kelipshıǵadı.Joqarıda aytqanımızday «miynet»ti mexanikalıq jumıstan parıqlaw

tiyis. Oqıtıwshınıń sabaq ótiwi, shıpakerdiń nawqastı emlewi, mektepdirektorınıń jumıslarǵa basshılıq etiwi miynet etiwge kiredi. Hámmedenelerdejumısatqaraalama?

Denelerdiń jumıs atqara alıw qábiletine energiya delinedi.

45-súwret.

Onı túsiniw ushın tómendegi halattı qarapóteyik.45-súwrettegerbishtińshegegesalıstırǵandaeki halatı kórsetilgen. Birinshi halatta shegegeurılǵan gerbishtiń tásiri júda kishi bolǵanlıqtanshege taxtaǵa kirmeydi dewge boladı. Al, ekinshihalatta gerbish ádewir biyiklikten túsip shegegeurılǵanlıqtanshegenitaxtaǵakirgizipjiberedi.

Demek, gerbishtiń ekinshi halatta jumıstı orınlaw qábileti kóp.Energiya da jumıs sıyaqlı djoullarda ólshenedi.Másele sheshiw úlgisi

Arbasha gorizontal baǵdarlanǵan 50 N kúsh tásirinde 20 m jıljıdı.Orınlanǵanjumıstıesaplań.

72

B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:F=50Ns=20m

A =F · s A=50N·20m=1000J.

Tabıwkerek:A=? Juwabı: A=1000J.

Oylap koriń. Qaysıhalattamexanikalıqjumısorınlanbaqta?

Oylap koriń. Qaysıhalattamexanikalıqjumısorınlanbaqta?

46-súwret.

7­shınıǵıw1.Massası1250kgbolǵangranitplitasın20mbiyiklikkekóteriwde

orınlanǵanjumıstıesaplań(Juwabı:245kDj).2*.Denegekóshiwbaǵıtında20N‚kóshiwgetikbaǵıttajoqarıdan10

N kúsh tásir etpekte. Bunda dene 10m ge jıljıdı. Orınlanǵan jumıstıesaplań(Juwabı:200Dj).3.Massası 50 kg bolǵan bala hár qabatınıń biyikligi 2,5m bolǵan

úydiń 4-qabatına shıqtı. Bala orınlaǵan jumıstı esaplań. g ≈ 10Nkg dep

alıń(Juwabı:3750Dj).4*. Arbasha hám ondaǵı júktińmassası birgelikte 100 kg. Onı 500

N kúsh tásirinde 10m ge jıljıttı.Orınlanǵan jumıs nege teń? (Juwabı: 5000Dj).5. 2 kDj, 0,3 mDj, 350 mDj ǵa teń bolǵan jumıslardı Djoullarda

ańlatıń.

Ámeliy tapsırma

1.Úyińizden mektepke kelgenshe qansha mexanikalıq jumısorınlaǵanıńızdıesaplapkóriń.Joldıgorizontaltegisdepesaplań.

2.Záńgi yaki stolǵa shıǵıń. Bunda orınlanǵan mexanikalıqjumıstıesaplań,dápterińizgejazıń.

73

29-TEMA

ENERGIYA TÚRLERI. QUWATLÍLÍQ

Gerbishpenen shegeqaǵıwmısalındaSiz, gerbishti qansha joqarıǵakot’erip shegeni ursańız, onıń taxtaǵa sonsha tereńirek kiretuǵınınbilip aldıńız. Demek, gerbishtiń jumıs orınlay alıw qábileti, yaǵnıyenergiyasıonıńawhalınabaylanıslıboladıeken.Óz ara tásirleniwshi denelerdiń bir­birine salıstırmalı jaylasıwı sebepli iye bolǵan energiyası potencial energiya dep ataladı.BerilgenmısaldagerbishtińorınlaǵanjumısıA =Fawırlıqkúshi · h qateń.

Bunda Fawırlıq kúshi–gerbishtiń awırlıq kúshi; h–gerbishsiń shege qal-paǵına salıstırǵandaǵı biyikligi. Bul jumıs gerbishtiń energiyası esabı-nan orınlanǵanlıǵı ushın onıń potencial energiyası Ep = Fawırlıq kúshi · h yamasa

Ep=mgh.

Buralatuǵın saatlarda prujinasın qısıp, onda potencial energiyapayda etiledi. Sońınan prujina áste-aqırın jazdırılıp, saatmexanizmin, yaǵnıy strelkalardı háreketke keltirip, mexanikalıqjumıs orınlaydı. Dáryalardı bógep, plotinalar qurıladı. Bundasuwdıń qáddi kóteriledi. Sońınan bul suwlar arnawlı trubalararqalı túsirilip, suw jolına ornatılǵan párriklerdi aylandıradı.Deneler potencial energiyadan basqa kinetikalıq energiyaǵa daiye bolıwı múmkin. Kinetikalıq energiya denelerdiń tezligi sebepli bar boladı.

Ekm= u2

2 .

47-súwret.

Mısalı, tegis salmada aǵatuǵın suw oǵanornatılǵan shıǵırdı aylandıradı. Samal da párrik-lerdiaylandıradı.Dene bir waqıttıń ózinde hám potencial, hám

kinetikalıq energiyaǵa iye bolıwı múmkin. Mısalı,Jerden belgili bir biyiklikke kóterip qoyılǵan dene(I halat) tek potencial energiyaǵa ǵana iye boladı(47-súwret). Dene erkin jiberip qalınsa, túsipatırǵanda biyikligi kemeyedi, lekin tezligi artadı.Dene II halatta jerden h1 biyiklikte bolǵanlıǵı

74

ushın potencial energiyaǵa iye bolsa, tezlikke iye bolǵanlıǵı ushınkinetikalıqenergiyaǵadaiyeboladı.Tábiyatta energiyanıń kóplegen túrleri bar. Jıllılıq energiyası, elektr

energiyası, yadro energiyası, quyash energiyası hám t.b. Avtomobil,samolyot, úlken kemelerdi júrgiziwde benzin, kerosin, dizel janarmayıdep atalatuǵın neft ónimleri dvigatellerinde jaǵılıp jıllılıq energiyasıpayda etiledi. Sońınan jıllılıq energiyasımexanikalıq jumısqa aylanadı.Tap usı sıyaqlı elektr stanciyalarda suwdıń mexanikalıq energiyasıyaki janar maydıń janıwı arqalı payda etilgen jıllılıq energiyası elektrenergiyasınaaylandırıladı.Sanaatta,turmıslıqxızmetteelektrenergiyasıbasqatúrdegienergiyaǵayakijumısqaaylanadı.Insanlar hám haywanlar da iskerlik kórsetiwi ushın energiya

jumsaydı.Olar bul energiyanı iship-jegen awqatlarınan aladı.Hár kúniúlken jastaǵı adamlarǵa15000000Dj,mektep jasındaǵı balalarǵa (11–15jastaǵı)–12000000Djenergiyakerekboladı.Anıq bir túrli jumıstı orınlaw ushın hár túrli waqıt kerek bolıwı

múmkin.Mısalı,10000gerbishti300mgetasıwushınekiadamkúniboyı islewi kerek bolsa, mashinada bul jumıstı bir neshe minuttaorınlaw múmkin. Jumıstıń tez yaki ásten orınlanıwın kórsetetuǵın shama sıpatında quwatlılıq túsinigin kirgizemiz. Quwatlılıq degende qan day da bir waqıt bólegi ishinde (1 sekundta) orınlanǵan jumıs túsi niledi. QuwatlılıqtıNmenenbelgileytuǵınbolsaq,onıtabıwushın

orınlanǵanjumıstı,soljumıstıorınlawushınketkenwaqıtqabóliwkerek:

N = At

,Quwatlılıq=jumıswaqıt

N – quwatlılıq, A – jumıs, t – waqıt.

Quwatlılıqtıń birligi sıpatında vatt (W) qabıl etilgen.

1W = 1 Djs .

Bul birlik birinshi bolıp puwmashinasın oylap tapqan inglis oylaptabıwshısıDj.Uatt(Watt)húrmetineqoyılǵan.Kúndelikli turmısta avtomobil dvigatelleriniń quwatlılıǵı at kúshi

(a.k.) dep atalatuǵın birlikte de ólshenedi. Bunıń menen mashinamotorınıńquwatlılıǵıjúktartıwshıattıńkúshimenensalıstırıladı.

1a.k.=735,5W.

75

Adamquwatlılıǵı,70-80 W

«Neksiya»avtomobili75kW

TE10Lteplovozı2200kW

IL-62samolyotı30600kW

Kosmoskemesinıńraketası«Energiya»125000000kW

1. Mashina dvigateliniń quwatlılıǵın bile otırıp, onıń berilgen waqıtta qansha jumıs orınlay alatuǵının qalay esaplaw múmkin?

2. Quyash energiyasınan paydalanıp isleytuǵın qanday qurılmalardı bilesiz?

3. Kúndelikli turmıstan quwatlılıqqa baylanıslı mısallar keltiriń.

8­shınıǵıw

1. Suw astınan awırlıǵı 3000 N bolǵan tastı kóteriw ushın qandaykúshkerek?Tastıńkólemi120dm3. (Juwabı: 1800 N).2. Kemeniń suwǵa batatuǵın bóliminiń beti 2000m2. Oǵan qanday

qosımsha júk júklense, keme suw ishine jáne 1 m batadı. Teńizsuwınıńtıǵızlıǵı1,03g/sm3. (Juwabı:2060tonna).3. Deneniń hawadaǵı awırlıǵı 196 N, kerosindegi awırlıǵı 180 N.

Denenińkólemintabıń.(Juwabı:2000sm3).4. Alyuminiyden jasalǵan dene kerosinge batırılǵanda oǵan 136 N

iyteriwshi kúsh tásir etedi.Deneniń hawadaǵı awırlıǵın tabıń. (Juwabı: 459N).5*. Metall bóleginiń suwdaǵı awırlıǵı 850 N, kerosindegi awırlıǵı

950N.Denenińtıǵızlıǵıntabıń.(Juwabı:2700kg/m3).6*. Bir shar vodorod gazi menen, ekinshisi geliy gazi menen

toltırıldı. Eger olardıń gaz benen toltırılıwınan aldınǵı awırlıqları hámkólemibirdeybolsa,qaysıbirinińkóteriwkúshiúlkenboladı?Vodorodgaziniń tıǵızlıǵı 0,00009 g/sm3, geliydiki 0,00018 g/sm3 hám hawaniki0,00129g/sm3depalınsın. (Juwabı:Vodorodgazi toltırılǵanda1,08eseúlken).7. Kólemi 20m3 bolǵan shar vodorod gazi menen toltırılǵan. Shar

qandayjúktikóterealadı?(Juwabı: 24kg).

76

8*.Kesekesimbeti1m2,qalıńlıǵı0,4mbolǵanmuzbólegi suwdajúzip júr. Muzdı tolıq suwǵa batırıw ushın keminde qansha jumısatqarıwkerek?Muzdıńtıǵızlıǵı900kg/m3. (Juwabı:80Dj.).9. Jılıǵan hawa joqarıǵa kóteriledi, suwıǵanı tómenge túsedi.

Sebebintúsindiriń.10. Úyińizdegi shań sorǵısh, suwıtqısh, televizor hám soǵan uqsas

ásbaplardıń pasportına qarap, tutınıw quwatlılıǵın anıqlań.Olardıń birkúndeqollanılatuǵınwaqtınaqaraporınlaǵanjumısınesaplań.11. Bólmedegi samallatqıshtıń quwatlılıǵı 35 W. Onıń 10 minutta

orınlaǵanjumısınegeteń(Juwabı:21kDj).12. Juwırıw jarısında qatnasqan oqıwshınıń quwatlılıǵı 700 W qa

teń boldı. 100 m aralıqtı 15 sekundta basıp ótetuǵın bolsa,‚ orınlaǵanjumısınegeteńboladı?(Juwabı:10500Dj)‚.13.Ózbekistanda islep shıǵarılatuǵın «Epika»avtomobildvigateliniń

quwatlılıǵı 156 a.k. ne teń. Avtomobil bir saat qozǵalǵanda qanshajumısorınlaydı?14*. 10 km biyiklikte 360 km/saat tezlik penen ushıp atırǵan

samolyottıń potencial energiyası, onıń kinetikalıq energiyasınan nesheesekóp?(Juwabı: 20.)15.Uzınlıǵı20sm,massası30gbolǵanqálemstolústinde jatır.Ol

vertikalhalatqakeltirilse,potencialenergiyasıqalayózgeredi?16. Eger deneniń tezligi 4 ese asırılsa, onıń kinetikalıq energiyası

qalayózgeredi?17. Gidroelektrostanciya qurıw ushın dárya suwı bóget penen

tosıladı.Bógetqandaywazıypanıatqaradı?18. Suw túbinen kóterilip atırǵan torsıldaqtıń potencial energiyası

qalayózgeredi?Kinetikalıqenergiyasıshe?19.Avtomobildińdvigateli86a.k.neteń.OnıWlardaańlatıń.

77

II BAPTÍ JUWMAQLAW BOYÍNSHA QADAǴALAW SORAWLARÍ

1. Tómendegilerden qaysı biriniń birligi tiykarǵı fizikalıq shama esaplanadı?A)Tıǵızlıq. B)Kólem. C)Kúsh. D)Waqıt.

2. 2942 W qa teń bolǵan quwatlılıqtı at kúshi menen ańlatıń.A)1. B)2. C)3. D)4.

3. Gápti tolıqtırıń. «Avtomobildiń tartıw kúshin anıqlaw ushın ... kerek».A)...dvigatelquwatlılıǵınonıńtezliginebóliw...

B)...dvigatelquwatlılıǵınonıńtezliginekóbeytiw... C)...dvigatelquwatlılıǵınonıńtezligineqosıw...D)...dvigatelquwatlılıǵınanonıńtezliginalıw...

4. Suwlı menzurkaǵa dene túsirilgende bir bólegi batqan halında júzip júrdi. Bunda suw qáddi 20 sm3 bólimnen 120 sm3 bólimge kóterildi. Deneniń massası nege teń?A)120g. B)100g. C)40g. D)20g.

5. Jolawshılar mingen avtomobil 2 saat júrip, 15 minut dem aldı. Sońınan 45 minut qozǵalısta boldı. Bunda jámi 300 km joldı ótti. Ortasha tezligi shama menen qansha?A)100km/saat. B)100km/sattanartıq.

C)100km/saattankem. D)30m/s.

6. 15 kDj neshe Djoulǵa teń?A)150. B)1500. C)15000. D)150000.

7. Gidravlikalıq press kishi porshenniń maydanı 10 sm2. Úlken porshende 100 sm2. Kishi porshenge 10 N kúsh penen tásir etilse, úlken porshendegi kúsh qansha boladı?A)1N. B)10N. C)100N. D)1000N.

8. 1, 2, 3 hám 4 ıdıslarǵa suw quyılǵan. Suwdıń ıdıs túplerine túsiretu ǵın basımı qaysı juwapta nadurıs berilgen? h – suyıqlıq biyikligi, s – maydanı.

A) p1=p4. B) p2=p3. C) p1=p2. D)p1 p3.

78

9. Ídıs ishindegi suw basımın hár túrli noqatlar ushın salıstırıń.

A) p1=p2=p3=p4. B) p3p2=p4p1. C) p1p2=p4p3.D)p3p2p4p1.

10. Tábiyiy gaz toltırılǵan ballon túrli orında tur: birinshisi ıssı bólmede, ekinshisi suwıq bólmede, úshinshisi sırttaǵı qar ústinde. Olardan qaysı birindegi gaz basımı kishi boladı?A) Birinshisinde. B)Ekinshisinde.C) Úshinshisinde. D)Barlıǵındabirdey.

11. Tashkent teleminarasınıń ushında barometr kórsetkishi Jer qáddinen ólshengenine salıstırǵanda 32 mm.sın. baǵ. na teń boldı. Teleminara biyikligi qanshaǵa teń?A)384m. B)320m. C)350m. D)186m.

12. Qaysı túrdegi energiya basqa túrdegi energiyaǵa yaki jumısqa ańsat aylanadı?A) Elektrenergiyası. B)Mexanikalıqenergiya.C) Jıllılıqenergiyası. D)Jaqtılıqenergiyası.

13. «Neksiya» avtomobili dvigateliniń quwatlılıǵı 75 at kúshine teń. Onı W larda ańlatıń.A) 75000. B) 55162. C) 100154. D)65484.

14. Tómendegilerdiń qaysı birinde mexanikalıq jumıs orınlanbaydı?1. Oqıwshıúyjumısınjazbaqta. 2. Traktorjeraydamaqta.3. Aydawshıavtomobildibasqarmaqta.A) Tek1de. B)Tek2de. C)Tek3te. D)1hám3te.

15. Ásbaplardıń ólshew anıqlıǵı degende neni túsinesiz?A)Ásbapjárdemindeanıqlanatuǵıneńúlkenbirlikti.B)Ásbapólsheyalatuǵıneńkishishamanı.C)Ólshewlerdińortashamánisin.D)Ólshewjumıslarındabólsheklerdidóńgeleklewdi.

16. Kúshtiń birligin kórsetiń.A)kg. B)m. C) N. D)Dj.

17. Beruniy «Hindıstan» shıǵarmasında: «Bunday orınlardıń (dáryalar­dıń teńizge quyılatuǵın jeri) kemeler ushın qáwipli bolıwı ondaǵı suwdıń mazalı ekenliginen bolıp tabıladı, sebebi mazalı (dushshı)

79

suw, awır nárselerdi duzlı suw kótergendey kótere almaydı», – dep aytqan. Bunda qaysı nızam haqqında sóz boladı?

A) Paskalnızamı. B)Nyutonnızamı.C)Arximednızamı. D)Beruniynızamı.

18. Gápti tolıqtırıń. «Denelerdiń waqıt ótiwi menen keńislikte jaylasqan ornınıń basqa denelerge salıstırǵanda ózgeriwine... delinedi».A) ...traektoriya... B)... jol...C)....mexanikalıqqozǵalıs... D)...materiallıqnoqat...

19. Arximed kúshi formulasın kórsetiń:

A) FA=sVj · g. B) F=mg. C) F AS

= . D)F=pS.

20. Normal atmosfera basımı hawanıń temperaturası qansha bolǵan halat ushın belgilenedi?A) 20° C. B) 10° C. C) 0° C. D)36° C.

21. Asakada shıǵarılǵan «Matiz» markalı avtomobili dvigateliniń quwatlılıǵı 38246 W qa teń. Onı «at kúshi»nde ańlatıń.A) 75. B) 52. C) ≈ 38. D)80.

22. Massası 4 kg hám maydanı 8m2 bolǵan gilem edenge qansha basım túsiredi (Pa)?A) 50. B) 5. C) 2. D) 0,5.

23. Bólmege ornatılǵan samallatqısh quwatlılıǵı 36 W. Onıń 40 s dawamında atqarǵan jumısı nege teń (Dj)?A)1440. B) 720. C) 360. D)180.

24. Neksiya» avtomobili ornınan qozǵalıp, 15 s da 225 m jol basıp ótti. Onıń ortasha tezligin tabıń (m/s).A) 30. B) 15. C) 25. D)10.

25. Kemeniń «Suw sıyımlılıǵı» degende neni túsinesiz?A) Kemenińjolqoyılǵaneńkópbatıwshegarası.B)Kemegejúklewmúmkinbolǵanjúkmuǵdarı.C)Keme vater sızıǵına shekem batqanda qısıp shıǵaratuǵın suwawırlıǵı.

D)Kemesuwǵatolıqbatqandaqısıpshıǵarılatuǵınsuwkólemi.26. Ballondaǵı tábiyiy gazdiń basımı ózgermewi ushın ne islew kerek?

A) Suwıqbólmegeqoyıwkerek. B)Sayadaqaldırıwkerek.C)Quyashqaqoyıwkerek. D)Qálegenhalattabasımózgeredi.

27. 2 m tereńlikte suwdıń basımı nege teń?A)20kPa. B)200kPa. C)10kPa. D)100kPa.

80

28. Atmosfera basımınıń bar ekenliginiń sebebi nede?A)Molekulalardıńqozǵalıwshańlıǵı. B)Olardıńózaratásirleniwi.

C)Hawanıńawırlıqkúshi. D)OnıńJerbetinesúykelisi.

29. Normal atmosfera basımında porshenli nasos járdeminde suwdı qanday biyiklikke shekem kóteriw múmkin?A)101,3m. B)10,13m. C)101,3sm. D)10,13sm.

30. Tutas ıdıslarǵa tiyisli formulanı kórsetiń.

A) p=ρgh. B) F=ρsgVj. C)hh1

2

2

1=

ρρ. D)A= mgh.

JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET

BundaSiz II bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaǵımenentanısasız.

Kúsh Denelerdiń óz ara tásirinde tezliklerin yaki kórinisinózgertetuǵınsebep.KúshbirligiNyuton(N)

Mexanikalıqqozǵalıs

Denelerdiń keńislikte jaylasqan ornınıń waqıt ótiwi menenbasqa denelerge salıstırǵanda ózgeriwi. Mexanikalıq qozǵalıstúrleri: ilgerilemeli, aylanbalı, terbelmeli. Íqtıyarlı teń waqıtlarishinde tuwrı sızıq boylap birdey aralıqqa kóshiwine tuwrısızıqlı teń ólshewli qozǵalıs delinedi. Hár túrli aralıqqakóshetuǵınbolsa,teńólshewsizqozǵalısdelinedi.

Tezlik Waqıtbirligi ishindebasıpótilgen jol: υ = st, s–basıpótilgen

jol, t–waqıt.Tezlikbirligimetrsekund

ms

.

Traektoriya Denenińháreketdawamındakeńislikteqaldırǵanizi.

Materiallıqnoqat

Kórinisihámólshemleriesapqaalınbaytuǵınfizikalıqdene.

Dinamometr Kúshti ólshew ásbabı. Islew principi boyınsha mexanikalıq,gidravlikalıq,elektrliktúrlergebólinedi.

Sanaqdenesi Qarastırılıp atırǵan qozǵalıs ushın qozǵalmaytuǵın dene.Qalǵandenelerdińqozǵalısıusıdenegesalıstırıpúyreniledi.

Tárezi Denelerdińmassasın anıqlaytuǵın ásbap. Islewprincipi boyın-shaiyinli,prujinalı,gidrostatikalıqhámt.b.túrlergebólinedi.

81

Basım Betke perpendikulyar baǵıtlanǵan kúshtiń sol maydanǵa

qatnası menen ólshenetuǵın shama: pFS

= , XBS da birli-gi–Paskal (Pa). Onnan basqa millimetr sınap baǵanası,normal atmosfera birliklerinde de ólshenedi.Normal atmos-ferabasımı1atm=760mm.sın.baǵ.=101325Pa.

Awırlıqkúshi DeneniJerózinetartatuǵınkúsh.

Gidrostati-kalıqbasım

Suyıqlıqtıńıdıstúbineberetuǵınbasımı:p=gh;ρ –suyıqlıqtıǵızlıǵı;h–suyıqlıqbaǵanasıbiyikligi.

Tutasıdıslar Tómengi jaǵınan suyıqlıq ótetuǵın tútikshe menen tutasqanıdıslar. Birdey suyıqlıq quyılǵan tutas ıdıslarında suyıqlıqqáddileri teń boladı. Vodoprovod sisteması, chaynikler oǵanmısalbolaaladı.

Paskalnızamı

Suyıqlıq yaki gazge berilgen sırtqı basım barlıq tárepkeózgerissiz jetkerip beriledi. Paskal nızamı tiykarında

gidravlikalıqpreslerisleydi. F FSS21

12= ,

S1hámS2–prestegikishihámúlkenporshenlermaydanları,

F1hámF2prestegikishihámúlkenporshenlerdegikúsh.

Manometr Suyıqlıqhámgazlardaǵıbasımdıólsheytuǵınásbap.

Barometr Atmosfera basımın ólsheytuǵın ásbap. Suyıqlıq baromet-rlerindesuyıqlıqbaǵanasınıńbasımıatmosferabasımımenenteńlestiriledi. Suyıqlıqsız (aneroid) barometr juqa metallqutınıńbasımıtásirindeqısılıwınatiykarlanıpisleydi.

Atmosferabasımı

Jerdi qorshap turǵan hawa qabıǵınıń Jer betine hám ondajaylasqan barlıq predmetlerge túsiretuǵın basımı. Teńizqáddinen baslap ólshenedi. Ondaǵı basım 101360 Pa yaki760mm. sın.bag.na teń.Biyikliktińartıwımenenkemeyipbaradı.

Arximedkúshi

Suyıqlıq yamasa gázge batırılǵan deneni suyıqlıq yaki gaztárepinen joqarıǵa kóteriwshi kúsh FA=sVd g; FA–Arximedkúshi; s–suyıqlıq tıǵızlıǵı; Vd–deneniń suwǵa batqan

bóleginińkólemi;g=9,81 Nkg

.

Mexanikalıqjumıs

Turaqlı F kúsh tásirinde dene kúsh baǵıtında s aralıqqajılısıwında F · s kóbeymesi menen anıqlanatuǵın shama. A =F · s.JumisbirligiDjoul(Dj).

82

Energiya Denelerdiń jumıs orınlay alıw qábiletin sıpatlaytuǵın shama.Onıń mexanikalıq, jıllılıq, elektr, jaqtılıq, atom energiyasısıyaqlı túrleri bar. Energiya birligi Djoul (Dj). Mexanikalıqenergiya eki túrde potencial hám kinetikalıq energiya kórin-

isindejúzege:keledi. E mgh Ep k

m= =; υ 2

2.

Quwatlılıq Orınlanǵan jumıstıń usı jumıstı orınlaw ushın ketken

waqıtqaqatnasımenenanıqlanatuǵınfizikalıqshama. N At

=.Quwatlılıqbirligi1W(Watt).

2-keste

№ Tezligi, km/saat

№ Tezligi,km/saat

1 Tasbaqa 0,5 13 Kenguru 48

2 Mayqońızı 11 14 Jirafa 51

3 Shıbın 18 15 Qasqır 55–60

4 Palhárre 25 16 Qarlıǵash 54–63

5 Shımshıq 35 17 Qoyan 60

6 Iynelik 36 18 Kepter 60–70

7 Alakit 38–40 19 Lashın 64–77

8 Akula 40 20 Arıslan 65

9 Ayıw 40 21 Qılısh-balıq 80

10 Afrikapili 40 22 Afrikatúyequsı 80

11 At 46 23 Kiyik 95

12 Suwın 47 24 Qaplan 112

•Xalıqaralıq birlikler sisteması qabıl etilmesten burın shamalarinsan denesiniń ólshemleri menen salıstırıp ólshengen. Mısalı,

Orta Aziyada gez dep atalatuǵın uzınlıq birligi úsh usılda anıqlanǵan.1) sozılǵan qol barmaqlarınıń ushınan qol iynine shekem bolǵanaralıq; 2) qaptalǵa sozılǵan qol barmaqlarınıń ushınan kókirekortasına yaki murın ushına shekem bolǵan aralıq; 3) qaptalǵasozılǵan qol barmaqlarınıń ushınan ekinshi iyinge shekem bolǵanaralıq. 1 gez (Xorezm, jer ólshewde) ≈ 106–107 sm; 1 gez (Xorezm,gezleme ólshewde) ≈ 61 sm 1 gez (Buxara, qurılısta) ≈ 79 sm; 1 gez (Samarqand,Tashkent,Ferǵana)≈ 68,6–70,7 sm.

83

DENELERDIŃTEŃSALMAQLÍLÍǴÍÁPIWAYÍ MEXANIZMLER

IIIBAP

Bul bapta Siz:

– denelerdiń massa orayı hám onı anıqlaw;

– teńsalmaqlılıq túrleri;

– kúsh momenti, rıchag;

– ápiwayı mexanizmler: blok, qıya tegislik, vint, sına hám shıǵırıq;

– ápiwayı mexanizmlerde orınlanǵan jumıslar;

– mexanizmlerdiń paydalı jumıs koefficienti;

– mexanikanıń «altın qádesi» menen tanısasız.

84

KIRISIW SÁWBETIÁyyemgi dáwirlerden berli insan óz miynetin jeńillestiriw jolların

izlestiredi. Qurılıslar alıp barıwda awır tirekler, jonılǵan mramortaslardı jılıstırıw, kóteriw ushın hár túrli mexanikalıq qurılmalardanpaydalanıp kelgen. Úsh mıń jıl burın áyyemgi Mısırda piramidalarqurılısinda awır tas plitalardı rıchaglar járdeminde bir orınnan ekinshiorınǵa jılıstırǵan hám ádewir joqarıǵa kótergen. Kóplegen jaǵdaylardaawırjúktiqandaydabirbiyiklikkekóteriwdińornınaonıusıbiyiklikkeqıya tegislik boyınsha domalatıp yaki súyrep alıp shıqqan. Samarqandhám Buxara qalalarında minaralar, medreseler, saray hám meshitlerqurılısındajúklerdibloklar,shıǵırıqlarjárdemindekótergen.Turmısta, zavodlarda úlken-úlken metall taxtalardı kesetuǵın,

shtamplaytuǵın stanoklarda, kóteriwshi kran, jer qazatuǵın,tegisleytuǵın mashinalarda da ápiwayı mexanizmler bar. Bundaymexanizmler zamanagóy audio hám video apparaturalar, quramalıavtomatlardadaushırasadı.Ápiwayımexanizmler jumısımenentanıssańız,quramalımashinalar

dúzilisintúsiniwińizańsatboladı.

30-TEMA

DENELERDIŃ MASSA ORAYÍ HÁM ONÍ ANÍQLAW. TEŃSALMAQLÍLÍQ TÚRLERI

Tómendegishe tájiriybe ótkereyik. Kartonnan qırqılǵan qaǵazalıp, onıń qálegen noqatınan iyne járdeminde jip ótkereyik.Jiptińekinshiushınshtativkebaylayıq.Bundaqaǵaz48-súwrette

kórsetilgenhalattaqaladı.Onıózkósheriátirapındabirazburıp, jiberipqalınsa, jáne dáslepki halatına qaytadı. Endi qaǵazdıń ortasınan jiptiótkerip jáne shtativke baylayıq (49-súwret). Bul halatta qaǵazdı qanshaaylandırıp qoysaq ta, qoyılǵan halında ózgerissiz qalǵanlıǵın kóremiz.Usı halatta tabılǵan noqatqa deneniń massa orayı delinedi. Denenińbulnoqatındatapbarlıqmassatoplanǵansıyaqlıboladı.

48-súwret. 49-súwret.

85

Usıǵan uqsas tájiriybeler járdeminde anıqlanıwı boyınsha hártúrli geometriyalıq kóriniske iye bolǵan denelerdiń massa oraylarıtómendegisheboladıeken:

Bir tekli denelerdiń (mısalı, shar, sfera, sheńberhámt.b.)massa orayları olardıń geometriyalıq orayları menen betpe­bet túsedi. (50-súwret).

Sheńber Tórtmúyeshlik Parallelogramm Saqıyna Kub

50-súwret.

51-súwret.

Eger deneler qálegen tegis kóriniske iyebolsa,onıńmassaorayınekinoqatınan ildiriwusılı menen anıqlaw múmkin. Bunda massaorayı A hám B noqatlardan ótken vertikalsızıqlarkesiskennoqattaboladı(51-súwret).Deneler massa orayınan ótken kósherge

ildirip qoyılatuǵın bolsa, ol teńsalmaqlılıqtauzaq múddet dawamında qaladı. Eger deneteńsalmaqlılıqta bolsa, oǵan tásir etetuǵın barlıq kúshlerdiń qosındısınolgeteńboladı.

Dene teńsalmaqlılıq halatınan shetke shıǵarılǵanda, onı dáslepki halatına qaytarıwshı kúsh payda bolatuǵın teńsalmaqlılıqqa turaqlı teńsalmaqlılıq delinedi (52-asúwret).

Dene teńsalmaqlılıq halatınan shetke shıǵarılǵanda onı teńsal­maqlılıq halatınan jáne de kóbirek uzaqlastıratuǵın kúsh payda bola­tuǵın teń salmaqlılıqqa turaqsız teńsalmaqlılıq delinedi (52-bsúwret).

a) b) d)

52-súwret.

86

Dene teńsalmaqlılıq halatınan shetke shıǵarılǵanda onıń halatın ózgertetuǵın hesh qanday kúsh payda bolmasa, bul parıqsız teń salmaqlılıq delinedi (52-d súwret).

Mınaday tájiriybe ótkereyik. Fizika sabaqlıǵın alıp, onıń astınasızǵıshtı qoyayıq. Sızǵıshtıń bir ushınan ásten kótere baslayıq(53-a, b súwret). Sonda sızǵısh stol menen belgili bir múyeshti

payda etkende kitap awdarılıp túsedi. Demek, deneniń teń salmaq-lılıqtabolıwıtayanıshhalatınadabaylanıslıeken.

a) b) d)

53-súwret.

Tayanısh maydanına iye bolǵan deneniń awırlıq orayınan ótkerilgen vertikal sızıq tayanısh maydanınan shıǵıp ketse, dene awdarıladı (53-d súwret).Demek, tayanısh maydanı qansha úlken bolsa, teńsalmaqlılıǵı

sonshaturaqlıboladı.

1. Massa orayı degende neni túsinesiz?2. Denelerdiń massa orayı ámelde qalay anıqlanadı?3. Eki birdey tórtmúyeshlik kórinisine iye bolǵan deneden biriniń

orayı tayanıshtan esaplaǵanda biyiklew boldı. Bul denelerdiń qaysı biriniń teńsalmaqlılıǵı turaqlı boladı?

4. Diywalǵa oń tárepińiz benen súyenbesten jabısıp turıń. Endi shep ayaǵıńızdı kóteriń. Usı halatta qala alasız ba? Nege?

5. Ne sebepten kópshilik adamlar júrgende qolın siltep júredi?

87

31-TEMA

KÚSH MOMENTI. RÍCHAG HÁM ONÍŃ TEŃSALMAQLÍLÍQ SHÁRTI

54-súwret.

Tómendegishe tájiriybe ótkerip kóreyik. Doń-ǵelek alıp, onnan qozǵalmaytuǵın kósher ótkereyik.Dóńgelek kósherine F kúshti 54-súwrette kórsetil-genindey 1 noqatqa tásir ettireyik.Dóńgelek qozǵal-maydı.Endi usı kúshti 2 noqatqa qoyayıq.Dóńgelekaylanadı. F kúshti aylanıw kósherinen jáne deuzaǵıraqqoysaq,dóńgeleksonshatezaylanadı.

Demek, aylanıw kósherine iye bolǵan denelerdiń qozǵalısı, tek oǵan qoyılǵan kúsh shamasına ǵana baylanıslı bolmastan, al kúshtiń aylanıw kósherinen qansha

uzaqlıqqa qoyılǵanlıǵına da baylanıslı boladı eken. Aylanıw kósherinen kúsh qoyılǵan noqatına shekem bolǵan eń qısqa aralıq kúsh iyini dep ataladı.Bundakúshbaǵdarımenen iyin

ózaratikbaǵdarlanǵandepqaraladı.Aylanıw kósherine iye bolǵan denelerdegi qozǵalıs qoyılǵan F

kúshke hámde iyin l ge baylanıslı bolǵanlıqtan kúsh momenti depatalatuǵınfizikalıqshamanıkirgizemiz,

M = F · l.

Onıń birligi M=1 N · m. Siz kúndelikli turmısta awır tastı yakijúkti ornınan jılıstırıwdaonıń astına lom suǵıp kótergenligin kórgensiz(55-súwret). Bunda lom ushına F1 kúsh penen tásir etip, ekinshiushınan F2 kúsh alınadı. F2 kúsh F1 den bir neshe ese úlken boladı.Demek, bul qurılmada kúshten utıw múmkin eken. Qozǵalmaytuǵın tayanısh átirapında aylana alatuǵın qattı denege rıchag delinedi. 55-súwretterıchagtıńaylanıwıOnoqatátirapındaboladı.Tómendegi tájiriybenikóripóteyik.ShtativkeqalıńsızǵıshtıOnoqat

átirapında aylanatuǵın etip ornatayıq. Rıchagtıń oń tárepine altı birlikaralıqta (A) bir júkti ildireyik. Al, ekinshi tárepte úsh birlik aralıqta(B) bir júkti ilip qoysaq, teńsalmaqlılıqta bolmaydı. Teńsalmaqlılıqtabolıwı ushın eki júkti ildırıw kerek boladı. A noqatqa ekinshi júktiildirsek teńsalmaqlılıqtı saqlaw ushın B noqatqa tórt júkti ildiriwgetuwrı keledi. (56-súwret). Demek, rıchagta tásir etetuǵın kúshler hámkúshiyinleriarasındatómendegisheqatnasboladı:

88

FF

ll

1

2

2

1=

bunda: l1 – OAaralıquzınlıǵıbolıp, F1kúshtińiyini.l2 – OBaralıquzınlıǵıbolıp,F2kúshtińiyini.RıchagtıńteńsalmaqlılıqtabolıwshártiArximedtárepinentabılǵan.F1 · l1=F2 · l2dan

M1 = M2

bolǵanda aylanıw kósherine iye bolǵan deneler teńsalmaqlılıqtabolatuǵınıkelipshıǵadı.Buǵanmomentler qaǵıydası delinedi.Kórip ótilgen tájiriybede M1 kúsh momenti rıchagtı saat tili

baǵıtında aylandırıwǵa háreket etse,M2 kúsh momenti onı saat tilineqarsıbaǵıttaháreketkekeltiredi.

55-súwret.

Rıchaglarturmıshámtexnikadakeńqollanıladı.Mısalı, ápiwayı qayshını alıp qarasaq, onda qoldıń F1 kúshi

sabına, F2 kúsh bolsa gezlemege qoyıladı. F2 kúsh aylanıw kósherinejaqın jaylastırǵanlıqtan F1 den úlken boladı. Usı principke tiykarlanıpshegeni suwıratuǵın atawız, qańıltır kesetuǵın qayshılar isleydi(57-súwret). Aldıńǵı temalarda kórip ótilgen iyinli tárezi–iyinleri teńbolǵan rıchag bolıp tabıladı. Eger tárezi iyinleri hár túrli uzınlıqtaalınsa, kishi massalı tárezi tasları menen úlken massalı denelerdiólshewmúmkin.

89

56-súwret.57-súwret.

F1

F2

Insan hám haywanlardıń dúzilisinde rıchag principinde isleytuǵınmúsheleri de bar. Qol hám ayaqtıń súyekleri bulshıq etleri menenrıchagtıpaydaetedi.

1. Taxtaǵa qaǵılǵan shegeni qol kúshi menen tartıp suwırıp alıw qıyın. Lekin atawız benen ańsat ǵana suwırıp alsa boladı. Sebebi nede?

2. Ózińiz kórgen qanday mexanizmlerde rıchag qollanılǵan?3. Júk tiyelgen mashina yaki vagondaǵı júktiń massasın mashina-

dan túsirmesten qanday tárezide ólshew múmkin?

32-TEMA

LABORATORIYA JUMÍSÍ. RICHAGTÍŃ TEŃSALMAQLÍQTA BOLÍW SHÁRTIN ÚYRENIW

58-súwret.

Kerekli ásbaplar: 1) Laboratoriya rı-chag-sızǵıshı;2)Júklertoplamı;3)Shta-tiv.

Jumıstıń orınlanıwı: Shtativkelaboratoriya rıchag-sızǵıshı 58-súwrettekórsetilgenindey ildiriledi. Rıchagtıńshep tárepine aylanıw kósherinen 10sm uzaqlıqta eki birdey júk ildiriledi.Rıchagtıń oń tárepine aylanıw kósherinen30 sm uzaqlıqta shep táreptegidey bir júkildiriledi. Bunda rıchagtıń teńsalmaqlıqtaqalıwı baqlanadı. Usıǵan uqsas shephám oń táreplerge birinshi tájiriybedekórsetilgenindey olarǵa eseli júkler ildirilgende rıchagtıń teńsalmaqlıqtaqalıwı kórsetiledi. Tájiriybeler boyınsha rıchagtıń teńsalmaqlıqta bolıwshártikeltiripshıǵarıladı:

90

ll

FF

2

1

1

2=

Tájiriybede shep táreptiń iyni kishi etip alınsa, nátiyje qalay ózgeredi?

33-TEMA

ÁPIWAYÍ MEXANIZMLER: BLOK, QÍYA TEGISLIK, VINT, SÍNA HÁM SHÍǴÍRÍQTÍŃ QOLLANÍLÍWÍ

Insan miynet etiw barısında kóbirek kúshine emes, al aqılınasúyenedi. Awır júkti kóteriwde, ornınan jılıstırıwda ápiwayımexanizmlerden paydalanıwdı insanlar áyyemnen ózlestirip alǵan.Qurılıslardashıǵırıq,qıyategislik,bloklardanpaydalanǵan.

Blok. Blok qırı oyıqshadan ibarat dóńgelek bolıp, onnan jip, trosyaki shınjır ótkeriledi. Jiptiń bir ushına júk ildirilip, ekinshi ushınantartıladı. Júkti kóteriw dawamında blok qozǵalmay ornında qalatuǵınbolsa, ol qozǵalmas blok delinedi (59-súwrette 1). Júk penen birgeháreketlenetuǵın blok qozǵalmalı blok delinedi (59-súwrette 2). Qozǵalmas blokta júk ushın kúsh iyiniAO aralıq.F kúshtiń iyiniOB aralıqboladı(60a-súwret).OlarteńbolǵanlıqtanFkúshjúkawırlıǵınateń boladı. Sol sebepli qozǵalmas blok kúshten utıs bermeydi.Qozǵalmas blok kúshtıń baǵıtın ózgertip beredi.

59-súwret. a) b)

60-súwret.

91

Al, qozǵalmalı blokta aylanıw kósheriO noqatqa tuwrı keledi (60,b-súwret). Sonlıqtan júkushın iyinOA aralıqtı,F kúshushın iyinOB aralıqtı quraydı. OA=R, OB =2R bolǵanlıqtan (R –dońǵelek radiusı)F · 2R=mg · R boladı.Bunnan

F mg=2

.

Qozǵalmalı blok kúshten eki ese utıs beredi. Qozǵalmalı hámqozǵalmas bloklardan bir neshewi óz ara jalǵansa, ol polispast depataladı. Polispastta n qozǵalmalı blok qatnassa, kúshten 2n ese utıwmúmkinboladı.

Qıya tegislik. Nárse salınǵan bochkanı mashinaǵa júklewde qıyategislikten domalatıp shıǵarıw ańsat (61-súwret). BundaF kúsh awırlıqkúshinińbirbóleginquraydı:

F mghs

= ⋅ .

61-súwret.

Vint. Mashinalardıń ballonı tesilip qalǵanda, onı almastırıw ushın«domkrat» dep atalatuǵın vintli kótergishten paydalanıladı. Onıńislew principin 62-súwrettegi vintten túsiniw qıyın emes. Úydegi góshmaydalaǵıshta, mekteptegi aǵash hám temirshilik ustaxanalarındaǵı«tiski»(qısıpuslaǵısh)dedevinttenpaydalanıladı.

Sına. Mámleketimizdiń ayırım jerlerinde bolajaq kúyewlerdi sınawmaqsetinde olarǵa domalaq aǵashtı otın etip maydalawdı usınıs etkendepaytadı.Usınday jaǵdayda«sına»qolaylıboladı.Sınaaldı tárepinenqaralsa, úshmúyeshlik kórinisinde bolǵan dene bolıp, ol domalaqaǵashqa súwrette kórsetilgendey etip qoyılıp, joqarısınan urıladı(63-súwret).

Shıǵırıq. Bul ápiwayı mexanizmnen kóbinese qudıqlardan suwdıkóterip alıwda paydalanıladı (64-súwret). Shıǵırıqta arqan oralatuǵınbaraban radiusı r, onı aylandırıwshı tutqanıń uzınlıǵı R bolsa,

qurılmanıńkúshtenberetuǵınutısıRr geteńboladı.

92

joqarıǵa

tómenge

solǵa

ońǵa

62-súwret. 63-súwret.

Shıǵırıqtıń jetilistirilgen variantı lebyodka delinedi (65-súwret).Onda eki shıǵırıq óz ara baylanısqan. Birinshisi aylandırıwshı tutqa

hám kishi radiuslı tisli degershik. Bul sistema kúshtenRr

1

1 ese utıs

beredi. Ekinshisi úlken radiuslı tisli degershik hám arqan oralıwshı

cilindr. Bul sistema kúshtenRr

2

2 ese utıs beredi. Lebyodkanıń kúshten

beretuǵınulıwmautısın:

64-súwret. 65-súwret.

n =Rr

Rr

1

1

2

2⋅

geteńboladı.

Ámeliy tapsırma

1. Sızǵısh alıp ortasına kishkene tayanısh qoyıpteńsalmaqlılıqqa keltiriń. Oń tárepinen 5 sm uzaqlıqta bir tiyindiqoyıń. Sol tárepine sonday tiyinnen ekewin sonday noqattı tawıpqoyıń,nátiyjedesızǵıshteńsalmaqlılıqtabolsın.2. Úyińizde turmısta qollanılatuǵın atawızlar, qısqıshlar, kir

qıstırǵısh dúzilisin kórip shıǵıń. Olardaǵı aylanıw kósheri, iyinlerintabıń.Bulasbaplardıńkúshtenqanshautısberetuǵınlıǵınesaplań.

93

1. Siz jáne qanday ápiwayı mexanizmlerdi bilesiz?2. Lebyodkanı qanday maqsetlerde qollansa boladı?3. Úyińizde, mektebińizde qanday ápiwayı mexanizmlerden

paydalanıladı?4. Mexanizmlerden paydalanıp kúshti arttırıwdıń shegarası bar ma?5. Qozǵalmas hám qozǵalmalı bloklardı rıchag dep qarawǵa bola ma?

34-TEMAMEXANIZMLERDEN PAYDALANÍWDA

JUMÍSLARDÍŃ TEŃLIGI

Joqarıda kórip ótilgen barlıq mexanizmler qanday da bir jumıstıorınlawda paydalanıladı. Olarda mexanizmlerdiń kúshten utıs beriwihaqqında aytıp ótildi. Qızıǵı, olardıń qaysıları jumıstan utıs beredieken?Yakihámmesime?Bunı qıya tegislikmısalında kórip óteyik.Qıya tegislik boylap júkti

kóteriwde F Fhs1 2= bolatuǵını kórsetilgen edi. Bunda júkti kóteriwde

kishi kúsh talap etiletuǵınlıǵı esabınan kóp jol basıw zárúr boladı(66-súwret).Sebebisaralıqhtanúlken:

F1 · s = F2 · h.

Bunnanjúktiqaysı jolmenenjoqarıǵaalıpshıqsaqta,orınlanatuǵınjumıslardıń teń bolatuǵınlıǵı kelip shıǵadı. Demek, qıya tegislik jumıstan utıs bermeydi. Bálkim, rıchag jumıstan utıs beretuǵın shıǵar?67-súwretten rıchagtıń kishi iyinine qoyılǵan júkti s2 aralıqqa jıljıtıwushın úlken iyinge qoyılǵan F1 kúsh s1 aralıqtı ótiwi kerek ekenligikórinedi. Demek, rıchagta da kúshten alınatuǵın utıs aralıqtan

uttırıw esabınan boladı eken. Bul haldaFF

ss

2

1

1

2= boladı (67-súwret).

Orınlanǵan jumıs ushın F1s1=F2s2 yaki A1=A2. Rıchag ta basqa mexanizm sıyaqlı jumıstan utıs bermeydi. Rıchag nızamı ashılǵannansoń júdá ruwxlanıp ketken Arximed «Maǵan tayanısh noqatın beriń,men Jerdi kóteremen» dep aytqanlıǵı haqqında ápsana bar. Teoriyalıqjaqtan alǵanda júdá uzın iyinli rıchag penen Jerdiń awırlıǵına teńkúshti payda etiw múmkin. Lekin rıchagtıń kishi iyinli ushı Jerdi 1smgekótergende,úlken iyinliushıkosmosta sondaybirúlken sheńberdoǵasın ótiwi kerek boladı, bunıń ushın Arximed 1 m/s tezlik penenjúretuǵınbolsa,millionjılkerekbolaredi!

94

66-súwret. 67-súwret.

68-súwret.

Tap usınday jol menen qozǵalmalı blok tajumıstan utıs bermeytuǵının dálillew múmkin.Bunda júkti h biyiklikke kóteriw ushın bloktanótken arqannıń ushın 2h aralıqqa kóteriw zárúrboladı (68-súwret). Qozǵalmalı blokta kúshten2 ese utıs alınsa da, aralıqtan 2 ese utqızıladı.Nátiyjede qozǵalmalı blok ta jumıstan utısbermeydi.Usıǵan uqsas jollar menen basqa ápiwayı

mexanizmler de jumıstan utıs bermeytuǵınlıǵındálillewmúmkin.

Másele sheshiw úlgisi

100 kg júkti 10 m biyiklikke kóteriw kerekbolǵanda qıya tegislikten paydalanıladı. Tartıwshı kúsh 245 N bolsa,uzınlıǵıneshemetrbolǵanqıyategisliktebuljumıstıorınlawmúmkin?

B e r i l g e n : F o r mu l a s ı : S h e s h i l i w i :m=100kgh=10mF1=245N

g=9,81Nkg

F1 · s=F2 · h,bunnan

s h= FF2

1 ,

F2=mg.

F2=100kg · 9,8Nkg =980 N.

s = 980245NN · 10m=4 · 10m=40m.

Tabıwkerek:s=? Juwabı: s=40m.

Ámeliy tapsırma1. Shıǵırıqta atqarılatuǵın jumıslardıń da teńligin dálillewge

urınıpkóriń.2. Jumıslar teńligi nızamın gidravlikalıq presste de qollanı-

latuǵınındálilleń.

95

1. Sınanı túbirge qaǵıwda da jumıs atqarıla ma?

2. Aralıqtan utıs beretuǵın blok sızılmasın sıza alasız ba?3. Joldan utıw ushın qozǵalmas bloktan qalayınsha paydalanıw

kerek?

35-TEMA

MEXANIKANÍŃ ALTÍN QÁDESI. MEXANIZMNIŃ PAYDALÍ JUMÍS KOEFFICIENTI

Joqarıda Siz ápiwayı mexanizmlerdiń jumıstan utıs bermey- tuǵınlıǵımenen tanıstıńız. Bul keńirekmaǵanada qaralatuǵın bolsa«hár qanday mexanikalıq mexanizm kúshten neshe ese utıs beretuǵın bolsa, joldan sonsha ese uttıradı» degen juwmaqqakelinedi.Buǵan«Mexanikanıń altın qádesi»delinedi.Aldıńǵı temada qanday da bir júkti belgili bir biyiklikke

kóteriwde mexanizmniń awırlıǵın, olardaǵı súykeliwlerdi esapqaalmadıq. Bular esapqa alınatuǵın bolsa, m massalı júkti h biyiklikkekóteriwde Ap= mgh jumısqa salıstırǵanda ádewir kóp jumıs (Au) orınlaw zárúrligi kelip shıǵadı. Ap jumıs paydalı jumıs dep ataladı.Au–ulıwma orınlanǵan jumıs dep atalıp, Au=Ap Aq dan dúziledi.Aq súykeliwlerdi jeńiw, mexanizmniń ózin de kóteriw hám t.b. lardıorınlawmenenbaylanıslıqosımshajumıslar.

Paydalı jumıs (Ap) tıń ulıwma jumısqa (Au) qatnası menen ólshenetuǵın shama mexanizmniń paydalı jumıs koefficienti delinedi.

η = AA

p

u

η (eta) – paydalı jumıs koefficienti (qısqasha PJK).KóbinesePJKprocentlerdeańlatıladı:

η = AA

p

u· 100%.

Hár qanday mexanizmniń PJK i 100% ten kem boladı (3-kestegeqarań)

96

3-keste

Qozǵalmalıyakiqozǵalmasblok 94–98%

Rıchag-vintlidomkrat 95–97%

Qoldaaylandırılatuǵınlebyodka 80%

Vintlidomkrat 30–40%

P.J.K. arttırıw ushın mexanizmniń awırlıǵı, ondaǵı súykeliwlerdikemeytiwgeháreketetiledi.Konstrukciyalarıjetilistiriledi

Ámeliy tapsırma

69-súwret.

Ilmekli taxtashanı alıp onı dinamometrge ildirip, awırlıǵı Fawır nı ólsheń. Taxtasha ildirilgen dinamometrdi áste joqarıǵa kóteripkóriń. Stol yaki uzın sızǵısh járdeminde qıya tegislik payda etiń.Taxtashanı sızǵısh ústinde tegis júrgizip, dinamometr kórsetiwin jazıpalıń (69-súwret). Qıya tegislik biyikligi h tı hám uzınlıǵı S ti ólshepalıń. Alınǵan maǵlıwmatlardan paydalanıp, qıya tegisliktiń P.J.K. in

η =Fawır·hF · s

· 100%formuladanesaplań.

1. Mexanikanıń altın qádesin shıǵırıq mısalında dálilleń.2. Ápiwayı mexanizmler ne ushın jumıstan utıs bermeydi?3. Qıya tegisliktiń uzınlıǵı arttırılatuǵın bolsa, onıń PJK i qalay

ózgeredi?

97

9­shınıǵıw1. Rıchagtıń uzın iyini 6m, qısqa iyini 2m ge teń.Uzın iyinine

10 N kúsh tásir etetuǵın bolsa, qısqa tárepiniń ushı menen qandayawırlıqtaǵıjúktikóteriwmúmkin(Juwabı: 30 N).2. Bala qozǵalmas blokta júkti joqarıǵa shıǵarmaqta. Balanıń

massası 50 kg bolsa, bul blok járdemindeqandaymaksimal awırlıqtaǵı

júktikóteriwimúmkin?g ≈ 10Nkg (Juwabı:500N).Juwabıńızdıtiykarlań.

3.Qıya tegislikten júkti biyiklikkekóteriwde20Dj jumısorınlandı.Bunda PJK 80% bolǵan mexanizmnen paydalanıladı. Paydalı jumıstıtabıń(Juwabı:16Dj).4. Deneniń uzınlıǵı 6 sm, eni 8 sm bolıp, tuwrı tórtmúyeshlik

kórinisinde. Onıń massa orayı qálegen ushınan esaplansa, neshesantimetruzaqlıqtaboladı?Juwabıńızdısızılmadatekseripkoriń.5*. Qudıqtan shelekke suw tartılmaqta. Shelektiń kólemi 10 l.

Arqanoralatuǵınbarabannıńradiusı10sm, tutqası50smge teń.Suw

shıǵarıw ushın tutqaǵa qanday kúsh penen tásir etiwi tiyis? g ≈ 10Nkg

(Juwabı: 20 N).6. Dene qıya tegislikten 15 N kúsh tásirinde kóteriledi. Dene

awırlıǵı 16 N, qıya tegislik biyikligi 5 m, uzınlıǵı 6,4 m. QıyategisliktińPJKintabıń.(Juwabı:83,3%).

III BAPTÍ JUWMAQLAW BOYÍNSHA QADAǴALAW SORAWLARÍ

1. Gápti tolıqtırıń. Kúshtiń shamasın yaki baǵıtın ózgertip beretuǵın mexanikalıq qurılma ... delinedi.A)...rıchag... B)...qozǵalmalıblok...C)...qozǵalmasblok... D)...ápiwayımexanizmler...

2. Kúsh momenti qanday birlikte ólshenedi?A)kg. B)N. C)N · s. D)N · m.

3. Momentler qádesiniń formulasın kórsetiń.

A) F1 · l1=F2 · l2. B) M=F · l. C) F/m. D) Fl

Fl

1

1

2

2= .

4. Qozǵalmas blok neden utıs beredi?A) Kúshten. B) Joldan. C) Jumıstan.D)A–Cjuwaplardakeltirilgenshamalardıńheshqaysısınan.

5. Noqatlar ornına tuwrı juwaptı qoyıń. Mexanizmniń paydalı jumıs koefficientin tabıw ushın ....A)...paydalıjumıstıulıwmajumısqakóbeytiwkerek.

98

B)...paydalıjumıstıulıwmajumısqabóliwkerek.C)...paydalıjumıstı,ulıwmajumısqaqosıwkerek.D)...ulıwmajumıstanpaydalıjumıstıalıwkerek.

6. Mexanikanıń «Altın qádesi» neden ibarat?A)Ápiwayımexanizmlertekǵanakúshtenutısberedi.B)Ápiwayımexanizmlerkúshtenhámjoldanutısberedi.C)Ápiwayımexanizmlertekǵanajoldanutısberedi.D)Ápiwayımexanizmlerkúshtenyamasajoldanutısberedi.

7. Rıchag qádesin kim tapqan?A)Geron. B)Aristotel. C)Arximed. D)Nyuton.

8. Kórsetilgen bloklar sistemasında F hám P arasındaǵı qatnas qanday boladı?

P–júktińawırlıgı.

P

F

A) P=4F.

B) P=F.

C) P=2F.

D)P=12F.

9. Keltirilgen sistemada júk awırlıǵı 200N ǵa teń. F kúshin tabıń.A) 50 N.B) 100 N. C) 150 N.D)200N.

10. Shıǵırıqtı aylandırıw kerek bolatuǵın F kúsh nelerge baylanıslı?

FR

P

r

1) rge.2) Rge.3) Pǵa.A) 1. B) 2.C)3. D)1,2hám3.

11. Qozǵalmalı blok neden utıs beredi?A) Kúshten; B) Joldan; C) Jumıstan; D)Waqıttan.

12. Massası 2 kg bolǵan dene qıya tegislikten 5 N kúsh tásirinde kóteriledi. Qıya tegisliktiń biyikligi 4 m bolsa, onıń uzınlıǵı nege teń boladı.A)4m. B)8m. C)12m. D)16m.

13. Keltirilgen sistemada júk 1 m bálentlikke kóterilse, F kúsh qoyılǵan jip ushı neshe metr bálentlikke kóteriledi?

99

F

P

A) 1.

B) 2.

C) 3.

D)4.

14. Bir tekli materialdan qırqıp alınǵan dene súwretlerde kórsetilgendey ildirip qoyılǵan. Olardan qaysı biri sol halında qaladı?

A) B) C) D)

15. Búgilmeytuǵın metalldan tayarlanǵan bir tekli sterjen súwrette kórsetilgendey kóriniste. Onıń massa orayı qaysı orında bolıwı múkin?

L

K M

A) K noqatta.

B) L noqatta.

C) M noqatta.

D)K–L arasında.

JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET

Bunda siz III bapta úyrenilgen tiykarǵı fizikalıq túsinikler,qaǵıydalarhámnızamlardıńqısqashamazmunımenentanısasız.Massaorayı Deneniń barlıq massası toplanǵanday bolǵan hám usı

noqattan ildirip qoyılǵanda parıqsız teńsalmaqlılıqtaqalatuǵın noqat. Bir tekli denelerdiń (mısalı, shar, sfera,dóńgelek hám t.b.) massa orayları olardıń geometriyalıqoraylarımenenbetpe-bettúsedi.

Teńsalmaqlılıqtúrleri

Dene teńsalmaqlılıq halınan shetke shıǵarǵanda: a) onıdáslepki awhalına qaytarıwshı kúsh payda bolatuǵınteńsalmaqlılıq turaqlı teńsalmaqlılıq; b) jáne deuzaqlastıratuǵın kúsh payda bolatuǵın teńsalmaqlılıqqaturaqsız teńsalmaqlılıq; d) hesh qanday kúsh paydabolmaytuǵınbolsaparıqsız teńsalmaqlılıqdelinedi

100

Kúshmomenti M =F · l formula menen anıqlanatuǵın fizikalıq shama.F–kúsh, l–kúsh iyini bolıp, aylanıw kósherinen kúshqoyılǵannoqatqashekembolǵaneńqısqaaralıq.

Ápiwayımex-anizmler(blok,qıyategislik,vint,sına,shıǵırıq)

Kúshtiń baǵıtın ózgertiw, kúshten utıw ushın paydalanı-latuǵınmexanikalıqmexanizmler.Blok–qırı oyıqshalı bolıp, onnan jip ótkeriledi.Qozǵalmalıhám qozǵalmas halında isleydi.Qozǵalmalıbloktekkúshtińbaǵıtınǵanaózgertipberedi.Qozǵalmalı blok kúshten 2 ese utısberedi. Qozǵalmalı hám qozǵalmasbloklardan quralǵan sistemaǵapolispast delinedi. Qıya tegislik-te júkti kóteriwde tásir etetuǵın F

kúsh F =hs mg menen anıqlanadı.

Vintler de kúshten utıs bergen-liginen «domkrat» sıpatında isletiledi. Sına úshmúyeshlikkórinisinde bolıp, úlken kese kesim maydanlı bólegine F kúsh tásir ettirilgende onnan F1 kúshlerdi alıw múmkin.

Shıǵırıqta kúshten utıs alıw Rr ese boladı. R–shıǵırıq

barabanın aylandıratuǵın tutqa sabınıń uzınlıǵı; r–ar-qan oralatuǵın baraban radiusı. Bir neshe shıǵırıqtan ibaratsistema lebyodka delinedi..

Richag Qozǵalmaskósherátirapındaaylanaalatuǵınqattıdene.Rıchagtıń teń salmaqlılıq shárti:F1 · l1=F2 · l2 Arximed tárepinentabılǵan. Rıchagtan awırjúklerdi kóteriwde kúshten utıwushınpaydalanıladı.

Mexanikanıńaltınqádesi

Hár qanday mexanikalıq mexanizm kúshten neshe ese utısberse, joldan sonsha ese uttıradı. Hesh qanday mexanizmjumıstanutısbermeydi.

Mexanizmnińpaydalıjumıskoefficienti

Paydalı jumıs (Ap) tıń ulıwma jumısqa (Au) qatnası menenólshenetuǵın shamamexanizmniń paydalı jumıs koefficienti

(PJK) delinedi. η=A

Ap

u

· 100%. Hár qanday mexanizmniń

PJK100%tenkishiboladı.

101

IVBAP

Bul bapta Siz:

– jıllılıq derekleri;

– hár túrli ortalıqlarda jıllılıq ótkizgishlik;

– konvekciya qubılısı;

– nurlanıw;

– denelerdiń jıllılıqtan keńeyiwi;

– jıllılıq qubılısları haqqında Farabiy, Beruniy hám Ibn Sinanıń pikirleri;

– temperatura hám onı ólshew haqqındaǵı maǵlıwmatlardı úyrenesiz.

JÍLLÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

102

KIRISIW SÁWBETI

Siz televizorda kóp ret berilgen «Maugli» haqqındaǵı multfilmdikórgensiz.OndaMaugliózdushpanıbolǵan jolbarıstı jeńiwushın«qızılgúl»di (yaǵnıy jalındı) qolǵa kirgizedi. Onnan soń basqa haywanlaronı endi haywan emes, al insan dep qabıllaydı. Al, insan barlıq janlı-jániwarlardıń patshası esaplanadı. Haqıyqatında da adamlar ottanpaydalanıpbaslaǵanlarınansońturmıstárizikeskinózgergen.Awqatlardıpisken halında jew, metallardı eritip ań, jumıs hám urıs qurallarınjasaw, jılınıwhámt.b.barlıǵıottıpaydaetiwhámpaydalanıwdıúyreniwmenen baylanıslı boldı. Oǵan tiyisli kóplegen ápsanalar da dóretilgen.Mısalı, grek ápsanasında alp Prometey qudaylardan ottı alıp insanlarǵabergen hám onnan paydalanıwdı úyretkenligi haqqında sóz baradı.Hátteki kosmosqa bolǵan birinshi párwaz haqqındaǵı filmdi de «Ottıńboysındırılıwı» dep ataǵan. Sebebi, insan jerde, okeanlarda háreketleniwushın qollanılatuǵın mashinalarda jıllılıqtan paydalanıw menen birge,kosmosqadajıllılıqtı(ottı)qollanıwaqıbetindeshıqtı.Kúndelikli turmısta da siz ıssı, suwıq, qaynaǵan, jıllı, qıs,

jaz sıyaqlı sózlerdi kóp qollanasız. Biz Siz benen zat dúzilisinúyrengenimizde puw, suw hám muz birdey molekulalardanquralǵanlıǵındabilipaldıq.Solayeken,onda ıssı suwhámsuwıq suwmolekulaları nesi menen ózgeshelenedi? Temperatura degende nenitúsinemiz?Usısıyaqlısorawlarǵakelesitemalardajuwapalamız.

36-TEMA

JÍLLÍLÍQTÍ PAYDA ETETUǴÍN DEREKLER. JÍLLÍLÍQTÍ QABÍLLAW

Sizgebelgili jıllılıqotın, kómir, gaz,neft ónimlerin jaǵıwdanpaydaetiledi. Lekin jıllılıqtıń tiykarǵı deregi–Quyash esaplanadı. Jer betinekelip túsetuǵın Quyash nurları onı ısıtadı, onnan jıllılıq atmosferanıńtómengi qatlamlarına ótedi hám hawa qızadı. Kómir, gaz hám neftte Jerge kóp ásirler dawamında túsken Quyash nurları energiyasınıńónimi bolıp tabıladı. Hátteki paydalanılatuǵın samal energiyası daQuyashsebepliboladı.Solay eken, jıllılıq degende neni túsinemiz? Dáslepki dáwirlerde

jıllılıqtıdaqandaydabirzatdepqaraǵan.Mısalı,gaz janǵandaonnanjıllılıqshıǵıpsuwǵaótedi.Nátiyjedeendi jıllılıqsuwdaboladı.Sońınanqaynaǵan suwdı gazdan alıp qoysaq, onnan jıllılıq shıǵıphawaǵaótedi

103

hámt.b.Sonlıqtandaonıólshewushınayırım«jıllılıqmuǵdarı»degenfizikalıq shama kirgizilgen. Mınaday tájiriybe ótkereyik. Qıstıń suwıqkúni eki muz bólegin qalıń qolǵap penen uslap (qolımızdıń ıssılıǵımuzǵa ótpewi ushın), olardı bir-birine ısqılap kóreyik. Sonda muzlarerip, suw tamshılay baslaydı.Adamlar áyyemde eki aǵashtı ısqılap ottıpayda etken. Sımdı da bir jerinen bir neshe ret tez-tez búklese, soljeriqızıpketedi.Awırbalǵanıkóterip,metall bóleginebirneshemárteurılsa, metall da qızadı. Bulardıń barlıǵında mexanikalıq energiyajıllılıq energiyasına aylanadı.Usıǵan uqsas ısqılanǵan barlıq denelerdińqızatuǵının turmısta ushıratqansız. Olar haqqında eslep kóriń. Mineusınday tájiriybeler, jıllılıq ta energiyanıń bir túri ekenligi haqqındaǵıjuwmaqqa alıp keledi. Onda biz biletuǵın potencial hám kinetikalıqenergiyadan qaysı biri jıllılıq energiyasına sáykes keledi? Yaki birwaqıtta ekewi de me? Zatlardıń mayda bólekshelerden quralǵanlıǵıhám olardıń toqtawsız qozǵalısta bolatuǵını belgili. Baqlawlar eger zatqızdırılatuǵın bolsa, onda bólekshelerdiń qozǵalısıniń tezlesetuǵınınkórsetedi. Bunnan jıllılıq bul zattı quraytuǵın bólekshelerdiń kinetikalıq energiyası boladıdegenjuwmaqqakelemiz. Zatlardıń yaki denelerdiń jilliliq dárejesin xarakterlewshi shama temperatura dep ataladı.Muzdı eritiw barısındagı baqlawlar eriw payıtında onıń

temperaturası ózgermeytuǵının kórsetedi. Demek bul payıtta oǵanberilgen jıllılıq muzdıń dúzilisin (strukturasın) buzıwǵa jumsaladı.Demek,zattıń jıllılıǵın belgili dárejede molekulalar arasındaǵı potencial energiya da belgileydi eken. Solay etip, jıllılıq ta energiyanıń birtúri esaplanadı. Ol basqa energiyalar sıyaqlı bir túrden ekinshi túrgeaylanıwı múmkin. Jıllılıq muǵdarı da basqa energıya hám atqarılǵanjumıssıyaqlıDjoullardaólshenedı!

Jumısislepjıllılıqenergiyasınpaydaetiwhámjillılıqenergiyasınjumısqa aylandırıw múmkin bolǵanlıqtan, jumıs hám energiyabir-birinebaylanıslı.

1. Ne ushın arqannan yaki aǵash baǵanadan uslap tómenge sırǵanap túskende qol qızadı?

2. Ne sebepten avtomobil keskin tormozlanǵanda dóńgelekleriniń rezinasınan kúygen iyis keledi?

3. Awzı jabıq ıdıs ıssı suwǵa túsirildi. Ídıs ishindegi hawa moleku-lalarınıń potencial hám kinetikalıq energiyaları ózgere me?

104

4. Siz oqıǵan qaysı kitapta yaki kórgen kinoda adamlar jasalma ráwishte ottı payda etken? Qanday usıl menen alınǵanlıǵın aytıp beriń.

37-TEMA

DENELERDIŃ JÍLLÍLÍQTAN KEŃEYIWI

10-temada Siz qızdırılǵan metall shardıń keńeyip, saqıynadan ótealmaǵanlıǵı menen tanısqansız. Suyıqlıqlarda bul qubılıstı úyreniwushınmınaday tájiriybe ótkereyik (70-súwret).Úshprobirka alıp, olardıńbirewine suw, ekinshisine may, úshinshisine sút quyayıq. Probirkalardıńawzına ortasında tútikshesi bar tıǵınlar ornatayıq. Probirkalardı suwlııdısqa 70-súwrette kórsetilgenindey qoyıp, astınan ıssılıq bereyik. Suwısıǵan sayın áste-aqırın tútikshelerden suyıqlıqlar joqarıǵa kóterilebaslaydı. Demek, suyıqlıqlar da ısıtılǵanda keńeyedi eken. Bundasuyıqlıqlardıń tútiksheden kóteriliw biyikligi hár túrli bolǵanlıqtan,olardıń keńeyiwi de hár túrli boladı. Gazlardıń jıllılıqtan keńeyiwinúyreniw ushın bir kolbanı alıp, onıń da awzına tútikshesi bar tıǵınornatamız. (71-súwret). Tútiksheniń ushın suwǵa batırıp, kolbanı uslapazıraqsıypalapturamız.Sondatútiksheushınansuwǵahawakóbikshelerishıǵa baslaǵanın kóremiz. Bunıń sebebi kolba qol ıssılıǵı aqıbetindeishindegi hawası menen birge ısıydı. Ísiǵan gaz keńeyip, kóbikshebolıp shıǵıp ketedi. Kolbanıń moynınan shtativke ornatıp, sol halındaqaldırılatuǵınbolsa,birazdansońtútikshedensuwjoqarıǵakóterilgenliginkóriwmúmkin.Sebebi,suwıǵandakolbadaǵıhawaqısıladı.

72-súwret.70-súwret. 71-súwret.

mis

temir

muz

Solay etip, zatlar (qattı, suyıq hám gaz tárizli) ıssılıqtan keńeyedi,suwıqlıqtan tarayadı. Bul qubılıstıń sebebi aldıńǵı temada aytılǵanmolekulalar qozǵalısı bolıp tabıladı. Zatlardıń bul qásiyetinen turmıstahám texnikada keń paydalanıladı. Temir jol relslerin ornatıwda olardıbir-birine tıǵız tiymeytuǵın etip ornatıladı. Elektr ótkizgish sımlar

105

baǵanalarǵa jaz kúninde biraz selpi etip ornatıladı. Qısta tarayıwıesabınan úzilip ketpewi ushın usılay islenedi. Shiyshe stakanlarǵa ıssısuwdıbirdenquyıwǵabolmaydı.Sebebi,onıń ishkibólegi ıssılıqtan tezkeńeyedi. Al, sırtqı jaǵı keńeyip úlgermeydi. Sol sebepli stakan sınıpketedi.

1. Bimetall plastina. 72-súwrette bir-birine toytarıp bekitilgeneki–mıshámtemirplastinakeltirilgen.Bul plastinadamıs hám temir ıssılıqtan hár túrli keńeyedi.Bunday

plastina qızdırılsa, plastina temir tárepke, suwıtılǵanda mıs tárepkeiyiledi. Plastina júdá joqarı temperaturaǵa shekem ısıtılsa, yaki tómentemperaturaǵashekemsuwıtılsaneboladı?Bulhaqqındaoylapkórıń.Onıń geypara qollanılıwları haqqında toqtap ótemiz. Úyde

qollanılatuǵın suwıtqısh yaki elektr utyuginiń islewine názer salatuǵınbolsaq, suwıtqısh belgili bir waqıt islegennen keyin toqtaǵanın, utyugte qızǵannan soń qızıl shıraǵınıń óshkenligin kóremiz. Sebebi, olardabimetall plastinkalı toktı úzip-jalǵaytuǵın qurılma bar. Onıń islewprincipi73-súwrettekorsetilgen.

tok

jalǵawshı kontakt

jıllılıq

73-súwret.

2. Súwdıń ıssılıqtan keńeyiwi haqqında. Suw menen ótkerilgentájiriybeler suwıtıw barısında dáslep onıń kólemi kemeyip baratuǵınınkórsetedi. Temperatura 4oC (úy termometri menen ólshenedi, bulhaqqındakeyingitemadatolıqaytıladı)qabarǵandakemeyıwıtoqtaydı.Suwıtıw dawam ettirilse, endi onıń kólemi kerisinshe artıp baradı.Bul process suw muzlaǵanǵa shekem dawam etedi. Demek, 4oC daeń úlken tıǵızlıqqa iye boladı eken. Usı qubılıs boyınsha kóllerde qıspayıtında súwdıń ústingi betimuzlaydı. Al, kóldiń túbinde 4oC lı suwboladı. Eger suw suwıwı nátiyjesinde bir qálipte muzǵa aylanǵanǵashekemkólemikemeyipkelgendeedi,kóldegiyaki suwsaqlaǵıshlardaǵı

106

suw túbinen tap ústingi betine shekem muzǵa aylanar edi. Onda bulpayıttatirishiliktetoqtapqalaredi.

1. Qalıń diywallı stakan júqa diywallı stakanǵa qaraǵanda ıssı suw quyılǵanda tezirek sınadı? Ne ushın?

2. Suyıqlıq hám gazlardıń ıssılıqtan keńeyiwinen qay jerlerde paydalanıw múmkin?

3. Benzin litrlerde ólshep satıladı. Onı kúnniń qaysı waqtında satıp alıw paydalı?

38-TEMA

QATTÍ DENE, SÚYÍQLÍQ HÁM GAZLARDA JÍLLÍLÍQTÍŃ JETKERIP BERILIWI. JÍLLÍLÍQ ÓTKIZGISHLIK. KONVEKCIYA

Jıllılıqtıń bir orınnan ekinshi orınǵa óte alatuǵının hámme biledi.Pechten yamasa ısıtıw batareyalarınan shıqqan ıssılıq pútkil úygetarqaladı. Stakanǵa quyılǵan shayǵa qasıqtı salıp qoysańız, qasıqısıydı. Quyashtan shıqqan ıssılıq ta Jerge jetip keledi. Xosh, jıllılıqqalay uzatıladı? Zattıń dúzilisi haqqındaǵı kóz aldına keltiriwlerimizjıllılıqtıń jetkerip beriliwi ondaǵımolekulalar háreketimenenbaylanıslıdegen juwmaqqa keltiredi. Itibar bergen bolsańız, tútin geyde joqarıǵakóteriledi, geyde jayılıp tarqaladı. Hawada geyde bultlar ádewir waqıtózgerissiz tursa,geydetezlikpenenháreketketúsipqaladı.Olardıqalaytúsiniw múmkin? Pech qasındaǵı hawa qızǵanda ol keńeyedi hámtıǵızlıǵıkemeyedi.Arximedkúshi tásirindeol joqarıǵakóteriledi.Onıńornına tıǵızlıǵı úlken suwıq hawa aǵıp keledi. Nátiyjede ısıtılıwı hártúrli bolǵan hawa qatlamları arasında aǵım júzege keledi. Bul qubılıskonvekciya (latınsha– alıp keliw) delınedi. Konvekciyanı tómendegitájriybede ańsat baqlaw múmkin (74-súwret). Konvekciya tek gazlardaǵana emes, al suyıqlıqlarda da boladı. Ídıstıń túbinen berilgenıssılıq suyıqlıqtaǵı konvekciyalıq aǵım aqıbetinde joqarıǵa kóteriledi.Suyıqlıqlarda konvekciyanı júzege shıǵarıp kórsetetuǵın tájriybeni oylaptabıń.Qattı denelerde bóleksheler bir orınnan ekinshi orınǵa kóshpeydi.

Olar tek turǵan ornında terbelip turadı. Qattı denelerde atomlar bir-birine jaqın jaylasqanlıqtan jıllılıqtı usı terbelisler arqalı bir-birinejetkerip beredi. Bunday usılda jıllılıqtıń jetkerip beriliwine jıllılıq ótkizgishlikdelinedi.

107

Hár túrli zatlardıń jıllılıq ótkizgishligi hár qıylı. Bunı tómendegitájiriybede kóriw múmkin (75-súwret). Sterjennen birdey uzaqlıqtaǵımıs,temir,alyuminiy,aǵashtanjasalǵanbóleklerdibekkemleyik.Bólekshelerdiń ushına shırpı shóplerin shamǵa uqsap ańsat

eriytuǵın zat penen jabıstırayıq.Bólekler bekitilgen ortadaǵı diskti ásteqızdırayıq.

74-súwret. 75-súwret.

Jıllılıq ótkizgishliginiń úlken-kishiligine qarap shırpılar birinenkeyin biriniń túsip ketkenligin kóremiz. Kestege qarap shırpılar qaysıtártiptetúsetuǵınınaytıń.

4-keste

Zat Jıllılıqótkizgishlik W/(m · K) Zat Jıllılıqótkizgishli

W/(m · K)

GúmisMıs

AlyuminiyTemirPolat

Gerbish(qızıl)

41839520973500,77

SuwBetonQaǵazPaxtaAǵash

Shiyshemamıq

0,6000,11–2,330,1400,0420,20,04

76-súwret.

Suyıqlıqlardıń jıllılıqtı qalay ótkeretuǵınlıǵınúyreniw ushın tómendegishe tájriybe ótkereyik.Uzın probirka alıp, onıń túbine muz bóleklerinsalayıq. Ústinen metall shar menen bastırıpqoyayıq. Shardıń ústinen suw quyıp, súwrettekórsetilgen halda joqarı jaǵınan qızdırayıq. Dáslepsuw ısıp puwlanadı, sońınan joqarı bólegi qaynay baslasa da, probirkatúbindegimuzerimestenturadı(76-súwret).Sebebihaqqındaoylapkóriń.Hawadasuyıqlıqsıyaqlı ıssılıqtı jamanótkeredi.Janıpturǵanshırpı

yaki qızǵan pech janında qolımızdı jaqın uslap, kúydirmesten turaalamız.

108

Ámeliy tapsırmaÚyińizdiń ısıtılıw sızılmasın sızıń. Onıń qanshelli tuwrıorınlanǵanlıǵınúyrenipkóriń.

1. Úy terezelerine «fortochka»lar ne sebepten joqarǵı jaǵına qoyıladı?2. Ne sebepten janıp turǵan shırpı shóbin uslap turǵanıńızda qol

kúymeydi?3. Kestege qarap qaysı úy jazda salqınıraq, qısta ıssıraq bolatu-

ǵının aytıń. Gerbishten islengen úy me yaki betonnan islengen úy me?

39-TEMA

NURLANÍW. TURMÍSTA HÁM TEXNIKADA JÍLLÍLÍQ JETKERIP BERIWDEN

PAYDALANÍW

Solayetip,konvekciyada, jıllılıqótkizgishliktebólekshelerqozǵalısımenen ámelge asırıladı. Onda Jerdegi energiyanıń tiykarǵı sebepshisibolǵan Quyashtan jıllılıq Jerge qalayınsha jetkerip beriledi? Aqırı, JerhámQuyash arasında bóleksheler derlik bolmaytuǵın ortalıq–vakuum bar ǵoy! Bul jaǵdayda jıllılıq nurlanıw arqalı jetkerip beriledi.

Quyashtan keletuǵın jaqtılıq aǵımı ózi menen birge jıllılıq energiyasındaalıpkeledi.Jaqtiberiwshielektr lampochkasıdajaqtılıqpenenbirgejıllılıqtı nurlandıradı. Lampochkanıń ishinde hawa bolmasa da,lampochkadan nurlanǵan jıllılıqtı alaqanımız benen seziwimizmúmkin. Nurllanıw arqalı alınǵan energiya ısıtılatuǵın bettiń reńinebaylanıslı. Qısta qar ústine birdey materialdan tayarlanǵan birdeymaydanǵa iye biri aq, ekinshisi qara reńge boyalǵan gezleme jayıpqoyılsa, onda qara gezleme astındaǵı qardıń kóbirek erigenliginkóremiz.Demek,betketúsetuǵınnurlanıwenergiyasıoǵan jutılıwıyakionnan shaǵılısıwı múmkin eken. Tereze aynaları Quyashtan keletuǵınnurlanıwdı jaqsı ótkeredi, lekin úydegi radiatordan shıǵatuǵın jıllılıqtıjaman ótkeredi. Íssıxana («teplica»)lardaǵı aynalı diywal hám pátik-lerdińwáziypasısizgeenditúsiniklibolsakerek!Konvekciya, jıllılıq ótkizgishlik hám nurlanıw qubılıslarınan

turmısta hám texnikada keń paydalanıladı. 77-súwrette úylerdiqaynaǵan suw menen ısıtıw sistemasında qollanılatuǵın «qazan»nıńishki dúzilisi keltirilgen. Onda payda bolatuǵın konvekciyanı

109

túsindiriwge háreket etiń. 78-súwrette radiator arqalı ısıtılatuǵınbólmeniń kesimi kórsetilgen.Bólmede bolıp ótetuǵın process haqqındatúsinik beriń. Ne sebepten radiatorlar terezeniń tómenine ornatıladı?79-súwrette suyıqlıqlardı dáslep quyılǵan waqtındaǵı temperaturasındauzaq múddet saqlaytuǵın ıdıs–termos keltirilgen. Onda metall qabıqishine eki qabattan ibarat shiyshe diywallı idıs jaylastırılǵan. Shiyshediywallar aralıǵı vakuumnan ibarat. Shiyshe ıdıstıń ishki beti juqagúmis penen qaplanǵan. Bunday ıdıstaǵı suyıqlıq ıssı halında uzaqwaqıt saqlanadı. Jıllılıq jetkerip beriwdiń úsh túri boyınsha jıllılıqtıńtarqalıpketpeytuǵınlıǵınıńsebebintúsindiripkóriń.Demek, zárúrlikke qarap jıllıliqtı jaqsı ótkeriw lazım bolsa, onda

konvekciyanı tezlestiriw ilajların hámde jıllıliqtı jaqsı ótkeretuǵınmateriallardan paydalanıw kerek eken. Úyde awqat pisiriw hám shayqaynatıw ushın qollanılatuǵın qazan hám chayniklerdi jıllılıqtı jaqsıótkeretuǵın materiallardan jasaydı. Lekin qaynap atırǵan chaydıuzaǵıraq waqıt ıssı halında uslap turıw ushın farfor shaynekkedemlegenmaqul boladı. Chaydı stakanda ishetuǵın bolsaq, awız kúyipqaladı.Lekinfarforkesedekúymeydi.Nesebepten?

77-súwret.

78-súwret. 79-súwret.

Nurlanıw energiyasınan paydalanıwda da materiallarǵa hám onıńreńine itibar beriledi. Jazda jıllılıq nurların jaqsı shaǵılıstıratuǵın aqreńdegikiyimlerkiyilse,qıstatoyǵınreńdegilerkiyiledi.

Ámeliy tapsırma1. Qalıń qaǵaz alıp, onnan qutısha jasań. Onıń ishine suw

toltırıp, birazdan soń elektr plitasına qoyıń. Ondaǵı suw ısıwı hámhátte qaynawı múmkin. Lekin qaǵaz qutısha kúymeydi. Sebebintúsindiriń.

110

2. Massası hám ólshemleri úlkenirek bolǵan temir bólegine qaǵazbólegin jabıstırıp jalınǵa tútıń. Qaǵaz benen qanday qubılıs júzberetuǵınınbaqlańhámsebebintúsindiriń.

1. Avtomobil dvigatelin qızıp ketiwden qalayınsha saqlaytuǵının bilesiz be?

2. Úylerdi ısıtıwda tikkeley janar maydı jaǵıp ısıtılatuǵın peshler-den, qaynaǵan suw yaki puw menen ısıtılatuǵın radiatorlardan payda lanıladı. Olardıń qanday artıqmashılıqları hám kemshi-likleri bar?

3. Ne ushın suwıq jayda eń áweli ayaq tońadı?4. Qanday jaǵdaylarda denelerden bir waqıtta hám jıllılıq

ótkizgishlik, hám nurlanıw arqalı jıllılıq beriledi?

40-TEMA

JÍLLÍLÍQ QUBILISLARI HAQQÍNDA FARABIY, BERUNIY HÁM IBN SINANÍŃ PIKIRLERI

Jıllılıq qubılıslarınıń tábiyatı haqqında ullı oyshıllarımız ÁbiwNasır al-Farabiy, al-Beruniy hám Ibn Sinalar óz shıǵarmalarındatúsindirip berip ketken. Atap aytqanda, Farabiy pikiri boyınsha hárqanday deneniń temperaturası joqarı yamasa tómen bolıwı usı deneniquraytuǵın bólekshelerdiń háreketlerine baylanıslı boladı. Ibn Sina daFarabiy sıyaqlı konvekciya qubılısın tómendegishe túsindiredi: qızǵandenelerkólemlerinińkeńeyiwinátiyjesinde tıǵızlıqlarıkemeyip, joqarıǵaumtıladı (Arximed kúshi aqıbetinde demekshi). Al, suwıǵan waqıttakólemikishireyip,tıǵızlıǵıartıwıesabınantómengeumtıladı.

Ábiw Nasır al-Farabiy(873–950)SırdáryaboyındaǵıOtırar(Farab)qalasına jaqın jerde tuwıladı.Farabiy ilimniń júdákóptarawlarındadóretiwshilikpenenislegen.Oǵanshekemfizika ayırım ilim sıpatında qaralmaǵan, tábiyiy ilimlerquramında bolǵan. Fizikada zattıń dúzilisi, jıllılıq,qozǵalıs,ses,optikaǵabaylanıslıjumıslardıorınlaǵan.

Denelerdiń jıllılıqtan keńeyiwi, suwıqlıqtan tarayıwında suwdıńayrıqsha qásiyetke iye ekenligine Beruniy itibar bergen. Bul boyınshaBeruniydiń Ibn Sinaǵa jazǵan sorawın keltiremiz: «Eger denelerjıllılıq sebepli keńeyetuǵın bolsa hám suwıqlıq aqıbetinde tarayatuǵınbolsa hám basqa ıdıslardıń sınıwı onıń ishindegi nárselerdiń keńeyiwi

111

sebebinen bolsa, ne ushın ishindegi suw muzlap qalǵan ıdıs jarıladı,sınadı? Ne ushın muz súwdıń betinde boladı, muz suwıqlıq sebepliqatqanıushınJertábiyatına(qattıdenege) jaqınıraqediǵoy?»IbnSinaBeruniydińbulsorawına:«Suwmuzlaǵanwaqıttasuwdahawabólekleriqamalıpqalıp,muzdısuwtúbineshógiwdensaqlapqaladı»–dep juwapqaytaradı. Beruniy Ibn Sinanıń juwaplarına narazılıq bildirip: «Egergúze ishki tárepine qarata sınǵanda edi, onda aytılǵanlar tuwrı bolaredi. Men ıdıs sırtına qarata sınǵanlıǵın baqlaǵanman»–deydi, IbnSinaóz juwaplarındaǵıanıqemesliklerdisońınan«Qurazaitábiyat»atlıshıǵarmasındatolıqtırıpdúzetedi.Aldınǵı temada biz jıllılıqtıń nurlanıw aqıbetinde de jetkerip

beriletuǵının, onı qabıllaw betke hám onıń reńine baylanıslılıǵınaytıp óttik. Nurlanıw aqıbetinde alınatuǵın energiya, nurdıń betke tikyaki qıya halda túsetuǵınına baylanıslı. Sonlıqtan Beruniy hám IbnSına Jerde klimatlar ózgerisi Quyash nurınıń Jerge túsiw qıyalıǵınıńózgeriwinenboladı,depdurıstúsindiredi.Ibn Sinanıń pikiri boyınsha tábiyatta jıllılıq hám de suwıqlıqtıń

tábiyiyhám jasalmaderekleribar.«Jıllılıqtıń sırtqı sebebiúshewdeydi.Birinshisi, jıllı deneniń suwıq denege jaqınlıǵı. Mısalı, ot-jalın suwdıqızdıradı. Ekinshisi, qozǵalıs hám súykeliw. Mısalı, suwdı shayqasańjılıydı, tastı tasqa ısqılasańqızadı, jalın shıǵadı.Úshinshisi, jaqtırtılǵanhár qanday dene jaqtırtılmaǵanǵa qaraǵanda jıllıraq boladı»–deydi.Bundajıllılıqtıńnurlanıwjolımenentarqalıwıhaqqındapikirjúritiledi.Sonday-aq,oyshıllarımız, jıllılıq aqıbetinde suwpuwlarınıń joqarıǵa

kóteriliwin, bultlarǵa aylanıp, tómen temperaturalarda olardan qar,jawın,burshaqpaydabolatuǵınıhaqqındajazıpqaldırǵan.

1. Siz Beruniydiń sorawına qanday juwap bergen bolar edińiz?2. Qaysı halatta jayılǵan kir tez kebedi: quyash nurı tik túskende

me yaki qıya túskende me?3. Suwdı uzaq waqıt ıdısta aylandırıp, qanshaǵa shekem qızdırsa

boladı? Urınıp kóriń.

Balalardıń oyınshıq metall tarelkasın alıp hálsiz jalınǵa qoyıń.Jetkilikli dárejede qızǵanında oǵan yarım chay qasıq suw quyıń.Suw sol zamatta puwlanıp ketiwdiń ornına, domalaq kórinisinde

domalap ketedi hám tarelkanıń tereńirek jerinde turıp qaladı. Sebebinede?Sebebi, túskensuwhámqızǵantarelkaarasındapuwpaydabolıp,solpuwdıńózi ıssılıqtıótkermeytuǵınqatlamdıpaydaetedi.Bulqubılıstıqızǵanutyugtitóńkeripqoyıp,oǵansuwshashıratıptabaqlawmúmkin.

112

Qısta tońbawushınpaltohámmalaqaykiyemiz.Olar adamdı jılıtama? Eki bólek muzdı cellofan qaltashaǵa salıp, birin ashıq halında,ekinshisin paltoǵa orap qoyayıq. Belgili bir waqıttan soń qarasaq, ashıqhawadaǵımuzádewireripti,alpaltoǵaoralǵanıerimegenesabı.Demek,palto, malaqay hesh nárseni ısıtpaydı. Olar tek jıllılıqtı (suwıqtı) jamanótkeredi.

41-TEMA

TEMPERATURA. TERMOMETRLER. DENENIŃ TEMPERATURASÍN ÓLSHEW

Aldıńǵı temalarda bólme ısıdı, dene suwıdı sıyaqlı sózlerdiqollandıq. Olarǵa biz óz seziwlerimizge tayana otırıp usı juwmaqlardıjasaǵan edik. Lekin, biziń sezimlerimiz hár dayım durıs juwmaqshıǵarıwǵa imkaniyat bere me? Bunı tekseriw ushın stol ústine úshstakan qoyamız. Birinde ıssı, ekinshisinde jıllı, úshinshisinde suwıqsuw bolsın.Dáslep shep qolımız barmaqlarınan birin suwıq suwǵa, ońqolımız barmaqlarınan birin ıssı suwǵa, biraz basıp turayıq. Sońınanusıekibarmaqtıda jıllı suwlı stakanǵabatırayıq.Sondashepbarmaqqasuw ıssı, al oń qol barmaǵına suw suwıq bolıp seziledi. Tek arnawlıólshew ásbabı oylap tabılǵannan keyin ǵana temperaturanı obyektivanıqlaw múmkin boldı. Temperaturanı ólsheytuǵın asbapqa termometr delinedi. Onıń oylap tabıwshısı Galiley bolǵan. Siziń salamatlıǵıńızdıshıpaker teksergende temperaturańızdı ólshegen termometrdi kórgensiz.Álbette házirgi termometrGaliley oylap tapqan termometr (termoskop)den ózgeshelenedi. Termometrlerde zatlardıń ıssılıqtan keńeyiwqásiyetinen paydalanıladı. Galiley termometrinde hawanıń keńeyiwinenpaydalanılǵan edi (80-súwret). Keyinshelik franciyalı alımRey 1631-jılısuwlı termometrdi jasadı. Házirgi kúnde qollanılatuǵın termometrlerdetiykarınan sınap hám spirt qollanıladı. Olardıń birewi súwrettekeltirilgen (81-súwret). Ísıtılǵanda tútikshedegi zat keńeyip, joqarıǵakóteriledi, suwıǵanda tarayıp. tómenge túsedi. Bul termometrlerdińkórsetiwi graduslarda ańlatıladı. Shved alımı A.Celsiy (1701–1744)temperaturanı ólshewde esaplawdıń bası bolǵan 0 (nol) ushın eripatırǵan muzdıń temperaturasın aladı (82-a súwret). Ádettegi atmosferabasımında qaynap atırǵan taza suw temperaturası 100 gradus dep qabıletiledi (82-b súwret).Olardıńaralıǵı100bólekkebólinip,birbólegi1oC depqabıletiledi.Bólmedegiyakiıdıstaǵısuyıqlıqtemperaturasınólshewushın termometrdi ólsheytuǵın ortalıqta belgiliwaqıt uslap turıw kerek.

113

Sonda termometrdegi suyıqlıq temperaturası ortalıq temperaturasınateńlesedi. Ídıstaǵı suwdan shıǵarmastan kóriw kerek. Keri jaǵdayda,termometrsuwdanalınıwımenen-aqonıńkórsetiwiózgeripketedi.

80-súwret. 81-súwret. 82-súwret.

Nawqastıń temperaturasın ólsheytuǵın medicina termometri bundaykemshiliklerge iye emes. Shıpaker termometrdi nawqastun alıp, arqayınkóriwimúmkin. Sebebi, ondaǵı sınap baǵanası tómenge túsip ketpeydi.Buǵanerisiwushıntermometrtútikshesinińtómeńgibólegi jińishkeetipjasaladı.Bunda ısıǵansınapbaǵanası irkinishsizkóterilsede,suwıǵandajińishkergen orında sınap baǵanası úzilip qaladı. Termometr kórsetiwianıqlap alınǵannan soń, onı silkiydi. Sonda joqarı bóleginde qalǵansınap bólegi tómenge túsip qosıladı.Medicina termometrleriniń ólshewshegarası 35 ten 42°C ǵa shekem boladı. Ádettegidey salamat adamnıńtemperaturası ~36,6°C boladı. Dene temperaturasınıń bunnan shetlewikessellikten derek beredi. Úy haywanları–qoy, sıyır, at, qoyanlartemperaturası38–40°C,quslarda41–42°Cátirapındaboladı.Zat temperaturasınıń tómengi yaki joqarǵı shegarası bar ma? Jerde

tábiyiy sharayattaAntarktikadaminus88°Ctemperaturaesapqaalınǵan(1960-jılı ilimiy stanciyada). Esaplawlarǵa qaraǵanda temperaturanıńtómengi shegarası minus 273,15°C ǵa teń. Úy sharayatında biz qandaytemperaturalarmenenislesemiz?Suw100°Cdaqaynaydı.Onıqaynatıwushın qollanılatuǵın tábiyiy gaz aralaspasında temperaturası 1500–1800°C ǵa jetedi. Qızdırıw elektr lampochkasında temperatura 2500°C átirapında boladı. Avtomobil dvigatelinde jaǵılǵan janar may paydaetetuǵın temperatura ~1700°C bolsa, elektr kepserlewde 7000°C qashekemboladı.Joqarıshegaraesapqaalınǵanemes.

114

1. Eger hawanıń temperaturası adam denesiniń temperaturasınan joqarı bolsa, medicinalıq termometr járdeminde nawqastıń temperaturasın qalayınsha ólshew múmkin?

2. Termometr tútikshesiniń diametri kishireytiletuǵın bolsa, termometr kórse tiwiniń anıqlıq dárejesi qalay ózgeredi?

3. Medicina termometrin qanday suwǵa juwıw kerek? Suwıq suwda ma yaki ıssı suwda ma?

42-TEMA

LABORATORIYA JUMÍSÍ. TERMOMETR JÁRDEMINDE HAWA HÁM SUYÍQLÍQ TEMPERATURASÍN ÓLSHEW

Kerekli ásbaplar:termometr,ıssısuw,suwıqsuw,menzurka,shiyshetayaqsha,suwquyıwushınkese.

Jumıstı orınlaw tártibi.1. Termometr fizika kabinetiniń quyash tikkeley túspeytuǵın, ısıtıw

quralları (batareya, plitka) nan uzaqta, lekin shkalası kórinetuǵınorınǵaildiripqoyıladı.2. Tájiriybeni ótkeriwge tayarlanıw barısında (5–6 min) termometr

kórsetiwiózgermeyqalǵanınansońbólmetemperaturasıjazıpalınadı.3.Plitkayakigazjalınınasuwlııdısqızdırıladı.4. Menzurkada 100 ml suw ólshep alınıp, kesege quyıladı hám

termometr suwǵa túsiriledi. Bir neshe minuttan soń termometrkórsetiwi t1 jazıpalınadı.5. Menzurkada 100 ml suw ólshep alınadı hám oǵan termometr

túsiriledi. Bir neshe minuttan keyin termometr kórsetiwi t2 jazıpalınadı.6. Menzurkadaǵı ıssı suw suwıq suwlı kesege quyıladı. Shiyshe

tayaqshamenenaralastırıptemperaturası t3ólshenedi.7. Joqarıdaǵı tájiriybe ıssı suwdıń temperaturası hár túrli bolǵan

halatlardatákirarlanadı.1. Ne sebepten suwǵa túsirip alınǵan termometrdiń kórsetiwi

suwdan alınǵanda túsip ketedi?2. Tájiriybeler tútikshesiniń diametri kishirek bolǵan termometr

menen ótkerilse, ólshew anıqlıǵı qalay ózgeredi?3. Eki birdey stakannıń birewi bos, ekinshisinde qant bólegi bar.

Olarǵa chaynikten chay quyıp temperaturaları ólshense, qant salınǵanında tómenirek boladı. Sebebi nede?

115

IV BAPTÍ JUWMAQLAW BOYÍNSHA QADAǴALAW SORAWLARÍ

1. Ne sebepten ısıtıw qazanlarınıń tútin shıǵatuǵın morısı biyik qılıp qurıladı?A)jıllılıqdereklerinińqayerdejaylasqanlıǵınalıstankóriwushın;B)konvekciyanıńjaqsıótiwiushın;C)arxitekturatalabınorınlawushın;D)janıw ónimin adamlar dem alatuǵın hawa qatlamınan joqarıraqqashıǵarıwushın.

2. Qattı denelerde jıllılıq tiykarınan qaysı usılda uzatıladı?A)konvekciya; B)jıllılıqótkizgishlik;C)nurlanıw; D)joqarıdaǵılardıńbarlıǵı.

3. Konvekciya degen ne?A)bir tegis emes ısıtılǵan suyıqlıq yamasa hawa qatlamları arasındaaǵımınıńjúzegekeliwi;

B)bir tegis emes ısıtılǵan suyıqlıq yamasa gazqatlamlarınıńnurlanıwjolımenenjıllılıqalmasıwı;

C)zattıńgazhalınansúyıqhalınaótiwi;D)jıllılıqalmasıwwaqtındaishkienergiyasınıńózgeriwi.

4. Suw muzlaǵanda massası ózgere me?A)ózgermeydi; B)artadı;C)kemeyedi; D)sırtqıbasımǵabaylanıslı.

5. Ne sebepten sırtqı qapılardıń temir tutqaları qısta uslaǵanda aǵash bólegine qaraǵanda suwıǵıraq seziledi?A)metallarjıllılıqtıkóbirekjutqanlıǵıushın;B)metalldıń jıllılıq ótkizgishligi aǵashqa qaraǵanda úlkenirekbolǵanlıǵıushın;

C)aǵashtıń jıllılıqótkizgishligi temirgeqaraǵandaúlkenirekbolǵanlıǵıushın;

D)aǵashtıń jıllılıqótkizgishligi temirgeqaraǵandaúlkenirekbolǵanlıǵıushın;

6. Quyashtan Jerge energiya qaysı usılda jetkerip beriledi?A)konvekciya; B)nurlanıw;C)jıllılıqótgizgishlik; D)AhámCjúwaplardaǵıusıllarmenen.

7. Qısta kiyilgen ayaq kiyim keń bolǵanda ayaq kóbirek tońa ma yamasa tar bolǵanda ma?A)Tarbolǵanda,sebebisırttaǵısuwıqayaqqatikkeleyótedi.B)Keńbolǵanda,sebebiayaqkiyimhámayaqarasındaǵıhawasuwıqtıótkermeydi.

116

C)Tarbolǵanda,sebebiadamnıńayaǵıkiyimdideısıtıwıkerek.D)Ayaqtıńtońıwıayaqkiyimnińkeńyamasatarlıǵınabaylanıslıemes.

8. Bir shelek kómir úydiń tór tinshi qabatına alıp shıǵılıp jaǵıldı. Bunda birinshi qabatta jaǵılǵanına qaraǵanda qansha kóp jıllılıq ajıraladı?A) 4ese; B)2ese;C) 3ese; D)birdeyjıllılıqajıraladı.

9. Ne senepten ısıtıw batareyaları terezeler astına jaylastırıladı?A)Dizaynıjaqsıbolıwıushın.B)Massasıawırbolǵanıushın.C)Konvekciyaesapqaalınǵanıushın.D)Usıhalatmodabolǵanıushın.

JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET

Bunda siz IV bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaqlarımenentanısasızTermometr Temperaturanı ólsheytuǵın ásbap. Sınaplı yaki spirtli boladı.

Tútikshedegisuyıqlıqbaǵanasınıńbiyikligi temperaturaózgeri-wimenenózgeriwinetiykarlanǵan.

Bimetallplastina

Jıllılıqtan keńeyiwsheńligi hár túrli bolǵan bir-birine kepser-lenipbekitilgenekimetallplastina.

Jıllılıqótkizgishlik

Deneniń ısıǵan bóleginen ısıtılmaǵan bólegine jıllılıqtıńótiwi. Zattı quraytuǵın bólekshelerdiń qozǵalısı aqıbetindejetkerip beredi.Metallarda plastmassa, gerbish, shiyshe, suwǵaqaraǵanda bir neshe júz ese úlken boladı. Al, gazlarda júdákishi.

Konvekciya Bir qálipte ısıtılmaǵan gaz, suyıqlıqlarda zattıń bir orınnanekinshi orınǵa aǵıwı aqıbetinde jıllılıqtıń jetkerip beriliwqubılısı. Konvekciya tezligi qatlamlar temperaturaları ayırmasıortalıqtıńjıllılıqótkizgishliginebaylanıslı.

Nurlanıw Qızǵan denelerdiń ózinen nur shıǵarıw qubılısı. Olardıńgeyparaları kózge kórinedi, geyparaları kórinbeydi. Nur ózimenen energiya alıp júredi. Deneler hám zatlar nurdı jutıwınátiyjesindeqızadı.

Celsiytemperaturashkalası

Temperaturanıńólshembirliginenbiri.Esaplawbasınolushınerip atırǵan muz temperaturası alınǵan. Atmosfera basımındaqaynap atırǵan taza suw temperaturası 100 gradus depqabıllanǵan.

117

VBAP

Bul bapta Siz:

– Denelerdiń elektrleniwi;

– elektr toǵı haqqında túsinik, tok derekleri;

– turmısta elektr toǵınıń áhmiyeti, ápiwayı elektr shınjırı;

– úylerdegi elektr ásbaplar, elektr energiyasın únemlew haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen tanısasız.

ELEKTR QUBÍLÍSLARÍHAQQÍNDA DÁSLEPKIMAǴLÍWMATLAR

118

KIRISIW SÁWBETIKúndelikli turmısta biz «elektr» degen túsinik penen kóp

duslasamız.Elektrdińózine,bulhaqqındaadamqashanbilgen?Elektrsiz biz kúndelikli turmısımızdı kóz aldımızǵa keltire

almaymız. Aytıńshı, jaqtılıqsız hám ısıtqıshsız, telefonsız hám elektro-dvigatelsiz, kompyutersiz hám televizorsız turmıs keshiriw múmkinbe? Elektr biziń turmısımızǵa sonshelli tereń kirip ketkenlikten, geyde«qandaysıyqırshıbizgekóplegen jumıslarımızdıorınlawǵa járdemberipkelmekte»depoylaptakórmeymiz.Bul «sıyqırshı» elektr toǵı esaplanadı. Elektr toǵınıń oylap tabılıwı

hám onıń menen baylanıslı basqa jańalıqlardıń ashılıwı on toǵızınshıásirdiń aqırı–jigirmalanshı ásirdiń baslarına tuwrı keledi dewmúmkin. Biraq, adamlar elektr menen baylanıslı dáslepki qubılıslardıeramızdanaldınǵıbesinshiásirde-aqbaqlaǵan.Olar júnyamasashayıǵasúykelgen yantar bóleginiń ózine jeńil denelerdi, shańlardı tartıwınaitibar bergen. Áyyemgi grekler bul qubılıstan qımbat bahalı buyımlardıshańnan tazalawda paydalanǵan. Olar sonday-aq, yantar taraq penenshash taralǵanda shash talshiqlarınıń bir-birinen iyterilip tikeygenliginbaqlaǵan.Yantargrekshe«elektron»delinedi.«Elektr»sózi sonnankelipshıqqan. Súykelgennen soń basqa mayda denelerdi ózine tartatuǵındenelerdielektrlengen denedeytuǵınboldı.Egerelektrlengendenebasqaelektrlenbegendenegetiygizilse,oldenedeelektrlenipqaladı.Házirgi kúnde dúnyanı elektrsiz kóz aldımızǵa keltiriw múmkin

emes. Bir kúni insaniyat hám tábiyat elektrsiz qalsa ne boladı? Ondadúnya qarańǵılıqqa shókken, televizor, suwıtqısh, telefon, plitkalarislemegen bolar edi. Turmıs ulıwma toqtaǵan bolar edi. Sebebi,kóplegen turmıslıqprocesslerelektrprocesslerimenenbaylanıslı.Zattıńózidemaydalanıpketeredi.Sebebi,onıqurawshıbólekshelerelektrdińózaratásirisebepliuslanıpturadı.

43-TEMA

DENELERDIŃ ELEKTRLENIWI

Elektrdi úyreniw ápiwayı tájiriybelerdi ótkeriwden baslanǵan.Sonday tájiriybeni ótkerip kóreyik. Stol ústine qayshımenenmaydalapqırqılǵan qaǵaz bóleklerin shashıp qoyayıq. Plastmassadan jasalǵantaraqtı alıp onı jaqsılap tazalap, keptireyik. Sońınan maysız qurǵaqshashımızdı tarayıqhámqaǵazbóleklerine jaqınlastırayıq.Sonda qaǵaz bóleklerinińtaraqqatartılıpjabısqanlıǵınkóremiz(83-súwret).

119

Dál usınday qubılıstı sharikli ruchkanı júnnenjasalǵan buyımǵa súykep qaǵaz bóleklerin,basqa jeńil predmetlerge hám hátte jińishkesuw aǵımına tásir etetuǵının baqlaw múmkin(84-súwret).

83-súwret.

1 2 3 84-súwret.

Shokolad oralǵan shıtırlaq metall qaǵazdı 2 sm keńlikte kesiponı qálemge orap cilindr jasayıq. Sońınan onıń ushınan tesip jipjárdeminde ildirip qoyayıq. Shiyshe tayaqshanı shayıǵa súykep ildiripqoyǵan cilindrge jaqınlastırsaq ol tayaqshaǵa tartıladı hám tayaqshaǵatiygennen keyin onnan iyteriledi! Ekinshi bir jipke ildirilgen cilindrgejúnge súykelgen yantar tayaqshanı jaqınlastırayıq. Cilindr yantartayaqshaǵa tartılıp oǵan tiygennen keyin onnan iyteriledi (85-súwret).Bularǵa sebepcilindrler tayaqshalarǵa tiygennen soń elekterlenipqalıwıbolıptabıladı.

85-súwret.

Endi cilindrlerge tayaqshanıń ornın almastırıp jaqınlastırayıq.Cilindrlerdińjánetayaqshalarǵatartılǵanlıǵınbaqlawmúmkin.

Tájiriybelerdentómendegijuwmaqlardıshıǵaramız:1.Elektrlengendenelerbasqaelektrlenbegendenelerdi,mısalı,

maydaqaǵazbóleklerin,shashtıńtúklerinózinetartadı.2. Elektrlengen birdey tayaqshalardan zaryad alǵan deneler bir-

birinen iyteriledi. Shiyshe hám yantar tayaqshalardan zaryad alǵandenelerbir-birinetartıladı.

120

Demek, shayıǵa súykelgen shiyshe tayaqshada bir túrdegi elektrzaryadları, júnge súykelgen yantar tayaqshada ekinshi túrdegi elektrzaryadlarıboladıeken.

Francuz alımı Sh.Dyufe hám amerikalı alım B.Franklinusınısına muwapıq birinshi túrdegi zaryadtı shártli túrde oń zaryad dep, ekinshi túrdegi zaryadtı shártli túrde teris zaryad

depatawǵakelisilgen.Nesebeptenelektrlenbegendenelerelektrlengendenelergetartıladı?20-ásirdiń baslarında fizikler atomnıń dúzilisin úyrenip, onıń

ortasında (oń) zaryadlanǵan yadro hámonıń átirapında (teris) zaryad-lanǵanelektronlaraylanıpjúretuǵınınanıqladı(86-súwret).

–neytron

–proton

–elektron

86-súwret. 87-súwret.

Atom yajrosınıń ólshemi atom ólsheminen shama menen júz mıńese kishi. Biraq, yadroda atomnıń ámelde barlıq massası toplanǵanboladı. Atomnıń yadrosında oń zaryadqa iye bolǵan proton hámzaryadqa iye emes neytron boladı. Yadronıń átirapında aylanıp júrgenelektronlardıńmassası shamamenen ekimıń ese kishi bolıp, yadroǵatartılıwısebeplionnanbelgiliaralıqtaaylanıpjúredi.Protonzaryadınıńmuǵdarı san mánisi jaǵınan elektron zaryadına teń. Sonlıqtan,atomnıń ulıwma zaryadı nolge teń. Eger eki deneni alıp júdájaqınlastırsaq (súykestirsek) atomdaǵı ayırım elektronlar bir denedenekinshisine ótip qaladı. Sonda elektronlar ótip qalǵan dene teris,elektronınbergendeneońbelgidezaryadlanadı.

Solay etip artıqsha elektronlarǵa iye bolǵan dene teris belgilizaryadqa, elektronları jetispeytuǵın dene oń belgili zaryadqa iyeboladı.

Demek, elektr zaryadları tek zaryadlanǵan bóleksheler arqalı birdenedenekinshisineótedi.Oń zaryadlanǵan tayaqsha zaryadlanbaǵan metall gilzaǵa jaqın-

lastırılsa,metallgilzatayaqshaǵatartıladı(87-súwret).Sebebinede?

121

Bunıń sebebi, gilzadaǵı erkin elektronlar tayaqshadaǵı oń zaryad-larǵa tartılıp, gilzanıń bir tárepine toplanadı. Onıń qarama-qarsıtárepindeońzaryadlarqaladı.Teriszaryadlar,ońzaryadlarǵaqaraǵan-dajaqınjaylasqanlıqtantartısıwkúshiiyterisiwkúshinenúlkenboladı.

1. Deneler súykeliskende ne sebepten elektrlenip qaladı?2. Elektrlesiw qubılısı paydalı ma yamasa zıyanlı ma?3. Tábiyatta elekstrlesiwge tiyisli qanday qubılıstı baqlaǵansız?

44-TEMA

ELEKTR TOǴÍ HAQQÍNDA TÚSINIK. TOK DEREKLERI

Denelerdiń elektrlengenligin «elektrometr» dep atalatuǵınásbap járdeminde anıqlaw múmkin (88-súwret). Elektrometrdińjoqarǵı bólimine metall shar ornatılǵan bolıp, oǵan metall sterjenbekkemlengen.Metall sterjenniń ekinshi ushına aylana alatuǵın haldastrelka ornatılǵan. Zaryadlanǵan tayaqsha metall sharǵa tiygizilse,tayaqshadaǵı zaryadlar sharǵa, onnan metall sterjenge hám strelkaǵaótedi. Sterjen hám strelka birdey belgide zaryadlanǵanlıqtan olar bir-birineniyterilipqashadıhámstrelkabelgilimúyeshkeawadı.

88-súwret. 89-súwret.

Usınday tájiriybeni islep kóreyik. Eki elektrometrdi alıp, olardıńbirewin zaryadlayıq. Sońınan olardıń sharların metall sızǵısh arqalıbir-birine tiygizeyik. Sonda 2-elektrometr srelkasınıń da ashılǵanınkóremiz.Demek,metall sterjenarqalı1-elektrometrden2-elektrometrgezaryadlar aǵıp ótedi eken. Tájiriybenimetall sterjen ornına plastmassasterjen qoyıp tákirarlayıq. 2-elektrometr strelkası ornında qaladı.Demek,plastmassasterjenarqalızaryadlaraǵıwıbaqlanbaydıeken.

Tájiriybedentómendegiáhmiyetlijuwmaqtıshıǵaramız.Zatlar elektr ótkiziw qábiletine qarap, ótkizgishlerge hám

ótkizbeytuǵınlarǵa bólinedi. Barlıq metallar, duz hám kislotalardıń

122

suwdaǵı eritpeleri ótkizgishlerge kiredi. Elektr ótkermeytuǵın zat hámdeneler dielektrikler dep te ataladı.Dielektrik zatlarǵa shiyshe, rezina,plastmassa, hawa, taza distillengen suw kiredi. Dielektrik zatlardanjasalǵandenelerge izolyatorlardelinedi.Elektr zaryadlarınıń bir tárepke tártipli qozǵalısına elektr toǵı

delinedi. Zaryadlanǵanbólekshelerbirtárepkeqozǵalaalıwıushınolarerkin hárekette bolıwı kerek. Joqarıda aytılǵanınday, atomnıń

sırtqı qabıǵında jaylasqan elektronlar qońsı atomlar tásirinde atomlararalıǵınaótiperkin elektronlarǵa aylanadı(89-súwret).

Sol sebepli elektr toǵı bar bolıwınıń birinshi shárti zatta erkin elektronlardıń bar bolıwı esaplanadı.

Elektr toǵınıń baǵıtı sıpatında tariyxiy kózqarastan oń zaryadlanǵan bólekshelerdiń baǵıtı qabıl etilgen(89-súwret).Erkin hárekette bolǵan bólekshelerdiń bir tárepke qozǵalıwı ushın

olardı bunday qozǵalısqa májbúrlewshi kúsh kerek boladı. Bundaymájbúrlewshikúshtokdereklerijárdemindepaydaetiledi.XVIIIásirdińaqırına shekemalımlar «elektr»di tiykarınan súykeliw

arqalı payda etken. XVIII ásirdiń aqırına kelip elektr qubılıslarınúyreniwde úlken burılıs júz berdi. Italiyalı ilimpaz A.Volta mıs hámcink plastinaları arasına kislota sińdirilgen gezleme qoyılsa, mısplastinamısplastinaońbelgide,cinkplastina terisbelgidezaryadlanıpqalatuǵınınanıqlaydı.Bulplastinalardıbir-birineótkiziwarqalı jalǵan-saelektr toǵıótetuǵınınbaqlaydı.Solayetipbirinshitok deregioylaptabıldı.Voltaderek toǵınıńkúshin asırıwushınmıshámcinkplastinalardı

sheńber formasında qırqıp, arasına kislota sińdirilgen gezlemeni qoyadıhám olardı baǵana formasında taqlaydı. Bul derek «Volta baǵanası»dep ataldı hámde elektr hámmagnit qubılısların úyreniwde úlken roloynadı(90-súwret).Volta baǵanasında zaryadlardıń bólinip shıǵıwı ximiyalıq reak-

ciyalar nátiyjesinde boladı (joqarǵı klasslarda tolıq úyreniledi).Ximiyalıq reakciyalarǵa tiykarlanǵan tok derekleri galvani elementler delinedi. Galvani elementler kúndelikli turmısta keń qollanıladı.Galvani elementlerden belgili múddet qollanılǵannan keyintaslap jiberiletuǵınları batareyalar (91-súwret), qayta zaryadlapqollanılatuǵınlarıakkumulyatorlar(92-súwret)delinedi.

123

90-súwret. 91-súwret. 92-súwret.

Tok derekleri elektr kernewi dep atalatuǵın parametrmenenparıqlanadı.Elektr kernewi arnawlı ásbap voltmetr járdeminde ólshenedi.

Onıń sırtqı kórinisi hám jalǵanıwı 93-súwrette keltirilgen. Voltmetrpaydalanıwshıǵa parallel jalǵanadı. Elektr kernewiniń birligi sıpatındabirvoltqabıletilgen(1V).

a) b) 93-súwret. 94-súwret.

Úlken quwatlılıqqa iye bolǵan elektr toǵın islep shıǵaratuǵınqurılmaǵaelektr toǵınıń generatorıdelinedi(94-súwret).

1. Elektr toǵınıń payda bolıw shártlerin aytıp beriń.2. Volta baǵanasında zaryadlardıń bóliniwi qanday qubılıs sebepli

júz beredi?3. Kúndelikli turmısta qollanılatuǵın batareya hám akkumu lyator-

larǵa mısallar keltiriń.

Ámeliy tapsırmaAqshıl hám qızǵısh reńdegi bir neshe teńge, duzlı suw

sińdirilgen qaǵaz járdeminde volta baǵanasına uqsas batareyajasań.

124

1. Bir galvani element payda etken kernew ádette 1-2Vátirapında boladı, al gúldirmama waqtında bultlar arasındaǵıkernew100millionvoltqajetedi.2. Joqarı quwatlı generatorlardıń kernewi 15-20 kV qa teń

bolǵan elektr energiyasın islep shıǵıp, paydalı jumıs koefficienti97-98%kejetedi.

45-TEMA

TURMÍSTA ELEKTR TOǴÍNÍŃ ÁHMIYETI

Turmısımızdı elektr toǵısız kóz aldımızǵa keltiriw júdá qıyın. Olbizge barlıq jerde turmısımızdı jeńillestiriwde járdem beredi. Azandaturıp elektr shıraǵın jaǵamız, elektr chaynikte chay qaynatamız.Mikrotolqınlı elektr pechte azanǵı awqatımızdı ısıtamız. Azanǵıawqattan soń lift arqalı tómenge túsemiz. Metroda oqıwǵa yamasajumısqa baramız. Jol-jónekey uyalı telefonda sóylesemiz. Mektepkeoqıwǵa kelsek sabaqqa qońıraw qaǵıladı. Jaqtılı xanalarda elektrgetiyisli sabaqlardı oqıymız. Kewil bólgen bolsańız bulardıń barlıǵındaelektr járdemshi bolıp xızmet etedi. Turmısta biz paydalanıp atırǵankóplegen nárseler sıyaqlı olardıń unamlı tárepleri menen birge, abaylıbolmasaq,zıyanlı tárepleridebar.Sebebi,sımlardanótipatırǵanelektrtoǵıkózgekórinbeydi,iysijoq,reńsiz.Tokbar-joqlıǵınólshewásbaplarıjárdeminde anıqlaw múmkin. Toktan zıyanlanıwdı tuńǵısh ret 1862-jılı tastıyıqlap bergen. Bunda insan tok ótetuǵın sımnıń ashıq jerinetiyip nabıt bolǵan. Sol sebepli onnan paydalanıw ushın ásbaplardı tokdereklerinedurısjalǵawdıúyrenipalıwımızkerek.Úyreniwdi ápiwayı elektr shınjırın dúziwden baslayıq. Bunıń ushın

tok deregi, elektr lampochkası hám úzip-jalǵaǵısh alınadı. Sońınandápterge olardı bir-birine jalǵaw sızılması sızıladı. Sızılmada tokderegi, lampochka, úzip-jalǵaǵısh hám basqa ásbaplar shártli belgilermenenbelgilenedi(95-súwret).

–úzip-jalǵaǵısh; –elektrlampochkası;

–jalǵawshısım; –tokderegi

95-súwret.

125

Bulsızılmaǵaelektr shınjırıdelinedi(96-súwret).12 V 12 V

a) b)96-súwret.

96-a súwrette tok deregi, elektr lampochkası hám úzip-jalǵaǵıshtanibarat elektr sızılma keltirilgen. 96-b súwrette olardıń natural kórinisikeltirilgen. Esletip ótemiz, barlıq elektr jalǵanıwlar úzip-jalǵaǵıshtıńashıq halatında islenedi. Úzip-jalǵaǵısh tuyıq halatqa ótkerilgendeshınjırdantokótiplampochkajanadı.Solayetipshınjırdaelektr toǵıbarbolıwıushıneki shártorınlanıwı

kerek: Tokderegibolıwıkerek;Shınjırberkbolıwıkerek.

Shınjırdan ótip atırǵan tok kúshi arnawlı ásbap ampermetr járdeminde ólshenedi. Onıń sırtqı kórinisi hám jalǵanıw sızılması97-súwrettekeltirilgen.Ampermetrshınjırǵaizbe-izjalǵanadı.Tokkúshinińólshembirligisıpatındabiramper(1A)qabıletilgen.

A

a) b)97-súwret.

Ádette, tok deregine bir neshe tutınıwshılar jalǵanıwı múmkin.Bundaolarelektrshınjırınaparallel(98-asúwret)yamasa izbe-iz(98-bsúwret)jalǵanıwımúmkin.

126

a)

b)98-súwret.

1. Elektr shınjırı qalay sızıladı? 2. 10 V neshe mV ǵa teń? 3. Voltmetr qanday shamanı ólsheydi?

1. Kalkulyator, kise fonarı, oyınshıq pistolet, basqarılıwshımashina hám usı sıyaqlılardıń batareyaların alıp kóriń hámneshevoltkernewberetuǵınındápterińizgejazıń.

2. Batareya hám eki lampochkanı ótkizgishler arqalıdáslep izbe-iz, sońınan parallel jalǵań. Eki jaǵdayda dalampochkalardıń janıwına itibar beriń. Sebebin túsindiriwgeháreketetiń.

127

46-TEMA

ÚYDEGI ELEKTR ÁSBAPLARÍ. ELEKTR ENERGIYASÍN ÚNEMLEW

Joqarıda aytılǵanınday, kúndelikli turmısımızdı elektrsiz kózaldımızǵa keltiriw qıyın. Úyde biz qollanatuǵın elektr ásbaplarınanayırımları99-súwrettekeltirilgen.

99-súwret.

Bul súwrette elektr plitası, shańjutqısh, kir juwıw mashinası,mikrotolqınlıpechhámelektrutyugkeltirilgen.Bulásbaplardıńbarlıǵıúyge kirgizilgen elektr tarmaǵınıń kernewi 220 V qa teń. Bul birqansha joqarı kernewbolǵanlıǵı sebepli ómir ushınqáwipli esaplanadı.36 V kernewden joqarı bolsa, ómir ushın qáwipli boladı. Sonlıqtan,ásbaplardıelektrderegineúlkenlerdińruqsatısızjalǵamań.Elektrden paydalanǵanlıq ushın pul tólenedi. Bul puldıń muǵdarı

jumsalǵan elektr energiyasına baylanıslı boladı. Energiya túsiniginińtolıq mánisi menen sabaqlıqtıń keyingi temalarında tanısasız. Úydejumsalǵanelektrenergiyasıesaplaǵısharqalıanıqlanadı(100-súwret).Ondaǵı cifrlar jumsalǵan energiyanı kórsetedi. Elektr esaplaǵıshtıń

basqasha túrleri de bar. Jumsalǵan elektr energiyasına pul tólenetuǵınbolǵanlıqtan onı únemlep jumsaw kerek. Úyde zárúrlik bolmasashıraqlardı óshirip qoyıw, qońsı xanada jumıs islep atırǵandatelevizordıń dawısın joqarı halda qaldırmaw kerek. Kompyuterde uzaqmúddet oyınlardı oynaw kóp elektr energiyasınıń jumsalıwına alıpkeliwmenenbirge,densawlıqushındazıyanlıesaplanadı.Elektr energiyasın únemlewdiń jáne bir nátiyjeli usılı, elektr

lampochkaların únemli elektr lampalarına almastırıwdan ibarat(101-súwret).

128

Bunday lampalar elektr energiyasın bir neshe ese únemlew imka-niyatınberedi.

100-súwret. 101-súwret.

1. Siz úyde qollanılatuǵın jáne qanday ásbaplardı bilesiz? Olardıń atların sanań hám atqaratuǵın wazıypasın túsindiriń.

Úydegi elektr ásbaplarınan birin elektr tarmaǵına jalǵaǵandaelektr esaplaǵıshtıń islewin baqlań. Olardan qaysı biri kóbirekenergiya jutatuǵınına itibar beriń. Elektr energiyasın únemlew

haqqındaata-anańızbenensáwbetlesiń.Usınıslardıdápterińizgejazıń.

V BAPTÍ JUWMAQLAW BOYÍNSHA TEST SORAWLARÍ1. Gápti durıs juwap penen tolıqtırıń. Elektrlengen deneler ....

A)...qızadı. B)...suwıydı.C)...háreketkekeledi. D)...bir-birinetartıladı.

2. Gápti durıs juwap penen tolıqtırıń. Elektr zaryadları ...belgisi bar boladı.A)...oń... B)...teris...C)...ońhámteris... D)...túrli...

3. Qaysı súwrette keltirilgen zaryadlar óz ara iyterisedi?

+ – + + – – – + 1 2 3 4

A)1hám3.B)1hám4.C)2hám4.D)2hám3.4. Gápti durıs juwap penen tolıqtırıń. Elektrometr ... ásbap.

A)...elektrqubılıslarınúyrenetuǵın...B)...elektrzaryadlarınbiletuǵın...C)...denelerdielektrleytuǵın...D)...elektrzaryadlarınıńózaratásirinbiletuǵın...

5. qanday zatlar ótkizgishler delinedi?A)Elektrzaryadlarınalǵanzatlar.B)Ańsatǵanaelektrlenetuǵınzatlar.C)Ózinenońzaryadlardıótkerealatuǵınzatlar.D)Ózinenelektrzaryadlarınótkerealatuǵınzatlar.

129

6. Atom yadrosında qanday bóleksheler bar?A)Protonlarhámelektronlar.B)Neytronlarhámprotonlar.C)Neytronlarhámelektronlar.D)Elektronlar,protonlar,neytronlar.

7. Proton, neytron hám elektron qanday zaryadqa iye?A)Protondaoń,neytronhámelektrondateris.B)Protondateris,neytronhámelektrondaoń.C)Protondaoń,elektrondateris,neytronzaryadsızboladı.D)Protondateris,elektrondaoń,neytronzaryadsızboladı.

8. Metallarda qanday bóleksheler esabınan onnan tok ótedi?

A)Elektronlar.

B)Protonlar.

C)Erkinatomlar.

D)Erkinelektronlar.

9. Gápti durıs juwap penen tolıqtırıń. ... elektr toǵı delinedi.A)Zaryadlanǵanbólekshelerdińqozǵalısına...B)Bólekshelerdińtártipliqozǵalısına...C)Zaryadlanǵanbólekshelerdińtártipliqozǵalısına...D)Elektronlardıńtártipliqozǵalısına...

10. Elektr shınjırınıń sızılması degende ne túsiniledi?

A)Túrlielektrásbaplarınıńshártlibelgileri.

B)Elektr ásbaplarınıń kórinisi ornına shártli belgiler menensúwretleniwi.

C)Elektrásbaplarınıńjalǵanıwsızılması.

D)Ásbaplardıńshártlibelgilerijárdemindeózarajalǵanıwsızılması.11. Qaysı belgi galvani elementti ańlatadı?

A) B)

C) D)

12. Tok kúshi qanday ásbap járdeminde ólshenedi?A)VoltmetrB)Ampermetr.C)Galvanometr.D)Elektrometr.

130

13. Tómendegi ásbaplardan qaysı biri járdeminde suwdı ısıtıw múmkin?A)Elektrutyugi.B)Elektrlampochkası.C)Mikrotolqınlıpech.D)Ventilyator.

14. Tok bar bolıwınıń shártin kórsetiń.A)Elektrshınjırındatokderegihámpaydalnıwshılardıńbolıwı.B)Shınjırdapaydalanıwshı,úzip-jalǵaǵıshhámderektińbolıwı.C)Tokderegihámshınjırberkbolıwı.D)Shınjırdapaydalnıwshı,úzip-jalǵaǵıshbolıwı.

JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET

Bunda Siz V bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaǵımenentanısasız.Denelerdińelektrleniwi

Denelerbir-birinesúykelipjaqınlastırılǵandabirinenekinshi-sineerkinelektronlardıńótipqalıwı.

Ońzaryadlanǵandene

Ózinenelektronlardıbergendene.

Teriszaryadlanǵandene

Ózineelektronlardıalǵandene.

Proton Atomnıńyadrosındaońzaryadqaiyebolǵanbólekshe.

Neytron Atomnıńyadrosındazaryadqaiyebolmaǵanbólekshe.

Elektron Yadroátirapındaaylanıpjúrgenteriszaryadqaiyebolǵanbólekshe.

Batareya Birmárteqollanılatuǵıngalvanielementi.

Akkumulyator qaytazaryadlapqollanılatuǵıngalvanielementi.

Voltmetr Elektrkernewinólsheytuǵınásbap.

Ampermetr Shınjırdanótipatırǵantokkúshinólsheytuǵınásbap.

Elektrshınjırı Tokderegi,jalǵawshıótkizgishler,tokpaydalanıwshısıhámúzip-jalǵawdanquralǵanshınjır.

Elektrshınjırınıńsızılması

Ásbaplardıńshártlibelgilerijárdemindeózarajalǵanıwsızılması.

131

VIBAP

Bul bapta Siz:

– jaqtılıq derekleri;

– jaqtılıqtıń tarqalıw nızamı;

– Quyash hám Aydıń tutılıwı;

– jaqtılıq qubılısları haqqında Beruniy hám Ibn Sinanıń pikirleri;

– ayna haqqında maǵlıwmatlar;

– raduga payda bolıwı hám aq jaqtılıqtıń prizmada reńlerge ajıralıwı;

– jaqtılıq qubılıslarına baylanıslı laboratoriya jumısları menen tanısasız.

JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

132

KIRISIW SÁWBETI

Aldınǵı temalarda aytqanımızday, Quyash Jerdegi energiyanıńtiykarǵı deregi bolıw menen birge, ondaǵı organikalıq tirishiliktińsebepshisi de bolıp tabıladı. Ósimlikler hám tereklerdiń ósiwi ushınálbettejaqtılıqkerek.Jaqtılıqdegendenenitúsinemiz?Kóriwqalayınshajúzege keledi. Jaqtılıq ne sebepten qalıń aynadan ótedi de, lekin juqakarton qaǵazdan ótpeydı? Qanday tezlik penen tarqaladı? Bundaysorawlarǵa adamzat áyyemgi zamanlardan juwap tabıwǵaháreket etkeń.Biraq, jaqtılıq óz sırların basqa qubılıslarǵa qaraǵanda uzaǵıraq saqlapkeldi.Biziń kóriw arqalı qorshaǵanortalıqhaqqında alǵanbilimlerimizbasqasezimlerimizaqıbetindealǵanbilimlerimizdenádewirkóp.Áyyemgi grekler insan kózinen qanday da bir nurlar shıǵadı hám

olar nárse, buyımlarǵa túsip, onı kóredi dep oylaǵan. Onda kózdińkóriwi túnde hám kúndiz birdey bolıwı kerek emes pe? Siz ne depoylaysız? Keyin ala inglis alımı I. Nyuton jaqtılıqtı júdá maydabóleksheler aǵımı dep qarawdı usınıs etti. Bul aǵım jaqtılıq nurı depataladı. Jaqtılıq nurı qanday da bir derekten,mısalı,Quyashtan shıǵıpnárse hám buyımlarǵa túsedi. Olardan shaǵılısıp kózimizge tússe,olardı kóremiz dep túsindiriledi. Bunday túsindiriw jaqtılıq penenbaylanıslı kóplegen qubılıslardı túsindiretuǵın bolsa da, ayrımlarıntúsindire almaydı. Mısalı, Quyashtan deneniń qarayıwı, gezlemelerdińjaqtılıq tásirinde reńinińóńipketiwi, ósimlikler japıraǵınıń jasıl bolıwıhámt.b.Usındayqubılıslardıúyreniwbarısındaalımlar jaqtılıq tábiyatıháqqındaǵı basqa teoriyalardı jarattı. Olar menen Siz joqarı klaslardatanısasız.

47-TEMA

JAQTÍLÍQTÍŃ TÁBIYIY HÁM JASALMA DEREKLERI

Ózlerinen jaqtılıq shıǵaratuǵın deneler jaqtılıq derekleri dep ataladı. Mısalı, Quyash, juldızlar, elektr lampochkası, janıp turǵan

sham,ottıńjalınıhámt.b.Ayırımdenelerózlerinenjaqtılıqshıǵarmasada, basqa derekten shıǵıp ózine túsetuǵın jaqtılıqtı shaǵılıstıradı.Mısalı,Ay,aynalar.Ayırım jánlikler, balıqlar da ózlerinen nur shıǵaradı. Jaqtılıq

dereklerin shártli ráwishte eki túrge ajıratıw múmkin: tábiyiy hámjasalmaderekler(102-súwret).

133

Quyash, juldızlar, shaqmaq, arqa polyus jaqtılıǵı, jaltıraq qońızlar,ayırım balıqlar, shirindiler jaqtılıqtıń tábiyiy dereklerine kiredi.Insannıń aralasıwı menen payda etiletuǵın jaqtılıq dereklerine jasalma derekler delinedi. Olarǵa elektr lampochkası, ottıń jalını, kerosinlampası, televizor ekranı, elektr hám gaz kepseri, lyuminescentlampalar,qızdırılǵangazlarhámt.b.larkiredi.Jaqtılıq dereklerinen shıǵatuǵın nur hár túrli reńge iye boladı.

Denelerdiń jaqtılıq shıǵarıwınıń tiykarǵı sebebi onıń qızıwı bolıptabıladı. Dene temperaturasınıń joqarı yaki tómen bolıwına qarap,onnan shıǵatuǵın nur reńi de ózgeredi.Mısalı, elektr lampochkasınanbelgilengen tok ótpese, ol qızarıp janadı hám bólmeni jaqsıjaqtılandırmaydı.

Jaqtılıqtıńtábiyiy derekleri

Jaqtılıqtıńjasalmaderekleri

Jaqtılıqtıqabıllawshılar

102-súwret.

Jaqtılıq tásirinde isleytuǵın deneler jaqtılıqtı qabıllawshılar delinedi. Insan kózi usı wazıypanı atqaradı. Fotoplyonkalar, fotosúwret,

videokamera, Quyash batareyaları, pult penen basqarılatuǵın televizorhám magnitofonlar usılar qatarına kiredi. Ósimliklerde Quyash nurlarıtásirinde quramalı procesler bolıp ótedi hám Jerdegi tirishilik ushınáhmiyetlibolǵankislorodajıraladıhámbeloklar,maypaydaboladı.

134

1. Jaqtılıqtıń jáne qanday dereklerin bilesiz?2. Suwıq halında nur shıǵaratuǵın derekler bar ma?3. Jaqtılıq tásirinde isleytuǵın jáne qanday qurılmalardı bilesiz?

48-TEMA

JAQTÍLÍQTÍŃ TUWRÍ SÍZÍQ BOYLAP TARQALÍWÍ. SAYA HÁM YARÍM SAYA

Jaqtılııqtıń tarqalıwın úyreniw ushın tómendegi tájiriybeni kóripóteyik. Jaqtılıq deregi (M) hám ekran (E) aralıǵına qanday da birtosqınlıq (T) qoyayıq (103-a súwret). Sonda ekranda tosıq payda etkensayanı kóremiz. Eger derek (M) penen ekran aralıǵına sańlaǵı bartosqınlıq (TT) qoysaq, ekranda sańlaq kórinisine sáykes jaqtı daqtıkóremiz (103-b súwret). Saya shetlerinen tosqınlıqqa qarap sızıqlarjúrgizsek, olar derekte ushırasadı.Usınday halat jaqtı daq hám sańlaqarqalı tuwrı sızıq júrgizilgende de baqlanadı. Bunnan jaqtılıq tuwrısızıq boylap tarqaladı degen juwmaqqa kelemiz. Sonlıqtan jaqtılıqnur dep te ataladı. Matematikada geyde tuwrı sızıqtı sızıwda «nurótkereyik»degensózdideqollanadı.

a) b)

103-súwret.

M MT

TTE E

S1

S2

a) b)

104-súwret.

135

104-súwrette buyımnıń artında payda bolǵan sayanı kórip shıǵayıq.Sayanıńortalıqbólegi tolıqqarańǵı,al shetkibólegigúńgirt.Sonlıqtantolıq qarańǵı bólimi saya, gúńgirt bólegi yarım saya dep ataladı.104-a súwrette buyımǵa jaqtılıq eki derekten (S1 hám S2) túsetuǵınhalatı kórsetilgen. Buyım artında payda bolǵan saya bólimine heshbir derekten jaqtılıq túspeydi. Yarım saya bólegine derektiń birewinenjaqtılıq túsedi. Yarım sayadan sırtqa eki derekten de jaqtılıq túsedi.Eger shamlardan birewin óshiretuǵın bolsaq, buyım artında tek ǵanasayapaydaboladı.104-b súwrettegi kórinisti túsindiriwge háreket etiń! Onda shar

ólshemijaqtılıqderegielektrlampochkasınanádewirkishi.

Ámeliy tapsırmaLágendi suwǵa toltırıń. Qolıńizda qálemdi uslap, onıń

sayasın lágendegi suwdıń túbinde baqlań. Soń qálemnińyarımın suwǵa tıǵıp, jáne sayasın baqlań. Bunda sayanıń eki bólimgeajıratılǵanına itibar beriń. Sayalar aralıǵı ádewir úlken bolıp, jaqtıboladı.Sebebihaqqındaoylapkoriń.

1. Ne ushın hawa bult bolǵanda buyımlardıń sayası payda bolmaydı?

2. Eger diywalǵa qandayda bir buyımnıń sayası túsetuǵın bolsa, bul sayanıń ólshemi nege baylanıslı boladı?

3. Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalatuǵının jáne qanday qubılıslar tastıyıqlaydı?

49-TEMA

QUYASH HÁM AYDÍŃ TUTÍLÍWÍ

Tábiyatta saya hám yarım saya payda bolıwın úlken masshtabtaQuyash hám Aydıń tutılıwında baqlaw múmkin. Quyash átirapındabasqa planetalar sıyaqlı Jer de óziniń tábiyiy joldası Ay menenbirgelikte aylanıp turadı. Jer Quyash átirapında 365,26 sutkadawamında bir ret aylanıp shıǵadı. Al, Ay Jer átirapında 29,5sutkada bir ret aylanadı. Olardıń aylanıwı dawamında qaysı birpayıtta Jer menen Quyash aralıǵına Ay túsip qalsa, Ay Quyashtankeletuǵın nurlardı jawıp turadı. Sonda Quyash tutılıwı júz beredi(105-súwret).

136

ABB

Quyash

Jer

Ay

Ay orbitası

105-súwret.

Jerdegi A oblastqa túsetuǵın Quyash nurları Ay tárepinen tolıqbekitilipqalǵanlıqtan,ol jerdeqarańǵılıqboladı.BulorındaQuyashtıńtolıq tutılıwı baqlanadı. Al, JerdińB oblastında yarım saya boladı. Bulorındaǵı baqlawshı ushın Quyashtıń tolıq emes tutılıwı júzege keledi.Jerde Quyashtıń tolıq tutılıwı baqlanǵan orınlarında tolıq qarańǵılıqbolǵanlıqtan, aspanda juldızlar jarqırap kórinedi. Jerdiń bul oblastıısıtılıwdan toqtaǵannan keyin samallar payda boladı. Jaǵımsız jaǵdayjúzege kelip, iytler úrgen, haywanlar baqırǵan. Al, bul adamlarǵa tásiretip,qorqıwǵatúsken.Jer hám Aydıń aylanıwı dáwirinde Aymenen Quyash aralıǵına Jer

túsip qalsa, Ay tutılıwı júzege keledi (106-súwret). Ay ózinen jaqtılıqshıǵarmaydı. Ol tek Quyashtan túsetuǵın nurlardı shaǵılıstıradı. Ayǵatúsetuǵın Quyash nurın Jer bekitip qalǵanda, Jerdiń sayası Ayǵatúsedi. Jerdiń atmosferası bolmaǵanda edi, onda Ay tutılıwı dáwirindeol kórinbey qalar edi. Jer atmosferası Quyash nurların shashıratıpjibergenligi sebepli Aydıń tutılıwı dáwirinde qızǵısh disk kórinisindekóremiz.

Quyash

Ay

Ay orbitası

Jer

106-súwret.

Ay tutılıwınıń sebebibelgili bolmaǵandáwirdeadamlardaqorqınıshpayda bolǵan.Onı túsindiriw ushın hár túrli ráwiyatlar hámápsanalartoqıǵan.Házirgi kúndeQuyash hámAy tutılıwı ádewir aldınnan, qayjerde,qashanhámqandaykórinistebolatuǵınıaytıpberiledi.Sonlıqtan

137

da alımlar bul qubılıstı úyreniw ushın tayarlıq kóredi. Quyash tolıqtutılǵandabasqawaqıttakórinbeytuǵın«Quyash tajı»nbaqlawmúmkin.Jer óz kósheri átirapında aylanıwı sebepli kún hám tún almasadı.

Ay da óz kósheri átirapinda aylanadı. Aydıń kúndizgi jaqtılıq túsipturǵan bólegi bizge kórinip, jaqtı túspegen bólegi kórinbeydi. Onı aytutılıwımenenalmastırmawkerek.

Ámeliy tapsırma100 yaki 50 swmlıq teńgeni alıp, ol arqalı Quyashqa

qarań. Eger teńgeni kózińizge júdá jaqın qoysańız, Quyashtolıq jabıladı. Áste aqırın teńgeni kózińizden uzaqlastıra baslasańızQuyashtıń ortası bekitilip, shetki bólegi saqıyna bolıp kórinedi.Tájiriybeni ótkeriwde qara kóz áynek taǵıp alıń!

1. Ayda turıp Jer tutılıwın baqlaw múmkın be?2. Jıl dawamında qaysı bir qubılıs kóbirek baqlanıwı múmkin: Ay

tutılıwı ma yaki Quyash tutılıwı ma?3. Ayda da tolıq emes tutılıw baqlana ma?

•Jer hám Quyash aralıǵında eki planeta háreket etedi. OlardıMerkuriy hám Venera dep ataydı. Olar Jer hám Quyash

arasında turıp qalǵanda Quyash tutılıwı júz bere me? Jer menen bulplanetalar aralıǵı júdá úlken bolǵanlıqtan olardıń sayası júdá kishiboladı. Sonıń ushın da arnawlı ásbaplar menen qaralsa, Quyashtıńishindekishiqaradaqtıńqozǵalıpótiwibaqlanadı.

•Áyyemgi vavilonlılar eramızǵa shekemgi 2000-jılları Quyash hámAy tutılıwlarında tákirarlanıw bar ekenligin anıqlaǵan.Bul dáwir saros (arabsha–tákirarlanıw) dep atalıp, 6585 sutkaǵa, yaǵnıy 18 jıl 11,3sutkaǵa teń.Usıdáwirde43retQuyash tutılıwıhám28retAy tutılıwıjúzberedi.

138

50-TEMA

JAQTÍLÍQTÍŃ TEZLIGI. JAQTÍLÍQTÍŃ SHAǴÍLÍSÍWÍ HÁM SÍNÍWÍ

Aristotel jaqtılıq nurı bir noqattan ekinshi noqatqa bir zamattabaradı dep esaplaǵan edi. Jaqtılıq tezligin tájiriybede anıqlawǵaGalileyurınǵan.Bir-birinenbirneshekilometruzaqlıqta jaylasqanekiadamnıńbirewine panıs berilgen. Panıstı bir minutqa bekitip ashqan adamwaqıttı belgilegen. Ekinshi baqlawshı kórgen waqtın belgilegen. Lekintájiriybe tabıssız tamamlanǵan. Jaqtılıq tezligin birinshi ret 1676-jılıdaniyalı astronom Olaf Riomer ólshewge muwapıq boldı. Sonnan sońbasqa alımlar da jaqtılıq tezligin hár túrli usıllarda ólshegen. Jaqtılıqtezligijúdáúlkenbolıp,vakuumdav =300000km/sqateń.Tábiyattaǵı basqa hesh qanday dene yaki bólekshe bunday tezlikke

erise almaydı. Jaqtılıq bir ortalıqtan ekinshisine ótkende tezligiózgeredi. Mısalı, suwda onıń tezligi 225000 km/s bolsa, shiyshede200000km/sqa teń.Usındayúlken tezlikpenenqozǵalatuǵınQuyashnurıJergeshamamenen8,3minuttajetipkeledi.

Jaqtılıqtıń shaǵılısıwı. Siz geybir filmde qápestiń ishine qoyılǵanayna aldına barıp qalǵan maymıl yaki basqa haywanlardıń qandayawhalǵa túsip qalǵanlıǵın bir eslep kóriń. Olar aynanıń ishine kiripsırlı kelbetin uslamaqshı boladı. Suw ishiwge kelgen haywanlar yakijabayıadamlardasuwdaózsúwretinkóriptańqaladı.Bul qubılıslardıń sebebi jaqtılıqtıń hár túrli deneler–ayna,

suwdıń beti, tereze aynası, tegislengen metall betleri hám basqabuyımlardan shaǵılısıwı bolıp esaplanadı. Jaqtılıq hawadan suwǵatúskende onıń bir bólegi shaǵılısadı, bir bólegi suwdıń ishineótedi. Jaqtılıqtıń shaǵılısıwın úyreniw ushın tómendegi qurılmadanpaydalanıladı (107-súwret). Optikalıq disk ortasına tegis ayna qoyıp,oǵan «nurlı kórsetkish» (lazer) nurın jibereyik. Sonda aynadan nurdıńshaǵılısqanlıǵın kóremiz. Nurdıń túsiw múyeshin ózgertip kórsek,shaǵılısıwmúyeshideoǵansáykesózgeredieken.

Túsiw múyeshi dep, túsken nur menen, nur túsken noqatqajúrgizilgen perpendikulyar arasındaǵı múyeshke () aytıladı.Shaǵılısıw múyeshi qaytqan nur menen‚ sol noqatqa júrgizilgenperpendikulyar arasındaǵımúyesh () alınadı. Tájiriybeler shaǵılısıw múyeshi hár dayım túsiw múyeshineteńekenliginkórsetedi:

139

=.

107-súwret.

108-súwret.

Buǵan jaqtılıqtıń shaǵılısıwnızamıdelinedi.Eger buyımnıń beti absolyut tegis bolǵanda edi nur

onnan tek bir tárepke ǵana shaǵılısqan hám biz onısol tárepten qarasaq ǵana kórgen bolar edik. Negizindebuyımlardıńbetlerindegedir-budırlıqlarbolǵanlıǵısebeplionnan jaqtılıq shashırap ketedi. Shashıraǵan nur kózdisharshatpaydı. Sol sebepli bólmeni jaqtılandırıw dereklerijaqtılıqtıshashıratatuǵınetiledi.

Jaqtılıqtıń sınıwı. Jaqtılıqtıń sınıwın úyreniw ushınoptikalıq diskte tegis ayna ornına yarım dóńgelekkórinisindegishiysheniornatamız(108-súwret).Shiyshegenurlıkórsetkishtennurjibergendeonnanbirbóleknurdıńshaǵılısqanlıǵın (1) hám bir bóleginiń sınıp, shiyshenińishine ótkenligin (2) kóriw múmkin. Sınǵan nur menen sınıw noqatına júrgizilgen perpendikuliyar arasındaǵı múyesh sınıw múyeshi () delinedi. Tájiriybeler sınıw múyeshi túsiwmúyeshinen kishi bolatuǵının kórsetedi. Demek, jaqtılıq nurı birortalıqtanekinshisineótkendeózbaǵıtınózgertedieken.

109-súwret.

Stakanǵa salıp qoyılǵan tútikshe sınǵandaybolıp kóriniwi, hawızdaǵı suwǵa qaralǵanda tereńemestey bolıp kóriniwi jaqtılıqtıń suwǵa túsiwihám shıǵıwında sınıwını sebepli (109-súwret)boladı. Jaqtılıqtıń bir ortalıqtan ekinshisine ótkendesınıwınıń sebebi jaqtılıqtıń tarqalıw tezliginińózgeriwi bolıp tabıladı. Jaqtılıq shiysheden hawaǵayaki suwdan hawaǵa ótkende sınıw múyeshitúsiw múyeshinen úlken boladı. Sonlıqtan suwdajasawshılar ushın sırtqı dúniya pútkilley basqashabolıpkórinedi.

Ámeliy tapsırmaKeseni alıp, onıń ishine teńge salıń. Keseni stol ústine

qoyıp, ondaǵı teńge kórinbey qalatuǵın aralıqqa shekemuzaqlastırıń.Joldasıńızdankesegesuwquyıwınsorań.Sondateńgejánekóringendeyboladı.Sebebintúsindiriń.

140

1. Ne sebepten qaǵaz hóllense, artındaǵı jazıwlar kórinedi?2. Suwdıń jaǵasında otırǵan bala suwda Quyashtıń súwretleniwin

kórip tur. Bala ornınan túrgeletuǵın bolsa, Quyash súwretleniwi qaysı tárepke jılısadı?

3. Suw ishinde átirapqa qaralsa, ondaǵı taslar, suw otları hám t.b. suw ústinen turıp qaralǵandaǵıday kórine me?

51-TEMA

JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA BERUNIY HÁM IBN SINANÍŃ PIKIRLERI

Jaqtılıq qubılısları oyshıllarımız bolǵan Beruniy hám Ibn Sinanıńda itibarın tartqan. Aldınǵı temalarda Jerdegi energiyanıń (jıllılıqtıń)tiykarǵı deregi Quyash dep kórsetilgen edi. Bul haqqında Beruniyóziniń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler» degen kitabındatómendegishebayanetedi:«Quyashnurındabolǵantemperaturanıńsebebihaqqındageyparalar,

buǵan sebep nur dese, geyparalar nurdıń sáwleleniwi múyeshlerinińsúyir bolatuǵınlıǵı sebep degen.Bunday emes, al nurdıń ózinde ıssılıqbar–deydi». Beruniydiń bul pikiri Quyashtan Jerge ıssılıq nurlanıwaqıbetindekeliwindálilleydi.

Ibn Sina

Jaqtılıq tezligi haqqında tómendegishe jazadı:«Geyparalarolzamansızesaplanadı, sebebideneemesdese, al geyparalar onıń zamanı tez, lekin onnan datezirekheshnársejoqhámnurtezliginsezipbolmaydıdeydi». Bul pikirleri menen tábiyattaǵı qanday da birdeneyakibólekshenińtezligi jaqtılıq tezligineteńyakionnan úlken bola almaytuǵının aytadı. Beruniy Ayhám Quyash tutılıwınıń sebeplerin tómendegishetúsindiredi: «Aydıń tutılıwına sebep onıń Jerdińsayasına kiriwi boladı. Quyash tutılıwı Ay menen

Quyashtıń bizden bekitiliwi (yaǵnıyQuyash penen Jerdiń arasınaAydıńkirip qalıwı) aqıbetinde boladı. Sonıń ushın Aydıń qarayıwı batıstárepten hám Quyashtıń tutılıwı shıǵıs tárepten baslanbaydı. Quyashtutılıwı aldınnan Ay batıs tárepten kelip bir bólek bult tosqanday onı(Quyashtı) bekitedi.Hár túrli orın (qala)larda bekitiletuǵınmaydanı hártúrli boladı. Biraq, Quyashtıń bekitiliwi (Ay) úlken emes boladı. Aydıńbekitiliwi (Jer) úlken boladı». Beruniydiń bul pikirleri qanshelli durıs

141

ekenligi haqqında oylap kóriń. Jaqtılıqtıń sınıwı haqqında Beruniy hámIbn Sinanıń bir-birine jollaǵan soraw hám juwaplarında tómendegilerbar. Beruniy mınaday dep soraydı:–«Aq, domalaq, tınıq bir shiyshetınıq suwmenen toltırılatuǵınbolsa,kúydiriwde tapdomalaq tas (linza)xızmetin atqaradı. Eger bul shiyshe suwdan bosatılıp, hawa menentoltırılatuǵın bolsa, kúydirmeydi hám Quyash nurların toplamaydı. Neushın usınday boladı?» Sorawǵa Ibn Sina tómendegishe juwap beredi:«Álbette suw qalıń, tınısh, tıǵız bir dene bolıp, onıń zatında reń barboladı. Usınday sıpattaǵı hár qanday nárseden jaqtılıq sáwlelenedi(sınadı). Sonıń ushın suw menen toltırılǵan domalaq shiyshede jaqtılıqsáwlelenedi. Nurlardıń toplanıwınan kúydiriw quwatı payda boladı.Biraq, hawadaǵı nur kúshi sáwlelenbeydi. Sebebi, hawa názik (siyrek)hám tınıq bolıp tabıladı». Bul pikirlerdiń qanshelli durıs ekenliginkeyingi«linza»haqqındaǵıtemalardaúyrenesiz.Kóriw hám onıń sebepleri haqqında Beruniy Ibn Sinaǵa mınaday

soraw jiberedi: «Kóz nurı arqalı seziw–kóriw qanday, ne ushın tınıqsuwdıńtúbindeginársekórinip turadı,alkóznurınıńráwshanlıǵı tınıqdenelerdensáwlelenedi(sınadı)?Suwdıńbetitegishámjıltıraqǵoy».Ibn Sina óziniń juwapların sońǵılıqta «Fizika», «Medicina

nızamları» degen shıǵarmalarında anıǵıraq sıpatlaydı. «Egerkózimizden nur shıǵıp, buyımlardı jaqtılandıratuǵın hám aqıbetindebiz buyımlardı kóretuǵın bolsaq, ne ushın túnde kórmeymiz? Rasındada kózimizden shıqqan nur pútkil álemdi jaqtılandırıwǵa jetetuǵınbolsa»–dep Platonnıń pikirin biykarlaydı. Ibn Sina kóriwdiń tiykarǵısebebi kerisinshe, buyımlardan keletuǵın nurlardıń kózimizge túsiwihám kóz qarashıǵınan ótip sınıwı, sońınan kózdegi tor perdedesúwretleniwdińpaydabolıwınátiyjesindedeptúsindiredi.Aspanda geyde jawınnan keyin kórinetuǵın raduga (ayqulaq)

qubılısın da durıs túsindiredi. Onıń sebebi Quyash nurlarınıńatmosferadaǵı bultlardan ótken waqıtta reńli nurlarǵa ajıralıwı boladı.Onıń doǵa kórinisinde bolıwınıń sebebi Jer atmosferasınıń sharkórinisindebolıwıesaplanadı.Solay etip, oyshıllarımız jaqtılıq qubılısların hár túrli ápsanalarǵa

emes,alózlerinińilimiybaqlawlarınatiykarlanıptúsindirgen.

Ámeliy tapsırmaShar tarizli kolbanı alıp, suwǵa toltırıń hám onıń Quyash

nurlarıntoplawqásiyetinbaqlań.

142

1. Insan qalayınsha kóredi?2. Jaqtılıq qubılısları haqqında Beruniy hám Ibn Sina aytqan

pikirlerdiń qanday dárejede durıslıǵı haqqında oylap kóriń.

•Oraylıq Amerikada Anableps degen balıq bar. Ol suwda da,qurǵaqlıqta da birdey kóretuǵın bolsa kerek. Sebebi, ol suwbetinde úlken kózleriniń yarımı suwda, yarımı hawada bolǵanhalındajúzipjúredi.

52-TEMA

TEGIS AYNA

Aynaǵa qaramaytuǵın adam bolmasa kerek. Oǵan qaraǵandaneni kóremiz? Aynada biz óz sáwleleniwimizdi hám átirapımızdaǵıbuyımlardı kóremiz. Aynadaǵı súwretleniw ólshemleri, buyımlarólshemi menen birdey boladı. Aynaǵa jaqınlasatuǵın bolsańız,súwretleniw de jaqınlasadı, eger uzaqlasatuǵın bolsaq, súwretleniw deuzaqlasadı.Demek,súwretleniwaynanıńbetindeemes,al ishki jaǵındapayda boladı. Bunıń sebebi nede? Bir tárepi gúmis penen qaplanǵanshiyshe plastinaǵa ayna delinedi. Nárse, buyımlardan shaǵılısqanjaqtılıq aynaǵa túsedi hám onıń gúmislengen qatlamınan qaytadı.Jaqtılıqtıń shaǵılısıwnızamınanpaydalanıp, tegis aynada súwretleniwdipayda etiwdi kóripóteyik (110-súwret).Súwretleniwdipayda etiwushınbuyımnan eki nurdı aynaǵa baǵdarlaymız. Bul nurlar ayna betinenshaǵılısıwnızamınamuwapıqshaǵılısadı.

110-súwret.

Shaǵılısqan nurlar keri baǵıtta dawam ettirilse, buyımnıńsúwretleniwi aynanıń arqa jaǵında payda boladı. Eger súwretleniwdenaynaǵa shekemgi hám aynadan buyımǵa shekem bolǵan aralıqlarólshenetuǵınbolsa,olarteńbolıpshıǵadı.

Aynadaǵı súwretimizge qarap,oǵan oń qolımızdı sozsaq, súwre-timiz shep qolın sozadı. Demek,tegis aynada sol tárep penen ońtárepiniń ornı almasıp kórinedi.Aynadaǵı buyım ózinen nur shıǵar-maydı. Sol sebepli súwretleniwjorımal súwretleniwdelinedi.

143

Solay etip, buyımnıń tegis aynadaǵı súwretleniwi jorımal, tuwrı, ólshemleri buyım ólshemlerine teń, buyım aynadan qansha aralıqta bolsa, aynanıń artında sonsha aralıqta hám sol tárepi oń tárepi menen almasıp kórinedi.

Sferalıq aynalar*. Shardıń bir bólegi kórinisinde bolǵan aynalarsferalıq aynalar delinedi. Olar eki túrli boladı: oyıs hám dóńes. Oyısaynada nur sferanıń ishki bóleginen, dóńes aynada sferanıń sırtqıbóleginenqaytadı.Oyıs aynaǵa Quyash nurları túsirilse, olar bir noqatta toplanadı

(111-a súwret). Bul noqat oyıs aynanıń bas optikalıq kósherindejaylasıp, onıń fokusı delinedi. Ayna orayı D noqattan F noqatqashekembolǵanaralıqfokus aralıǵı delinedi.Dóńes aynaǵa túskenQuyashnurlarıonnan shashıraydı (111-b súwret).Shashıraǵan nurlar qıyalıy dawam ettiriletuǵın bolsa, F noqattakesilisedi.Oǵan jorımal fokusdelinedi.OD–aynanıń iymeklik radiusı,

OF–aynanıńfokus aralıǵıboladı.OF=OD2

.

a) b)

111-súwret.

F R=2.

Eger jaqtılıqderegioyısaynanıń fokusınaqoyılsa,onnanshıǵatuǵınnurlar, aynadan shaǵılısıp, bas optikalıq kósherge parallel ráwishteqaytadı.Aynalarda súwretleniwdi jasaw ushın buyımnan shıǵatuǵın ekinurdan paydalanıw jetkilikli. 112-súwrette oyıs aynada janıp turǵanshamnıńsúwretleniwinjasawkeltirilgen.112-súwrette buyım aynadan 2F aralıqtan arman qoyılǵan. Onnan

1-nurdıbasoptikalıqkóshergeparallel,2-nurdıbas fokusFkebaǵdar-laymız.Bulnurlaraynadanshaǵılısıp,ózarakesiliskenorındashamnıń

144

súwretleniwipaydaboladı.Súwretleniwtóńkerilgen, kishireygen hám haqıyqıy boladı. Eger buyım aynadan 2F hám F qashıqlıqtaǵıaralıqqa qoyılsa (113-súwret), súwretleniw bul rette de 1 hám2-nurjárdeminde jasaladı.Súwretleniwtóńkerilgen, úlkeygen hám haqıyqıy

boladı. Eger buyım 2F aralıqqa qoyılatuǵın bolsa, onda buyım hámsúwretleniwbetlesedi.

112-súwret. 113-súwret.

114-súwret.

114-súwrette dóńes aynada súwretle-niwdi payda etiw kórsetilgen. Ondasúwretleniw tuwrı, kishireygen hám jorımal boladı.Esaplawlar dóńes hám oyıs aynalarda

buyımnan aynanıń orayına shekemgiaralıq d, súwretleniwden ayna ortasınashekem bolǵan aralıq f (112-súwret) hám

fokusaralıǵıF arasındatómendegishebaylanıslılıqbarekenliginkórsetedi:

1 1 1= +F f d

.

Oyısaynalardad hámF hámmewaqıtońshamaǵaiye. ftińshamasıhaqıyqıysúwretleniwushınoń,jorımalsúwretleniwushınterisboladı.Sferalıq aynalar kúndelikli turmısta hám texnikada keń qollanıladı.

Dóńes aynalar avtomobillerde arqa tárepti baqlaw ushın ornatıladı.Sebebi, onda tegis aynaǵa salıstırǵanda úlkenirek aralıqtı kóriwmúmkin. Oyıs aynalar nurdı toplaw qásiyetine iye bolǵanlıqtanprojektorlarda,avtomobilhámqolshıralarındaqollanıladı

1. Jorımal súwretleniw degende neni túsinemiz?2. Tájiriybede sferalıq aynalardıń fokusı qalayınsha tabıladı?3. Sferalıq bet orayı hám ayna fokusı betlese me?4. Oyıs aynada úlkeygen súwretleniwdi alıw ushın buyımdı qay

jerge qoyıw kerek?

145

Másele sheshiw úlgisi

Adam aynaǵa 1 m/s tezlik penen jaqınlaspaqta. Onıń súwretiaynaǵaqandaytezlikpenenjaqınlasadı?

B e r i l g e n : F o r mu l a s ı : S h e s h i l i w i:

u1=1ms

u1 u2 Adam aynaǵa qanday tezlikte

jaqınlassa, súwreti de sonday tezliktejaqınlasadı.Demek,u1=u2

Juwabı: 1 ms.

Tabıwkerek:u2=?

10­shınıǵıw

1.Buyım oyıs aynadan 2F aralıqta jaylasqan halat ushınsúwretleniwdijasań.2. Buyım oyıs aynadan 250 sm aralıqta tur. Aynanıń fokus aralıǵı

245 sm. Aynadan súwretleniwge shekem bolǵan aralıqtı tabıń (Juwabı: ≈124sm)3. Tegis aynaǵa nur múyesh astında túspekte. Eger aynanı

múyeshkebursaq,qaytqannurqandaymúyeshkeburıladı?(Juwabı: 2).4. Eki tegis ayna parallel qoyılǵan. Olardıń arasına buyım qoyılsa,

aynalardaneshesúwretleniwkórinedi?(Juwabı: 2).5*. Adam óziniń betin tolıq kóriwi ushın diametri 5 sm bolǵan

dóńes aynanı qansha uzaqlıqta tutıwı kerek?Aynanıń fokus aralıǵı 7,5sm.betinińuzınlıǵı20sm(Juwabı:0,45m).6. Xirurgiyalıq operaciya islenip atırǵanda, xirurg qolınıń sayası,

operaciya islenip atırǵan jerge túspewi ushın jaqtılıq deregin qalayjaylastırıwkerek?7. Eger predmettiń sayası, predmet biyikligine teń bolsa, Quyash

gorizontqasalıstırǵandaqalayjaylasqanboladı?8. Avtomobil ishinde arqanı kóretuǵın ayna sıpatında qaysı túrdegi

aynadanpaydalanǵanmaqul?Juwabıńızdıtiykarlań.

146

53-TEMA

LINZALAR HAQQÍNDA TÚSINIK

Jaqtılıqtıń eki ortalıq shegarasında shaǵılısıwı hám sınıwın kórdik.Ámeliyatta sferalıq betlerden jaqtılıqtıń sınıwınan keń payda- lanıladı.Eki yaki bir tárepi sferalıq bet penen shegaralanǵan móldir denege linza delinedi. Ádette linzalar shiysheden jasaladı. Ortanǵı

bólegi shetki bólegine qaraǵanda qalıń bolǵan linzalar dóńes,juqa bolǵanları oyıs linzalar delinedi. Sferalıq betlerdińO1 hám

O2 oraylarınan ótetuǵın tuwrı sızıq linzanıń bas optikalıq kósheri delinedi(115-súwret).Optikalıqkósherdebolǵanlinzaorayındaǵınoqat linzanıń optikalıq orayıdepataladı.Dóńeshámoyıs linzalardannurdıńótiwihár túrliboladı.Dóńes linzanıalıp,onıQuyashnurına tikhaldauslayıq. Linzadan ótken nurdı dápter betine túsireyik. Linzanı joqarıǵa yaki tómenge jılıstırsaq, qaǵaz betindegi jaqtı daq kishi- reyip, noqatqa aylanadı hám onnan tútin shıǵadı. Demek, linzadanótken nurlar bir noqatqa toplanadı (116-súwret). Bul noqatqa

linzanıń fokusı (F) delinedi. Linzanıń optikalıq orayınan usınoqatqa shekem bolǵan aralıq linzanıń fokus aralıǵı delinedi.

Linzaǵa keri baǵıtta parallel nurlar túsirilse, olar ekinshi táreptetoplanadı. Sonlıqtan hár qanday linzada eki tárepinde birewden fokus boladı. Oyıs linza menen usınday tájiriybe ótkerilse, nurlar kerisinsheshashırap ketedi (117-súwret). Shashıraǵan nurlar qıyalımızda dawamettiriletuǵın bolsa, optikalıq kósherdegi F noqatta kesilisedi. Sonıńushın oyıs linzanıń fokusı jorımal. Solay etip, dóńes linza jıynawshı linza, oyıs linza shashıratıwshı linza dep ataladı.Linzalardıń bir tárepi sferalıq, al ekinshi tárepi tegis bolıwı da

múmkin.

115-súwret. 116-súwret. 117-súwret.

Dóńes linzada buyım belgili bir aralıqqa jaylastırılsa, ondaǵısúwretleniw úlkeygen boladı eken. Onıń bul qásiyetinen nárselerdiúlkeytipkóriwdepaydalanıladı.

147

Linzanıń fokus aralıǵına keri bolǵan shama linzanıń optikalıq kúshi delinedi:

DF

= 1

formulamenen ańlatıladı. EgerF =1m bolsa, D = 11m=1 dioptriya

boladı.QısqashaD=1dptr.OyıslinzalarushınDterismániskeiyeboladı.

Ámeliy tapsırmaJıynawshı linza, kózáynek járdeminde quyash (lampochka)nurlarınbirnoqatqatoplapfokusaralıǵınanıqlań.

1. Linzalardan qay jerlerde paydalanıladı?2. Linza suwǵa tolıq túsirilse, onıń optikalıq kúshi qalay ózgeredi?3. Linzanıń bas fokus aralıǵın ámelde qalay anıqlaw múmkin?

54-TEMA

SHIYSHE PRIZMADA JAQTÍLÍQTÍŃ QURAM BÓLEKLERINE AJÍRALÍWÍ. RADUGA

Hár birińiz báhár payıtında jawınnan soń aspanda doǵakórinisindegi reńli «raduga»nı baqlaǵansız. Kóbinese raduga ekewbolǵanlıqtan elimizde Hasan-Husan dep te ataladı. Usındayraduganı jaz kúnleri atılıp turǵan fontanlar janında otırıp ta baqlawmúmkin. Jasalma túrde shlangten suw sepkende shashırap shıǵatuǵınbólekshelerinde de geyde raduganı baqlaw múmkin. Kórinip turǵantábiyiy radugaǵa qarap júre baslasańız, ol da sizden uzaqlasıp baradıhámsońınanjoǵaladı.Jaqtılıqtıń reńin úyreniwdi birinshi ret ilimiy ráwishte 1666-jılı

Nyuton baslap beredi. Bul haqqında Nyuton tómendegishe jazadı.«Men 1666-jılı (sferalıq kóriniske iye bolmaǵan optikalıq shiyshenitegislep atırǵanımda) jaqtılıq reńi haqqındaǵı qubılıstı úyreniw ushınúshmúyeshlikkórinisindegishiysheprizmanıtawıpaldım.Usımaqsettemen bólmeni qarańǵılap, onda quyash nurları ótiwi ushın kishkenesańlaq qaldırdım. Prizmanı jaqtılıq prizmadan ótkennen soń qarama-qarsı diywalǵa túsetuǵın etip jaylastırdım. Diywaldaǵı janlı reńlerdikóriw mende úlken qanaatlanıw payda etti». Bul tájiriybeni ózińiz deorınlap kóriwińiz múmkin. Bunıń ushın Quyashtan túsetuǵın yaki

148

elektr lampochkadan shıqqan nurlardı sańlaq arqalı úshmúyeshlikkórinisindegi shiysheden islengen prizmaǵa túsiresiz. Prizmaǵatúsirilgen aq nur onnan ótkennen keyin jeti túrli reńge ajıraladı eken(118-súwret).Reńlerdińjaylasıwtártibitómendegishe:qızıl,qızǵılt-sarı,sarı, jasıl, kógis, kók hám fiolet. Jeti túrli reńnen quralǵan súwretleniw spektr dep ataladı. Prizmadan shıqqan nur reńli

bolıwınan tısqarı kiriwshi nurǵa salıstırǵanda jayılǵan halatta boladı.Bunıń sebebin úyreniw ushın prizmadan shıqqan nurlardan birewinqaldırıp,basqaların jawıpqoyamızhámqaldırılǵannurdıń jolınabasqaprizmanı qoyamız. Prizmadan ótken nurlardıń awısıw múyeshinólshep, hár túrli reńdegi nurlardıń prizmadan ótiwinde hár túrlimúyeshkeawısatuǵınınbaqlaymız.Eńkópawısıwfioletnurǵa,eńkishi

fioletkókkógisjasılsarıqizǵılt-sarıqızıl

118-súwret.

awısıw qızıl nurǵa sáykes keledi. Eger jawıp qoyılǵan nurlar ashıpjiberilip, ekinshi prizmadan ótkerilse, nurlar jıynalıp, jáne aq nurkórinisinde boladı. Bunıń menen Nyuton Quyashtan keletuǵın aqnur negizinde belgili bir qatnasta qosılǵan hár túrli taza reńlerdińaralaspasınan ibarat ekenligin dálilleydi. Durısında da, sońǵılıqtaYung degen alım jeti reńdi emes, al úsh qızıl, kógis, jasıl reńlerdiqosıp, aq nurdı payda etip kórsetedi. Usı úsh reń hár túrli qatnastaaralastırılsa, basqa barlıq reńler payda boladı eken. Házirgi zamanreńli televizorlarında, mine, usı úsh reń qosılıwınan súwretleniwpayda etiledi. Nárse hám predmetlerdiń de hár túrli reńde kóriniwiolardıń ózine túsetuǵın jaqtılıqtaǵı ayırım reńlerdi jutıp, al ayırımlarınshaǵılıstırıwdan ibarat. Mısalı, qızıl shar tek qızıl reńdi ǵanashaǵılıstırıp, qalǵanların jutadı. Qara dene túsetuǵın jaqtılıqtıń derlikbarlıǵınjutatuǵınbolsa,aqdeneshaǵılıstıradı.Demek, joqarıdaǵı aytılǵan raduga da jawın tamshıları tap prizma

sıyaqlı nurlardı shaǵılıstırıwı hám onnan sınıp ótiwi aqıbetinde paydaboladı.

149

Aristotel raduga úsh reńnen ibarat dep esaplaǵan: qızıl, jasıl,fiolet. Al, Nyuton dáslep radugada bes reńdi ajıratqan: qızıl, sarı,jasıl, kók, fiolet. Sońınan on reń bar dep aytqan. Aqırında jeti reńdetoqtaǵan. Haqıyqatında da, radugaǵa dıqqat penen qaralsa, reńlerbir-birinen anıq shegara menen ajıratılmaǵan. Jeti cifrınıń qabıletiliwi shártli bolıp, ayyemnen bul sanǵa ayırıqsha itibar berilgen.Dúnyadaǵı jeti ájayıbat, jeti qabat aspan, hápteniń jeti kúni hám t.b.Gúldirmamalı jawınnan soń kóringen raduga jaqtılı boladı. Maydalapjawǵan jawınnan soń payda bolǵan raduga gúńgirtlew boladı. Quyashgorizontqa qansha jaqın bolsa, raduganıń ólshemleri sonsha úlkenboladı.

1. Raduga fontannıń barlıq tárepinen de bir waqıtta kórine me?2. Eger prizmaǵa tek ǵana bir reńdegi nur jiberiletuǵın bolsa,

ekranda ne kórinedi?3. Ne sebepten aspan kógis reńde, azanda hám keshqurın Quyash

shıǵıwı hám batıwında qızarıp kórinetuǵını haqqında oylap kóriń.

55-TEMA

LABORATORIYA JUMÍSÍ. TEGIS AYNA JÁRDEMINDE JAQTÍLÍQTÍŃ SHAǴÍLÍSÍWÍN ÚYRENIW

119-súwret.

Kerekli ásbaplar: 1) tegis ayna ornatılǵan optikalıqdisk; 2) nurlı kórsetkish yaki 3-6 volt kernewgemólsherlengen qızdırıw elektr lampochkası; 3)ólshemleri160x200mmbolǵanqalıńaqqaǵaz.

Jumıstı orınlaw.1. 119-súwrette kórsetilgen qurılma jıynaladı.

Optikalıqdiskortasınategisaynaornatıladı.2. Nurlı kórsetkishti (yaki qızdırıw elektr

lampochkasın) optikalıq disk shetine bekkemlep, onnanaynaǵajaqtılıqtúsiriledi.3. Túsiw múyeshin ózgertip, olarǵa sáykes kelgen shaǵılısıw

múyeshlerianıqlanadı.Nátiyjelerklasstaxtasınajazıpbarıladı.4.Túsiwmúyeshihámshaǵılısıwmúyeshiteńekenligitekseriledi.5. Qalıń aq qaǵaz qaytatuǵın nur táreptegi diskke jabısatuǵın etip

qoyıladı. Sonda qaǵaz betinde qaytatuǵın nur kórinip turadı. Qaǵaz

150

biraz burılsa, qaytqan nurdıń baslanıwı kórinedi. Bul qubılıstanjuwmaqshıǵarıladı.6. Tájiriybe nurlı kórsetkishti optikalıq disktiń sol tárepine

ornalastırıptákirarlanadı.

1. Túsiw múyeshi hám shaǵılısıw múyeshi óz ara qanday qatnasta boladı?

2. Shaǵılısqan nur túsken nurǵa salıstırǵanda qalay jaylasadı? Bir tegislikte me yaki hár túrli tegislikte me?

3. Túsiw múyeshisiwsss 0° ga teń bolsa, shaǵılısıw múyeshi neshege teń boladı?

56-TEMA

LABORATORIYA JUMÍSÍ. SHIYSHE PRIZMA JÁRDEMINDE JAQTÍLÍQTÍŃ SPEKTRGE

AJÍRALÍWÍN ÚYRENIW

Kerekli ásbaplar: Proekciyalıq apparat (ishinde qızdırıw elektrlampası hám nurlardı toplap beretuǵın optikalıq sisteması bolǵanqurılma);hártúrlishiyshedenislengenprizmalar;kóshpeliekran.

Jumıstı orınlaw.1.120-súwrettekórsetilgenqurılmajıynaladı.

1 2

3

120-súwret.

2.Proekciyalıqapparat jaǵılıp,ondaǵınur jińishkehalattaprizmaǵatúsiriledi (bunıń ushın proekciyalıq apparattan shıǵatuǵın nur tarsańlaqtanótkeriledi).3. Prizmanı burıp, kóshpeli ekranda anıq jaqtılıq spektri payda

etiledi.Ekrandaǵıspektrkeńligiólshepalınadı.4.Tájiriybebasqaprizmaqoyılıptákirarlanadı.

151

5. Spektr keńligi prizma jasalǵan shiyshe túrine, prizma negizinińkeńliginebaylanıslılıǵıúyreniledi.Nátiyjeleritaxtaǵajazıladı.

1. Prizmadan shıǵatuǵın nurlardıń burılıw múyeshi nurdıń reńine qalay baylanıslı?

2. Spektrde nurlardıń jaylasıw tártibi qanday?

3. Ne ushın spektr keńligi prizma tiykarınıń keńligine baylanıslı?

Másele sheshiw úlgileri

121-súwret.

1­másele. 121-súwrette oyıs aynaǵatúsetuǵın nur kórsetilgen. Aynadanqaytqan nur qaysı aralıqtan ótedi?M –aynanıńorayıF –aynafokusı.

Sheshiliwi: Oyıs aynalarǵa basoptikalıq kósherge parallel túsken nurlaraynadan shaǵılısqannan keyin, fokustanótedi. Eger nur ayna orayınan uzaǵıraqaralıqtankeliptúsetuǵınbolsa,MhámFaralıǵınanótedi.

b)122-súwret.

a)

2­másele. Eki noqatlı jaqtılıq deregi, kishkenebir shar hámekran 122-a súwrette kórsetilgendeyjaylastırılǵan. Ekranda shardıń sayası hám yarımsayasınıńqalayınshapaydabolatuǵınınkórsetiń.

Sheshiliwi:Máseleniń sheshimin sızılma arqalıkórsetiw qolaylı. Ekrandaǵı A oblastta saya, B oblasttayarımsayabaqlanadı(122-súwret).

3­másele. Fokus aralıǵı 20 sm bolǵan oyısaynadashamnıńsúwreti f=30smaralıqtapaydaboldı.Shamnıńaynadanuzaqlıǵın(d)tabıń.

B e r i l g e n : F o r mu l a s ı : S h e s h i l i w i :F=20smf=30sm

1 1 1F f d= +

1 1 1d F f= −

1 120

130

3 260

160

1d = − = =

−⋅sm.

d=60sm.Juwabı: 60sm.

Tabıwkerek:d=?

152

VI BAPTÍ JUWMAQLAW BOYÍNSHA QADAǴALAW SORAWLARÍ

1. Tómendegilerden qaysıları jaqtılıqtıń tábiyiy dereklerine kiredi?1. Ay; 2. Quyash; 3. Juldızlar; 4. Elektr lampochkası; 5. Jaltıraq qońız; 6. Stol lampası.A)1,2,3. B)4,5,6. C)2,3,5. D)Hámmesi.

2. Súwrettegi S derekten shıǵatuǵın jaqtılıq T tosqınlıqtan ótip, ekranǵa túsedi. A, B hám C noqatlardan qaysıları sayada boladı?A)Anoqat.B) Cnoqat.C) Bnoqat.D)Ahám Cnoqat.

3. Qaysı reńli nur úshmúyeshli prizmadan ótkende eń úlken múyeshke awısadı?A)Fiolet. B)Jasıl. C)Qızıl. D)Kók.

4. Eger ayna α múyeshke burılsa, aynadan shaǵılısqan nur qanday múyeshke burıladı?

A) . B) 2. C) a2. D) 3

2a .

5*. Buyım dóńes linzadan 2 F aralıqtan uzaqqa jaylassa, payda bolǵan súwretleniw qanday boladı? F – fokus aralıǵı.A)Haqıyqıy,kishireygen,tónkerilgen.B)Haqıyqıy,kishireygen,tuwrı.C)Jorımal,úlkeygen,tóńkerilgen.D)Jorımal,kishireygen,tóńkerilgen.

6. Súwrettegi K hám L aynalarǵa qaraǵan kóz 1, 2 hám 3 noqatlarǵa qoyılǵan qaysı birewin hár eki aynada da kóredi?A) Tek 1.B) Tek 2.C) Tek 3.D)1 hám 3.

7. Qanday reńdegi nurlar birligi bir qatnasta qosılatuǵın bolsa, aq reń payda boladı?A) Kógis,jasıl,fiolet B) Jasıl,qızıl,kógis.C) Sarı,kók,fiolet. D)Qızǵılt-sarı,kógis,jasıl.

8. Tegis ayna aldında adam tur. Eger adam aynaǵa 1 m jaqınlassa, adam hám onıń súwretleniwi arasındaǵı aralıq qalay ózgeredi?A) 2mkemeyedi. B)1mkemeyedi.C)2martadı. D)2martadı.

153

9. Jaqtılıq hawadan shiyshege, shiysheden suwǵa ótti. Bunda jaqtılıqtıń tezligi qalay ózgeredi?A)Hawadan shiyshege ótkende artadı, shiysheden suwǵa ótkendekemeyedi.

B)Hawadan shiyshege ótkende kemeyedi, shiysheden suwǵa ótkendeartadı.

C)hawadan shiyshege ótkende kemeyedi, shiysheden suwǵa ótkendeózgermeydi.

D)Hawadanshiyshege,shiyshedensuwǵaótkendekemeyedi.10. Qızıl reńdegi buyımǵa jasıl shiyshe arqalı qaralsa, buyım qanday

reńde kórinedi?A)Jasıl; B)Qizil. C)Toyǵınsarı. D)Qara.

JUWMAQLAWSHÍ SÁWBETBunda Siz VI bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaqları

menentanısasız.

Jaqtılıqderekleri

Ózinen jaqtılıq shıǵaratuǵın denelerge aytıladı. Shártli túrdetábiyiyhámjasalmadereklergebólinedi

Jaqtılıqqabıllawshılar

Jaqtılıq tásirinde isleytuǵın denelerge aytıladı. Mısalı,fotoplyonka, fotosúwret, videokamera, quyash batereyalarıhámt.b.

Jaqtılıqtıńtarqalıwı

Móldir bir tekli ortalıqta tuwrı sızıq boylap tarqaladı.Jaqtılıqtarqalatuǵınsızıq jaqtılıq nurıdelinedi.

Jaqtılıqtıńshaǵılısıwnızamı 1

2

Túskennurhámnurtúskennoqatqa júr-gizilgen perpendikulyar arasındaǵımúyesh túsiw múyeshi, shaǵılısqan nurhámperpendikulyararasındaǵımúyesh shaǵılısıw múyeshi delinedi.Túsiwmúye-shishaǵılısıwmúyeshineteń.

Jaqtılıqtıńsınıwı

1

2

Sınǵan nur hám nur túsken noqatqa júr-gizilgen perpendikulyar arasındaǵı múyesh sınıw múyeshi delinedi. Jaqtılıq tezligiúlken bolǵan ortalıqtan tezligi kishi bolǵanortalıqqa ótkende sınıw múyeshi túsiwmúyeshinenkishiboladı.

Sayahámyarımsaya

S T

Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylaptarqalıwı aqıbetinde tosqınlıqartındaǵı jaqtılıqderlik túspeytuǵınoblast saya, tolıq emes túsetuǵınoblastyarım sayadelinedi.

154

Quyashtutılıwı Ay

Oy orbitasi

Jer

Quyash

Jer hám Quyash aralı-ǵına Ay túsip qalǵanda,Quyashtan Jerge kele-tuǵın nurlardı Aydıńbekitip qalıw qubılısı.

Jerdegi baqlawshınıń jaylasqan ornına baylanıslı halda tolıq tutılıw yaki tolıq emes tutılıwbaqlanadı.

AydıntutılıwıAy

Ay orbitasiJer

QuyashAy hám Quyash aralıǵınaJer túsip qalǵanda Jerdińsayasınıń Ayǵa túsiwqubılısı.

Jaqtılıq tezligi

Jaqtılıqtıń bir tekli ortalıqta 1 sekundta basıp ótkenjolı. Vakuumda eń úlken v=300 000 km/s qa teń. Basqaortalıqta onnan kishi. Tábiyatta hesh bir dene yaki bólek-she jaqtılıqtıń vakuumdaǵı tezligine teń yaki onnan úlkentezlikte qozǵala almaydı. Birinshi ret 1676-jılı daniyalıastronomO.Ryomerólshegen.

Aynalar Bir tárepi gúmis penen qaplanǵan shiyhse plastina. Plastinakórinisine qarap tegis, dóńes hám oyıs boladı. Tegis ayna-da súwretleniw buyım úlkenliginde, jorımal, tuwrı, buyım hám ayna ortasındaǵı aralıq ayna hám súwretleniw aralıǵına teń, oń hám sol tárepler almasqanhaldaboladı.

Sferalıqaynada

súwretleniwjasaw

1

22F F O

df

Súwretleniwdi jasaw ushın eki nurjetkilikli. buyımushınanaynafokusına; buyım ushınan bas optikalıqkósherge parallel, sońınan aynadanqaytıp,aynafokusınanótedi

Linza Sferalıqbetpenenshegaralanǵanmóldirdene.Túrleri:dóńes(jıynawshı),oyıs(shashıratıwshı).Fokus aralıǵı (F) linzaoptikalıqorayınan fokusqa shekemgi

aralıq, D F=

1 –linzanıń optikalıq kúshi, D = 1m =1 dptr (di-

optriya).

Optikalıqasbaplar

Proekciyalıqapparat

Jaqtılıqspektri Aq jaqtılıq nurınıń úshmúyeshli shiyshe prizmadan ótkendereńli nurlarǵa ajıralıwınan payda bolǵan súwretleniw. 7reńnenibarat:qızıl, qızǵılt-sarı, sarı, jasıl, kógis, kók, fiolet.

155

VIIBAP

Bul bapta Siz:

– ses derekleri hám qabıllaǵıshıları;

– sestiń hár qıylı ortalıqlarda tarqalıwı;

– ses shamaları;

– sestiń qaytıwı, jańǵırıq;

– seslerden texnikada paydalanıw;

– muzıkalıq sesler hám shawqımlar;

– ses hám salamatlıq;

– arxitektura akustikası haqqındaǵı bilimler menen tanısasız.

SESLIK QUBÍLÍSLAR HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

156

KIRISIW SÁWBETI

Hár kúni biz hár túrli sesler tásirinde bolamız: sóylesip atırǵanadamlar, mashinalardıń dawısı, televizor hám radio qabıllaǵıshtantarqalatuǵın muzıkalar, suwdıń sıldırap aǵıwı hám t.b. Olardanayırımları bizge jaǵadı, al ayırım sesler jaqpaydı. Usıǵan baylanıslıkeypiyatımız jaqsı bolıp, ónimli isleymiz, oqıymız yaki kerisinsheboladı. Ses arqalı insanlar bir-biri menen sóylesedi. Usı sóylesiwaqıbetinde jámiyette rawajlanıw boladı. Insan seslerden paydalanıwdıálle qashan úyrenip alǵan. Seske tiyisli nızamlılıqlardı uyrenip, hártúrli muzikalıq ásbaplardı dóretken. Sesti jasalma ráwishte paydaetetuǵın elektr muzıka ásbapların oylap tapqan. Bunı siz toylarda,koncertzallarındabirnesheonmuzıkashıornınabirǵana«ionik»depat qoyıp alınǵan elektr muzıka asbabınan paydalanıp, qálegen sazdıshertetuǵın basqarıwshı mısalında kórgensiz. «Ultrases» dep atalatuǵınsestiń túrinenmedicinada ayırımkeselliklerdi anıqlawdahámemlewdepaydalanıladı. Sestiń usı túrinen ilimiy-izertlew jumıslarında, tayarónimlerdiń sapasın anıqlawda, teńiz hám okeanlarda aralıqlardıólshewde hám basqalarda paydalanılmaqta. Quwatlılıǵı úlken bolǵanseslerden geypara ximiyalıq proceslerdi tezlestiriwde, mashina hámmexanizmlerdińmayda,názikdetallarıntazalawdadaqollanılmaqta.

57-TEMA

SES DEREKLERI HÁM ONÍ QABÍLLAǴÍSHÍLAR

123-súwret.

Sestiń qalay payda bolıwın úyreniwushın tómendegi tájiriybeni ótkereyik(123-súwret). Sızǵıshtı alıp, partanıńshetine ushın uzın etip shıǵarǵan haldaqoyayıq. Qalǵan bólegin súwrette kórse-tilgendey qol menen basıp uslayıq. Uzınushınan iyip basıp, soń jiberip qalsaq,

sızǵıshtıń ushı terbele baslaǵanlıǵın kóremiz. Bunda dawıs shıǵa ma?Sızǵıshtıń ushın parta ústine jılıstırıp tájiriybeni tákirarlayıq. Bundadawıs esitiledi. Sızǵıshtıń terbeletuǵın bólegin keltertip barǵan sayın,dawısanıǵıraqesitilebaslaydı.Demek, ses shıǵaratuǵın barlıq dereklerde ne bolsa da bir

nárse terbeledi eken. Haqıyqatında da radioqalpaqtı 124-súwrette

157

kórsetilgendeyetipqoyıp,ústinekishkene jeńilkóbikbólekshelerinyakioyınshıq pistolettiń plastmassa sharsha-oqların qoysaq, ses shıǵarıpatırǵandasekiripturatuǵınlıgınkóremiz.Ne sebepten uzın sızǵısh terbelip turǵanda biz onıń dawısın

esitpedik? Bunı túsindiriw ushın terbelisti sıpatlaytuǵın túsinik hámshamalardıkirgizeyik.

1. Hár qanday tákirarlanıwshı qozǵalısqa terbelmeli qozǵalıs delinedi.2. 1 sekund dawamındaǵı terbelisler sanına terbelisler jiyiligi

delinedi. Jiyilik v háribi menen belgilenedi. Egerde dene 1 sekundta1 ret terbeletuǵın bolsa, onıń jiyiligi 1 Gerc (Hz) dep qabıl etilgen.

1 1Hz = s .

Insan qulaǵı 16 Hz ten 20000 Hz ke shekem bolǵan seslerdi esitealadı.16Hz tenkishi jiyilikke iye seslerdi infrases hám20000Hz tenúlkenbolǵanınultrases depataydı.Anıq bir jiyiliktegi ses shıǵaratuǵın ásbapqa kamerton delinedi.

Kamertondı 1711-jılı inglis muzıkashısı J. Shorom oylap tapqan bolıp,muzıka ásbapların sazlawda paydalanǵan.Kamerton eki shaqalımetallsterjennen ibarat bolıp, ortasında tutqası bar (125-súwret). Rezinatayaqsha menen kamertonnıń bir shaqasına urǵanda, belgili bir sesesitiledi.Kamertonnıń terbeletuǵınlıgına isenimpayda etiwushın jipkejeńil qanday da bir shardı ildirip, onı kamertonnıń ekinshi shaqasınatiygizip qoyayıq. Kamertonnan ses shıqqanda shardıń da terbelipturǵanlıǵın kóriwmúmkin.Kamertonnan shıǵatuǵın dawıstı kúsheytiwushın ol aǵashtan jasalǵan qutıǵa ornatıladı. Bul qutını rezonator depataydı. Usı maqsette rubab, tar, duwtar, tanbur sıyaqlı asbaplardaterbeletuǵın sımnıń astına juqa perde qoyıladı. Adamnıń da dawısshıǵaratuǵın awzı kamertonǵa uqsaydı. Til terbeletuǵın dene bolsa,awızboslıǵıhámtamaǵırezonatorwazıypasınatqaradı.

124-súwret. 125-súwret.

158

Sesti qabıllaǵıshlarǵa birinshi náwbette insan qulaǵın kirgizemiz.Qulaqtıń ishinde arnawlı perde bolıp, oǵan ses kelip jetkende terbeledihám onnan signallar miyge jetkerip beriledi. Adamlardıń qulaqlarınıńsezgirligi hár túrli boladı. Oqıwshı jaslar menen ǵarrılardıń qulaǵıbirdey esitpeydi. Tap sonday, haywanatlardıń da dawıstı esitiwinińjiyilik diapazonı basqasha. Gúbelekler, kúshik hám pıshıqlar,jarǵanatlar ultraseslerdi de qabıllay aladı. Delfin 200 kHz ge shekembolǵanultraseslerdiqabıletedi.Sesti qabıllaw ushın arnawlımikrofonlar islep shıǵılǵan. «Mikrofon»

sózi grekshe eki sózden mikros –kishi hám phone –ses sózlerinenalınǵan. Mikrofonda ses terbelisleri elektr terbelislerine aylandırıladı,sońınanarnawlıkúsheytkishlerdekúsheytiledi.

Kernay hám sırnaylarda dawıs qalay payda bolatuǵını haqqında oylap kóriń.

1. Ne sebepten muzıkanı mudamı kúshli hawazda esitetuǵın yaki úzliksiz «audio pleer» esitip júretuǵınlardıń qulaǵınıń sezgirligi kemeyip ketedi?

2. Tábiyatta qanday qubılıslar ses shıǵarıw menen birge júz beredi?

•Jiyiligi7-9Hzbolǵan infrases insanlarǵa jamantásirkórsetedi.Ol miy aylanıwın, qaytarıwdı júzege keltiredi. Kóbirek waqıt

tásir etetuǵın bolsa, ólimge de alıp keliwi múmkin. Mınaday waqıyabaqlanǵan. Mámleket paytaxtlarınıń birewinde teatrda tragediyakórsetilgen. Oyın waqtında «Organ» dep atalatuǵın muzıka asbabıshertiliw kerek edi. Saxnadaǵı qayǵınıń tamashagóylerge tásirinkúsheytiw maqsetinde teatrdıń muzıkalıq mexanigi organ trubalarınbiraz ózgertedi. Oyın baslanıp, muzıkashı organ klavishlerin basabaslaǵanında zaldaǵı adamlarda qanday da bir qorqıw sezimi oyanabaslaǵan.Nátiyjedeadamlardáslepbirinensońbiri,sonınanjalpılamayteatrdan qashıp shıqqan. Tekserilgende organnan infrases shıǵatuǵınbolıp qalǵan eken.Házirgi kúnde infrasestiń insan salamatlıǵına tásiriúyrenilgenhámshawqımlardıńderegibolatuǵınorınlarda infraseslerdińbaryakijoqekenligianıqlanadı.

159

58-TEMA

SESTIŃ HÁR TÚRLI ORTALÍQLARDA TARQALÍWÍ

126-súwret.

Sestiń tarqalıwın úyreniw ushın 1660-jılı Robert Boyl mınaday tájiriybe ótkergen.Shiyshe qalpaqtıń astına saattı qoyǵan.Bundasaattıń shıqıldap júrgendawısıarqayınesitilip turǵan (126-súwret). Bunnan keyinqalpaq ishindegi hawanı sorıp ala baslaǵan.Saattıń shıqıldaǵan dawısı paseńlep, aqırındapútkilley esitilmey qalǵan. Demek, sestińtarqalıwıushınortalıqkerekeken.Vakuumdaterbelisti tarqatatuǵın hesh nárse joq. Ulıwma, ses qalayınshatarqaladı? Kamerton shaqası terbelgende onıń janındaǵı hawadaqısılıwlar hám keńeyiwler payda boladı. Sońınan qısılıw hám keńeyiwhawabóleksheleriarqalıátirapqatarqaladı.

1. Gazlarda dawıstıń tarqalıwı. Stadionlarda ótkerilgen úlkenjıyınlarda hár túrli uzaqlıqta jaylasqan radioqalpaqlardan shıqqan birtúrli dawıslardıń bir waqıtta emes, al aldınlı-keyinli esitiletuǵınınaitibar bergen bolsańız kerek. Aspanǵa atılǵan raketalardıń aldınjarqıraǵanı, keyninen onıń jarılǵan dawısın da esitkensiz.Gúldirmamawaqtında, shaqmaq shaqqannan birazdan keyin onıń gúldirlegendawısı keledi. Demek, sestiń hawada tarqalıw tezligi jaqtılıqtıńtarqalıw tezliginen ádewir kishi eken. Sestiń hawada tarqalıw tezliginbirinshi ret 1636-jılı francuz alımı M. Mersen ólshegen. Sestiń 20oC daǵı tezligi 343 m/s yaki 1235 km/saat qa ten. Bul shama mıltıqoǵınıń tezliginen shama menen eki ese kem. Sestiń tezligi hawatemperaturasınıń kóteriliwi menen artadı. Ses tezligi 10oC da 337,3m/s,0oCda331,5m/s,30oCda348,9m/shám50oCda360,3m/sqateń.Hár túrli gazlar, suyıqlıqlar hám qattı deneler ushın 0oC daǵı sestezligi5-kestedekeltirilgen.

2. Suyıqlıqlarda sestiń tarqalıwı. Suyıqlıqta bóleksheler gazlarǵaqaraǵanda tıǵızıraq jaylasqanlıǵı sebepli olarda sestiń tarqalıwtezligi úlkenirek boladı. Sestiń suwdaǵı tezligin birinshi ret 1826-jılıJ. Kolladon hám Ya. Shturm Shveycariyadaǵı Jeneva kólinde ólshegen.8oC lı suwda ólshengen tezlik 1440 m/s tı quraǵan. Kanallardashomılǵanda suw astında eki tastı bir-birine urıp kóriń, onıń dawısın

160

esitkenoqıwshılardabar shıǵar.Sırtta turıp suw ishindepaydaetilgenseslerdi nege esitpeymiz? Usıǵan qarap balıqlar ses shıǵarmaydı degenjuwmaqqa da barǵanbız. Rus tilindegi «Balıqtay saqaw» degen sózusınnan qalǵan. Negizi balıqlar da, basqa suw haywanları–kitler,delfinler de ses shıǵarıp, bir-biri menen xabarlasıp turadı. Tek suwdapayda etilgen sestiń 99,9% suw qáddinen izine qaytıp ketedi. Tap usısıyaqlıhawadajúzegekeltirilgensestesuwishineótpeydi.

3. Qattı denelerde sestiń tarqalıwı. Bunı úyreniw ushın oyınshıqtelefon jasaymız.Aǵahstanislengenekishırpıqutısınalıponıńtaslarınshıǵarıp taslaymız. Hár birinde bırewden shóbin qaldırıp, belinen birjiptiń eki ushın shırpıǵa tesip kirgizip, shóplerge baylaymız. Qutılardıjawıp, jipti kerip tartamız. Telefon tayar! Joldasıńızǵa birewin beripqulaǵına tutıwın sorań. Ózińizdegi qutını tartıp, jipti kerip, qutıǵasóyleseńiz, joldasıńız irkinishsiz esitedi. Bunda ses jip arqalı jetkeripberiledi. Poezd jolı relslerine qulaq tutqan adam, poezdı kórmese de,onıńkiyatırǵanlıǵınesitedi.Geypara fılmlerde«hind» lerdiń jerge jatıpalıp, atlılar yaki haywanlar padasınıń jaqınlasıp kiyatırǵanlıǵın bilipalǵanlıǵın kórgenbolsańız kerek.Qattı denelerde sestiń tarqalıw tezligikúshlibolatuǵını5-kestedenkórinedi.

5-keste

Gazlar υm/s0oCda Suyıqlıqlar υ,m/s

20oCdaQattıdeneler u,m/s

Uglerod(II)oksid 338 Glicerin 1923 Alyuminiy 6260Azot 336,6 Teńizsuwı 1490 Temir 5850Argon 319 Sınap 1451 Mıs 4700Kislorod 316 Aceton 1192 Gúmis 3620Xlor 206 Etilspirti 1188 Altın 3240

Ámeliy tapsırma

1.Suwdıń ısıwınan baslap qaynaǵanǵa shekem shıǵaratuǵınseslerinjaqsılapesitiń.Sebebintopardatalqılań..

2.Imkaniyatıńız bolsa, dawısıńızdı magnitofonǵa yamasa qoltelefonǵajazıp,esitipkóriń.Dawısıńızdıtanıdıńızba?1.Nesebeptenkózi jaqsıkórmeytuǵınadamlardıńqulaǵı sezgirboladı?

2. Ses qaysı payıtta uzaqqa baradı: ıssı kúnde me yaki suwıq kúnde me? Sebebin túsindiriwge háreket etiń.

161

59-TEMA

SES SHAMALARÍ

Sesler juwanhámjińishke,bálenthámtómen, jaǵımlıhámjaǵımsızboladı.Olarbir-birinenqanday shamalarımenenózgeshelenedi?Bunıńushınarnawlıshamalarkirgizilgen.

1. Sestiń qattılıǵı. 125-súwrettegi kamertonnıń shar tiymegenshaqasına áste ǵana rezina balǵa menen urayıq. Sonda kamertonnıńterbeliwi aqıbetinde shar belgili bir uzaqlıqqa barıp keledi. Balǵamenen qattıraq urayıq. Shar aldıńǵıdan uzaǵıraqqa barıp keledi. Kamertonnıń terbeliwi dáwirinde eń úlken awısıwına terbelisler amplitudası delinedi. Kamerton qansha úlken amplituda

menen terbelse, onnan shıǵatuǵın sestiń qattılıǵı sonsha úlken boladı.Sesenergiyaǵaiye.Egersesenergiyasıbelgilibirshamadankishibolsa,insan bunday seslerdi esitpeydi. Bul tómengi shegaraǵa 1m2 maydanǵatuwrı keletuǵın sestiń quwatlıǵı 0,000001mkWdep belgilengen. Birlikmaydanǵa tuwrı keletuǵın sestiń quwatlıǵı 1 W/m2 qa jetkende insanqulaǵında awırıw sezinedi hám terbelislerdi ses sıpatında qabıllamaydı.Sestiń qattılıǵı 1858-jılı nemec fizikleri V. Veter hám G. Fexner tárepinen usınılǵan nızam tiykarında anıqlanadı. Insan sezetuǵın sesqattılıǵınıń tómengi shegarasıBell depbelgilengen.Bul birlik telefondıoylap tapqanG. Bellhúrmetineqoyılǵan.Awırıwseziniwshegarası130dB dep qabıl etilgen. (1 decibel=1dB=0,1 B). Sonlıqtan ástengúrrińlesiwde 40 dB, shawqımda 80 dB, samolyotta 110–120 dB geteń. Sestiń biyikliginmexanikalıq hám elektrqurılmalar járdeminde kúsheytiw múmkin.Mısalı, kernaydan shıǵatuǵın dawıstı birtárepke qarap baǵdarlap, tarqalıw maydanıkishireytiledi. «Rupor» (127-súwret) dausınday sesti baǵdarlap beredi. Áyyemde sestikúsheytip beretuǵın apparaturalar bolma-ǵanında, «qulaq awırıw» adamlar rupordıqulaǵınaqoyıpesitken. 127-súwret.

2. Sestiń bálentligi. Bul shama ses jiyiligi menen belgilenedi.Insan sóylegende yaki qosıq aytqanda bir túrli jiyiliktegi terbelislerdishıǵarmastan, al kóp túrli jiyilikli terbelisler payda etetuǵını belgili.Eradam sóylegende onıń dawısında 100 den 7000 Hz ke shekem, hayal

162

sóylegende 200 den 9000 Hz ke shekem bolǵan terbelisler ushırasadı.Naǵaradanshıǵatuǵınsesler90nan14000Hzkeshekemboladı.

3. Sestiń tembri. Oǵan qarap kimniń sóylep atırǵanlıǵın, kimnińkúlipatırǵanınyakiqandaysazáspabınıńshertilipatırǵanlıǵınanıqlawmúmkin.Sestińquramındaǵıkóp jiyilikli terbelislerdeneńkishi jiyiligiv0 tiykarǵı ton delinip, 2v0, 3v0 hám t.b. jiyilikli terbelisler obertonlar delinedi. Mine usı obertonlar sanı hám obertonlar kúshi jáne sestińbiyikligineqarapsesdereklerihártúrlitembrgeiyeboladı.Er adamlardıń dawısı shıǵaratuǵın tiykarǵı tonına qarap «Bas»

(80–350 Hz), «Bariton» (110–400 Hz), «Tenor» (230–520 Hz) larǵa,al hayallardıń dawısı «Soprano» (260–1050 Hz), «Kontralto» (170–780 Hz), «Messo-soprano» (200–900 Hz) hám «Koloratur soprano» (260–1400 Hz) larǵabólinedi.

Ámeliy tapsırma (klasta orınlanadı)Kamertondı dáslep rezina tayaqsha menen, sońınan balǵanıńsabımenenurıp, kamertonnıń ses shıǵarıwında qanday ayırma-shılıqbolatuǵınınanıqlań.Úyde bokallar menen orınlaw múmkin.

1. Qattı baqırǵan hám shıyqıldaǵan dawıslar neleri menen ózgeshe-lenedi?

2. Rubaptı sazlawda onıń tarı kerilip tartıladı. Sonda shıǵatuǵın dawıstıń qaysı parametri ózgeredi?

3. Shelek vodoprovod kranı járdeminde toltırıladı. Ne ushın ıdıs tolǵan sayın onıń dawısı bálentirek esitiledi?

•Jaqtılıqspektriniń jeti reńgeajıratılǵanlıǵısıyaqlı ses tonlarıdajetige ajıratılǵan: do-re-mi-fa-sol-lya-si... Reńlerdiń jarqınlıǵın

da, seslerdiń shamaların da insan kózi hám qulaqtıń sezgirligi menenbahalaydı. Seslerdi tonlarǵa ilimiy ráwishte ajıratıwdı Pifagorǵatiyisli dep aytadı. Onıń shákirtleri kedr aǵashınan bir tar tartılǵan«monoxord» dep atalatuǵın ásbaptı jasaǵan. Tar shertilgende bir tonǵaiye dawıs shıǵarǵan. Tardıń uzınlıǵı eki bólimge ajıratılsa (ortasınanbasıp) joqarıraq tonda dawıs shıǵarǵan. Usılay etip muzıkalıq tonlardıtaruzınlıǵımenenbelgileytuǵınnızamlılıqlartabılǵan.

•Haywanlardıń ishinde pildiń qulaǵı eń úlken. Sonıń ushın onıńesitiw qábileti júdá joqarı bolsa kerek dep oylaydı. Negizinde pilqulaqları pildiń temperaturasın ózgertpesten uslap turıw ushın xızmet

163

etedi. Qulaqlardan ótken qan suwınadı. Sonıń ushın pil ıssı kúnlerdequlaqlarıntınımsızqıymıldatıpturadı.

60-TEMA

SESTIŃ QAYTÍWÍ. JAŃǴÍRÍQ

Jaqtılıqtıń bir ortalıqtan ekinshisine ótiwinde bir bólegi shaǵılısıp,bir bólegi ekinshi ortalıqqa ótetuǵının kórdik. Ses te bir ortalıqtanekinshi ortalıqqa túskende, túsiw betinen shaǵılısadı. Buǵan ishibos bochka yaki trubanıń ishine sóylep isenim payda etiw múmkin.Kópshilik jańa qurılǵan úy yaki hesh kim joq sport zalına kiripqalǵanda óz ara sóyleskende sózlerdiń kúshli esitiletuǵının sezgen.Televidenie hám radioesittiriwlerin jabıq sport qurılmalarınan alıpbarǵanda da hawazlar jańǵırıp esitiletuǵınına itibar bergen bolsańızkerek. Bularǵa sebep sestiń tegis diywallardan qaytıwı boladı. Egerdiywaldıń uzaqlıǵı 20 m den kóbirek bolsa, qaytqan ses derektenshıqqanseskeqaraǵandabirazkeshigip

128-súwret.

esitiledi. Bul qaytqan ses jańǵırıq delinedi. Eger parallel jaylasqanyaki tawlar jırası arasında hawazshıǵarılatuǵın bolsa, jańǵırıq birneshe márte qaytarıladı. Jańǵırıqtek qattı denelerden qaytqanda ǵanapayda bolmaydı. Mısalı‚ shaqmaqshaǵılısqanda bir jasın payda bolǵanınkórsek te, gúldirmamanıń dawısıbir neshe márte tákirarlanǵanınbaqlaǵanbız. Bunda birinshi esitilgenikúshli, al keyingileri páseńlep baradı.Buǵan sebep, gúldirmamanıń hawazıtawlar, toǵaylar, imaratlar hámbultlardan kóp márte qaytıp bizgeesitiliwiboladı.Sestiń qaytıwınan turmıs hám

texnikada kóp paydalanıladı. Mısalı, teńiz hám okeanlarda tereńliktiólshewde hám de suw astı kemelerin anıqlaw ushın ultraseslerdenpaydalanıladı (128-súwret). Bunıń ushın teńiz túbine ultrases jiberiledihám shaǵılısıp qaytqan ses qabıllanadı. Sestiń barıwı hám qaytıwı

164

ushın ketken waqtı t ólshenip, teńiz tereńligi h anıqlanadı. Bunda ses

2h aralıqtı ótkenligi ushın 2h=ut · t boladı. Bunnan ht= ⋅ut2 anıqla-

nadı.vt–sestińsuwdatarqalıwtezligi.Bundayásbapexolotdepataladı.Sestiń qaytıwınan metall quymalar arasında hawa boslıqları yaki

ózge zatlar kirip qalǵanlıǵı da anıqlanadı. Quymaǵa tikkeley tiygizipqoyılǵan ses deregi hám qabıllawshı quyma boylap júrgiziledi. Egerquymanıń ishi birdey tıǵızlıqqa iye hám tutas bolsa, onda qaytqanses birdey boladı. Basqa zat hám boslıq bolsa, qaytqan ses buzıladı.Medicinada da búyrek keselliklerin‚, hámile awhalın zıyansız haldaúyreniwultraseslerjárdemindeiskeasırıladı.

Másele sheshiw úlgisiShaqmaq shaqqanınan3 sekundótkennenkeyin gúldirmamadawısı

esitildi. Shaqmaq payda bolǵan bult sizden shama menen qanshauzaqlıqta?

B e r i l g e n: F o r mu l a s ı: S h e s h i l i w i:

t=3s.ut=340m/s

l=ut · tJaqtılıq tezligi úlken bol-

ǵanlıqtan, onıń jetip keliwwaqtınesapqaalmaymız.

l=340m/s ·3s==1020m1km.

Juwabı: l 1km.Tabıwkerek:l=?

1. Ne ushın dawıstı háwlige qaraǵanda bólmede esitiw ańsatıraq?

2. Suw astında bolǵan eki suw astı kemesi bir-biri menen qalay baylanıs jasawı múmkin.

3. Jańǵırıq zıyanlı bolǵan halatlardı ushıratqansız ba?4. Insanǵa ne ushın eki qulaq kerek?

•Jańǵırıq eń kóp ret qaytalanatuǵın orınlar: AngliyadaǵıVudstok qorǵanında 17 ret, Galbershtatqa jaqın jerdegi Deren-

burg qorǵanı qaldıqlarında 27 ret, Adersbax (aldınǵı Chexoslovakiya)qa jaqın jerde 7 ret, Milanǵa jaqın jerdegi qorǵanda 40–50 ret.Jańǵırıqtıń payda bolıwı seske de baylanıslı. Balalar hám hayallardıńjoqarı tondaǵı hawazı erlerdiń hawazına qaraǵanda kóbirek jańǵırıqpaydaetiwimúmkin.Eńqolaylısıqoldıshappatlaw.

165

•Duńyanıń kóplegen jerlerinde imaratlar sonday etip qurılǵanbolıp,‚ onıń belgili bir jerinde sıbırlap sóyleseńiz, ol onnan ádewiruzaqta qattı esitilgeń. Siciliya atawında qurılǵan Jirgenti shirkewindeusı qásiyettiń bolǵanlıǵı kóplegen jánjelge alıp kelgen. Sebebi,tosattan shirkewdiń tap usı jerine táwbe ziyarat esitiwshiler jaylasqan.Shirkewdińbasqajerindeonıbasqalardaesitken.

61-TEMA

MUZÍKALÍQ SESLER HÁM SHAWQÍMLAR. SES HÁM SALAMATLÍQ. ARXITEKTURADA SES

Joqarıda aytqanımızday, biz sesler áleminde jasaymız. Bul seslerjaǵımlıbolsa,muzıkalıq tásirettideymiz.Jaǵımsızbolsa,ondabunshashawqım deymiz. Jılap atırǵan náresteniń dawısı anasına jaǵımlıbolsa, al basqa adamlarǵa shawqım bolıp kórinedi. Birewlerge dápsesti muzıkalıq bolıp esitilse, basqa birewler onı shawqım sıpatındaqabıl etedi.Sol sebeptenolardıqatań shegaralawqıyın.Ańızdı esleyik.«Nasriddin bir kúni muzıkashı tanısınıń úyine miyman bolıp barıptı.Tanısıoǵanhár túrlimuzıkaásbaplarınuzaqwaqıtdawamında shertipkórsetipbolıpsoraptı:«MollaNasriddin,usımuzıkaásbaplarınanqaysıbiriniń sesti sizge unaydı»–degeninde, Nasriddin qarnı ash bolıpketkenlikten «Menińshe eń jaqsı ses kepkirdiń qazanǵa tiygendegishıqqan ses»–degen eken. Solay etip adamlarǵa hár túrli sesler hártúrli tásir kórsetedi. Ulıwma alǵanda kópshilikke muzıkalıq seslerunaydı. Muzıka ásbaplarında sesler tómendegishe payda etiledi: hawaqatlamınıń terbeliwi (kernay, sırnay, klarnet, fleyta, saksofonhám t.b.)tardıń terbelisi (rubab, tar, duwtar, tanbur, skripka, violonchel, girjekhám t.b.), kerip tartılǵan teri yaki membrana terbelisi (dáp, baraban,naǵarahámt.b.)hámelektronásbaplardıńterbeliwiaqıbetinde.Olardan shıǵatuǵın seslerdiń jiyiligi, biyikligi, tembri hár túrli

boladı.Mısalı,skripkashıǵatuǵınses jiyiligi260–15000Hz,klarnettiki150–8000 Hz, naǵaraniki 90–14000 Hz átirapında boladı. Muzıkalıqseslerdińquslarǵa,úyhaywanlarınatásirkórsetetuǵınlıǵıdaúyrenilgen.Hár qanday jaǵımlı saz yaki qosıq ta júda kúshli hawazda qoyılsa‚ olshawqımǵa aylanadı. Shawqım insan nervi hám salamatlıǵına tásirkórsetedi.Solsebeplishawqımnansaqlanıwushınses jutatuǵınqurallarpaydalanıladı. Nárse hám qurallardıń sesti jutıw qásiyetin belgilew

166

ushın sesti jutıw koefficienti () dep atalatuǵın shama kirgiziledi.–jutılǵan ses energiyasınıń túsken ses energiyasına qatnası menenólshenedi. 6-kestede shamasınıń hár túrli materiallar ushın mánisikeltirilgen(sesjiyiligi500Hz).

6-keste

Material a

GerbishtenórilgensıbalmaǵandiywalBetondiywalLinoleum(0,5smqalıńlıqta)DiywalǵaqaǵılǵanfanerTerezeaynasıDiywalǵaildirilgengilemShiyshedenislengenpaxtaqatlamı(9sm)

0,030,020,030,060,030,210,51

Shawqımlar insan salamatlıǵına unamsız tásiri bolǵanlıqtan olardıkemeytiw ilajları kórilmekte. Mısalı, Evropa mámleketleri shawqımıbelgilengen shegaradan ótip ketetuǵın samolyotlardıń mámleketaymaǵınanushıwın,aeroportlarǵaqonıwınqadaǵanetipqoydı.Imaratlardı joybarlastırıwda da sestiń tarqalıwına itibar beriledi.

Bul tarawdıúyrenetuǵınpánbólimiarxitektura akustikası depataladı.Jaqsı joybarlastırılǵan teatr zallarında, saxnada sıbırlap aytılǵan dawıszaldıńqálegen jerindeesitiledi.Bulbinanıńpátigineqaralatuǵınbolsa,onıń kórinisi ishi bos máyek qabıǵına uqsap qurılǵan boladı. Sondasaxnadan shıqqan ses oǵan urılıp, zaldıń qálegen jerine birdey aralıqtıótip, jetip baradı. Bunday zallardıń tamashagóy otıratuǵın, júretuǵınhámme jerlerine olar tárepinen shıǵarılatuǵın shawqımlardı jutatuǵınmateriallarqaplanadı.

Ámeliy tapsırma58-temada keltirilgen «telefon» dı shırpı qutısı hám shóplerinenpaydalanıp jasań. Jiptiń qanday uzınlıǵında baylanıs jetkiliklibolıwın anıqlań. Dawıstıń sapasınıń jiptiń kerilgenliginebaylanıslıekenligineitibarberiń.

1. Kóplegen qapılardı ashqanımızda skripka dawısına uqsas ses esitiledi. Bunı qalay túsindiriw múmkin?

2. Kóp qabatlı úyde jasaǵanda gilemdi qaysı diywalǵa ildiriw paydalı?

167

3. Islep turǵan mashina dvigateliniń dawısın esitip, onıń mexanizmleriniń islewi haqqında maǵlıwmat alıw múmkin be?

11­shınıǵıw.

1. Jar tastıń qarsısında turǵan bala dawısınıń jańǵırıǵın 2 s tankeyin esitti. Baladan jar tasqa shekem bolǵan aralıq qanshaǵa teń?(Juwabı:340m).

2. 54-temadaǵı kesteden paydalanıp, teplovoz dawısınıń temir jolrelsleri boyınsha tarqalıw tezligi hawada tarqalıw tezliginen neshe eseúlkenbolıwınanıqlań.

3. Juwırıw jolınıń finishinde turǵan tóreshi qaysı payıttasekundomerdi iske túsiriwi kerek: start pistoletiniń dawısın esitkendemeyakiawzınanshıqqanushqındıkórgendeme?

4. Teńizdiń ~ 1,5 km tereńligine jiberilgen ultrases 2 s tan soń

qabıllap alındı. Ultrasestiń teńiz suwındaǵı tarqalıw tezligi neshegeteń?(Juwabı:1500m/s).

5*. Ses jazıw studiyasında sırtqı shawqımnan qorǵanıw maqsetindediywalǵa eki qabat etip gilem qaqtı. Bunda shawqım neshe esekemeyedi?

6.Jańǵırıqtıńnesheretesitiliwinelergebaylanıslı?

7. Esikler ashılǵanda sıqırlaw sestin kemeytiw ushın onıń topsalarımaylanadı.Bundanesebeptenshawqımazayadı?

8. Kamerton shaqasınıń uzınlıǵı arttırılsa, onnan shıǵatuǵın sestińqandayparametriózgeredi?

9. Avtomobil aydawshıları geyde avtomobil ballonına tewip onıńqalay jel berilgenligin tekseredi. Ballonnan shıqqan ses ondaǵı hawabasımınaqalaybaylanıslı?

10.Shóldejańǵırıqtıesitiwmúmkinbe?

168

VII BAPTÍ JUWMAQLAW BOYÍNSHA QADAǴALAW SORAWLARÍ

1. «Hár qanday tákirarlanatuǵın qozǵalısqa... delinedi». Noqatlar ornına sáykes sózdi tawıp jazıń.A)...ses... B)...terbelmeliqozǵalıs...C)...terbelislerjiyiligi... D)...rezonator...

2. Normal sharayatta gazlarda sestiń tarqalıw tezligi intervalı qaysı juwapta durıs kórsetilgen?A)1000-2000m/s. B)3000-4000m/s.C)300-400m/s. D)500-1000m/s.

3. «Kamerton» qanday ásbap?A)Anıqbirjiyiliktegisesshıǵaratuǵınásbap.B)Úplepshertiletuǵınmuzıkaásbabı.C)Sestikúsheytetuǵınásbap.D)Sestiqabıllaytuǵınásbap.

4. Sestiń qattılıǵınıń ólshew birligin kórsetiń.A)dB. B)W/m2. C)Hz. D)W.

5. Sestiń biyikligi nege baylanıslı?A)Amplitudasına. B)Tiykarǵıtonına.C)Obertonsanına. D)Jiyiligine.

6. Qaysı qatarda erler shıǵaratuǵın dawıstıń atları keltirilgen?A)Bas,bariton,tenor. B)Bas,soprano,tenor.C)Soprano,messo-soprano,bariton.D)Kolaratursopranı,messo-soprano,kontralto.

7. Teńiz túbine jiberilgen ultrases 2,5 sekundtan keyin qabıllap alındı. Teńizdiń tereńligi nege teń? Sestiń tarqalıw tezligin 1500 m/s dep alıń.A)1875m. B)2550m. C)3550m. D)3000m.

8. «1 sekund waqıt dawamındaǵı terbelisler sanına... delinedi». Noqatlar ornına tiyisli sózdi tawıp jazıń.A)...terbelisleramplitudası. B)...sestińkóteriliwi.C)...sestembri. D)jiyilik.

9. Ses tembri nelerge baylanıslı?A)Obertonlarsanına. B)Obertonlarkúshine.C)Sestińbiyikligine. D)Sestińjiyiligine.

10. Insan qulaǵınıń awırıw seziw shegarası qanshaǵa teń?A)100–110dB. B)130dB. C)150dB. D)180dB.

169

11. Qaysı juwapta infraseslerdiń jiyiliginiń intervalı durıs kórsetilgen?A)16Hztenkishi. B)20000Hztenjoqarı.C)20–20000Hz. D)100–2000Hz.

12. Sestiń materiallar tárepinen jutılıwın anıqlaw ushın jutılǵan ses energiyasın túsken ses energiyası... kerek.A)...naqosıw. B)...nabóliw.C)...nanalıw. D)...nabólip,100%kekóbeytiw.

13. Pátikke ornatılǵan pátpelek sekundına 10 ret aylanbaqta. Pátpelek ornatılǵan qurılmadan qaysı diapazondaǵı sesler shıǵadı?A)Muzıkalıqsesler. B)Ultrasesler.C)Infrases. D)Shawqım.

14. Kamertonǵa ornatılǵan rezonator qanday wazıypanı atqaradı?

Hawazpaydaetiw. B)Hawazdıkúsheytiw.

Hawazdıqabıllaw. D)Tonınózgertiw.

15. Radioqalpaqtan hawaz shıǵıw waqtında batıstan shıǵısqa qarap 25 m/s tezlikte samal esti. Hawazdıń usı baǵıttaǵı tarqalıw tezligin anıqlań. Tınısh halda sestiń hawada tarqalıw tezligin 330 m/s dep alıń.A)330m/s. B)355m/s. C)305m/s. D)300m/s.

16. Kóplegen jánlikler ushıp atırǵanda ses shıǵaradı. Sestiń shıǵıw sebebi nede?A)Tiliarqalıbir-birimenensóylesiwushın.B)Qanatqaqqanındasesshıǵadı.C)Qorshaǵanortalıqtankelgenseslerdiqaytarıwushın.D)Ushqanwaqıttahawaǵasúykeliwsebepli.

JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET

Bunda Siz VII bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaqlarımenentanısasız.

Ses Ortalıqta tarqalatuǵın terbelisler. Jiyiligi 16Hz ten 20000Hz aralıǵında. Jiyiligi 16 Hz ten tómen sesler infrases,jiyiligi20000Hzten joqarıbolǵanseslerultrasesdelinedi.1Hz=1/s

Kamerton Anıq bir jiyiliktegi ses shıǵaratuǵın ásbap. 1711-jılı inglismuzıkashısı J. Shorom oylap tapqan. U tárizli kóriniskeiye.

Rezonator Terbelislerdi kúsheytip beretuǵın qutısha. Muzıkaásbaplarındaonıńbetijuqateri,aǵashpenenqaplanadı

170

Mikrofon Ses terbelislerin elektr terbelislerine aylandırıp beretuǵınásbap. Eki sózden; mikros–kishi hám phone–ses sóz-lerinenalınǵan.

Sestińtarqalıwtezligi

Sestiń tarqalıwı ushın ortalıq zárúr. Gazlarda tarqalıwtezligi 0o C da 200–350 m/s. Suyıqlıqlarda 1100–2000m/s,qattıdenelerde3000–6500m/saralıǵındaboladı

Sestińqattılıǵı Sestiń birlik maydanǵa tuwrı kelgen energiyası menenbelgilenetuǵın shama. Jiyilikke de baylanıslı. Ólshewbirligi decibel (dB). Ses biyikliginiń joqarı awırıwsezindiriwshegarası130dBgeteń.

Sestińbiyikligi Ses jiyiligi menen belgilenedi. Er adamlar sóylegendeonıń dawısında 100 den 7000 Hz ke shekem, hayallardawısında200den9000Hzkeshekemterbelislerboladı

Sestińtembri Sestegi obertonlar sanı hám obertonlar kúshi jánede sestiń biyikligi menen belgilenetuǵın shama. Sesquramındaǵı eń kishi jiyilik v0 dı tiykarǵı tondep ataydı.2v0, 3v0 hám t.b. jiyiliktegi terbelislerdi obertonlar depataydı.

Jańǵırıq Sestiń tarqalıwınıń ushırasqan tosqınlıqtan qaytıpkeliwine aytıladı. Tosqınlıqlar jaylasıwınıń ses dereginenuzaqlıǵınaqarapjańǵırıqkóprettákirarlanıwımúmkin.

Exolot Teńiz hám okeanlar tereńligin sestiń jańǵırıǵınanpaydalanıpólsheytuǵınásbap.

Sestijutıwkoefficienti

Materiallarǵa jutılǵan ses energiyasınıń túsken sesenergiyasınaqatnası

Arxitekturaakustikası

Imaratlardıń akustikalıq shamaların ólshew, olarda sestarqalıwózgesheliklerinúyreniwhám tiyisli usınıslar islepshıǵıwmenenshuǵıllanatuǵınilimtarawı.

171

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR

1. Перышкин А.В. Физика. 7 кл. Учебник для обще обра зова-тельных учебных заведений. – 6-е изд., cте рео тип. – М.: «Дрофа», 2002.–192 c. ил.

2. Лукашик В. И., Иванова E. В. Сборник задач по Физике для 7–9 клаccов общеобразовательных учреждений.–17-е изд. – М.: «Проcвещение», 2004. – 224 c. ил.

3. Гуревич А.E. Физика. Строение вещеcтва. 7 кл. Учебник для обще обра зова тельных учебных заведений. – 4-е изд. – М.: «Дрофа», 2000.–192 c. ил.

4. N. Sh. Turdiyev. Fizika 6-sinf. Ixtisoslashtirilgan davlat umum-ta’lim muassasalari 6-sinf uchun darslik. – T.: «O‘zbekiston mil liy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, – 2014. – 192-b.

5. Ўзбекиcтон миллий энциклопедияcи. – T.: «Ўзбекиcтон мил лий энциклопедияcи» Давлат илмий нашриёти, 2004.

6. Физика. Энциклопедия/под ред. Ю.В. Прохорова.–М.: Большая Роccийcкая энциклопедия, 2003.– 944 c.

172

MAZMUNÍ

Kirisiw ...........................................................................................................................................3

1-tema.Fizikaneniúyrenedi?Fizikalıqqubılıslar ......................................................................3

2-tema.Fizikanıńrawajlanıwtariyxınanmaǵlıwmatlar ..............................................................6

3-tema.Jámiyettińrawajlanıwındafizikanıńáhmiyeti.Ózbekistanda

fizikanıńrawajlanıwı .....................................................................................................................8

4-tema.Fizikadaqollanılatuǵınayırımatamalar. .......................................................................9

5-tema.Baqlawlarhámtájiriybeler ............................................................................................ 10

6-tema.Fizikalıqshamalarhámolardıólshew .........................................................................12

7-tema.Ólshewlerhámólshewanıqlıǵı ..................................................................................... 14

I bap. ZATTÍŃ DÚZILISI HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

Kirisiwsáwbeti ............................................................................................................................ 18

8-tema.ZattıńdúzilisihaqqındaDemokrit,Ar-Raziy‚,BeruniyhámIbnSina táliymatları............................................................................................................................ 18

9-tema.Molekulalarhámolardıńólshemleri ............................................................................20

10-tema.Molekulalardıńózaratásirihámqozǵalısı.Brounqozǵalısı ....................................22

11-tema.Hártúrliortalıqtáǵıdiffuziyaqubılısı ........................................................................24

12-tema.Qattıdene,suyıqlıqhámgazlardıńmolekulyardúzilisi ............................................26

13-tema.Suyıqlıqlardadiffiuziyaqubılısınúyreniw(Úydeorınlanadı) ...................................28

14-tema.Massahámonıńbirlikleri ..........................................................................................29

15-tema.Laboratoriyajumısı.Iyinlitárezidedenemassasınólshew ....................................... 31

16-tema.Tıǵızlıqhámonıńbirlikleri.BeruniyhámHozinnińtıǵızlıqtı anıqlawusılları ..................................................................................................................... 33

17-tema.Laboratoriyajumısı.Qattıdenenińtıǵızlıǵınanıqlaw ...............................................37

Ibaptıjuwmaqlawboyınshaqadaǵalawsorawları .....................................................................39

Juwmaqlawshısáwbet .................................................................................................................. 41

II bap. MEXANIKALÍQ QUBÍLÍSLAR HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

Kirisiwsáwbeti ............................................................................................................................44

18-tema.Denelerdińmexanikalıqqozǵalısı.Traektoriya...........................................................45

19-tema.Denelerdińbasıpótkenjolıhámoǵanketkenwaqıt.Basıpótilgen

jol(aralıq)hámwaqıttıńbırlıklerı .............................................................................................47

20-tema.Teńólshewlihámteńólshewsizqozǵalıshaqqındatúsinik.

Tezlikhámonıńbirlikleri ..........................................................................................................49

173

21-tema.Denelerdińózaratásirihaqqındamaǵlıwmatlar.Kúsh ........................................... 52

22-tema.Laboratoriyajumısı.Dinamometrjárdemindekúshlerdiólshew ............................... 55

23-tema.Basımhámonıńbirlikleri ......................................................................................... 57

24-tema.Paskalnızamıhámonıńqollanılıwı ..........................................................................60

25-tema.Tınıshhalındaǵıgazhámsuyıqlıqtaǵıbasım ............................................................ 62

26-tema.Atmosferabasımı.Torrichellitájiriybesi .....................................................................64

27-tema.Arximednızamıhámonıńqollanılıwı ....................................................................... 67

28-tema.Jumıshámenergiyahaqqındatúsinik ........................................................................ 70

29-tema.Energiyatúrleri.Quwatlılıq. ....................................................................................... 73

IIbaptıjuwmaqlawboyınshaqadaǵalawsorawları ....................................................................77

Juwmaqlawshısáwbet ................................................................................................................80

III bap. DENELERDIŃ TEŃSALMAQLÍLÍǴÍ ÁPIWAYÍ MEXANIZMLER

Kirisiwsáwbeti ............................................................................................................................84

30-tema.Denelerdińmassaorayıhámonıanıqlaw.Teńsalmaqlılıqtúrleri .............................84

31-tema.Kúshmomenti.Rıchaghámonıńteńsalmaqlılıqshárti ............................................87

32-tema.Laboratoriyajumısı.Richagtıńteńsalmaqlıqtabolıwshártinúyreniw......................89

33-tema.Ápiwayımexanizmler:blok,qıyategislik,vinthámshıǵırıqtıń qollanılıwı .............................................................................................................................90

34-tema.Mexanizmlerdenpaydalanıwdajumıslardıńteńligi .................................................... 93

35-tema.Mexanikanıńaltınqádesi.Mexanızmlerdińpaydalıjumıskoefficienti ....................95

IIIbaptıjuwmaqlawboyınshaqadaǵalawsorawları .................................................................97

Juwmaqlawshısáwbet ..................................................................................................................99

IV bap. JÍLLÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

Kirisiwsáwbeti .......................................................................................................................... 102

36-tema.Jıllılıqtıpaydaetetuǵınderekler.Jıllılıqqabıletiw ................................................. 102

37-tema.Denelerdińjıllılıqtankeńeyiwi ................................................................................104

38-tema.Qattıdene,suyıqlıqhámgazlardajıllılıqtıńjetkeripberiliwi.Jıllılıq

ótkizgishlik‚.Konvekciya .......................................................................................................... 106

39-tema.Nurlanıw.Turmıstahámtexnikadajıllılıqjetkerip

beriwdenpaydalanıw ............................................................................................................... 108

40-tema.JıllılıqqubılıslarıhaqqındaFarabiy,BeruniyhámIbnSinapikirleri .................... 110

41-tema.Temperatura.Termometrler.Denenińtemperaturasınólshew .................................. 112

42-tema.Laboratoriyajumısı.Termometrjárdemindehawahámsuyıqlıq

temperaturasınólshew ............................................................................................................... 114

IVbaptıjuwmaqlawboyınshaqadaǵalawsorawları ................................................................. 115

Juwmaqlawshısáwbet ................................................................................................................ 116

V bap. ELEKTR QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

KIRISIWSÁWBETI ................................................................................................................ 118

43-tema.Denelerdińelektrleniwi.............................................................................................. 118

174

44-tema.ElektrtoǵıhaqqÍndatúsinik.Tokderekleri ............................................................. 121

45-tema.Turmıstaelektrtoǵınıńáhmiyeti ..............................................................................124

46-tema.Úydegielektrásbapları.ElektrenergiyasÍnúnemlew .............................................. 127

Vbaptıjuwmaqlawboyınshaqadaǵalawsorawları .................................................................. 128

Juwmaqlawshısáwbet ................................................................................................................ 130

VI bap. JAQTÍLÍQ QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

KIRISIWSÁWBETI ................................................................................................................ 132

47-tema.Jaqtılıqtıńtábiyiyhámjasalmaderekleri ................................................................ 132

48-tema.Jaqtılıqtıńtuwrısızıqboyınshatarqalıwı.Sayahámyarımsaya ............................134

49-tema.QuyashhámAydıńtutılıwı ..................................................................................... 135

50-tema.Jaqtılıqtıńtezligi.Jaqtılıqtıńshaǵılısıwıhámsınıwı ............................................... 138

51-tema.JaqtılıqqubılıslarıhaqqındaBeruniyhámIbnSinapikirleri.................................. 140

52-tema.Tegisayna .................................................................................................................. 142

53-tema.Linzalarhaqqındatúsinik ......................................................................................... 146

54-tema.Shiysheprizmadajaqtılıqtıńqurambóleklergeajıralıwı.Raduga ........................... 147

55-tema.Laboratoriyajumısı.Tegisaynajárdemindejaqtılıqtıńshaǵılısıwın

úyreniw. ..................................................................................................................................... 149

56-tema.Laboratoriyajumısı.Shiysheprizmajárdemindejaqtılıqtıń

spektrgeajıralıwınúyreniw ....................................................................................................... 150

Máselesheshiwúlgileri ............................................................................................................. 151

VIbaptıjuwmaqlawboyınshaqadaǵalawsorawları ................................................................. 152

Juwmaqlawshısáwbet ................................................................................................................ 153

VII BAP. SESLIK QUBÍLÍSLARÍ HAQQÍNDA DÁSLEPKI MAǴLÍWMATLAR

Kirisiwsáwbeti .......................................................................................................................... 156

57-tema.Sesdereklerihámonıqabıllaǵıshılar ....................................................................... 156

58-tema.Sestińhártúrlıortalıqlardatarqalıwı ....................................................................... 159

59-tema.Sesshamaları ............................................................................................................. 161

60-tema.Sestińqaytıwı.Jańǵırıq ............................................................................................. 163

61-tema.Muzıkalıqseslerhámshawqımlar.Seshámsalamatlıq.

Arxitekturadases ...................................................................................................................... 165

VIIbaptıjuwmaqlawboyınshaqadaǵalawsorawları ............................................................... 168

Juwmaqlawshısáwbet ................................................................................................................ 169

Paydalanılǵan ádebiyatlar ......................................................................................................... 171

Turdiev N.T-95 Fizika: Ulıwma bilim beretuǵın mekteplerdiń 6-klası

ushın sabaqlıq. /N.Sh. Turdiev –T.: «Niso Poligraf» baspası,2017. – 176 b.

ISBN978-9943-4046-8-7 UO‘K: 372.853 (075) KBK22.3ya72

NarziqulSheronovichTurdiyev

FIZIKA

Umumtálim maktablarining 6­sinfi uchun darslik(qoraqalpoqtilida)

AwdarmashıG. Pirnazarova RedaktorR. Abbazov

Xud.redaktorJ. GurovaTex.redaktorD. Solihova

KompyuterdetayarlaǵanE. Kim

Original-maket«NISOPOLIGRAF»baspasındatayarlandı.Tashkentwálayatı,OrtaShırshıqrayoni,«Aq-Ata»APJ,

Mash’almáhállesi,Markaziykóshesi,1-uy.

BaspalicenziyasıAI№265.24.04.2015.

Basıwǵa23.06.2017-j. ruqsatetildi.Formatı70×100 1/16. Ofsetqaǵazı.«TimesKRKP»garniturası.Kegli12,5.

Kólemi11,0b.t.14,87shartlibaspatabaq.12,76esapb.t.Tirajı11171nusxa.107-sanlıshártnama.17-319-sanlıbuyırtpa.

ÓzbekistanBaspasózhámxabaragentliginiń«O‘zbekiston»baspa-poligrafiyadóretiwshilikúyindebasıldı.100011.Tashkent,Nawayıkóshesi,30.

Ijaraǵa berilgen sabaqlıqtıń awhalın kórsetetuǵın keste

№ Oqıwshıismi,familiyası

Oqıwjılı

Sabaqlıqtıńalınǵandaǵıawhalı

Klassbasshısıqolı

Sabaqlıqtıtapsırǵandaǵıawhalı

Klassbasshısıqolı

1

2

3

4

5

6

Sabaqlıq ijaraǵa berilip, oqıw jılı juwmaǵında qaytarıp alınǵandajoqarıdaǵı keste klass basshısı tárepinen tómendegi bahalawólshemlerinetiykarlanıptoltırıladı:

Jańa Sabaqlıqtıńbirinshimártepaydalanıwǵaberilgendegiawhalı

JaqsıQabı pútin, sabaqlıqtıń tiykarǵı bóleginen ajıralmaǵan.Barlıq betleri bar, jırtılmaǵan, túspegen, betlerinde jazıwhámsızıqlarjoq.

Qanaatlan-dırarlı

Qabına jazılǵan, biraz sızılıp shetleri jelingen, sabaqlıqtıńtiykarǵıbóleginenajıralıwhalıbar.Paydalanıwshı tárepinenqanaatlandırarlı ońlanǵan. Túsken betleri qayta ońlanǵan,ayırımbetlerinejazılǵan.

Qanaatlan-dırarsız

Qabına sızılǵan, jırtılǵan‚ tiykarǵı bóleginen ajıralǵanyaki joq, qanaatlanarsız ońlanǵan. Betleri jırtılǵan,betleri jetispeydi, sızıp, boyap taslanǵan. Sabaqlıqtı tiklepbolmaydı.

Turdiev N.T-95 Fizika: Ulıwma bilim beretuǵın mekteplerdiń 6-klası

ushın sabaqlıq. /N.Sh. Turdiev –T.: «Niso Poligraf» baspası,2017. – 176 b.

ISBN978-9943-4046-8-7 UO‘K: 372.853 (075) KBK22.3ya72

NarziqulSheronovichTurdiyev

FIZIKA

Umumtálim maktablarining 6­sinfi uchun darslik(qoraqalpoqtilida)

AwdarmashıG. Pirnazarova RedaktorR. Abbazov

Xud.redaktorJ. GurovaTex.redaktorD. Solihova

KompyuterdetayarlaǵanE. Kim

Original-maket«NISOPOLIGRAF»baspasındatayarlandı.Tashkentwálayatı,OrtaShırshıqrayoni,«Aq-Ata»APJ,

Mash’almáhállesi,Markaziykóshesi,1-uy.

BaspalicenziyasıAI№265.24.04.2015.

Basıwǵa23.06.2017-j. ruqsatetildi.Formatı70×100 1/16. Ofsetqaǵazı.«TimesKRKP»garniturası.Kegli12,5.

Kólemi11,0b.t.14,87shartlibaspatabaq.12,76esapb.t.Tirajı1289 nusxa.107-sanlıshártnama.17-320-sanlıbuyırtpa.

ÓzbekistanBaspasózhámxabaragentliginiń«O‘zbekiston»baspa-poligrafiyadóretiwshilikúyindebasıldı.100011.Tashkent,Nawayıkóshesi,30.