imam dan makmum; - · pdf file• wajib bagi solat jumaat. • sebahagian ulama...

12
1 PROGRAM TAFAQQUH GURU-GURU TAKMIR NEGERI KELANTAN. Wacana: رسالة يغ برنام(( ال بهجة المرضية)) [ داهن كإين يغ دسنا غي- دسوكاءي] فد مثتا كن عذر مثامرفد إموم د هي مأمرا كا غن توانلفطا ان عبد ا الشيخ داود ب، آملمسلم له ول غفر ا. IMAM DAN MAKMUM; & MUWAFIQ ATAU MASBUQ. Anjuran: Unit Takmir Masjid Majlis Agama Islam Dan Adat Istiadat Melayu Kelantan Tempat: Dewan Utama, Kompleks Islam Jubli Perak, Sultan Ismail Petra, Panji, Kota Bharu, Kelantan. 7 Rejab 1433H- 28 Mei 2012. Catan Oleh; Al-Faqir IlalLah www.abuanasmadani.com www.dartaibah.com

Upload: builien

Post on 24-Feb-2018

263 views

Category:

Documents


13 download

TRANSCRIPT

Page 1: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

1

PROGRAM TAFAQQUH GURU-GURU TAKMIR

NEGERI KELANTAN.

Wacana:

[دسوكاءي - غيدسنا يغكإينداهن ] (( بهجة المرضيةال)) برنام يغرسالة هي مأموم درفد إماممثالكن عذر مثتافد

.غفر اهلل له وللمسلمني آمني، الشيخ داود بن عبد اهلل الفطاينتوان غنكارا

IMAM DAN MAKMUM;

& MUWAFIQ ATAU MASBUQ.

Anjuran:

Unit Takmir Masjid

Majlis Agama Islam Dan Adat Istiadat Melayu Kelantan

Tempat:

Dewan Utama, Kompleks Islam Jubli Perak,

Sultan Ismail Petra,

Panji, Kota Bharu, Kelantan.

7 Rejab 1433H- 28 Mei 2012.

Catan Oleh;

Al-Faqir IlalLah

www.abuanasmadani.com www.dartaibah.com

Page 2: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

2

الح نير

حذةرني مدح هللر ب ا الاا

ذة ررري ة ا ينرا ، وعا فريها عنذ ، ا ، الذيري عا ال حرسلرنيا ، وبحكنا مرن أبكانر الداها ق حرذ عنير سيادر ا وعا فري

ا ، ومادرن أسرابر ب اني ل ر لرلمححر ةرني الااعر ا ، وشفريعر المحينربرني ، الااشر نيرذة ح والسذةمح على سيادرنا حممد بسولر ب ا الاا وعلى آلرهر وأصحابرهر ، وال

ينر رترهر الطذاهرررينا ، صة وسةما دائرمنير إىل ي ومر الدا .ا ، أما باد(1)وعر

IMAM DAN MAKMUM; MUWAFIQ ATAU MASBUQ.

Definisi Imam dan Jama’ah.

Imam adalah seorang pemimpin. Beliau adalah individu yang di lantik sebagai pemimpin bagi

memimpin jemaah ketika melakukan ibadah solat atau amal kebaikan. Mereka juga yang akan

diberikan kepercayaan menjadi pemimpin untuk memimpin ke jalan yang benar.

Orang yang layak menjadi Imam ialah orang yang baik bacaan al-Qur’annya dan tiada

keraguan dalam bacaan. Lebih berumur serta orang itu juga mestilah berpengetahuan luas tentang

agama.

Pengertian solat jemaah:

Solat jemaah ialah solat beramai-ramai yang sekurang-kurang bilangannya ialah 2 orang (selain

daripada solat fardhu Jumaat). Seorang menjadi imam dan seorang menjadi makmum. Semakin

ramai bilangan jemaah maka semakin besar pula fadhilat pahalanya.

Hukum solat berjemaah.

• Fardhu kifayah bagi solat 5 waktu.

• Wajib bagi solat Jumaat.

• Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain.

• Imam Syafi’e, Hanafi dan Maliki berpendapat berjemaah ketika solat fardhu adalah sunat

muakkad bagi semua orang lelaki yang berakal dan mampu melakukan tanpa sebarang

kesulitan.

• Tidak wajib ke atas orang perempuan, kanak-kanak, orang sakit dan sebagainya.

• Bagi lelaki lebih afdhal berjemaah di masjid.

• Bagi perempuan lebih baik di rumah sahaja.

Tuntutan berjemaah pada solat fardhu.

Tuntutan berjemaah pada solat 5 waktu yang selain daripada solat fardhu Jumaat, pada pendapat

yang masyhur dan paling sohih menurut Imam an-Nawawi adalah tuntutan fardhu kifayah yang

diwajibkan bagi orang-orang lelaki yang berakal, baligh, bermukim, mempunyai pakaian untuk

menutup aurat dan tidak mempunyai apa-apa keuzuran syarie.

Jadi bererti apabila sesebuah kampung atau mukim mendirikan solat jemaah di tempat yang

dikira menzahirkan syiar Islam seperti di masdjid atau surau, maka gugurlah dosa atas orang-orang

kampung atau mukim yang tidak hadir bersolat jemaah. Tetapi sekiranya tidak didirikan solat

jemaah maka semua penduduk kampung atau mukim itu berdosa.

Dalil tentang amat kuatnya tuntutan berjemaah itu ialah apa yang diriwayatkan oleh Imam al-

Bukhari dan Muslim, bahawa,Rasulullah s.a.w pernah mengancam untuk membakar rumah orang

yang meninggalkan solat berjemaah.

Imam Muslim pula meriwayatkan hadith daripada Abu Hurairah r.a: ((Ada seorang lelaki buta

telah datang mengadu kepada Nabi s.a.w bahawa dia tidak mempunyai orang yang boleh

memimpinnya pergi ke masjid. Oleh itu dia mengharapkan Baginda memberi kelonggaran

kepadanya untuk bersolat di rumahnya. Pada mulanya Baginda telah membenarkannya, tetapi

kemudiannya Baginda menarik balik kebenaran tadi setelah Baginda mengetahui bahawa si buta

tadi dapat mendengar seruan azan solat yang dikumandangkan di masjid.))

(1) Muqaddimah Munyatul Musalli.

Page 3: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

3

Fadhilat (kelebihan) solat berjemaah.

Fadhilat solat berjemaah amat besar sekali berbanding dengan solat bersendirian. Sabda Nabi

s.a.w yang bermaksud:

“Solat berjemaah melebihi solat bersendirian dengan 27 darjat (atau 27 kali ganda).” [Hadith

riwayat al-Bukhari dan Muslim]

Sebenarnya fadhilat solat berjemaah adalah bertali arus, sambung menyambung, mengembang

dan membesar. Orang yang bersolat jemaah bukan sahaja mendapat setakat 27 darjat, malah dia

akan mendapat banyak fadhilat dan keuntungan sampingan lain lagi semasa dia berulang alik ke

masjid dan semasa dia berada dalam masjid.

Keadaan makmum bersama imamnya ada empat iaitu:

Musabaqah, Muwafaqah atau Muqaranah, Taakhur dan Mutaba’ah.

Secara terperinci sepertimana berikut:

Pertama: Al-Musabaqah, iaitu makmum mendahului imamnya baik dalam perbuatan atau

ucapan di dalam solat. Misalnya takbir dan rukuk. Hukumnya haram.

Kedua: Al-Muafaqah atau Al-Muqaranah, iaitu makmum bersamaan dengan imam ketika

berpindah dari satu rukun ke satu rukun yang lain, seperti rukuk dan sujud bersama imam

serentak. Hal ini dimakruhkan kecuali takbiratul ihram.

Muafaqah ada 2 Jenis;

a- Al-Aqwal: Takbiratul Ihram / Salam.

b- Al-Af’aal: Rukuk, Sujud…

Ketiga: At-Taakhur atau At-Takhalluf, iaitu makmum tertinggal dari imam satu, dua rukun,

atau satu rakaat atau lebih daripada itu.

Takahlluf dengan uzur, tanpa keuzuran.

Keempat: Al-Mutabaah iaitu makmum melakukan rukun-rukun setelah imam melakukannya

seperti rukuk dan I’tidal. Jadi, makmum tidak bertakbir bersama imam. Inilah yang dituntut

sunnah.

MUWAFIQ DAN MASBUQ DALAM SOLAT

Muwafiq: Seorang makmum yang sempat berjamaah dengan imam semasa berdiri (qiyam)

imamnya, di mana ia sempat berjamaah dengan imam sekadar masa yang membolehkan ia

membaca al-Fatihah hingga tamat mengikut pembacaan yang pertengahan di kalangan uruf (adab)

orang ramai, tidak berdasarkan kepada bacaan makmum itu dan juga tidak berdasarkan kepada

bacaan imam juga.

Masbuq: Seorang makmum yang tidak sempat berjamaah semasa berdiri imamnya sekadar masa

membaca al-Fatihah dengan bacaan yang pertengahan, tidak terlalu cepat dan tidak terlalu lambat,

malahan perhitungan bacaan al-Fatihah itu tidak berpandukan kepada bacaan imam dan tidak

berpandukan kepada bacaan makmum itu bahkan mengikut bacaan uruf orang ramai. Mana-mana

makmum yang tidak sempat berjamaah dengan imam semasa berdiri imamnya sekadar masa yang

membolehkan ia membaca al-Fatihah hingga selesai, maka dinamakan orang masbuq.

BILA BERLAKU?

Ia boleh berlaku ke atas seseorang makmum dalam semua rakaat sama ada pada rakaat pertama,

kedua, ketiga dan seterusnya pada rakaat keempat.

HUKUM ORANG MUWAFIQ:

Hukum bagi orang Muwafiq dimaafkan kepadanya tertinggal jarak tiga rukun yang panjang

daripada imamnya, tidak termasuk rukun yang pendek. Contoh rukun panjang seperti rukuk dan

Page 4: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

4

sujud. Manakala rukun yang pendek seperti iktidal, duduk istirehat, duduk tasyahhud awal dan

duduk antara dua sujud.

CONTOH –CONTOH DAN GAMBARANNYA

1. Seorang makmum yang Muwafiq sedang solat berjamaah, sebelum imam qiyam berdiri tegak

daripada sujud yang kedua, dia sudah rukuk.Maka makmum berkenaan mendapat rakaat itu kerana

ketinggalan daripada imam belum masuk kepada rukun keempat.

2. Seorang makmum yang Muwafiq sedang berjamaah sebelum imam duduk tasyahhud akhir

makmum berkenaan sudah rukuk, hukumnya dia juga mendapat rakaat itu.

Kedua-duanya contoh di atas menunjukkan bahwa makmum berkenaan masih lagi berada dalam

jarak tiga rukun daripada imamnya, belum lagi masuk ke rukun keempat. Sebagaimana contoh-

contoh di atas itu bahwa rukun-rukun yang renggang atau jarak antara makmum dengan imam ialah

tiga rukun yang dikira daripada:

• Rukuk.

• Sujud yang pertama.

• Sujud yang kedua.

3. Jika seorang Muwafiq itu solat berjamaah, apabila imamnya sudah berada dalam qiyam

kedua untuk membaca al-Fatihah tetapi makmum berkenaan masih lagi berada di qiyam pertama

belum lagi habis bacaan Fatihahnya, atau imam sudah berada di tasyahhud akhir sedangkan

makmum masih lagi berada di qiyam pertama dan Fatihahnya belum selesai, hukum makmum

demikian ialah batal solatnya, kecuali ia membuat dua pilihan segera semasa imam hendak

berpindah kepada rukun keempat iaitu:

Pilihan pertama: makmum berkenaan dikehendaki meninggalkan bacaan Fatihahnya dan terus

mengikut dan melakukan apa yang sedang dilakukan oleh imam, dan ia tambah satu rakaat lagi

selepas salam imam, atau;

Pilihan kedua: makmum berkenaan dikehendaki niat mufaraqah (berpisah) dari mengikut imam,

kemudian ia hendaklah meneruskan bacaan al-Fatihah dan rukun-rukun yang lain dengan seorang

diri sehingga selesai solatnya.

Jika makmum berkenaan gagal membuat pilihan segera sebelum imam sampai kepada rukun

keempat iaitu qiyam kedua atau tasyahhud akhir maka batal solat makmum itu dengan sampainya

imam kepada rukun kempat sedangkan ia masih berada di rukun yang pertama; tetapi tidak

mengapa jika sama-sama berpindah (selisih) iaitu makmum sedang berpindah kepada rukuk

manakala imam sedang berpindah kepada qiyam kedua atau berpindah kepada tasyahhud akhir.

MASALAH-MASALAH MAKMUM MUWAFIQ. Ulama’-ulama’ fiqh telah menjelaskan bahawa hukum orang muwafiq itu ada beberapa masalah.

Ada masalah yang disepakati oleh ulama’ dan ada masalah yang berlainan pendapat antara mereka.

Antara masalah yang disepakati hukumnya oleh ulama’ muta’akhirin ialah seperti berikut:

1. Orang muafiq yang dimaafkan oleh syarak kepada yang tertinggal tiga rukun jarak

daripada imam itu ialah orang yang lambat bacaannya kerana tabiat kejadiannya begitu dan bukan

waswas.

Tetapi orang yang lambatkan bacaannya kerana waswas tidak dimaafkan ketinggalan tiga rukun

melainkan dimaafkan sekadar imam belum turun untuk sujud dia selesai bacaan Fatihahnya. Yakni

orang muwafiq yang waswas boleh menghabiskan bacaan al-Fatihah sebelum imam turun untuk

sujud, maka batallah solatnya kecuali makmum berkenaan niat mufaraqah sebelum imam turun

sujud dan dia diwaktu itu dikehendaki meneruskan bacaan Fatihahnya dan mengerjakan rukun-

rukun yang lain hingga selesai solat.

Kepada orang muwafiq yang waswas tidak boleh meninggalkan bacaan al-Fatihah dan terus

melakukan apa yang dibuat oleh imam bila dia tidak sempat menghabiskan bacaan Fatihahnya,

kerana ia dikira seperti hukum orang yang sengaja meninggalkannya.

Page 5: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

5

2. Orang muwafiq yang syak sebelum ia rukuk dan sesudah imamnya rukuk adakah ia sudah

membaca al-Fatihah atau belum, maka wajib ke atasnya membaca surah al-Fatihah dan dimaafkan

ketinggalan tiga rukun daripada imamnya.

3. Seorang muwafiq yang lupa membaca al-Fatihah sehingga imamnya rukuk tetapi makmum

itu belum rukuk. Kemudian dia teringat bahawa dia belum lagi membaca al-Fatihah. Makmum ini

diwajibkan membaca al-Fatihah dan dimaafkan kepadanya ketinggalan tiga rukun seperti di atas.

4. Seorang muwafiq yang syak adakah dia membaca al-Fatihah atau belum lagi, ataupun dia

teringat bahawa ia belum lagi membaca al-Fatihah sesudah imam dan ia sendiri telah rukuk. Hukum

orang itu tidak boleh lagi ia kembali membaca al-Fatihah tetapi wajib ke atasnya mengikut imam

dan apabila selesai salam imamnya, dia dikehendaki menambah satu rakaat lagi.

5. Orang muwafiq yang syak sama ada dia sudah membaca al-Fatihah sesudah ia rukuk

sedangkan imam belum lagi rukuk, maka wajib ia kembali qiyam dan membaca al-Fatihah, dan ia

dimaafkan ketinggalan tiga rukun yang panjang daripada imamnya.

6. Orang muwafiq yang tertinggal membaca al-Fatihah kerana sibuk membaca doa iftitah,

tiba-tiba imamnya rukuk sebelum ia sempat menghabiskan bacaan al-Fatihah, sama ada dia telah

membaca sebahagian dari ayat-ayat al-Fatihah ataupun belum sempat membacanya walaupun

sedikit. Hukumnya WAJIB dia membaca al-Fatihah dan dimaafkan ketinggalan tiga rukun

daripada imamnya.

7. Orang muwafiq yang sedang menunggu saktah imamnya yakni beliau memperhatikan

bacaan al-Fatihah imamnya untuk mendapatkan sunat dan bercadang membaca al-Fatihah apabila

imam membaca surah nanti, tetapi imam tersebut terus rukuk tanpa membaca apa-apa surah,

menyebabkan makmum tidak sempat baca al-Fatihah. Hukumnya dimaafkan tiga rukun yang

panjang daripada imam dan wajib ke atasnya baca al-Fatihah.

8. Orang muwafiq yang sedang menunggu saktah imamnya untuk mendapatkan sunat dan

bercadang akan membaca al-Fatihah apabila imam membaca surah sunat nanti, tetapi imam

membaca surah yang pendek menyebabkan makmum tidak sempat habiskan al-Fatihah sedangkan

imam sudah rukuk atau sujud, hukumnya juga dimaafkan tiga rukun panjang daripada imamnya.

PEMBICARAAN HUKUM ORANG MASBUQ Sebagaimana dalam huraian yang lepas bahawa orang masbuq ialah oang yang tidak sempat

berjamaah dalam qiyam imamnya sekadar masa yang membolehkan dia membaca Fatihah hingga

tamat mengikut pembacaan yang sederhana di kalangan orang ramai.

Contohnya: Seorang makmum masuk solat berjamaah lewat iaitu ketika imam membaca surah

al-Kafirun hampir tamat pada rakaat pertama, makmum itu dinamakan orang masbuq kerana masa

qiyam imamnya itu tidak sempat dan tidak membolehkan ia membaca Fatihah hingga selesai.

Tetapi sekiranya seorang makmum masuk berjamaah solat isya’ ketika imamnya hendak

memulakan bacaan surah ad-Dhuha selepas Fatihah, makmum itu dinamakan muwafiq kerana masa

berdiri imamnya dia sempat membaca surah Fatihah mengikut pembacaan uruf orang ramai.

Makmum yang masbuq hukumnya dimaafkan meninggalkan bacaan Fatihah, kerana Fatihah

yang belum dibaca atau sempat dibaca sebahagian sahaja oleh makmum itu dikira semuanya

ditanggung oleh imamnya.

Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis.

2. Rakaat yang makmum masbuq ikut itu bukan rakaat yang lebih, contohnya rakaat yang

kelima.

3. Makmum masbuq sempat rukuk dan mempunyai tamakninah sebelum imamnya bangkit

daripada rukuk.

Page 6: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

6

Contoh-Contoh Masbuq Contoh Pertama:

Setengah daripada makmum itu pada mulanya dia adalah orang muwafiq, di dalam menunaikan

peraturan-peraturan solatnya ia terlewat, belum sempat ia bangkit qiyam tiba-tiba imamnya telah

rukuk atau hampir rukuk, hukum makmum itu ialah orang masbuq. Jika ia sempat qiyam dan terus

rukuk sebelum imamnya bangkit daripada rukuk maka ia mendapat rakaat itu, dan dimaafkan dia

meninggalkan bacaan Fatihah.

Contoh Kedua:

Didapati imam-imam solat terlalu cepat membaca bacaan di dalam solat. Apabila makmum

berdiri daripada sujudnya didapati imamnya sudah rukuk dan ia tidak sempat menghabiskan bacaan

Fatihah, maka hukumnya wajib ke atas makmum itu rukuk bersama-sama imamnya kerana ia

seperti orang masbuq dan dia mendapat rakaat itu. Begitulah hukumnya jika hal keadaan ini berlaku

hatta setiap rakaat sekalipun. Kalau makmum meneruskan bacaan Fatihahnya hingga selesai

sedangkan imam sudah rukuk dan bangkit daripada rukuk, atau dia dapat rukuk bersama imam

tetapi tidak sempat dapat tamakninah dalam keadaan imamnya sudah bangkit dari rukuk, maka

luputlah rakaat itu darinya. Hendaklah dia terus mengikut imamnya sehingga salam, tetapi dia

dikehendaki menambah satu lagi rakaat yang terluput tadi.

Adalah sunat bagi orang masbuq untuk tidak membaca apa-apa bacaan sunat selepas

takbiratul ihram tetapi hendaklah membaca al-Fatihah sahaja kecuali ia menjangka sempat

membaca al-Fatihah dan membaca zikir yang sunat itu baharulah boleh berbuat demikian.

Contoh ketiga:

Seorang masbuq yang berjamaah dengan imam, apabila rukuk imamnya dan makmum yang

masbuq belum lagi sempat membaca surah al-Fatihah di mana ia tidak membaca apa-apa melainkan

al-Fatihah, hendaklah ia tinggalkan bacaan al-Fatihahnya dan wajib ia mengikut imamnya rukuk,

kerana al-Fatihah yang belum dibaca atau sempat dibaca sebahagian sahaja itu semuanya

ditanggung oleh imamnya. Jika makmum yang masbuq itu bertabiat lambat bacaannya sekalipun,

tidak wajib ke atasnya membaca lebih daripada kemampuan yang ia dapat. Berlainan kepada

makmum muwafiq yang lambat bacaan, dia dikehendaki menghabiskan bacaan al-Fatihahnya dan

dimaafkan ketinggalan tiga rukun daripada imamnya sebagaimana dalam penerangan yang lepas.

Contoh keempat:

Jika seorang makmum masbuq rukuk terkemudian daripada imam sebab ia membaca al-

Fatihah hingga imamnya bangkit daripada rukuk, maka luputlah rakaat itu Dan wajib ke atasnya

tambah satu lagi rakaat selepas salam imamnya.

Contoh kelima:

Seorang makmum masbuq bersolat jamaah sibuk membaca zikir yang sunat, tiba-tiba imamnya

rukuk sedangkan dia belum membaca Fatihahnya. Makmum itu wajib ke atasnya membaca Fatihah

sekadar huruf-huruf yang dibaca dalam zikir sunat itu, dan ia dikehendaki menggunakan ijtihad

dzannya (perhitungannya) dalam hal ini.

Contoh keenam:

Jika seorang makmum yang masbuq itu diam tanpa membaca Fatihah selepas takbiratul

ihram sehingga imamnya rukuk, wajib ia membaca Fatihah sekadar masa yang ia diam itu, dan ia

dikehendaki menggunakan ijtihad dzannya dalam hal ini.

Apabila makmum masbuq itu selesai membaca daripada Fatihah kerana menggantikan zikir

sunat atau diamnya dalam contoh kelima dan keenam di atas, kemudian wajib ia rukuk, jika ia dapat

rukuk dengan imam sekadar tamakninah dengan yakin sebelum imamnya bangkit daripada rukuk

sedangkan ia baharu sahaja selesai membaca Fatihah atau ia sempat rukuk dengan imamnya tetapi

tidak ada tamakninah, maka luputlah rakaat itu dan dia dikehendaki tambah satu lagi rakaat selepas

salam imamnya.

Page 7: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

7

Jika imamnya sudah mengangkat kepala daripada rukuk dan makmum yang masbuq tadi

masih belum sempurna bacaan Fatihahnya maka wajib makmum tadi niat mufaraqah sebagaimana

diterangkan oleh Syeikh Ibnu Hajar dalam kitab Al-Minhaj al-Qawim, diterangkan oleh Al-Khatib

Al-Syarbini dalam kitab Mughni dan diterangkan oleh Syeikh Ramli dalam kitab Nihayah.

Menurut pendapat Syeikhul Islam pula, makmum yang masih belum sempurna bacaan Fatihah

nya sedangkan imamnya sudah mengangkat kepala daripada rukuk, tidak wajib atasnya niat

mufaraqah, bahkan diberi pilihan antara mufaraqah atau tinggalkan rukuk dan sujud terus bersama

imamnya.

MASBUQ JUMAAT.

Solat Jumaat diwajibkan dengan berjamaah. Oleh itu, tidak sah Jumaat kecuali dengan

berjamaah sekurang-kurangnya dengan empat puluh orang yang berakal, cukup umur (baligh),

merdeka dan bermastautin.

Bagi seorang makmum masbuq yang ingin mendapat Jumaat, dia hendaklah sekurang-kurangnya

sempat rukuk bersama imam pada rakaat yang kedua serta mempunyai tamakninah. Kemudian dia

hendaklah menambah satu lagi rakaat selepas salam imam dan disunatkan membaca Fatihah dan

bacaan ayat Qur’an yang sunat dengan nyaring.

Jika ia tidak sempat mendapatkan rukuk bersama imam pada rakaat kedua itu, maka hendaklah ia

menyempurnakan solat itu sebagai solat zohor iaitu dengan menambahkan empat rakaat selepas

salam imam. Bacaan Fatihah serta ayat yang sunat selepasnya hendaklah dengan perlahan.

[Jumaat Berantai]

Mana-mana makmum masbuq yang sempat berimamkan orang yang mendapat satu rakaat

dengan imam Jumaat, maka dia juga dikira mendapat Jumaat jika dia sempat mendapat sekurang-

kurangnya rukuk imam pada rakaat kedua sebagaimana di atas, kemudian dia menambah satu rakaat

lagi selepas salam imam.

Begitulah seterusnya sekiranya ada lagi makmum masbuq yang datang berimamkan makmum

yang sempat berimamkan makmum masbuq sebelumnya, sehinggalah waktu asar.

:الخطيب على البجيرمي حاشية

ة : ) قوله يجوز وما وعدمه الستخلف وجواز به تدرك ل وما الجمعة به تدرك ما مسائل ثلث في أي ( تتم

مام ليشمل الجنس به مراده ( ة الجمع إمام مع : ) قوله عليه يمتنع وما للمزحوم . وخليفته الصلي ال

ا ثم مسبوق الجمعة بإمام اقتدى كأن غيره، الجمعة بإمام وخرج ليأتي المسبوق وقام الجمعة إمام سلم لم

كعة الجمعة نية تصح ل بل بذلك الجمعة يدرك فل ركعة معه وأدرك الجمعة ونوى آخر به اقتدى عليه التي بالر

ره كما أخرى بعد فأكثر جمعة إنشاء إلى يؤدي لنه حينئذ، . خناشي قر

ا به احترز " الجمعة إمام مع " قوله : الشوبري وعبارة ا يكون فل مسبوق مع أدركها لو عم للجمعة مدرك

.صلته يتم قام مسبوق مع ركعة راك بإد الجمعة بإدراك فأفتى (حج ) وخالفه ، شيخنا عليه وجرى ،

(66 ص/ 6 ج) - الجمل حاشية

ابهاحترز(إمامهامع:قوله)حج ومثله كعةأدركلوعم وجرىللجمعةمدركايكونفلمسبوق معالر

أدركمنعليهيردلكنصلته يتم قام مسبوق مع ركعة بإدراك الجمعة بإدراك فأفتى حج وخالف شيخناعليه

.هـافتأملبهامعةالجإدراكعدميلتزموقد،التيالبغوي كلمعلىبناءالخليفةمعركعة(هـ479ت–ر الهيتمي جأحمد بن ح):(حج )

Page 8: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

8

(م1311 - 1566\ ـه676-631) للنووي. الطالبين وعمدة المفتين منهاج السهو سجود باب

:عنهمنهي فعلأوبه،مأمور تركعندسنة سجودالسهو

ل جوديشرعوقد،ركه تدا وجب ركن ا كان إن :فالو بعضاأوالترتيب،فيسبقكماركن بتداركحصلتكزيادة الس

ل،والتشهدوقيامه،القنوت،وهو لةوكذاقعودهأوالو .فلعمداتركهإن:وقيلد،سجالظهرفيفيهالنبي علىالص

لةوكذا:قلت سنناها،حيثاللعلىالص ننسائرتجبرول:أعلموللا .الس

،فيكثير بسهوهتبطللمإنسجدوإل،لسهوهيسجدلموالخطوتينكاللتفاتعمدهيبطللمإن:والثاني الصح

كنوتطويل ،فالعتداللسهوهفيسجدالصح فيعمدهيبطلالقصيرالر ،فيالسجدتينبينالجلوسوكذاقصير الصح

،فيلسهوهويسجدالصح فيبعمدهتبطللمتشهد أوركوع فيكفاتحة قولي اركنانقلولو هذهتستثنىهذاوعلىالصح

ورة .لسهوهسجودلعمدهيبطللما:قولنامنالص

ل التشه د سي ن ولو أوللسهو،ويسجدفلناسياأوبطلت،بتحريمهعالماعادفإنله،يعدلمانتصابهبعدفذكرهالو

،فيفكذاجاهل .الصح يفإمامهلمتابعةالعودوللمأمومالصح

وجوبه،الصح:قلت نهضولوأقربالقيامإلىصاركانإنويسجدللتشهد،عادانتصابهقبلتذكرولو.أعلموللا

حدبلغإنللسهوويسجدعادقبلهأوله،يعدلمسجودهفيفذكرهقنوتانسيولوأقرب،القيامإلىكانإنبطلتفعادعمدا

اكع .الر

.فليسجدسجدهلوشكسهاولوفل،منهي ارتكابفيأوسجد،بعض تركفيشكولو

هزالوإنيسجدأنهوالصحوسجد،بركعة أتىأربعاأمثلثاأصلىشكلوو يصل يهماحكموكذاسلمه،قبلشك

دا ه،زالإذاحال بكل يجبلمايسجدولزائدا،كونهواحتملمترد فيهافتذكررابعة أمهيأثالثة الثالثةفيشكمثالهشك

ابعةفيأويسجد،لم .سجدالر

.إمامه يحمله ته قدو حال وسهوه المشهور،علىيؤث رلمفرض تركفيالسلم بعد شك ولو

سلمبعدقاموالتكبيرةالن يةغيرركن تركتشهدهفيذكرولوسجود،ولمعهسلمخلفهفبانفسلمسلمهظنفلو

.يحملهلسلمهبعدهوسهويسجد،ولركعتهإلىإمامه

متابعته،لزمهسجدفإنإمامه،سهوويلحقهوسجد،بنىإمامهبسلمالمسبوقسلمفلو .النص علىفيسجدوإل

،فيقبلهوكذا،ائه اقتد بعد سها بمن مسبوق اقتدى ولو حيحالصح لمفإنصلته،آخرفيثممعه،يسجدأنهفالص

ماميسجد .النص علىنفسهصلةآخرسجدال

لة،كسجودسجدتانكثروإنالسهووسجود .وسلمهتشهدهبينمحلهأنجديدوالالص

،فيفاتعمداسلمفإن الجديد،فيفاتالفصلوطالسهواأوالصح ،علىفلوإل إلىعائداصارسجدوإذاالنص

لة .الصح فيالص

وافوتهافبانوسجدواالجمعةإمامهاسولو .الصح فيسجدعدمهفبانفسجدسهواظنولووسجدوا،ظهراأتم

:للنوويالمنهاج

الجماعة صلة كتاب

جال،كفاية فرض:وقيل،مؤكدة سنة الجمعةغيرالفرائضفيهي عاريظهربحيثفتجبللر فإنالقرية،فيالش

.قوتلواكلهمامتنعوا

دهللن ساءالندبيتأكدول جالتأك ،فرضوقيلكفاية ،فرضإنهاالمنصوصالصح:قلت.الصح فيللر عين وللا

.أعلم

أفضلجمعهكثروماأفضل،المرأةلغيرالمسجدفيو .لغيبتهقريب مسجد تعطلأوإمامهلبدعةإل

حرامتكبيرةوإدراك مبالشتغالتحصلوإنمايلة فضال معقببالتحر وقيلالقيام،بعضبإدراكوقيلإمامه،تحر

ل حيح ركوع ،بأو .يسلم لم ما الجماعة إدراك : والص

ماموليخف ف والهيئاتالبعاضفعلمعال .محصورونبتطويلهيرضىأنإل

كوعفيأحسولوآخرون،ليلحقالتطويلويكره يبالغلمإنالظهرفيانتظارهيكرهلمبداخل الخيرالتشهدأوالر

قيفولمفيه انتظاره،استحبابالمذهب:قلت.الداخلينبينر .غيرهمافيينتظرولأعلم،وللاأنهوالصحالجديد،يفالولىوفرضهيدركها،جماعة معإعادتهاالصح فيجماعةوكذاوحدهللمصل يويسن

.الفرضبالثانيةينوي

سنة قلناوإن،تركها في رخصة ول حيح،علىشديد وحل وكذابالليل،عاصف ريح أوكمطر عام بعذر إل أوالص

،أونفس علىظالم وخوفحدث ،ومدافعةظاهرين،وعطش وجوع شديدين،وبرد وحر كمرض خاص وملزمةمال

وحضوركريه ،ريح ذيوأكل،ترحلرفقة معلسفر وتأهب وعري أياما،تغيبإنتركها،يرجىوعقوبة معسر ،غريم

.بهيأنسأومتعه د ،بلمريض أومحتضر قريب

Page 9: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

9

.نإناءيأوالقبلةفياختلفاكمجتهدينيعتقدهأوصلته بطلن يعلم بمن اقتداؤه يصح ل :فصل

ةفالصحالطاهرتعددفإن ح مامإناءيتعينلمماالص اشتبه فلو قطعا،بهاقتدىغيرهإناءطهارةظنفإنللنجاسة،ال

أء إناطهارةكل فظنخمسة علىنجس فيهاخمسة العشاءيعيدونالصح ففيصلة فيكل وأمبهفتوض فيعيدإمامهاإل

.المغرب

ةفالصحافتصدأوفرجهمسبحنفي شافعي اقتدىولو ح .المقتديبنيةااعتبارالمس دونالفصدفيالص

.بمقتد قدوة تصحول

م،كمقيم إعادة تلزمهبمنول ي قارئ ولتيم أرتومنهالفاتحة،منتشديدة أوبحرف يخلمنوهوالجديد،فيبأم

،حرفايبدلوألثغموضعه،غيرفييدغم حن،والفأفاءبالتمتاموتكرهبمثله،وتصحبحرف كأنعمتمعنىغيرفإنوالل

ي الفاتحةفيكانفإنتعلمهإمكانزمنيمضلموألسانهعجزفإنالتعلمأمكنهمنصلةأبطلكسر أوبضم فكأم وإل

.بهوالقدوةصلتهفتصح

.خنثىولبامرأة خنثىولرجل قدوةتصحول

ئوتصح م،للمتوض ،اسحوبمبالمتيم .والمضطجعبالقاعد،وللقائمالخف

بي وللكامل .النص علىسواء والبصيروالعمى.والعبدبالص

ة والصح .رةالمتحي غيربالمستحاضةوالطاهر،بالسلس السليم قدوة صح

عادةوجبتمخفياأوقيلمعلنا،كافراأوامرأة،إمامهبانولو .خفية نجاسة وذاجنبا،لال

كمعلنه،هناالكفرمخفيإن:الجمهورقولهوالمنصوصالصح:قلت .أعلموللا

ي .الصح فيكالمرأةوالم

.الفاسقمنأولىوالعدلالظهر،فيالقضاءيسقطلمرجلفبانبخنثىاقتدىولو

.النسيبالسن علىوالقرأالفقهقدمويوالورع،القرأمنأولىالفقهأن:والصح

.النسيبعلىالسن تقديموالجديد

وتوحسنوالبدن،الثوبفبنظافةاستويافإن نعةوطيب.الص .ونحوهاالص .التقديمفلهأهليكنلمفإنأولىنحوهأوك بملالمنفعةومستحق

.المستعيرعلىوالمعيرالمكري،علىالمكتريتقديموالصح.ملكهفيمكاتبهلالساكنعبدهعلىويقدم

.والمالكالفقهمنأولىليتهومحل فيوالوالي

والعتبار قليل،تخلفهويندبمساواته،تضرولالجديد،فيبطلتتقدمفإن،الموقف في إمامه على يتقدم ل :فصل

.بالعقب

مامجهةغيرفيالكعبةإلىأقربكونهيضرول.الكعبةحولالحرامالمسجدفيويستديرون ،فيال لووكذاالصح

جهتاهما،واختلفتالكعبة،فيوقفا

ماميتقدمثميساره،عنأحرمآخرحضرفإنيمينهعنالذكرويقف ران،أوال .أفضلوهويتأخ

جالخلفهويقفنسوة ،أوامرأة وكذاخلفهصفاوصبي رجل أورجلنحضرولو بيانثمالر .الن ساءثمالص

ا المأموم وقوف ويكره ،وسطهن إمامتهن وتقف فيدخلبل،فرد سعة،وجدإنالص حرامبعدشخصافليجروإل ال

مامبانتقالتعلمهويشترطالمجرور،وليساعده صحمسجد جمعهماوإذامبل غا،أويسمعهأوصف بعضأويراهبأنال

وقيلقريبا،تذراع ثلثمائةعلىبينهمامايزيدلأنشرطبفضاء كاناولوأبنية ،وحالتالمسافةبعدتوإنالقتداء

.تحديدا

لالخيربينالمسافةاعتبرتصفانأوشخصانتلحقفإن ولوالمبعضوالوقفالمملوكالفضاءوسواء والو

حيحعلىسباحة إلىالمحوجوالنهرالمطروق،الشارعيضر .الص

همافطريقانبيت أووصفة كصحن بناءينفيكانافإن صف ات صالوجبشمالأويميناالمأمومبناءكانإنأصح

،فيواقفاتسعلفرجة تضرولبالخر،البناءينأحدمن مامبناءخلفوإنالصح حيحال ةفالص أنبشرطالقدوةصح

فينبينيكونل يشترطلالثانيوالطريقأذرع ،ثلثةمنأكثرالص بابحالأوحائل يكنلمإنكالفضاءالقربإل .نافذ

ؤيةلالمروريمنعماحالفإن ،الثانيالطريققلتالطريقينبات فاقبطلتجدار أو،فوجهانالر أصح .أعلموللا

ماموبينبينهجدار حالوإنخلفه،مناقتداءصحآخربناء فياقتداؤهصحوإذا .ال

.بدنهبعضبدنهبعضمحاذاةشرطعكسهأوسفل فيوإمامهعلو فيوقفولو

آخرمنوقيلالمسجد،آخرمنمعتبراالتقاربفالشرطشيء يحلملفإنمسجد فيوإمامهموات فيوقفولو

، باكالمردودالبابوكذامنع،مغلق بابأوجدار حالوإنصف .الصح فيوالش

وعكسهإمامهىعلالمأمومارتفاعيكره:قلت ،لحاجة إل قامة،منالمؤذ نيفرغحتىيقومولفيستحب يبتدئولال

هفيهكانفإنفيها،شروعهبعدنفل الجماعة،فوتيخشلمإنأتم .أعلموللا

Page 10: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

10

.الجماعة أو القتداء التكبير مع المأموم ينوي أن : القدوة شرط : صل ف

حيحعلىكغيرهاوالجمعة .الص

حيحعلىصلتهبطلتالفعالفيوتابعهالن يةهذهتركفلو .الص

مامتعيينيجبول .صلتهبطلتوأخطأعينهفإنال

مام يشترط ول مامة، نية لل .يضرلمتابعهتعيينفيأخطأفإن. تستحب بل ال

بح الظ هر وكذا وبالعكوس، بالعصر الظ هر وفي بالمتنفل، ض والمفتر بالقاضي، المؤدي قدوة وتصح والمغرب بالص

.كالمسبوق وهو

ماممتابعةتضرول .بهمااشتغلإذافراقهولهالمغرب،فيالخيروالجلوسالقنوتفيال

بحويجوز معهليسل مانتظرهشاءوإنوسلم،فارقهشاءفإنللثالثةقامفإذاالظهر،فيالظهرخلفالص :قلت.

أفضل،انتظاره .أعلموللا

قنتلثانيةافيالقنوتأمكنهوإن .ليقنتفراقهولهتركه،وإل

حيحعلىتصحلمجنازة أو وكسوف كمكتوبة فعلهما اختلف فإن .الص

مام متابعة تجب :فصل لة أفعال في ال ربأنالص .منهفراغهعلىويتقدمابتدائهعنفعلهاءابتديتأخ

.إحرام تكبيرةإليضرلمقارنهفإن

مامفرغبأنبركن تخلفوإن .الصح فيتبطللمقبلهفيماوهومنهال

:بطلتعذر يكنلمفإنقبلهما،فيماوهومنهمافرغبأنبركنينأو

حيحالبقية،وتسقطيتبعه:فقيلالفاتحةالمأمومإتمامقبلوركعقراءتهأسرعبأنكانوإن هاوالص ماخلفهىويسعيتم

.الطويلةوهيمقصودة ،أركان ثلثةمنبأكثريسبقلم

مام،سلمبعديتدارك،ثمفيههوفيمايتبعهوالصحيفارقه،:فقيل.بأكثرسبقفإن بدعاءلشغلهلفاتحةايتملمولوال

،الفتتاح .الموافق فيكلههذافمعذور

ا مامركع:مسبوق فأم ذبالفتتاحيشتغللمإنأنهفالصحفاتحتهفيال رك مدوهووركعقراءتهتركوالتعو

كعة .بقدرهقراءة لزمهوإل،للر

مبعدبسنة المسبوقيشتغلول بالفاتحةبلالتحر .إدراكهايعلمأنإل

مامسلمبعدركعةيصل يبلإليهايعدلمشك أوالفاتحةتركأنهركوعهفيالمأمومعلمولو .ال

مامركعوقدشكأوعلمفلو مامسلمبعدويتداركيركع:وقيلبعذر ،متخل ف وهوقرأهاهويركعولمال .ال

م ه إمام سبق ولو .تنعقد لم بالتحر

هلمالتشهدأوبالفاتحةأو .إعادتهتجب:وقيلويجزئه،يضر

.بركن تبطل:وقيلفل،وإلبطلت،بركنينكانإنوسجود كركوع بفعل تقدمولو

مام خرج :صل ف بعذر إليجوزلقول وفيجاز،المأموموقطعهايخرجلمفإن،القدوة انقطعت صلته من ال

ص مامتطويلالعذرومنالجماعة،تركفييرخ .كتشهد صودةمقسنةتركهأوال

كعةفيالجماعةقطعيجوزل:تنبيه كعةفيالجماعةأنسيأتيلماالجمعةمنالولىالر ا.شرط فيهاالولىالر وأم

بخروجهالجماعةتعطلتولوالجواز،عدممنالكفايةفيلماخلفافيهاجالخروفيجوزفيها،بشرط فليستالثانيةفي

رينبعضقالهكمافينبغيكفاية ،فرضبأنهاوقلنا شخص فيانحصرذاإالكفايةفرضلنمنها؛الخروجعدمالمتأخ

.عليهتعين

ا أحرم ولو أوكانقائمايتبعهثمأخرىركعة فيكانوإنالظهر،فيجازصلتهخللفيالقدوةنوىثممنفرد

مامفرغفإنقاعدا، لال .معهليسل مانتظرهشاءوإنفارقهشاءفإنهو،أوكمسبوق فهوأو

لالمسبوق أدركه وما .القنوتالباقيفيفيعيدصلتهفأو

.ثانيتهفيتشهدالمغربمنركعةأدركولو

كعةأدركراكعاأدركهإنو مامارتفاعقبليطمئنأنبشرط:قلت.الر كوع،أقل عنال الر .أعلموللا

جزاءحد إدراكفيشكولو .الظهرفيركعتهتحسبلمال

حرام ل ويكبر كوع ثم ل حيحعلىتنعقدلمشيئابهاينولموإننفل،تنعقدوقيلتنعقد،لمبتكبيرة نواهمافإن،للر .الص

.والتسبيحاتالتشهدفييوافقهأنه:الصحو،مكب رامعهانتقلبعدهفمااعتدالهفيأدركهولو .إليهاللنتقاليكب رلمسجدة فيأدركهمنوأن

مامسلموإذا ".صح الفيفلوإلجلوسه،موضعكانإنمكب راالمسبوققامال

Page 11: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

11

:بيان مصطلحات الشافعية الفقهيةرحمه هللا -وهذه المصطلحات قد سار عليها علماء الشافعية منذ القرن السابع الهجري، ولخصها اإلمام النووي

. في األظهر أو المشهور فمن القولين أو األقوال: فحيث أقول: )، فقال"منهاج الطالبين"في مقدمة كتابه -تعالى . األصح أو الصحيح فمن الوجهين أو األوجه: وحيث أقول. وإال فالمشهور. األظهر: قلت فإن قوي الخالف

. المذهب فمن الطريقين أو الطرق: وحيث أقول. وإال فالصحيح. األصح: فإن قوي الخالف قلتج. -رحمه هللا-النص فهو نص الشافعي : وحيث أقول . ويكون هناك وجه ضعيف أو قول مخر . أو القديم أو في قول قديم فالجديد خالفه. ديد فالقديم خالفهالج: وحيث أقول .(وفي قول كذا فالراجح خالفه: وحيث أقول. والصحيح أو األصح خالفه. وقيل كذا فهو وجه ضعيف: وحيث أقول

:وأما تفصيل ذلك فكاآلتي

وقد يكونان جديدين، أو قديما . ن قديمينثم قد يكون القوال. ) -رحمه هللا تعالى-هي أقوال اإلمام الشافعي : األقوال .(وقد ال يرجح . وقد يرجح أحدهما. وقد يقولهما في وقتين. وقد يقولهما الشافعي في وقت. وجديدا

في -رحمه هللا تعالى-وقد صنف . هو ما قاله اإلمام الشافعي في العراق قبل انتقاله إلى مصر تصنيفا أو إفتاء: القديماإلمام أحمد بن حنبل، وأبو : وهم. وقام بروايته عنه أربعة من أجل أصحابه". الحجة"ويسمى كتاب . ديمالعراق كتابه الق

ال أجعل في : "وقال. إال في مسائل معدودة -رحمه هللا تعالى-وقد رجع عنه الشافعي . ثور، والزعفراني، والكرابيسي ".حل من رواه عني

قديم -رحمه هللا تعالى-كل مسألة فيها قوالن للشافعي : )قال النووي -رحمه هللا تعالى- وفي بيان ما يعمل به من أقوال الشافعييفتى فيها : واستثنى جماعة نحو عشرين مسألة أو أكثر، وقالوا. فالجديد هو الصحيح وعليه العمل؛ ألن القديم مرجوع عنه: وجديد (.وقد يختلفون في كثير منها. بالقديم

قديم نص في الجديد : المراد به": القديم ليس مذهبا للشافعي، أو مرجوع عنه، أو ال فتوى عليه: "أن قولهم واعلم: )وقال أيضاويعمل به، ويفتى . فهو مذهب الشافعي واعتقاده: أما قديم لم يخالفه في الجديد، أو لم يتعرض لتلك المسألة في الجديد. على خالفه

وإنما أطلقوا أن القديم مرجوع عنه وال عمل عليه؛ لكون غالبه ...ذا النوع وقع منه مسائل كثيرةوه. عليه؛ فإنه قاله ولم يرجع عنه (.كذلك

ومنه ما . بل هناك في الجديد ما يخالف القديم. وليس كل قديم مرجوعا عنه. وبهذا يتضح أنه ليس كل قول جديد مخالفا للقديم .يوافقه ويجاريه

البويطي والمزني : ورواته. بمصرتصنيفا أو إفتاء -رحمه هللا تعالى-ه اإلمام الشافعي هو القول الذي قال: الجديد .األم، واإلمالء، ومختصر المزني ومختصر البويطي: وأهم الكتب الجديدة. والربيع المرادي وحرملة وغيرهم

جونها على أصوله، ويس: األوجه تنبطونها من قواعده، هي آراء أصحاب الشافعي المنتسبين إلى مذهبه، يخروالذي لشخص ينقسم كانقسام . وقد يكون الوجهان لشخصين، ولشخص. ويجتهدون في بعضها، وإن لم يأخذوه من أصله

ج. القولين وال يعد وجها في المذهب إال إذا اعتمد . أنه الينسب: هل ينسب إلى الشافعي؟ واألصح: وقد اختلفوا في المخر

.م الشافعيعلى قاعدة أصولية لإلمافي : فيقول بعضهم مثال . هي اختالف األصحاب في حكاية المذهب: )-رحمه هللا تعالى-قال اإلمام النووي : الطرق

في المسألة تفصيل، : أو يقول أحدهما. ال يجوز قوال واحدا، أو وجها واحدا : ويقول اآلخر. المسألة قوالن، أو وجهانثم بين علة إطالق الطرق على (. د يستعملون الوجهين في موضع الطريقين وعكسهوق. فيها خالف مطلق: ويقول اآلخر

(.وإنما استعملوا هذا ألن الطرق والوجوه تشترك في كونها من كالم األصحاب: )الوجوه والعكس، فقالين أو األقوال وذلك إذا كان االختالف بين القول. هو الرأي الراجح من القولين أو األقوال لإلمام الشافعي: األظهروهذا . فالراجح من أقوال الشافعي حينئذ هو األظهر. وترجح أحدهما على اآلخر. كل يعتمد على دليل قوي: قويا، أي

.اللفظ مشعر بظهور مقابله وقوة دليله أيضا. و األقوال ضعيفا هو الرأي الراجح من القولين أو األقوال لإلمام الشافعي، إذا كان االختالف بين القولين أ: المشهور

.وهو مشعر بغرابة مقابله؛ لضعف مدركه ودليله. فالراجح من أقوال الشافعي حينئذ هو المشهورفيعبر عن . وذلك إذا قوي الخالف، وكان لكل رأي دليل قوي وظاهر. هو الراجح من بين آراء األصحاب: األصح

.وهو مشعر بصحة مقابله. الرأي المعتمد والراجح باألصحفالوجه المعتمد هو . هو الوجه الراجح من آراء األصحاب أيضا، إذا كان الرأي اآلخر في غاية الضعف: لصحيحا

؛ فإن الصحيح مشعر بفساد مقابله وعدم -رحمه هللا تعالى-ولم يعـبر بذلك في األقوال؛ تأدبا مع اإلمام الشافعي . الصحيح .صحته

وسمي ذلك نصا؛ ألنه مرفوع القدر؛ . -رحمه هللا تعالى-مام الشافعي هو القول المنصوص عليه في كتب اإل: النص .ويكون في المقابل وجه ضعيف أو قول مخرج. أو ألنه مرفوع إلى اإلمام. لتنصيص اإلمام عليه

: فعند الترجيح يقال. هو الرأي الراجح من الطرق أو الوجوه، عند اختالف األصحاب في حكاية المذهب: المذهب .كذا، أو هذا هو المذهبالمذهب

Page 12: IMAM DAN MAKMUM; - · PDF file• Wajib bagi solat Jumaat. • Sebahagian ulama mengatakan fardhu ain. ... Syarat-syarat masbuq seperti berikut: 1. Imam suci dari hadas dan najis

12

بحكمين مختلفين في صورتين متشابهتين، ولم يظهر ما يصلح -رحمه هللا تعالى-هو أن يجيب الشافعي : التخريج: فيحصل في كل صورة منهما قوالن. فينقل أصحابه جوابه في كل صورة منهما إلى الصورة األخرى. للفرق بينهما

فيهما : ويقال. رج في تلك، والمنصوص في تلك هو المخرج في هذهمنصوص ومخرج، المنصوص في هذه هو المخ .قوالن، بالنقل والتخريج

واألصح . ومنهم من يبدي فرقا بين الصورتين. بل منهم من يخرج. والغالب في مثل هذا عدم إطباق األصحاب على التخريج .فيه، فذكر فارقا ؛ ألنه ربما روجع -رحمه هللا تعالى-أن القول المخرج ال ينسب للشافعي

:هي اللفظ المصطلح عليه الذي يدل على ضعف القول أو الوجه، فمن ذلك: صيغة التضعيف .والصحيح أو األصح خالفه. فهو وجه ضعيف: قيل كذا -أ .فالراجح خالفه: وفي قول كذا -ب

رجون اآلراء الفقهية على ويخ. هم أصحاب اآلراء في المذهب الشافعي، المنتسبون إلى الشافعي ومذهبه: األصحابون أصحاب الوجوه كالقفال . أصوله، ويستنبطونها من قواعده، ويجتهدون في بعضها، وإن لم يأخذوه من أصله ويسم

.وأبي حامد :والخراسانيون العراقيون

ثم جمع . الهجري هما طريقتان للمذهب الشافعي انتشرتا في القرن الرابع الهجري والخامس: طريقة العراق وطريقة خراسان .بينهما وانقرضتا، وأصبحتا في ذمة التاريخ

فطريقتهم كانت بزعامة الشيخ أبي حامد اإلسفراييني . هم أئمة الشافعية الذين سكنوا العراق وما واالها: العراقيوناإلمام الماوردي : وتبعه جماعة، منهم. وانتهت إليه رئاسة المذهب الشافعي في بغداد. فهو شيخ العراقيين(. هـ604ت)وسليم الرازي ( هـ615ت)والمحاملي ( هـ625ت)وأبو علي البندنيجي ( هـ650ت)والقاضي أبو الطيب الطبري ( هـ650ت) .وسلكوا في تدوين الفروع طريقة عرفت بطريقة العراقيين(. هـ644ت)والشيخ أبو إسحاق الشيرازي ( هـ664ت)

مرو، ونيسابور، وبلخ، : وخراسان عمدتها مدائن أربعة . وا خراسان وما حولهاهم أئمة الشافعية الذين سكن: الخراسانيون . المراوزة: ويطلق عليهم أيضا . وهراة

وتبعه (. هـ614ت)عبد هللا بن أحمد، إمام الخراسانيين وشيخهم : وأما طريقتهم فكانت بزعامة الشيخ القفال الصغير المروزي، والقاضي حسين (هـ641ت)، والفوراني (هـ634ت)مد الجويني، والد إمام الحرمين الشيخ أبو مح: خلق ال يحصون، منهم

(.هـ620ت)، والمسعودي محمد بن عبد هللا (هـ642ت)واعلم أن نقل أصحابنا : )-رحمه هللا تعالى-فقال اإلمام النووي : هذا، وأما من حيث مكانة كلتا الطريقتين في النقل ونحوه

والخراسانيون أحسن . أتقن وأثبت من نقل الخراسانيين غالبا : فعي وقواعد مذهبه ووجوه متقدمي أصحابناالعراقيين لنصوص الشا (. تصرفا وبحثا وتفريعا وترتيبا غالبا

هي طريقة لبعض أئمة الشافعية المعاصرين لهؤالء وبعض المتأخرين الذين جاءوا من بعدهم، قاموا بالجمع : طريقة الجمع، وأبو بكر الشاشي، صاحب حلية (هـ644ت)، وابن الصباغ (هـ652ت)الروياني : ومنهم. ين العراقية والخراسانيةبين الطريقت

إن أبا :) وقال تاج الدين السبكي(. هـ505ت)، والغزالي (هـ644ت)، وإمام الحرمين (هـ644ت)، والمتولي (هـ504ت)العلماء (.ه خراساني علي السنجي هو أول من جمع بين الطريقتين، مع أن

جمعا بين الطريقتين في -رحمهما هللا تعالى-( هـ444ت)واإلمام النووي ( هـ423ت)اإلمام الرافعي : ولما جاء محققا المذهب .الترجيح والتخريج واالختيار

الرافعي -ن هو ما اتفق عليه الشيخا"وأطبق المحققون المتأخرون من علماء الشافعية على أن القول المعتمد للحكم والفتوى ".، وإن اختلفا فما جزم به النووي ثم ما جزم به الرافعي، ما لم يجمع متعقبوا كالمهما على أنه سهو-والنووي : وهي. من مصطلحات الشافعية التي كثيرا ما ترد في كتبهم ثالثة إطالقات مشهورة عندهم: فائدة

. أبو إسحاق الشيرازي: فالمراد به هو" الشيخ"إذا أطلق -1 . إمام الحرمين الجويني: فالمراد به هو" اإلمام"وإذا أطلق -2 .القاضي حسين المروزي: فالمراد به هو" القاضي"وإذا أطلق -3

فمثل ما سبق أيضا، إال عند إطالق : بهذه اإلطالقات الثالثة في المطلب العالي -رحمه هللا تعالى-وأما مراد الشارح ابن الرفعة مختصر سنن أبي "وأحيانا قيده بذكر كتابه . -رحمه هللا تعالى-الشيخ عبد العظيم بن عبد القوي المنذري : به هو، فمراده "الشيخ"

. وهللا تعالى أعلم". والشيخ في التنبيه"، "والشيخ في المهذب: "وأما الشيخ الشيرازي فقيده بكتابه، قال ". داود .البن الرفعة" ح وسيط اإلمام الغزاليالمطلب العالي في شر"مقدمة تحقيق كتاب : المصدر

http://www.abuanasmadani.com/?p=4

رين أن يؤخذ هذا ومن : "(هـ479ت–ر الهيتمي جابن ح) المنهاج شرح في المحتاج تحفة يخين كلم في المتأخ هماونحو الش

ا ،الربعمائة بعد كان من كل يخين بعد من فهم وقبله الن وأم ". الش

وهم أصحاب الوجه غالبا، وضبطوا بالزمن، " الصحاب المتقدمين"المراد بوفي الصطلح ": )فتاوى ابن حجر"ومن

...".سمون بالمتقدمين ول المتأخرين، ومن عداهم ل يالربعمائةوهم من

[م57/6/5115هـ الموافق 1933رجب 6أخوكم، أبو أنس المدني، ]