cariyos anÈh-anÈh - digilib.uns.ac.id/cariyos... · perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id...
TRANSCRIPT
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
CARIYOS ANÈH-ANÈH
(SUATU TINJAUAN FILOLOGIS)
SKRIPSI
Diajukan untuk Melengkapi Persyaratan
guna Mencapai Gelar Sarjana Sastra
Jurusan Sastra Daerah
Fakultas Sastra dan Seni Rupa
Universitas sebelas Maret
Disusun Oleh
Dewinta Ayu Hapsari
C0108025
JURUSAN SASTRA DAERAH
FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA
UNIVERSITAS SEBELAS MARET
SURAKARTA
2012
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
ii
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
iii
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
iv
PERNYATAAN
Nama : Dewinta Ayu Hapsari
NIM : C0108025
Menyatakan bahwa sesungguhnya skripsi yang berjudul Cariyos
Anèh-Anèh (Suatu Tinjauan Filologis) adalah benar-benar karya sendiri,
bukan plagiat, dan tidak dibuatkan oleh orang lain. Hal-hal yang bukan karya
saya dalam skripsi ini diberi tanda citasi (kutipan) dan ditunjukkan dalam
daftar pustaka.
Apabila di kemudian hari pernyataan ini terbukti tidak benar, maka
saya bersedia menerima sanksi akademik berupa pencabutan skripsi dan gelar
yang diperoleh dari skripsi tersebut.
Surakarta, 12 November 2012
Yang membuat pernyataan
Dewinta Ayu Hapsari
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
v
MOTTO
“ Aku tak berharap lebih pada dirimu, kecuali kesetiaanmu pada agamamu dan
pada negaramu.“ ( Akis Dharma )
“ Kebenaran itu, wajah-wajah tanpa nafas, mari kita cari warna kita sendiri.“
( Oka Rusmini, Warna Kita )
“ Yèn siya iku ambêking kewan, wêlasan iku ambêking manungsa.”
Terjemahan: Apabila tindak semena-mena adalah watak hewan, maka welas asih
adalah watak manusia. ( C. F Winter, Cariyos Anèh-Anèh )
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
vi
PERSEMBAHAN
Perempuan-perempuan terhebat dalam hidupku;
Ibuku tercinta (Ibu Sri), Mbah Ninik dan Mbah „Iji (Almh.)
Bapakku (Pak Trisno)
Pakdhe Dhiono (Alm.)
Almamaterku
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
vii
KATA PENGANTAR
Alhamdulilah, puji syukur penulis panjatkan kehadirat Allah SWT yang
telah mencurahkan segala rahmat, taufik, hidayah-Nya sehingga penulis mampu
menyelesaikan skripsi sehingga penulis dapat menyelesaikan skripsi dengan judul
“Cariyos Anèh-Anèh (Suatu Tinjauan Filologis)”.
Skripsi ini disusun sebagai salah satu persyaratan untuk memperoleh
gelar Sarjana Sastra Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni Rupa
Universitas Sebelas Maret Surakarta. Dalam proses penyusunan skripsi ini tidak
lepas dari dukungan dan bantuan dari berbagai pihak. Oleh karena itu penulis
mengucapkan terimakasih kepada:
1. Drs. Riyadi Santosa, M.Ed, Ph.D., selaku Dekan Fakultas Sastra dan
Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta.
2. Drs. Supardjo, M.Hum., selaku Ketua Jurusan Sastra Daerah dan
pembimbing pertama yang telah membimbing penulis selama studi di
Jurusan Sastra Daerah sampai pada proses penulisan skripsi.
3. Dra. Dyah Padmaningsih, M. Hum., selaku pembimbing akademik
yang telah membimbing penulis selama studi.
4. Dra. Endang Tri Winarni, M.Hum., selaku pembimbing kedua yang
telah berkenan membimbing penulis dalam menyelesaikan skripsi.
5. Bapak dan ibu dosen Jurusan Sastra Daerah yang telah berkenan
memberikan ilmunya kepada penulis.
6. Kepala dan staf perpustakaan pusat Universitas Sebelas Maret
Surakarta serta perpustakaan Fakultas Sastra dan Seni Rupa.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
viii
7. Kepala dan staf Perpustakaan Nasional Republik Indonesia Jakarta,
Perpustakaan Museum Negeri Sonobudoyo Yogyakarta, Sasana
Pustaka, Reksa Pustaka dan Radya Pustaka Surakarta.
8. Bapak dan Ibu yang penuh kasih sayang. Mbah Ninik, Om Agus, Om
Bambang, Budhe Ning Dhiono, adikku Ama dan Ibu Sukasmiyati di
Jogja, terima kasih untuk seluruh perhatian serta do‟a.
9. Muhammad Akis Dharmaputra, A. Md yang senantiasa sabar dan
penuh perhatian, terima kasih untuk seluruh imaji, imanen, kenangan
dan harapan.
10. Keluarga Besar Teater TESA, give but never give up!
11. Sedulur-sedulur GUPITA, Komunitas Kelas Puisi Malna dan Afrizal
Malna terima kasih untuk pengalaman menulis yang tak terlupakan.
12. Teman-teman Sastra Daerah angkatan 2008, terutama teman-teman
bidang Filologi yang selalu memberikan semangat kepada penulis.
13. Teman-teman eks-Laßaro (kelas Bahasa II 2008 SMA Negeri 6
Surakarta) dan teman-teman Sekolah Vokasi D3 Tourism UGM.
Penulis menyadari dengan sepenuh hati, bahwa skripsi ini masih belum
sempurna. Oleh karena itu, diharapkan kritik dan saran dari pembaca yang bersifat
membangun demi perbaikan selanjutnya. Akhirnya, semoga skripsi ini bermanfaat
bagi para pembaca dan pemerhati masalah filologi di Indonesia.
Surakarta, 12 November 2012
Penulis
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
ix
DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL ................................................................................................ i
HALAMAN PERSETUJUAN .............................................................................. ii
HALAMAN PENGESAHAN .............................................................................. iii
HALAMAN PERNYATAAN .............................................................................. iv
HALAMAN MOTTO ............................................................................................. v
HALAMAN PERSEMBAHAN ........................................................................... vi
KATA PENGANTAR ......................................................................................... vii
DAFTAR ISI ......................................................................................................... ix
DAFTAR TABEL ............................................................................................... xi
DAFTAR SINGKATAN DAN LAMBANG ...................................................... xii
DAFTAR LAMPIRAN ....................................................................................... xiii
DAFTAR GAMBAR .......................................................................................... xv
ABSTRAK ......................................................................................................... xvii
SARI PATHI ...................................................................................................... xviii
ABSTRACT ....................................................................................................... xix
BAB I PENDAHULUAN .................................................................................... 1
A. Latar Belakang .................................................................................. 1
B. Batasan Masalah .................................................................................. 16
C. Rumusan Masalah ............................................................................... 17
D. Tujuan Penelitian ................................................................................. 17
E. Manfaat Penelitian .............................................................................. 18
F. Sistematika Penulisan .......................................................................... 19
BAB II LANDASAN TEORI ............................................................................ 20
A. Pengertian Filologi ........................................................................... 20
B. Objek Kajian Filologi ......................................................................... 21
C. Langkah Kerja Penelitian Filologi .................................................... 22
D. Pengertian Dongeng dan Anekdot ....................................................... 28
E. Pengertian Etika, Moral dan Moralitas .............................................. 30
F. Ajaran Kepemimpinan ....................................................................... 32
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
x
BAB III METODOLOGI PENELITIAN ............................................................ 37
A. Bentuk dan Jenis Penelitian .............................................................. 37
B. Sumber Data dan Data .................................................................... 38
C. Teknik Pengumpulan Data ............................................................... 38
D. Teknik Analisis Data ........................................................................ 39
BAB IV PEMBAHASAN ................................................................................... 42
A. Kajian Filologis .................................................................................. 42
1. Deskripsi Naskah ....................................................................... 42
2. Kritik Teks ................................................................................. 60
3. Suntingan Teks, Aparat Kritik,dan Transliterasi ............................ 71
4. Sinopsis ....................................................................................... 185
B. Kajian Isi ........................................................................................... 212
1. Ajaran Moral Kepemimpinan Raja .............................................. 215
2. Ajaran Moral untuk Prajurit ........................................................ 225
3. Ajaran Moral Kepemimpinan Hakim dan Jaksa ......................... 233
BAB V PENUTUP ........................................................................................... 240
A. Simpulan ..................................................................................... 240
B. Saran ............................................................................................ 242
DAFTAR PUSTAKA ...................................................................................... 243
LAMPIRAN ..................................................................................................... 247
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xi
DAFTAR TABEL
Tabel 1. Nama rêrênggan, têmbang, jumlah pupuh dan pada CAA ................... 51
Tabel 2.1 Varian Lakuna kesalahan pemenuhan metrum têmbang .................... 61
Tabel 2.2 Varian Adisi kesalahan pemenuhan metrum têmbang ....................... 64
Tabel 3.1 Varian Lakuna kesalahan penulisan kata .......................................... 65
Tabel 3.2 Varian Adisi kesalahan penulisan kata ............................................. 66
Tabel 4. Varian Hipercorect ........................................................................... 67
Tabel 5. Varian Ketidakkonsistenan Penulis ...................................................... 69
Tabel 6. Varian Corrupt .................................................................................... 70
Tabel 7. Varian Transposisi ................................................................................. 71
Tabel 8. Varian kesalahan pemenuhan metrum têmbang (guru lagu) ............... 71
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xii
DAFTAR SINGKATAN DAN LAMBANG
A. Singkatan
CAA : Cariyos Anèh-Anèh
cm : centi meter
EYD : Ejaan Yang Disempurnakan
g : gatra
hlm. : halaman
No. : Nomor
KBBI : Kamus Besar Bahasa Indonesia
MSB : Museum Sonobudaya
P : pupuh
p : pada
SK : Studi Koleksi
B. Lambang
Ê : dibaca “ǝ ” seperti kata “benang”
è : dibaca “E” seperti kata “sketsa”
/ : tanda untuk memperjelas bagian gambar dan contoh
/ : menandai batas setiap baris
// : menandai batas setiap bait
# : edisi teks yang sesuai dengan konvensi tembang
* : edisi teks berdasarkan pertimbangan linguistik
@ : edisi teks berdasarkan konteks kalimat
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xiii
DAFTAR LAMPIRAN
Lampiran 1. Sampul depan naskah CAA ......................................................... 247
Lampiran 2. Halaman 1 naskah CAA ................................................................. 248
Lampiran 3. Halaman 2 naskah CAA ............................................................... 249
Lampiran 4. Halaman 3 naskah CAA ............................................................... 250
Lampiran 5. Halaman 22 naskah CAA ............................................................ 251
Lampiran 6. Halaman 23 naskah CAA ........................................................... 252
Lampiran 7. Halaman 24 naskah CAA ........................................................... 253
Lampiran 8. Halaman 52 naskah CAA ............................................................. 254
Lampiran 9. Halaman 53 naskah CAA ........................................................... 255
Lampiran 10. Halaman 54 naskah CAA ......................................................... 256
Lampiran 11. Halaman 87 naskah CAA ............................................................. 257
Lampiran 12. Halaman 88 naskah CAA ............................................................ 258
Lampiran 13. Halaman 89 naskah CAA ............................................................ 259
Lampiran 14. Halaman 132 naskah CAA .......................................................... 260
Lampiran 15. Halaman 133 naskah CAA .......................................................... 261
Lampiran 16. Halaman 134 naskah CAA .......................................................... 262
Lampiran 17. Halaman 135 naskah CAA .......................................................... 263
Lampiran 18. Halaman 136 naskah CAA .......................................................... 264
Lampiran 19. Halaman 190 naskah CAA .......................................................... 265
Lampiran 20. Halaman 191 naskah CAA ......................................................... 266
Lampiran 21. Halaman 192 naskah CAA .......................................................... 267
Lampiran 22. Halaman 193 naskah CAA .......................................................... 268
Lampiran 23. Halaman 194 naskah CAA .......................................................... 269
Lampiran 24. Halaman 195 naskah CAA .......................................................... 270
Lampiran 25. Halaman 196 naskah CAA .......................................................... 271
Lampiran 26. Halaman 197 naskah CAA .......................................................... 272
Lampiran 27. Halaman 198 naskah CAA .......................................................... 273
Lampiran 28. Halaman 226 naskah CAA .......................................................... 274
Lampiran 29. Halaman 227 naskah CAA .......................................................... 275
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xiv
Lampiran 30. Halaman 228 naskah CAA ......................................................... 276
Lampiran 31. Halaman 229 naskah CAA .......................................................... 277
Lampiran 32. Halaman 230 naskah CAA ........................................................ 278
Lampiran 33. Halaman 231 naskah CAA .......................................................... 279
Lampiran 34. Halaman 232 naskah CAA .......................................................... 280
Lampiran 35. Sampul belakang naskah CAA .................................................. 281
Lampiran 36. Watermark naskah CAA ............................................................ 282
Lampiran 37. Countermark naskah CAA ........................................................... 283
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xv
DAFTAR GAMBAR
Gambar 1. Judul naskah CAA ............................................................................ 5
Gambar 2. Sampul depan naskah cetak CAA ....................................................... 6
Gambar 3. Halaman judul naskah cetak CAA ....................................................... 6
Gambar 4. Kolofon naskah CAA .......................................................................... 7
Gambar 5. Keterangan nama penulis dlam naskah CAA ...................................... 7
Gambar 6. Contoh varian Lakuna kesalahan pemenuhan metrum têmbang ........ 8
Gambar 7. Contoh varian Adisi kesalahan pemenuhan metrum têmbang ............ 9
Gambar 8. Contoh varian kesalahan pemenuhan guru lagu .................................. 9
Gambar 9. Contoh varian Lakuna kesalahan penulisan kata ................................ 9
Gambar 10. Contoh varian Adisi kesalahan penulisan kata ................................... 9
Gambar 11. Contoh varian hipercorrect ............................................................. 10
Gambar 12. Contoh varian corrupt ..................................................................... 10
Gambar 13. Contoh ketidakkonsistenan penggunaan aksara rekan ..................... 10
Gambar 14. Contoh ketidakkonsistenan penggunaan aksara rekan ..................... 10
Gambar 15. Contoh ketidakkonsistenan penggunaan aksara rekan ..................... 10
Gambar 16. Contoh varian transposisi ................................................................. 11
Gambar 17. Kekeliruan dalam penggunaan huruf „dha‟ dan „da‟ ....................... 11
Gambar 18. Penulisan varian aksara ja cêrêk ..................................................... 11
Gambar 19. Contoh kata serapan dari Bahasa Indonesia .................................... 11
Gambar 20. Contoh kata serapan dari Bahasa Arab ........................................... 12
Gambar 21. Contoh kata serapan dari Bahasa Arab ........................................... 12
Gambar 22. Contoh kata serapan dari Bahasa Belanda ...................................... 12
Gambar 23. Contoh nama tempat atau negara .................................................... 12
Gambar 24. Contoh penulisan nama tempat atau negara .................................... 12
Gambar 25. Contoh penulisan nama-nama orang asing ...................................... 12
Gambar 26. Contoh penulisan nama-nama orang asing ...................................... 12
Gambar 27. Nomor naskah CAA ..................................................................... 44
Gambar 28. Cap nama pemilik dalam naskah CAA .......................................... 45
Gambar 29. Sampul depan naskah CAA ............................................................ 45
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xvi
Gambar 30. Sampul belakang naskah CAA ....................................................... 45
Gambar 31. Pembatalan aksara dengan sandhangan lebih dari satu ................... 47
Gambar 32. Pembatalan aksara menyisipkan huruf atau sandahangan .............. 48
Gambar 33. Penanda pergantian bait ................................................................... 48
Gambar 34. Penanda pergantian baris ................................................................. 48
Gambar 35. Mandrawapada pupuh I Dhandhanggula ....................................... 48
Gambar 36. Mandrawapada pupuh XI Kinanthi .............................................. 48
Gambar 37. Mandrawapada pupuh XXV Dhandhanggula ................................ 48
Gambar 38. Sasmita têmbang pupuh I Dhandhanggula ..................................... 49
Gambar 39. Sasmita têmbang pupuh V Pocung ................................................ 49
Gambar 40. Sasmita têmbang pupuh I Pocung ................................................... 49
Gambar 41. Watermark dalam naskah CAA ..................................................... 49
Gambar 42. Watermark bertuliskan Propatria Eiusque Libertate (Vryheyt) ...... 50
Gambar 43. Countermark dalam naskah CAA ..................................................... 50
Gambar 44. Penulisan nomor halaman dan nama têmbang naskah CAA ............ 51
Gambar 45. Purwapada pada awal penulisan naskah ....................................... 57
Gambar 46. Wêdana rênggan pada halaman 1 & 2 (pupuh I Dhandanggula) ... 58
Gambar 47. Wêdana rênggan pada halaman 1 & 2 (pupuh II Dhandanggula) .. 59
Gambar 48-49. Pemakaian tanda hubung untuk reduplikasi .............................. 73
Gambar 50-51. Penulisan dwipurwa (reduplikasi parsial) .................................. 73
Gambar 52-53. Penulisan teks dengan menggunakan (ô) .................................... 74
Gambar 54-55. Suntingan teks sastra laku ........................................................... 74
Gambar 56-57. Penggunaan sandhangan wyanjana ........................................... 74
Gambar 58-59. Suntingan teks fonem yang ditulis dengan /h/ ............................ 75
Gambar 60. Kekonsistenan penulis dalam menulis kata „namêr‟ ........................ 75
Gambar 61. Kekonsistenan penulis dalam menulis kata „batên‟ ......................... 75
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xvii
ABSTRAK
Dewinta Ayu Hapsari. C0108025. 2012. Cariyos Anèh-Anèh (Suatu Tinjauan
Filologis). Skripsi: Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas
Sebelas Maret Surakarta.
Permasalahan yang dibahas dalam penelitian ini, yaitu (1) bagaimanakah
suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh yang bersih dari kesalahan dan mendekati asli? (2)
ajaran moral kepemimpinan apa sajakah yang terkandung dalam teks Cariyos Anèh-
Anèh?
Tujuan penelitian ini adalah (1) menyajikan suntingan teks Cariyos Anèh-
Anèh yang bersih dari kesalahan dan mendekati asli. (2) mengungkapkan ajaran moral
kepemimpinan yaitu kepemimpinan Raja, prajurit, hakim dan jaksa yang terkandung
dalam Cariyos Anèh-Anèh.
Bentuk penelitian ini adalah penelitian filologis yang bersifat deskriptif
kualitatif. Jenis penelitiannya adalah penelitian pustaka (library research). Data
dalam penelitian ini adalah naskah Cariyos Anèh-Anèh. Cariyos Anèh-Anèh
berbentuk têmbang macapat dan berhuruf Jawa carik berjumlah 232 halaman. Teknik
pengumpulan data melalui tahapan inventarisasi melalui katalog-katalog naskah yang
tersimpan di perpustakaan atau instansi, judul didaftar, diadakan pengecekan
kebenaran keberadaan naskah dan microfilm naskah ke lokasi penyimpanan naskah
kemudian diadakan pengamatan, teknik reproduksi yaitu dengan teknik scan dari
microfilm melalui microreader kemudian data tersebut ditransfer ke dalam komputer
yaitu program Adobe Photoshop atau Microsoft Picture Manager, tahap selanjutnya
Cariyos Anèh-Anèh ditransliterasi.
Teknik analisis data melalui deskripsi naskah, kritik teks, suntingan teks
disertai dengan aparat kritik dan sinopsis. Metode standar (biasa) digunakan dalam
penelitian Cariyos Anèh-Anèh. Kemudian dilanjutkan dengan analisis isi. Kajian isi
untuk mengungkap ajaran moral yaitu ajaran moral kepemimpinan Raja, prajurit,
hakim dan jaksa yang terkandung dalam teks Cariyos Anèh-Anèh.
Simpulan penelitian ini adalah (1) Cariyos Anèh-Anèh koleksi Perpustakaan
Museum Negeri Sonobudoyo Yogyakarta bernomor katalog MSB L.81/SK 93 Rol.60
no.3 merupakan naskah tunggal. Di dalamnya terdapat banyak varian seperti lacuna,
adisi, hipercorrect, corrupt, transposisi, ketidakkonsistenan penulis meliputi
ketidakkonsistenan penggunaan aksara rekan dan penulisan kata. Setelah melalui cara
kerja filologi dimulai dari deskripsi naskah, kritik teks, aparat kritik hingga
transliterasi, maka suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh dalam penelitian ini merupakan
teks yang bersih dari kesalahan dan dapat dipertanggungjawabkan secara ilmiah. (2)
Cariyos Anèh-Anèh adalah naskah yang berjenis sastra. Di dalamnya tertulis 58
dongeng yang ber-genre lelucon dan anekdot yang di dalamnya tertuang berbagai
ajaran moral kepemimpinan, antara lain ajaran moral kepemimpinan Raja, prajurit,
hakim dan jaksa. Ajaran moral tersebut tertuang dalam cerita-cerita yang ringan untuk
dipahami. Ajaran moral kepemimpinan Raja yaitu adil, bijaksana, welas asih, tidak
memikirkan diri sendiri dan berbudi bawalêksana. Ajaran moral kepemimpinan untuk
prajurit yaitu ikhlas, berani, teguh hati dan pantang menyerah, sedangkan ajaran
moral kepemimpinan untuk hakim dan jaksa adalah jujur, adil, tegas dan menolak
suap.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xviii
SARI PATHI
Dewinta Ayu Hapsari. C0108025. 2012. Cariyos Anèh-Anèh (Kajian Filologis).
Skripsi: Jurusan Sastra Dhaerah Fakultas Sastra dan Seni Rupa Pawiyatan Luhur
Sebelas Maret Surakarta Hadiningrat.
Prêkawis ingkang dipunrêmbag wontên panalitèn punika (1) kados pundi
suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh ingkang rêsik saking kalêpatan saha ingkang
cakêt kalihan babon utawi aslinipun? (2) piwulang moral kepemimpinan punapa
kemawon ingkang kaêwrat wontên ing teks Cariyos Anèh-Anèh?
Ancas ing panalitèn punika (1) angandharakên suntingan teks Cariyos
Anèh-Anèh ingkang rêsik saking kalêpatan saha ingkang cakêt kalihan babon utawi
aslinipun. (2) angandharakên piwulang moral kepemimpinan Raja, prajurit, hakim
lan jaksa ingkang kaêwrat wontên ing teks Cariyos Anèh-Anèh.
Wujud panalitènipun inggih punika panalitèn filologi ingkang sipatipun
deskriptif kualitatif. Jinis panalitènipun inggih punika panalitèn pustaka (library
research). Data panalitènipun inggih punika Cariyos Anèh-Anèh ingkang wujudipun
têmbang macapat mawi aksara Jawa carik kanthi cacah kaca wontên 232. Teknik
pengumpulan data kawiwitan saking inventarisasi mawi katalog-katalog naskah
ingkang kasimpên wontên ing perpustakaan utawi instansi, irah-irahan naskah
dipundhaptar, salajêngipun dipunwontênakên panalitèn lan ningali lêrêsipun
kawontênan naskah saha microfilm naskah dhatêng panggenan ingkang nyimpên
naskah kalawau. Salajêngipun teknik reproduksi, têgêsipun naskah dipun-scan saking
microfilm mawi microreader lan data dipunlêbêtakên wontên ing komputer, inggih
punika program Adobe Photoshop utawi Microsoft Picture Manager. Salajêngipun
Cariyos Anèh-Anèh dipun-translit, têgêsipun ingkang wau sêratan Jawi kasêrat
mawi sêratan Latin.
Teknik analisis data kanthi deskripsi naskah, kritik teks, suntingan teks,
dipunsarêngi aparat kritik lan sinopsis. Metode edisi kritis utawi metode standar
(biasa) dipun-ginakakên ing penyuntingan naskah Cariyos Anèh-Anèh.
Salajêngipun isi Cariyos Anèh-Anèh dipuntêliti. Kajian isi punika kangge
hangandharakên piwulang moral kepemimpinan inggih punika ajaran moral
kepemimpinan Raja, prajurit, hakim lan jaksa ingkang kasêrat wontên ing Cariyos
Anèh-Anèh. Dudutan wontên ing panalitèn punika (1) Cariyos Anèh-Anèh
kagunganipun Perpustakaan Museum Negeri Sonobudoyo Yogyakarta Hadiningrat
kanthi angka katalog MSB L.81/SK 93 Rol.60 no.3 kasêbut naskah tunggal. Ing
salêbêtipun wontên kathah varian inggih punika lacuna, adisi, hipercorrect, corrupt,
transposisi, ketidakkonsistenan panyêrat inggih punika nyêrat aksara saha nyêrat
têmbung. Sabibaripun dipuntêliti kanthi cara kerja filologi kawiwitan saking
deskripsi naskah, kritik teks, aparat kritik, transliterasi, pramila suntingan teks
Cariyos Anèh-Anèh wontên ing panalitèn punika katêlah teks ingkang rêsik saking
kalêpatan saha sagêd dipuntanggêljawabakên kanthi ilmiah. (2) Cariyos Anèh-Anèh
punika jinis sêrat sastra. Ing salêbêtipun kasêrat 58 dongeng ingkang jinisipun kalêbêt
lelucon lan anekdot ingkang kakandhut ajaran moral, inggih punika ajaran moral
kepemimpinan Raja, prajurit, hakim lan jaksa. Ajaran moral kepemimpinan Raja
inggih punika adil, wicaksana, wêlas asih, lan berbudi bawalêksana. Ajaran moral
kepemimpinan salajêngipun inggih punika kagêm para prajurit inggih punika ikhlas,
wani, têtêg saha botên nguciwani, mênawi ajaran moral kepemimpinan kagêm hakim
lan jaksa inggih punika jujur, adil lan tegas.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
xix
ABSTRACT
Dewinta Ayu Hapsari. C0108025. 2012. Cariyos Anèh-Anèh (Philology Studies).
Skripsi: Javanese Literature Program Faculty of Letters and Fine Arts Sebelas Maret
University Surakarta.
Problem statements in this research are (1) how does the editing of Cariyos
Anèh-Anèh which is no mistakes and close to the original version? (2) how does the
leadership moral value contained in the Cariyos Anèh-Anèh?
The purposes of this research are (1) to present the editing version of
Cariyos Anèh-Anèh which is close to the original version and no mistake in editing.
(2) to describe any kind of leadership moral value in the Cariyos Anèh-Anèh.
The form of this research is philological research that has sort of descriptive
qualitative. A kind of this research is library research. The data in this research are
Cariyos Anèh-Anèh formed têmbang macapat and typed in Jawa Carik and consist of
232 pages. Techniques of data collection through inventory catalogs script stored in
the library or institusions, the title is listed, checking the truth of the existence of the
manuscript was held and microfilm manuscripts and manuscripts storage location to
microfilm and held observations, namely reproduction technique with scans of the
microfilm technique through microreader which data is transferred into the computer
program Adobe Photoshop and Microsoft Office Picture Manager. The next step,
Cariyos Anèh-Anèh transliterated.
Engineering analysis of data, through the description of a manuscript
criticism of text, edits a text accompanied with an apparatus criticism and translation.
The method or methods of the standard critical edition (commonly) used in the
method editor Cariyos Anèh-Anèh. Then proceed with the analysis of the content.
Studies to reveal contents of moral leadership teachings pertaining to king, soldier,
judge and public prosecutor beings contained in the Cariyos Anèh-Anèh.
The conclusions ofthis research are (1) Cariyos Anèh-Anèh from Library
Museum Negeri Sonobudoyo collection catalog number MSB L.81/ SK 93 Rol.60
no.3 is a single script. In Cariyos Anèh-Anèh there are many variants like lacuna,
adisi, hipercorrect, corrupt, transpotition and author inconsistency which consist of
inconsistency in using colleague script and writting word. After by philology
procedure, starts from manuscripts description, text criticism, criticism apparatus,
until transliteration, so editing of text Cariyos Anèh-Anèh in this research were no
mistakes and can be scientific responsibilty. (2) Cariyos Anèh-Anèh is kind of literary
script. In Cariyos Anèh-Anèh consist of 58 fairytale which have funny genre (jokes)
and anecdotes. There are many leadership moral value, such as King leadership moral
value, soldier, judge and public prosecutor. There are moral value in simple stories in
Cariyos Anèh-Anèh and easy to understand. King leadership moral value like fair,
wise, mercy, didn‟t think by one self and moral berbudi bawalêksana. Moral value
for soldier there are sincere, brave, consience and never gave up, while leadership
moral value for judge and public prosecutor are honest, fair, distinct and refuse bribe.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
CARIYOS ANÈH-ANÈH
(SUATU TINJAUAN FILOLOGIS)
Dewinta Ayu Hapsari1
Drs. Supardjo, M. Hum2 Dra. Endang Tri Winarni, M.Hum
3
ABSTRAK
2012. Skripsi: Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni
Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta.
Permasalahan yang dibahas dalam penelitian ini, yaitu (1)
bagaimanakah suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh yang bersih dari
kesalahan dan mendekati asli? (2) ajaran moral kepemimpinan apa
sajakah yang terkandung dalam teks Cariyos Anèh-Anèh?
Tujuan penelitian ini adalah (1) menyajikan suntingan teks Cariyos
Anèh-Anèh yang bersih dari kesalahan dan mendekati asli. (2)
mengungkapkan ajaran moral kepemimpinan yaitu kepemimpinan
Raja, prajurit, hakim dan jaksa yang terkandung dalam Cariyos
Anèh-Anèh.
Bentuk penelitian ini adalah penelitian filologis yang bersifat
deskriptif kualitatif. Jenis penelitiannya adalah penelitian pustaka
(library research). Data dalam penelitian ini adalah naskah
Cariyos Anèh-Anèh. Cariyos Anèh-Anèh berbentuk têmbang
macapat dan berhuruf Jawa carik berjumlah 232 halaman. Teknik
pengumpulan data melalui tahapan inventarisasi melalui katalog-
katalog naskah yang tersimpan di perpustakaan atau instansi, judul
didaftar, diadakan pengecekan kebenaran keberadaan naskah dan
microfilm naskah ke lokasi penyimpanan naskah kemudian
diadakan pengamatan, teknik reproduksi yaitu dengan teknik scan
dari microfilm melalui microreader kemudian data tersebut
ditransfer ke dalam komputer yaitu program Adobe Photoshop atau
Microsoft Picture Manager, tahap selanjutnya Cariyos Anèh-Anèh
ditransliterasi.
1 Mahasiswa Jurusan Sastra Daerah dengan NIM C0108025
2 Dosen Pembimbing I
3 Dosen Pembimbing II
Teknik analisis data melalui deskripsi naskah, kritik teks, suntingan
teks disertai dengan aparat kritik dan sinopsis. Metode standar
(biasa) digunakan dalam penelitian Cariyos Anèh-Anèh. Kemudian
dilanjutkan dengan analisis isi. Kajian isi untuk mengungkap
ajaran moral yaitu ajaran moral kepemimpinan Raja, prajurit,
hakim dan jaksa yang terkandung dalam teks Cariyos Anèh-Anèh.
Simpulan penelitian ini adalah (1) Cariyos Anèh-Anèh koleksi
Perpustakaan Museum Negeri Sonobudoyo Yogyakarta bernomor
katalog MSB L.81/SK 93 Rol.60 no.3 merupakan naskah tunggal.
Di dalamnya terdapat banyak varian seperti lacuna, adisi,
hipercorrect, corrupt, transposisi, ketidakkonsistenan penulis
meliputi ketidakkonsistenan penggunaan aksara rekan dan
penulisan kata. Setelah melalui cara kerja filologi dimulai dari
deskripsi naskah, kritik teks, aparat kritik hingga transliterasi,
maka suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh dalam penelitian ini
merupakan teks yang bersih dari kesalahan dan dapat
dipertanggungjawabkan secara ilmiah. (2) Cariyos Anèh-Anèh
adalah naskah yang berjenis sastra. Di dalamnya tertulis 58
dongeng yang ber-genre lelucon dan anekdot yang di dalamnya
tertuang berbagai ajaran moral kepemimpinan, antara lain ajaran
moral kepemimpinan Raja, prajurit, hakim dan jaksa. Ajaran moral
tersebut tertuang dalam cerita-cerita yang ringan untuk dipahami.
Ajaran moral kepemimpinan Raja yaitu adil, bijaksana, welas asih,
tidak memikirkan diri sendiri dan berbudi bawalêksana. Ajaran
moral kepemimpinan untuk prajurit yaitu ikhlas, berani, teguh hati
dan pantang menyerah, sedangkan ajaran moral kepemimpinan
untuk hakim dan jaksa adalah jujur, adil, tegas dan menolak suap.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
1
BAB I
PENDAHULUAN
A. Latar Belakang
Kebudayaan merupakan akar setiap bangsa, termasuk bangsa Indonesia
yang memiliki kebudayaan yang beragam. Hal ini dapat terlihat dari peninggalan-
peninggalan yang merupakan warisan nenek moyang bangsa Indonesia. Sebagai
pewaris kebudayaan, kita wajib melestarikan kebudayaan agar tidak hilang begitu
saja. Kebudayaan merupakan hal yang sangat berguna dalam kehidupan sehari-
hari. Peninggalan atau warisan budaya nenek moyang merupakan bentuk
kebudayaan sebagai hasil sintesa dari pengalaman-pengalaman masa lalu yang
terekam secara berkesinambungan dari kurun waktu yang cukup panjang.
Di antara warisan budaya tersebut adalah karya tulis yang tersimpan pada
bahan yang lama seperti batu, logam, kulit binatang, kulit kayu dan kertas
(Baried,dkk, 1994:1). Salah satu peninggalan tertulis yang kini kurang
mendapatkan perhatian yaitu peninggalan yang berupa naskah. Naskah merupakan
hasil tuangan ide, gagasan, sebuah saksi dari suatu dunia berbudaya dan suatu
tradisi peradaban, serta mampu memberikan informasi yang luas dan mendalam
tentang masyarakat pada zamannya (Baried,dkk, 1994: 1). Sebagai salah satu
peninggalan tertulis naskah-naskah lama menyimpan berbagai informasi penting
lebih banyak dari pada peninggalan sejarah yang lain dari masa lampau. Haryati
Soebadio (1975: 1) menyatakan bahwa,”naskah-naskah lama merupakan dokumen
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
2
bangsa yang menarik bagi peneliti kebudayaan lama, karena memiliki kelebihan
yaitu dapat memberikan informasi yang lebih luas dibanding puing bangunan
megah seperti candi, istana raja dan pemandian suci yang tidak dapat berbicara
dengan sendirinya tetapi harus ditafsirkan”.
Banyak naskah kuno yang ditemukan namun yang tersimpan dan terawat
intensitasnya berkurang, karena perawatan yang relatif susah dan bahan-bahan
naskah yang memang tidak dapat bertahan lama sejalan dengan bertambahnya
umur naskah. Banyak pula jumlah naskah yang hilang atau bahkan rusak,
sehingga usaha penyelamatan naskah-naskah tersebut perlu dikembangkan.
Kondisi tersebut merupakan alasan perlunya naskah-naskah lama segera
mendapatkan penanganan untuk mencegah kepunahannya.
Naskah Jawa merupakan hasil dari sebuah karya sastra dan setiap karya
sastra tersebut tidak terlepas dari latar belakang kebudayaannya. Sastra
merupakan ciptaan manusia yang berbentuk bahasa baik lisan maupun tertulis
yang menimbulkan nilai estetis. Bahasa dalam karya sastra juga bersifat konotatif
artinya bahasa dalam karya sastra memiliki banyak tafsir, tidak banyak
menerangkan dan menyatakan apa yang dikatakan tetapi juga tidak bermaksud
mempengaruhi sifat pembaca, membujuk dan mengubah pendirian pembaca.
Bidang ilmu yang erat kaitannya dengan penanganan naskah adalah
bidang filologi. Penelitian filologi sangat diperlukan sebagai upaya untuk
mendapatkan naskah yang bersih dari kesalahan dan tersusun kembali seperti
semula atau mendekati aslinya. Hal tersebut disebabkan karena sebelumnya
naskah mengalami penyalinan untuk kesekian kalinya yang disesuaikan dengan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
3
kebudayaan sebagai akarnya. Dari kuantitas jumlah naskah yang besar, pada
kenyataannya kurang diimbangi dengan usaha penelitian naskah untuk
memberdayagunakan isi naskah yang terkandung di dalamnya.
Behrend (1990) menggolongkan naskah-naskah Jawa menjadi beberapa
bagian untuk mempermudah dalam penelitian dan ditinjau dari segi isinya, yaitu :
sejarah, agama Islam, silsilah, primbon dan pawukon, hukum dan peraturan,
wayang, musik, bahasa sastra wayang, tari-tarian, sastra, piwulang dan suluk, adat
istiadat, dan lain-lain. Dalam katalog lain pun naskah-naskah tersebut sudah
diklasifikasikan, sehingga mempermudah peneliti untuk melakukan penelusuran
ke tempat penyimpanan naskah. Berdasarkan klasifikasi dari Behrend (1990),
peneliti tertarik untuk meneliti naskah jenis sastra berjudul Cariyos Anèh-Anèh.
Naskah Cariyos Anèh-Anèh ini berisi tentang cerita-cerita yang
merupakan anecdotes dari Eropa, Timur Tengah dan Cina yang kemudian ditulis
kembali dalam bahasa Jawa dengan bentuk prosa oleh C.F Winter. Namun juga
ditemukan naskah lain dalam bentuk têmbang yang akhirnya dipilih sebagai objek
penelitian ini. Dalam naskah yang berbentuk têmbang tersebut banyak ditemukan
varian serta keunikan dan di setiap pupuhnya merupakan sebuah rangkaian cerita
yang disertai rêrênggan atau wêdana yang melambangkan isi cerita tersebut, total
seluruh cerita adalah 58 buah yang dituangkan dalam 62 pupuh. Maka dari itu
amat disayangkan apabila naskah ini tidak diteliti secara filologis.
Inventarisasi naskah dilakukan dengan pembacaan beberapa katalog
sebagai berikut:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
4
1. Deskriptive Catalogus of the Javanese manuscripts and Printed Book in
the Main Libraries of Surakarta and Yogyakarta ( Girardet – Sutanto,
1983 ).
2. Javanese Language Manuscrips of Surakarta Central Java A
Pleriminary Descriptive Catalogus Level I and II ( Nancy K. Florida,
1996 )
3. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid I Museum Negeri
Sonobudoyo Yogyakarta (Behrend, 1990)
4. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 3-B (Fakultas Sastra
Universitas Indonesia, 1998)
5. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 4 Perpustakaan Nasional
Republik Indonesia (Lindsay, 1994 )
6. Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara Jilid 2 Keraton Yogyakarta
7. Katalog Lokal Perpustakaan Museum Radya Pustaka dan Perpustakaan
Reksa Pustaka Mangkunegaran, Surakarta.
Dari hasil inventarisasi yang dilakukan dari berbagai katalog, hanya
ditemukan satu manuskrip yang berjudul Cariyos Anèh-Anèh yaitu naskah carik
berbentuk têmbang tersimpan di Perpustakaan Museum Negeri Sonobudoyo
Yogyakarta dengan nomor MSB/L81 (Behrend 1990), kode koleksi perpustakaan
SK 93, yang kemudian dijadikan data utama oleh penulis. Microfilm dari naskah
tersebut tersimpan di Perpustakaan Nasional Republik Indonesia dengan kode
Rol.60 No.3 dan tersimpan di Laboratorium Filologi, Jurusan Sastra Daerah,
Universitas Sebelas Maret dengan kode microfilm Pos.MSB-60 (Rec.0014).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
5
Judul naskah tidak tertulis pada sampul maupun pada halaman judul,
judul naskah Cariyos Anèh-Anèh tersirat pada pupuh I (Dhandhanggula) pada 1
gatra ke 6.
Gb. 1 kolofon dalam naskah dan keterangan dalam kolofon (Pupuh I Dhandhanggula pada 1)
yang menerangkan judul naskah, yaitu ‘... cariyos dêdongèngan, anèh-anèh....‟, (Cerita Dongeng,
aneh-aneh) kemudian naskah tersebut lebih dikenal dengan judul Cariyos Anèh-Anèh.
Ditemukan pula buku cetak yang di tulis oleh C.F Winter dan diterbitkan
di Betawi dalam bentuk prosa pada tahun 1864. Kedua buku cetak tersebut yaitu
yang berjudul Cariyos Anèh-Anèh tersimpan di Perpustakaan Sasana Pustaka
Kraton Kasunanan Surakarta dengan nomor katalog 17635/60ha dan yang
berjudul Cariyos Anèh Tiga Bêlah di Perpustakaan Museum Radya Pustaka
Surakarta dengan nomor katalog 38020/359 (Girardet: 1983). Dari kedua buku
cetak tersebut yang keseluruhan ceritanya sama dengan versi têmbang adalah
buku cetak yang tersimpan di Perpustakaan Sasana Pustaka yaitu yang berjudul
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
6
Cariyos Anèh-Anèh, yang selanjutnya digunakan sebagai data pendukung dalam
penulisan ini.
Gb. 2 & 3 sampul depan buku cetak berjudul Cariyos Anèh-Anèh (17635/60ha) dan halaman judul
buku tersebut yang terdapat keterangan nama pengarang, tempat terbit dan tahun terbit, yaitu
tertulis „Cariyos Anèh-Anèh tinêdhak saking têmbung Walandi utawi saking têmbung Inggris,
dening tuwan Karèl Frèdêrik Wintêr, juru basa ing nagari Surakarta. Kaêcap ing gêdhong
pangêcapane Kanjêng Guvrêmèn ing Bêtawi, ing taun 1864.‟
Terjemahan: Cariyos Anèh-Anèh ditulis kembali dari Bahasa Belanda atau dari Bahasa Inggris,
oleh tuan Carèl Frèdêrik Wintêr, ahli bahasa (transliteur) dari Surakarta. Dicetak di gedung
percetakannya Kanjêng Guvrêmèn di Betawi, pada tahun 1864.
Cariyos Anèh-Anèh (selanjutnya disingkat CAA) yang tersimpan di
Perpustakaan Negeri Sonobudoyo disajikan dalam bentuk puisi atau têmbang.
Ukuran sampul naskah 20,5 cm X 33 cm, sedangkan ukuran teks 13,5 cm X 20
cm. Naskah ini terdiri dari 232 halaman. Cariyos Anèh-Anèh merupakan naskah
tulisan tangan (manuscript) dengan huruf Jawa berbahasa Jawa Baru ragam krama
serta banyak disisipi kata-kata dari bahasa Indonesia, bahasa Belanda dan bahasa
Arab. Naskah ini disalin pada hari Sabtu tanggal 8 Jumadilakir, tahun Ehe 1780
sesuai dengan sengkalan „muluk bujangga wiku wong‟. Disebutkan naskah ditulis
pada hari Sabtu tanggal 8, tetapi setelah dilakukan penelusuran tanggal 8
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
7
Jumadilakir jatuh pada hari Selasa Wage, 30 Maret 1852, sehingga belum
diketahui secara pasti kebenarannya. Informasi ini tercantum pada awal penulisan
naskah. Berikut kutipannya :
Gb. 4 keterangan kolofon pada naskah CAA yang berbunyi ” Ari sêptu ping astha ilallin,
ing Jumadilakir Ehe warsa, muluk bujangga wiku wong,” (Pupuh I Dhandhanggula, pada 1).
Terjemahan: Hari Sabtu terhitung tanggal delapan, pada bulan Jumadilakir tahun Ehe, muluk
bujangga wiku wong (merupakan sêngkalan yang menunjukkan angka tahun Jawa 1780).
Dalam kolofon yaitu pupuh I pada satu gatra delapan tertulis „tuwan
Winter juru basa, Surakarta....‟, yang mengindikasikan bahwa naskah tersebut
kemungkinan besar ditulis oleh seseorang bernama Winter.
Gb. 5 keterangan tentang nama penulis ,‟Tuwan Winter juru basa, Surakarta..‟(Pupuh I
Dhandanggula, bait 1, gatra 8) Terjemahan: Tuan Winter transliteur (ahli bahasa dan penerjemah
resmi) dari Surakarta.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
8
Winter atau Carel Frederik Winter merupakan seorang keturunan
Belanda yang bekerja sebagai transliteur (penerjemah resmi) di Surakarta sejak
tahun 1818 sampai akhir hayatnya yaitu tahun 1859. Prof. T. Roorda seorang
dosen di Akademi Delf, Belanda bekerja sama dengan C.F Winter, menulis karya
sastra Belanda ke dalam bahasa Jawa yang kemudian tulisan-tulisan tersebut
dimuat di majalah-majalah mingguan di Belanda serta diterbitkan dalam bentuk
buku di Indonesia (dalam artikel mingguan Djoko Lodang No.822, 1988). Salah
satu karyanya ialah buku yang berjudul Cariyos Anèh-Anèh yang diterbitkan di
Batavia pada tahun 1864. Berikut adalah beberapa alasan mengapa Cariyos Anèh-
Anèh ini dijadikan objek kajian dalam penelitian ini :
Pertama, dalam pandangan filologis di dalam Cariyos Anèh-Anèh ini
terdapat banyak variant. Oleh karena itu perlu adanya kajian filologis guna
mendapatkan suntingan teks yang bersih dari kesalahan. Di dalam teks Cariyos
Anèh-Anèh ini ditemui banyak sekali permasalahan-permasalahan filologis, mulai
dari ejaannya, gaya menulis pengarang, hal-hal baru yang diadopsi, dll. Berikut
beberapa permasalahan-permasalahan filologis tersebut :
a. Kesalahan pemenuhan metrum (guru wilangan dan guru lagu) dalam
têmbang.
Lakuna
Gb. 6 kekurangan suku kata dalam têmbang Kinanthi (Pupuh XI, pada 8, gatra 4) yang
tertulis 7i seharusnya 8i, “.....kang tinya amangsuli, thole sira ing....”, mengalami pembetulan
berdasarkan pertimbangan konvensi têmbang menjadi “kang tinanya amangsuli”.
Terjemahan: „... yang bertanya menjawab, bocah (anak lelaki) engkau...‟.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
9
Adisi
Gb. 7 kelebihan kata dalam têmbang Mêgatruh (Pupuh XV, pada 11, gatra 5) yang tertulis 9o
seharusnya 8o, “......prapti, wus sun pêsthi mulya mêngkono.”, mengalami pembetulan
berdasarkan konvensi têmbang menjadi “wus pêsthi mulya mêngkono”.
Terjemahan: „.... datang, sudah pasti saya memperoleh kemuliyaan‟.
Kesalahan pemenuhan guru lagu
Gb. 8 kesalahan pemenuhan guru lagu dalam têmbang Kinanthi (Pupuh XLV, pada 27, gatra
4), “ amanggih sakêthi angsan,” yang tertulis 8a seharusnya 8i.
Terjemahan: „ menemukan seratus ribu (uang emas) dalam laci lemari‟.
b. Kesalahan dalam penulisan kata, yaitu:
Lacuna
Gb. 9 kelebihan suku kata pada pupuh XXV Dhandhanggula, pada 7, gatra 1, “rumangsuking
susum bayu”, mengalami pembetulan berdasarkan pertimbangan linguistik menjadi
“sungsum”.
Terjemahan: „merasuk ke dalam sungsum badan...„
Adisi
Gb. 10 kelebihan suku kata pada pupuh VIII Pocung, pada 5, gatra 5, “mumpung dungrung
lah dèn age...”, mengalami pembetulan berdasarkan pertimbangan linguistik menjadi
“durung”. Terjemahan: „.... kebetulan belum maka segeralah. „
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
10
Hipercorrect
Gb. 11 pada Pupuh III Gambuh, pada 2, baris 4,” nalendra dyah”, mengalami pembetulan
berdasarkan pertimbangan linguistik menjadi “narendra”.
c. Corupt adalah bagian naskah yang rusak atau berubah sehingga sulit terbaca.
Gb. 12 pada Pupuh XXVII Pocung, pada 3, gatra 3 „saèstu ju....‟ pada kata tersebut salah satu
hurufnya mengalami corrupt disebabkan naskah asli yang berlubang, sehingga mengakibatkan
kata tersebut tidak terbaca.
d. Ketidakkonsistenan menggunakan aksara dalam menulis sebuah kata.
Misalnya saja ketidakkonsistenan menggunakan aksara rekan dalam menulis
kata „khakim‟, kata „kakim‟ dan kata „khakhim‟, yaitu:
Gb. 13 penulisan kata „khakim‟ , “...ulun matur panduka khakim,..” (Pupuh I
Dhandhanggula, pada 4, gatra 9)
Terjemahan: „Saya berkata pada paduka hakim‟.
Gb. 14 penulisan kata „kakim‟ , “... kakim lon pasrangkara,...” (Pupuh I Dhandhanggula,
pada 5, gatra 10)
Terjemahan: „Hakim kemudian berkata pelan‟.
Gb. 15 penulisan kata „khakhim‟ , “.. kya khakhim inggih kawula,...” (Pupuh XLV Kinanthi,
pada 12, gatra 5)
Terjemahan: „Hakim, betul hamba....‟.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
11
e. Transposisi adalah yaitu pertukaran letak suku kata, kata, maupun kelompok
kata.
Gb. 16 pertukaran letak sandhangan pada Pupuh LIII Asmaradana, pada 13, gatra 1, „sahega
mangkat nak mami‟, mengalami pembetulan pada kata „sahega‟ menjadi „saha ge‟ menurut
konteks kalimat. Terjemahan: „ Segeralah berangkat anakku‟.
f. Kekeliruan dalam penggunaan huruf „dha‟ dan „da‟.
Gb. 17 kesalahan dalam penggunaan huruf „da‟ dan „dha‟ pada Pupuh I Dhandhanggula,
pada 5, gatra 7,” jara kuncak dhadung”, kata „dadung‟ seharusnya ditulis „dhadhung‟.
Pembetulan berdasarkan pertimbangan linguistik.
g. Penulisan aksara „nya‟ (v) dengan menggunakan varian aksara ja cêrêk.
Gb. 18 Ja cêrêk dibaca nya, “...ingkang nyêpêng sarogira,....” (Pupuh XI Kinanthi, pada 4)
Terjrmahan: „.. yang memegang kuncinya.‟
h. Terdapat kata-kata serapan dari Bahasa Indonesia, Bahasa Arab dan Bahasa
Belanda.
Gb. 19 contoh kata serapan dari Bahasa Indonesia pada pupuh XXII Mijil, pada 1, gatra 6,”
idhup’.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
12
Gb. 20 & 21 contoh kata-kata serapan dari Bahasa Arab pada pupuh III Gambuh, pada 9,
gatra 5,” wakhyu kubra” dan pada pupuh XIV Sinom, pada 7, gatra 9, “ pratingkah batos lun
walahualam”
Gb. 22 contoh kata serapan dari Bahasa Belanda pada pupuh I Dhandhanggula, pada 4, gatra
2 dan pada pupuh XXXV Pangkur, pada 1, gatra 6,” landrat’.
i. Terdapat nama-nama asing misalnya nama orang, nama tempat atau negara,
antara lain Siwitsêr, Frakik, Prêsman, Lodhuwik, Iskandar, Gramon.
Gb. 23 & 24 nama tempat atau negara pada pupuh XIII Pocung, pada 1, gatra 4,” nêgari
Frakrik” dan pada pupuh XI Kinanthi, pada 1, gatra 3, “ ing Siwitsêr nê...”.
Gb. 25 & 26 nama-nama orang asing pada pupuh XIII Pocung, pada 1, gatra 2,” Prabu
Lodhuwik” dan pada pupuh XIV Kinanthi, pada 1, gatra 9, “ Iskandar”.
Oleh karena banyaknya varian yang dipaparkan di atas, naskah Cariyos
Anèh-Anèh perlu dikaji secara filologis.
Kedua, dari segi isi naskah Cariyos Anèh-Anèh sangat menarik untuk
diungkapkan sisi moralitasnya. Moral dalam cerita biasanya dimaksudkan sebagai
suatu saran yang berhubungan dengan ajaran moral tertentu yang bersifat praktis,
yang dapat diambil dan ditafsirkan lewat cerita yang bersangkutan oleh pembaca
(Kenny 1966 dalam Burhan, 1995: 322). Pesan moral biasanya bersifat universal
dan dapat diterapkan dalam berbagai segi atau aspek kehidupan baik diri sendiri,
lingkungan keluarga, masyarakat luas serta dalam sebuah negara.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
13
Naskah Cariyos Anèh-Anèh terdiri dari 58 dongeng pendek yang ber-
genre anekdot ini sangatlah kompleks. Ke-58 cerita ini dituangkan dalam 62
pupuh, yaitu masing-masing cerita terdiri dari satu atau dua pupuh. Di dalamnya
terdapat beragam cerita yang mengungkapkan sisi baik dan buruk dalam
kehidupan yang diungkapkan secara ringan dan ada pula yang diungkapkan secara
jenaka. Dari ke-58 cerita diatas beberapa diantaranya memuat pesan moral, antara
lain ajaran kepemimpinan Raja, kepemimpinan prajurit, kepemimpinan hakim dan
juga jaksa.
Ajaran moral kepemimpinan Raja tertuang dalam beberapa pupuh yang
tertulis dalam naskah CAA. Salah satunya adalah ajaran kepemimpinan Raja yaitu
menjadi seorang pemimpin tidak boleh egois atau mementingkan diri sendiri.
Menjadi seorang pemimpin hendaknya memikirkan kepentingan bersama demi
mencapai keselamatan dan kesejahteraan. Misalnya saja, pada Pupuh II naskah
CAA yaitu kisah tentang seorang Raja bernama Prabu Dhariyus yang melarang
prajuritnya agar tidak meruntuhkan jembatan demi keselamatan para prajurit yang
masih tertinggal di medan perang.
“rèh iktiyar pambêngana nênggih/ pambujunge mêngsah dalêm
narpa/ nata alon timbalane/ iku ingsun tan rêmbug/ kêranane
pangèsthi mami/ yuswaning sun tan nêdya/ murwat kèh jinipun/
nganti ambelakna kapya/ umurira bala ngongkang mêksih kari/ anèng
jroning bêbaya// kang pakewuh ewuh angluwihi/ binabujung dèn
êluding mêngsah/ mêlayu ngungsi marene/ sumêdya labuh mring sun/
kawruhana cipta ngong mangkin/ tan darbe sêdya ala/ mung arja
rahayu/ kapya-kapya wadyaningwang/ anusula ingambah karêtêk
sami/ yèn wus kumpul ing pêrnah//” (CAA, Pupuh II Dhandhanggula,
pada 3 & 4)
Terjemahan: Memberi perintah menghalangi musuh dengan cara itu
(meruntuhkan jembatan), perburuan musuh sang Raja, maka Raja
berkata, itu aku lah yang tidak setuju, sebab menurutku, umurku ini
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
14
tidak dapat, dibandingkan dengan banyaknya prajurit, yang sampai
mengorbankan sesama, umur seluruh prajuritku yang masih tertinggal,
dalam sebuah bahaya. Sungguh tidak enak hati, sangat berbahaya
perburuan musuhku (peperangan), hingga harus melarikan diri
(mengungsi) di tempat ini, bersedia berkorban untukku, pahamilah
apa yang aku ucapkan, agar tidak menemui keburukan, hanyalah
sejahtera dan keselamatan, untuk seluruh prajuritku, semoga dapat
menyusul melewati jembatan ini, dan dapat berkumpul kembali.
Dari kutipan diatas, Prabu Dhariyus terlihat begitu bijaksana dalam
mengambil keputusan dan memikirkan keselamatan seluruh prajuritnya. Beliau
tidak mau mengorbankan umur para prajuritnya dengan cara menolak
meruntuhkan jembatan yang dilaluinya sebab beliau berharap prajurit yang lain
dapat mengikutinya melewati jembatan tersebut untuk menyelamatkan diri.
Ajaran moral kepemimpinan prajurit juga terdapat pada beberapa pupuh
naskah CAA. Salah satunya adalah kisah tentang seorang senapati atau komandan
perang yang salah satu kakinya tertembus peluru hingga harus diamputasi.
Menjadi seorang prajurit dibutuhkan sikap berani, keikhlasan serta rela berkorban.
Teladan seorang prajurit dapat kita lihat dalam dua bait têmbang Kinanthi di
bawah ini:
“rêmbage kang para dhukun/ kang tatu tan kêna mari/ sungsum
balung katêrajang/ ing mimis angèl jinampin/ iyêg rêmbage wus
dadya/ kinêthok kang ponang rijlin// pêngagêng Prêsman kang tatu/
miyarsa dhukun kang dêling/ ayêm sêmu tan nglagewa/ pudhake asru
anangis/ moring jalma kathah miyat/ tuwane kang nandhang kanin//
alon dènira amuwus/ èh ya gene kowe nangis/ lah ta apa ora sira/
bêja kowe dina kari/ yèn kinêthok sikilingwang/ mung suci kêstiwêl
siji//” (CAA, Pupuh IX Kinanthi, pada 6-8)
Terjemahan: Kata para tabib, lukanya tidak dapat disembuhkan, tulang
sungsum diterajang peluru, dan peluru tidak dapat dikeluarkan, hingga
semuanya setuju, untuk mengamputasi salah satu kakinya. Komandan
Perancis yang terluka, memperhatikan perkataan tabib, kabar yang
tidak membahagiakan, pembantunya menangis tersedu-sedu, bersama
orang-orang yang juga, menyaksikan derita tuannya. Pelan ia (tuan)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
15
berkata, mengapa kamu menangis, apakah kamu tidak merasa,
beruntung di kemudian hari, jika kakiku harus dipotong, kamu hanya
akan memakaikan satu sepatu saja ke kakiku.
Dari kutipan diatas terlihat bahwa menjadi seorang prajurit harus
memiliki sifat ikhlas dan rela berkorban, seperti tokoh komandan dalam Pupuh IX
yang merelakan salah satu kakinya diamputasi karena tertembus peluru saat
berperang. Selain ajaran moral unruk prajurit, dalam naskah CAA juga terdapat
ajaran moral kepemimpinan untuk seorang jaksa.
Ajaran moral kepemimpinan untuk jaksa tersebut tertuang dalam sebuah
kisah yang tertulis pada Pupuh XXX têmbang Sinom, yaitu tentang seorang jaksa
yang menolak suap. Kutipannya sebagai berikut:
“kari dhawuhkên kewala/ kalah siji mênang siji/ iyêg sakanca manira/
nanging tan rampung saiki/ yèn durung ingsun yêkti/ balèkkên
darbèkmu wêdhus/ domba gêbirèn ingkang/ kowe kirimakên mami/
lah ta pira rêgane kang wêdhus domba// ing saiki ingsun bayar/ gugat
amangsuli angling/ kula botên sade menda/ tan wrin aosirèng
kambing/ inggih tuwan pirsani/ kanca panduka sêdarum/ kang
sampun sami tampa/ rumiyin pakintun mami/ kula sampun lêga lila
yya sumêlang// lah aja dadi tyasira/ yèn sira nora nampani/ baline
wêdhusmu domba/ tan rampung sadina iki/ nuli bayar tinampin/
sapuluh rupiyah rampung/ wong gugat garundêlan/ tobat yèn manèh
nglakoni/ amêminta adil marang ing pajêksan//” (CAA, Pupuh XXX
Sinom, pada 6, 7 & 8 )
Terjemahan: Tinggal menentukan saja, yang satu kalah dan satunya
lagi menang, ucap majikan, namun tidak dapat selesai sekarang, jika
belum aku tahu kebenarannya, ambil kembali kambing milikmu, tentu
kambing ini, yang kau kirimkan padaku, berapa harga kambing itu
katakanlah. Akan aku bayar sekarang, yang memiliki perkara
menjawab, aku tidak menjual kambing ini, tidak tampakkah tujuanku
memberikan kambing ini, ketahuilah tuan, teman anda semuanya,
yang sudah diterima, yang sebelumnya sudah aku kirimkan, aku sudah
ikhlas dan janganlah khawatir. Jangan menjadi sakit hatimu, jika kau
tidak menerima, saat aku kembalikan kambingmu itu, maka hari ini
juga, akan aku bayar, sepuluh rupiah dan selesai, orang yang
menggugat bersumpah serapah, tidak akan mengulang lagi, jika
menghadapi hukum di pengadilan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
16
Dari kutipan diatas, terlihat sikap jaksa yang tegas segera menolak suap
dalam menangani sebuah perkara. Sikap tersebut merupakan salah satu sikap yang
patut menjadi tauladan dalam masa sekarang ini mengingat banyaknya kasus suap
jaksa yang terkuak. Beberapa ajaran moral kepemimpinan Raja, prajurit, hakim
dan jaksa seperti yang tertulis diatas sangat relevan jika diterapkan dalam
kehidupan berbangsa dan bernegara untuk mencapai tujuan bersama demi
memperoleh kesejahteraan.
Ketiga, berdasarkan informasi yang diperoleh dan pengamatan penulis,
ternyata penelitian yang dilakukan terhadap naskah Cariyos Anèh-Anèh baru
sebatas deskripsi naskah guna kepentingan pembuatan katalog, sedangkan
penelitian secara filologis dan telaah isi belum pernah dilakukan. Selain itu,
naskah Cariyos Anèh-Anèh ini merupakan naskah tunggal yang dikhawatirkan
keselamatannya, baik dari segi fisik maupun isi, mengingat bahan yang digunakan
berupa kertas yang tidak dapat bertahan lama sejalan dengan bertambahnya usia
naskah.
B. Batasan Masalah
Adanya berbagai bentuk permasalahan dalam Cariyos Anèh-Anèh
memungkinan naskah tersebut untuk diteliti dari berbagai sudut pandang.
Permasalahan yang berkaitan dengan naskah pun sangat beragam. Antara lain
adalah isi naskah yang luas jangkauannya, latar belakang penulisan naskah,
keadaan fisik naskah, fungsi sosial naskah, dan lain sebagainya. Oleh karena itu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
17
diperlukan pembatasan masalah. Batasan masalah tersebut lebih ditekankan pada
dua kajian utama, yakni kajian filologis dan kajian isi. Kajian filologis
menekankan pada penyajian suntingan naskah yang bersih dari kesalahan atau
yang mendekati asli, sedangkan kajian isi dalam penelitian ini adalah
pengungkapan ajaran-ajaran moral beberapa cerita yang terkandung dalam teks
Cariyos Anèh-Anèh.
C. Rumusan Masalah
Berdasarkan pembatasan masalah di atas, maka perumusan masalah dalam
penelitian teks Cariyos Anèh-Anèh adalah sebagai berikut :
1. Bagaimana suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh yang bersih dari
kesalahan atau yang mendekati asli sesuai dengan cara kerja penelitian
filologi?
2. Bagaimana nilai ajaran moral yang terkandung dalam naskah dan teks
Cariyos Anèh-Anèh?
D. Tujuan Penelitian
Tujuan yang hendak dicapai dalam penelitian adalah sebagai berikut :
1. Menyajikan suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh yang bersih dari kesalahan
atau yang mendekati asli sesuai dengan cara kerja filologi.
2. Mengungkapkan nilai ajaran moral yang terkandung di dalam naskah dan
teks Cariyos Anèh-Anèh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
18
E. Manfaat Penelitian
Manfaat yang diharapkan dalam penelitian ini terbagi menjadi dua,
yakni manfaat praktis dan teoretis, sebagai berikut :
1. Manfaat Teoretis
a. Memperkaya penerapan teori filologi terhadap naskah.
b. Memberikan kontribusi pada perkembangan ilmu pengetahuan lain.
2. Manfaat Praktis
a. Membantu peneliti lain yang relevan untuk mengkaji lebih lanjut
naskah Cariyos Anèh-Anèh khususnya dan naskah Jawa pada umumnya
dari berbagai disiplin ilmu.
b. Menyelamatkan data dalam Cariyos Anèh-Anèh dari kerusakan dan
hilangnya data dalam naskah tersebut, sehingga dapat membantu dalam
pelestarian sastra lama terutama karya sastra Jawa, dalam hal ini
Cariyos Anèh-Anèh.
c. Mempermudah pemahaman isi teks Cariyos Anèh-Anèh, sekaligus
memberikan informasi kepada masyarakat tentang ajaran yang
terkandung di dalamnya.
d. Menambah kajian terhadap naskah Jawa yang masih banyak dan belum
terungkap isinya.
F. Sistematika Penulisan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
19
I. Pendahuluan
Bab ini merupakan uraian tentang latar belakang masalah, batasan
masalah, rumusan masalah, tujuan penelitian, manfaat penelitian dan
sistematika penulisan.
II. Landasan Teori
Bab ini menguraikan pengertian filologi, objek penelitian filologi dan cara
kerja filologi.
III. Metode Penelitian
Bab ini menguraikan bentuk dan jenis penelitian, sumber data dan data,
teknik pengumpulan data dan teknik analisis data.
IV. Pembahasan
Pembahasan diawali dengan pembahasan kajian filologi kemudian
dilanjutkan pembahasan kajian isi.
V. Penutup
Berisi kesimpulan dan saran, pada bagian akhir dicantumkan daftar
pustaka, lampiran-lampiran dan daftar istilah dalam naskah Cariyos Anèh-
Anèh.
Daftar Pustaka
Lampiran
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
20
BAB II
LANDASAN TEORI
A. Pengertian Filologi
Filologi secara etimologis, berasal dari bahasa Yunani philologia yang
berasal dari dua kata yaitu philos yang berarti “cinta” dan logos yang berarti
“kata”. Sehingga filologi dapat diartikan sebagai “cinta kata” atau “senang
bertutur”, yang kemudian berkembang menjadi “senang belajar”, “senang ilmu”,
dan “senang kesastraan” atau “senang kebudayaan” (Baried, dkk, 1994 :1).
Dalam sejarah perkembangannya, istilah filologi mengalami perubahan
dan perkembangan. Menurut Edward Djamaris (2002:3) filologi adalah suatu ilmu
yang objek penelitiannya naskah-naskah lama. Filologi dalam arti luas adalah
ilmu yang mempelajari segala segi kehidupan di masa lalu seperti yang ditemukan
dalam tulisan. Di dalamnya tercakup bahasa, sastra, adat istiadat, hukum, dan lain
sebagainya (Achadiati Ikram, 1997:1).
Filologi dikenal sebagai ilmu yang mengkaji tentang seluk beluk teks,
yang mencakup berbagai bidang dan segi kehidupan, baik sastra, bahasa agama,
adat istiadat, hukum, budaya dan lain sebagainya yang bertujuan untuk
mengungkapkan makna dan isinya. Di Indonesia ilmu tersebut diterapkan pada
naskah-naskah berbahasa daerah misalnya naskah Jawa, Melayu, Bugis, Bali dan
lain sebagainya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
21
B. Objek Filologi
Edwar Djamaris (2002: 7) mengemukakan bahwa filologi mempunyai
objek penelitian yaitu naskah dan teks. Siti Baroroh Baried, dkk (1994: 57)
menyatakan naskah pada umumnya berupa buku atau bahan tulisan tangan
(handschrift atau manuschrift) dengan memakai daun, lontar, dluwang, kulit kayu,
rotan, bambu, dan kertas. Sedangkan teks adalah kandungan atau muatan naskah
berupa abstrak yang hanya dapat dibayangkan saja dan memuat berbagai
ungkapan pikiran serta perasaan penulis yang disampaikan kepada pembacanya.
Dalam filologi istilah teks menunjukkan sesuatu yang abstrak, sedangkan naskah
merupakan sesuatu yang konkret. Filologi mempelajari kebudayaan masa lalu
melalui teks-teks tertulis, teks-teks tertulis di atas suatu bahan yang disebut
naskah, jadi obyek penelitian filologi adalah teks dari masa lalu yang tertulis
diatas naskah yang mengandung nilai budaya (Bani Sudardi, 2003: 9).
Pegertian naskah dan teks selanjutnya dibedakan. Naskah adalah tempat
teks-teks ditulis, berwujud konkret dan nyata. Di dalamnya terdapat tulisan-tulisan
yang merupakan simbol-simbol bahasa untuk menyampaikan suatu hal.
Sedangkan teks dalam filologi diartikan sebagai tenunan kata-kata, yakni
serangkaian kata-kata yang berinteraksi membentuk satu kesatuan makna yang
utuh dan menunjuk pada sesuatu yang abstrak. Jadi dapat disimpulkan bahwa
objek konkret filologi adalah naskah, namun hakikatnya yang dituju dari naskah
tersebut bukanlah fisik dari naskah tersebut, melainkan teks yang tersimpan dalam
naskah (Bani Sudardi, 2003: 10-11). Dari pengertian di atas maka yang menjadi
obyek penelitian filologi adalah naskah yang berwujud konkret dan teks yang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
22
terkandung di dalam sebuah naskah adalah sebagai wujud abstrak yang juga
memuat berbagai gagasan serta ide yang di hasilkan pada masa lampau.
C. Langkah Kerja Penelitian Filologi
Langkah kerja penelitian filologi menurut Edwar Djamaris (2002:10),
meliputi inventarisasi naskah, deskripsi naskah, pertimbangan dan pengguguran
naskah, dasar-dasar penentuan naskah yang asli atau naskah yang berwibawa,
transliterasi naskah, dan suntingan teks. Sedangkan menurut Edi S Ekadjati
(1990:1-8) dalam kumpulan makalah filologi, langkah kerja dalam penelitian
filologi terdiri dari inventarisasi naskah, deskripsi naskah, perbandingan naskah,
pemilihan teks yang akan diterbitkan, ringkasan isi naskah, alih aksara dan
penyajian teks. Penanganan Cariyos Anèh-Anèh ini menggunakan tahapan atau
langkah kerja penelitian filologi menurut Edwar Djamaris yang dikombinasikan
dengan langkah kerja Edi S Ekadjati. Mengingat bahwa naskah ini merupakan
naskah tunggal, sehingga tidak menggunakan perbandingan naskah di dalam
penggarapannya.
Secara terperinci, langkah kerja penelitian filologi Cariyos Anèh-Anèh
adalah sebagai berikut :
1. Penentuan sasaran penelitian
Langkah pertama yang perlu dilakukan adalah menentukan
sasaran penelitian, mengingat banyaknya ragam yang perlu dipilih,
baik dari segi tulisan, bahan, bentuk, maupun isinya. Ada naskah yang
bertuliskan huruf Arab, Jawa, Bali, Sasak dan Batak. Adapula naskah
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
23
yang ditulis pada kertas, daun lontar, kulit kayu, atau rotan. Dari segi
bentuk terdapat naskah yang berbentuk puisi dan ada pula yang
berbentuk prosa. Naskah juga memiliki isi yang beragam, diantaranya
sejarah atau babad, kesusastraan, cerita wayang, cerita dongeng,
primbon, adat istiadat, ajaran atau piwulang, agama, dan sebagainya.
Berdasarkan hal tersebut, sasaran yang ingin diteliti telah
ditentukan yaitu naskah bertuliskan Jawa carik yang ditulis pada
kertas impor ber-watermark, berbentuk puisi atau tembang dan
berjenis sastra (dongeng, anekdot). Keseluruhan bentuk tersebut telah
terangkum di dalam CAA.
2. Inventarisasi Naskah
Inventarisasi naskah dilakukan dengan cara mendata dan
mengumpulkan naskah yang berjudul sama dan sejenis untuk
kemudian dijadikan sebagai objek penelitan. Menurut Edwar Djamaris
(2002: 10), apabila kita ingin meneliti suatu cerita berdasarkan naskah
menurut cara kerja filologi, pertama-tama hendaklah didaftarkan
semua naskah yang terdapat di berbagai perpustakaan universitas atau
museum yang biasa menyimpan naskah melalui katalogus naskah
yang tersedia. Langkah tersebut dilakukan untuk mengetahui jumlah
naskah, tempat penyimpanan, maupun penjelasan lain mengenai
keadaan naskah yang akan dijadikan objek penelitian.
Emuch Hermansoemantri (1986: 1) mengemukakan bahwa
setiap katalogus naskah memuat informasi yang bertalian dengan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
24
naskah, judul, umur, corak atau bentuk, asal-usul, rangkuman,
hubungan antar naskah dan fungsi naskah.
3. Observasi Pendahuluan
Observasi pendahuluan dilakukan dengan cara mengecek
data secara langsung ke tempat koleksi naskah sesuai dengan
informasi yang diungkapkan oleh katalog. Tempat koleksi naskah
adalah perpustakaan atau museum. Dalam hal ini pengecekan
dilakukan langsung ke tempat penyimpanan naskah, yaitu di Museum
Negeri Sonobudoyo Yogyakarta. Setelah mendapatkan data yang
dimaksud yakni CAA maka kemudian dilanjutkan dengan deskripsi
atau identifikasi naskah.
4. Deskripsi Naskah
Deskripsi naskah ialah uraian ringkasan naskah secara
terperinci. Deskripsi naskah penting untuk mengetahui kondisi naskah
dan sejauh mana isi mengenai naskah yang diteliti. Emuch Herman
Sumantri (1986: 2) menguraikan bahwa deskripsi naskah merupakan
sarana untuk memberikan informasi atau data mengenai: judul naskah,
nomor naskah, tempat penyimpanan naskah, asal naskah, keadaan
naskah, ukuran naskah, tebal naskah, jumlah baris setiap halaman,
huruf, aksara, tulisan, cara penulisan, bahan naskah, bahasa naskah,
bentuk teks, umur naskah, pengarang atau penyalin, asal-usul naskah,
fungsi sosial naskah, serta ikhtisar teks atau cerita.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
25
Deskripsi naskah penting sekali untuk mengetahui keadaan
naskah. Semua naskah dideskripsikan dengan pola yang sama, yaitu
judul naskah, nomor naskah (nomor katalog), ukuran naskah, keadaan
naskah, tulisan naskah, bahasa, kolofon, dan garis besar isi cerita.
Untuk lebih lengkapnya perlu disebutkan pula bentuk teks, jumlah
pupuh, urutan pupuh dan jumlah halamannya.
5. Transliterasi
Transliterasi adalah penggantian atau pengalihan huruf demi
huruf dari abjad yang satu ke abjad yang lain. Dalam proses
transliterasi ini sebaiknya peneliti tetap menjaga kemurnian bahasa
dalam naskah, khususnya penulisan kata (Edwar Djamaris, 2002:19).
Penyajian bahan transliterasi harus selengkap-lengkapnya dan
sebaik-baiknya, agar mudah dibaca dan dipahami. Transliterasi
dilakukan dengan menyusun kalimat yang jelas disertai tanda-tanda
baca yang teliti, pembagian alinea dan bab untuk memudahkan
konsentrasi pikiran, serta disesuaikan dengan ejaan bahasa yang
bersangkutan.
6. Kritik Teks
Kritik teks menurut Siti Baroroh Baried (1994:97) adalah
memberikan evaluasi terhadap teks, meneliti dan menempatkan teks
pada tempatnya yang tepat. Kegiatan kritik teks bertujuan untuk
mengembalikan teks ke bentuk aslinya sebagaimana diciptakan oleh
penciptanya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
26
Tujuan kritik teks dalam penelitian filologi ialah berusaha
mendapatkan bentuk teks yang asli atau yang mendekati asli, serta bila
memungkinkan untuk mendapatkan tes asli yang ditulis oleh
pengarang sendiri. Hal tersebut dilakukan sebab tradisi penyalinan
naskah yang menyebabkan teks mengalami perubahan. Kritik teks
tidak lepas dari adanya pengetahuan dan daya interpretasi dari penulis.
Dalam hal ini metode yang digunakan ialah metode standar sebab isi
naskah dianggap sebagai cerita biasa, bukan cerita yang dianggap suci
atau penting dalam keagamaan atau sejarah, sehingga tidak perlu
diperlakukan secara khusus atau istimewa.
7. Suntingan Teks dan Aparat Kritik
Suntingan teks bertujuan untuk menyajikan naskah dalam
bentuk aslinya atau mendekati aslinya, yang bersih dari kesalahan
berdasarkan bukti-bukti yang terdapat dalam naskah yang dikritisi.
Suntingan teks bertujuan agar teks dapat dibaca dengan mudah oleh
kalangan luas (Edwar Djamaris, 2002: 30). Dalam menyunting teks
wajib memperhatikan pedoman yang berlaku, penggunaan huruf
kapital ataupun tanda baca.
Dalam Kamus Istilah Filologi, aparat kritik ialah bahan
pembanding yang menyertai penyajian suatu naskah. Isinya ialah
segala bentuk perubahan (conjecture), pengurangan (eliminatio), atau
penambahan (divinatio) yang dilakukan peneliti sebagai pertanggung
jawaban ilmiah. Tujuan penyertaan aparat kritik ialah agar pembaca
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
27
dapat mengecek bacaan asli, bila perlu membuat penafsiran sendiri.
Dalam mengerjakan naskah tunggal, aparat kritik sama dengan kritik
teks (Baried,dkk, 1994: 69).
Aparat kritik merupakan suatu pertanggungjawaban dalam
penelitian naskah yang menyertai suntingan teks dan merupakan
kelengkapan kritik teks. Dalam aparat kritik juga ditampilkan
kelainan bacaan yang merupakan kata-kata atau bacaan salah di dalam
naskah.
Penyuntingan terhadap naskah tunggal harus dilakukan
dengan cermat karena merupakan satu-satunya saksi sehingga harus
dapat mempertahankan sifat dan cirinya yang khas. Naskah yang telah
di garap dengan mengadakan kritik teks berarti telah dapat
dipertangggungjawabkan secara filologis, sehingga diharapkan telah
cukup mantap jika digunakan sebagai acuan penelitian lainnya.
8. Sinopsis
Sinopsis dapat diartikan sebagai ringkasan isi cerita. Sinopsis
adalah ikhtisar karangan yang biasanya diterbitkan bersama-sama
dengan karangan asli yang menjadi dasar sinopsis itu (KBBI, 2007:
1072). Manfaat sinopsis adalah untuk mempermudah pengenalan isi
naskah yang akan diteliti lebih lanjut, juga sangat bermanfaat bagi
usaha memperkenalkan naskah-naskah lama yang masih sulit dibaca
atau dipahami (Edi S Ekadjati, 1990).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
28
Dalam penelitian ini, penulis lebih memilih sinopsis agar
mudah dalam menyampaikan isi dari naskah CAA, sebab isi CAA yang
beragam dan bukan merupakan satu kesatuan cerita namun merupakan
kumpulan cerita pendek dengan genre yang sama.
D. Pengertian Dongeng dan Anekdot
Menurut James Dananjaya (1986: 83) bahwa kata dongeng menurut
pengertian yang sempit adalah cerita pendek kolektif kesusastraan lisan,
sedangkan pengertian dongeng dalam arti luas adalah cerita prosa rakyat yang
tidak di anggap benar-benar terjadi. Dongeng diceritakan terutama untuk hiburan
walaupun banyak juga yang melukiskan kebenaran berisikan ajaran moral bahkan
sindiran. Pengisahannya pun mengandung harapan-harapan, keinginan serta
nasihat yang tersirat dalam jalan ceritanya. Sedangkan dalam Kamus Besar
Bahasa Indonesia, dongeng yaitu; 1) cerita yang tidak benar-benar terjadi
(terutama tentang kejadian zaman dahulu yang aneh-aneh), 2) perkataan (berita
dsb) yang bukan-bukan atau tidak benar dan dianggap hanya belaka.
Anti Aarne dan Stith Thompson dalam buku mereka The Types of the
Folktale (1964: 19-20, dalam Dananjaya, 1986: 86) membagi jenis-jenis dongeng
ke dalam empat golongan besar, yaitu: 1) Dongeng binatang (Animal tales), 2)
Dongeng biasa (Ordinary tales), 3) Lelucon dan Anekdot (Jokes and Anecdotes),
dan 4) Dongeng berumus (Formula tales). CAA merupakan naskah sastra yang
berjenis dongeng serta termasuk dalam golongan lelucon dan anekdot (Jokes and
Anecdotes).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
29
Lelucon dan anekdot adalah dongeng-dongeng yang dapat menimbulkan
rasa menggelikan hati, sehingga menimbulkan ketawa bagi yang mendengarnya
maupun yang menceritakannya, walaupun bagi kolektif atau tokoh tertentu, yang
menjadi sasaran dongeng itu, dapat menimbulkan rasa sakit hati (Dananjaya,
1986: 117). Sedangkan dalam Kamus Besar Bahasa Indonesia, anekdot adalah
cerita singkat yang menarik karena lucu dan mengesankan, biasanya mengenai
orang penting atau terkenal dan terkadang berdasarkan kejadian yang sebenarnya.
Kata 'anekdot' (dalam Yunani: "tidak diterbitkan", secara literal "tidak
dikeluarkan") berasal dari Procopius of Caesarea, penulis biografi dari Justinian I,
yang membuat sebuah karya berjudul Ἀ νέκδοτα (Anekdota, beragam
diterjemahankan sebagai Memoar yang tak diterbitkan atau Kisah Rahasia), yang
mana umumnya sebuah koleksi kejadian-kejadian singkat dari kehidupan pribadi
dari istana Bizantin (http://id.wikipedia.org/wiki/Anekdot).
Di dalam bukunya yang berjudul The Types of The Folktale (1964: 19-
20, 374-251), Antti Aarne dan Stitt Thompson tidak membedakan lelucon (jokes)
dengan anekdot (anecdote) dan tetap digolongkan menjadi bagian dari dongeng.
Kemudian Antti Aarne dan Stitt Thompson (dalam Danandjaya, 1986: 117-123)
mengklasifikasikan lelucon dan anekdot ke dalam sepuluh golongan, yakni; 1)
cerita orang sinting (numskull stories), 2) cerita sepasang suami-istri (stories
about married couples), 3) cerita seorang wanita atau anak perempuan (stories
about a woman girl), 4) cerita seorang pria atau anak laki-laki (stories about a
man), 5) cerita seorang lelaki yang cerdik (the clever man), 6) cerita kecelakaan
yang menguntungkan (lucky accidents), 7) cerita lelaki bodoh (the stupid man), 8)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
30
lelucon mengenai pejabat agama dan badan keagamaan (jokes about parsons and
religious orders), 9) anekdot mengenai kolektif lain (anecdotes about other
groups of peoples), 10) cerita dusta (tales of lying).
E. Pengertian Etika, Moral dan Moralitas
Istilah „etika‟ berasal dari bahasa Yunani kuno yaitu ethos dalam bentuk
tunggal mempunyai banyak arti: tempat tinggal biasa; padang rumput; kandang;
kebiasaan adat; akhlak, watak; perasaan, sikap dan cara berpikir. Sedangkan
dalam bentuk jamak yaitu ta etha artinya ialah adat kebiasaan. Aristoteles (384-
322 s.M.) seorang filsuf Yunani memakai arti terakhir dari pengertian di atas
sebagai latar belakang terbentuknya istilah „etika‟ ini. Sehingga etika berarti ilmu
tentang apa yang biasa dilakukan atau ilmu tentang adat kebiasaan (dalam
Bertens, 2007: 4).
Dalam Kamus Besar Bahasa Indonesia (Departemen Pendidikan
Kebudayaan, 1988), „etika‟ dibedakan menjadi 3 arti, yaitu: 1) ilmu tentang apa
yang baik dan apa yang buruk dan tentang hak dan kewajiban moral (akhlak); 2)
kumpulan asas atau nilai yang berkenaan dengan akhlak; 3) nilai mngenai benar
dan salah yang dianut suatu golongan atau masyarakat. Sedangkan Franz Magnis
Suseno (1984: 6) memaparkan bahwa kata „etika‟ dalam arti yang sebenarnya
berarti „filsafat mengenai bidang moral‟. Jadi etika merupakan ilmu atau refleksi
sistematik mengenai mengenai pendapat-pendapat, norma-norma, dan istilah-
istilah moral. Namun dalam arti yang lebih luas, „etika‟ adalah keseluruhan norma
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
31
dan penilaian yang dipergunakan oleh masyarakat yang bersangkutan untuk
mengetahui bagaimana seharusnya manusia menjalankan kehidupannya‟.
Dari pengertian diatas, dapat disimpulkan bahwa etika sama artinya
dengan filsafat moral. Kata „etika‟ memang erat hubungannya dengan „moral‟.
„Moral‟ berasal dari bahasa latin yaitu mos (bentuk jamaknya mores) yang
memiliki arti kebiasaan atau adat. Secara etimologi kedua kata tersebut memiliki
arti yang sama, yaitu adat atau kebiasaan. Franz Magnis Susena (1984: 15)
menyatakan bahwa ajaran moral adalah ajaran, wejangan-wejangan atau khotbah-
khotbah sebagai kumpulan ketetapan baik secara lisan maupun tertulis tentang
bagaimana manusia harus hidup dan bertindak agar menjadi manusia yang lebih
baik.
Moralitas adalah perbuatan manusia yang dengan itu kita berkata bahwa
perbuatan itu benar atau salah, baik atau buruk (Poespoprodjo, 1988: 102). Kata
„moralitas‟ sendiri berasal dari kata sifat latin yaitu moralis yang pada dasarnya
memiliki arti yang sama dengan „moral‟. Moral juga berarti kondisi mental yang
membuat orang tetap berani, bersemangat, bergairah, berdisiplin; isi hati atau
keadaan perasaan sebagaimana terungkap dalam perbuatan atau ajaran kesusilaan
yang dapat ditarik dari suatu cerita. Tugas moral adalah menjaga keselarasan dan
menjalankan kewajiban-kewajiban sosial, yang menyangkut hubungan sosial,
yaitu hubungan antar manusia (Niels Mulder, 1986: 36).
Moralitas merupakan pengaturan proses demi maksimalisasi bobot
kehidupan. Dalam bukunya Modes of Thought (13-14), Whitehead (dalam
Sudarminta, 1991: 76-77) mengatakan bahwa moralitas terdiri dari pengaturan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
32
atau kontrol atas proses demi maksimalisasi bobot kehidupan serta memiliki
tujuan untuk mengejar keagungan pengalaman dalam berbagai dimesinya yang
terkandung dalam pengalaman tersebut. Moralitas selalu merupakan cita-cita ke
arah kesatuan selaras, intensitas atau kedalaman pengalaman dan kesegaran hidup
yang melibatkan penyempurnaan bobot untuk satuan pengalaman tertentu.
Dalam sebuah karya sastra terkandung berbagai nilai dan ajaran, salah
satunya adalah ajaran moral. Moral dalam karya sastra biasanya mencerminkan
pandangan hidup pengarang yang bersangkutan, pandangannya tentang nilai-nilai
kebenaran dan hal itulah yang ingin disampaikannya kepada para pembaca
(Burhan, 1995: 322). Menurut Kenny (1966, dalam Burhan, 1995: 322), moral
dalam cerita biasanya dimaksudkan sebagai suatu saran yang berhubungan dengan
ajaran moral tertentu yang bersifat praktis, yang dapat diambil dan ditafsirkan
lewat cerita yang bersangkutan oleh pembaca. Pesan moral biasanya bersifat
universal dan dapat diterapkan dalam berbagai segi atau aspek kehidupan baik diri
sendiri, lingkungan keluarga, masyarakat luas serta dalam sebuah negara. Selain
itu, pesan moral dalam karya sastra juga menitikberatkan pada sifat kodrati
manusia yang hakiki, bukan pada aturan-aturan yang dibuat, ditentukan dan
dihakimi oleh manusia.
F. Ajaran Kepemimpinan
Kepemimpinan berasal dari kata pimpin yang memuat dua hal pokok
yaitu: pemimpin sebagai subjek dan yang dipimpin sebagai objek. Kata „pimpin‟
mengandung pengertian mengarahkan, membina atau mengatur, menuntun juga
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
33
menunjukkan ataupun mempengaruhi (www.scribd.com/doc/15885060/Teori-
Kepemimpinan). Kepemimpinan adalah hubungan mempengaruhi (dari
pemimpin) dan hubungan kepatuhan-kepatuhan para pengikut atau bawahan,
karena dipengaruhi oleh kewibawaan pemimpin (Kartini Kartono, 2005: 2).
Seorang pemimpin harus memiliki kualitas-kualitas unggul dan sifat-sifat yang
utama, misalkan saja adil, jujur, bijaksana, penuh kasih sayang, memiliki
intelegensi tinggi dan seterusnya. Pardi Suratno (2006: 2) juga mepaparkan,
bahwa pemimpin, dalam hal ini seorang Raja juga harus memiliki rasa asih
terhadap musuh yang sudah menyerah.
Dalam janturan pewayangan, pemimpin atau Raja wajib memiliki watak
sarahita, samahita, danahita dan darmahita. Sarahita adalah raja harus selalu
meningkatkan kemampuannya sendiri dan rakyatnya. Samahita adalah selalu
berlaku adil kepada rakyat. Danahita adalah bersedia melayani, mensejahterakan
rakyat. Darmahita adalah selalu menegakkan hukum dengan seadil-adilnya.
Selain itu, pemimpin juga harus memiliki watak berbudi bawaleksana. Berbudi
artinya selalu memberi tanda jasa atau penghormatan kepada orang-orang yang
berjasa terhadap bangsa dan negara. Bawaleksana artinya seorang pemimpin
harus menetapi janji dalam usaha menyejahterakan masyarakat (dalam Imam
Sutarjo, 2006: 118-119).
Kepemimpinan dalam hal keprajuritan tertuang dalam Sêrat Tripama
karya KGPAA Mangkunegara IV (1809-1881). Dalam Sêrat Tripama terdapat
tiga tokoh teladan bagi para prajurit yaitu Patih Suwanda, Kumbakarna dan
Adipati Karna. Ketiganya memiliki sifat-sifat teladan seorang prajurit, antara lain
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
34
berani, pantang menyerah, rela berkorban untuk tanah airnya, pandai dalam
mengatur strategi perang, memiliki tekat dan keteguhan hati. Pada bait pertama
dan kedua Sêrat Tripama tertulis tentang Patih Suwanda seorang prajurit yang
utama, kutipannya yaitu:
“yogyanira kang para prajurit/ lamun bisa samya anulada/ kadya
nguni caritane/ andêlira sang Prabu/ Sasrabahu ing Maèspati/ aran
Patih Suwanda/ lêlabuhanipun/ kang ginêlung tri prakara/ guna kaya
purun ingkang dèn antêpi/ nuhoni trah utama// lire lêlabuhan tri
prakawis/ guna bisa saniskarèng karya/, binudi dadi unggule/ kaya
sayêktinipun/ duk bantu prang Manggada nagri/ amboyong putri
dhomas/ katur ratunipun/ purune sampun têtela/ aprang tandhing lan
ditya Ngalengka aji/ Suwanda mati ngrana//” (Sêrat Tripama,
têmbang Dhandhanggula, pada 1 & 2)
Terjemahan:
Seyogianya para prajurit, bila dapat semuanya meniru, seperti masa
dahulu, (tentang) andalan sang Prabu, Sasrabahu di Maespati,
bernama Patih Suwanda, jasa-jasanya, yang dipadukan dalam tiga hal,
(yakni) pandai mampu dan berani (itulah) yang ditekuninya, menepati
sifat keturunan (orang) utama. Arti jasa bakti yang tiga macam itu,
pandai mampu di dalam segala pekerjaan, diusahakan
memenangkannya, seperti kenyataannya, waktu membantu perang
negeri Manggada, memboyong delapan ratus orang puteri,
dipersembahkan kepada rajanya, (tentang) keberaniannya sudahlah
jelas, perang tanding melawan raja raksasa Ngalengka, (Patih)
Suwanda dalam perang.
Patih Suwanda merupakan salah satu tokoh teladan bagi para prajurit
karena pengabdiannya yang luar biasa terhadap Raja dan negaranya. Ia merupakan
prajurit yang pandai, berani, tekun, pantang menyerah dan rela mengorbankan
nyawanya dalam peperangan. Tokoh lain yang tertulis dalam Sêrat Tripama
yaitu Kumbakarna dan Adipati Karna juga merupakan teladan bagi para prajurit
karena sifat-sifatnya yang luhur. Kumbakarna seorang prajurit yang membela
tanah airnya bukan semata-mata karena membantu kakaknya Rahwana yang
angkara murka. Adipati Karna dengan seluruh kesetiaan dan komitmennya “Setya
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
35
mring sedya”, berani mengorbankan segala-galanya demi mempertahankan
loyalitas dan komitmennya terhadap negara.
Kepemimpinan dalam bidang hukum identik dengan profesi hakim dan
jaksa. Hakim adalah orang yang mengadili sebuah perkara. Kedudukan hakim
adalah sebagai pemberi keadilan. Keadilan itu sangat mulia, sebab dapat
dikatakan bahwa kedudukan itu hanyalah setingkat di bawah Tuhan Yang Maha
Esa Maha. Sehingga dapat pula dikatakan bahwa hakim itu bertanggung jawab
langsung kepada-Nya. Disamping itu hakim juga mempunyai tanggung jawab
sosial kepada masyarakat. Namun walaupun begitu hakim tetap manusia biasa
yang bisa salah, keliru, dan khilaf (http://priceles.wordpress.com/tag/fungsi-dan-
tugas-hakim).
Menjadi seorang hakim bukanlah hal yang mudah, diperlukan kejujuran
dan keadilan dalam melaksanakan tugas dan kewajibannya. Selain itu, seorang
hakim juga harus memiliki sikap yang tegas dalam mengambil keputusan. Ajaran
kepemimpinan yang selanjutnya adalah ajaran kepemimpinan untuk seorang
jaksa. Profesi hakim dan jaksa tidak jauh berbeda, dibutuhkan intelegensi yang
tinggi serta sifat-sifat kepemimpinan.
Jaksa adalah pejabat fungsional dari lembaga pemerintahan, berbeda
dengan hakim, pengangkatan dan pemberhentian jaksa tidak dilakukan oleh
kepala negara, tetapi oleh jaksa agung (http://www.artikata.com/arti-331301-
jaksa.html). Profesi jaksa sudah ada dan dikenal sejak lama sebelum Indonesia
merdeka, bahkan sebelum ada negara Indonesia. Pada masa Kerajaan Majapahit,
jaksa dikenal dengan ilstilah dhyaksa, adhyaksa, dan dharmadhyaksa. Dhyaksa
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
36
dikatakan sebagai pejabat negara yang dibebani tugas untuk menangani masalah-
masalah peradilan di bawah pengawasan Majapahit. Gajah Mada selaku pejabat
adhyaksa, sedangkan dharmadhyaksa berperan sebagai pengawas tertinggi dari
kekayaan suci dalam urusan kepercayaan, dan menjabat sebagai ketua pengadilan.
Kata dhyaksa ini kemudian menjadi jaksa. Seorang jaksa juga harus memiliki
sifat-sifat dalam Tri Krama Adhyaksa yakni sikap mental yang baik dan terpuji
yang harus dimiliki oleh jajaran kejaksaan, yang meliputi sifat satya, adi, dan
wicaksana (http://situscoplug.blogspot.com/2011/12/makalah-etika-profesi-jaksa.html).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
37
BAB III
METODE PENELITIAN
A. Bentuk dan Jenis Penelitian
Bentuk penelitian ini adalah penelitian filologi, yang objek kajiannya
mendasarkan pada manuskrip (naskah tulisan tangan). Penelitian ini bersifat
kualitatif deskriptif karena pendekatan kualitatif yang bersifat deskriptif ini
berpandangan bahwa semua hal yang berupa sistem tanda tidak ada yang patut
diremehkan, semuanya penting dan semuanya mempunyai pengaruh dan berkaitan
dengan yang lain. Dengan mendeskripsikan segala sistem tanda (semiotic)
mungkin akan membentuk dan memberikan suatu pemahaman yang lebih
komprehensif mengenai apa yang dikaji (Atar Semi, 1993: 25).
Jenis penelitian yang digunakan adalah penelitian perpustakaan atau
library research yaitu penelitian yang dilakukan di kamar kerja peneliti atau di
ruang perpustakaan. Dimana peneliti memperoleh data dan informasi tentang
objek telitiannya lewat buku-buku atau alat-alat audiovisual lainnya (Atar Semi,
1993:8). Kartini-Kartono (1983: 44-45) menyatakan bahwa,“ penelitian yang
bertujuan untuk mengumpulkan data-data informasi dengan bantuan buku-buku,
majalah, catatan-catatan, kisah sejarah, dokumen dan lain sebagainya terdapat di
perpustakaan”. Sehingga hasil penelitian ini tidak bisa digunakan sebagai
pembenaran semua kasus (generalisasi).
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
38
B. Sumber Data dan Data
Berdasar pada inventarisasi yang telah dilakukan ditemukan satu naskah
yang berjudul Cariyos Anèh-Anèh pada Katalog Induk Naskah-Naskah Nusantara
Jilid I Museum Sonobudoyo Yogyakarta (T.E. Behrend, 1990). Sehingga sumber
data dalam penelitian ini adalah Perpustakaan Negeri Sonobudoyo Yogyakarta
yang merupakan tempat penyimpanan naskah CAA.
Data utama yang digunakan dalam penelitian ini adalah teks dari naskah
CAA yang berbentuk puisi atau tembang yang terdiri dari 232 halaman dengan
nomor katalog MSB/ L81, kode koleksi SK 93 dan microfilm dengan nomor
Rol.No.60.3. Penelitian ini juga menggunakan data penunjang yaitu buku cetak
berjudul Cariyos Anèh-Anèh yang tersimpan di Perpustakaan Sasanapustaka,
Karaton Kasunanan Surakarta dengan nomor katalog 17635/60ha (Girardet:
1983). Selain itu referensi yang berupa artikel, buku, kamus dan lainnya juga akan
dipergunakan. Hal tersebut penting sebagai penunjang terutama pada analisis atau
kajian isi naskah CAA.
C. Teknik Pengumpulan Data
Teknik pengumpulan data penelitian ini dilakukan dengan metode studi
pustaka (library research), yaitu dengan menggunakan katalogus naskah yang
tersimpan di berbagai perpustakaan, museum atau instansi lain yang menaruh
perhatian terhadap naskah dan buku-buku yang mendukung data penelitian.
Melalui katalog akan diketahui keterangan dan deskripsi singkat tentang naskah
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
39
(judul naskah, nomor katalog, ukuran naskah, tulisan, jumlah halaman, bentuk,
teks, tempat penyimpanan, garis besar isi). Langkah berikutnya ialah menelusuri
keberadaan naskah ditempat penyimpanannya langsung, kemudian melakukan
pengamatan (observasi) dan membuat deskripsinya secara rinci.
Langkah berikutnya adalah mengumpulkan data dengan cara mentransfer
gambar dari microfilm (nomor penyimpanan Rol.No.60.03 di Perpustakaan
Nasional Republik Indonesia) yang sebelumnya dipasangkan dalam alat yang
bernama microreader untuk dipindah datanya (dengan sistem scanning) ke dalam
komputer. Setelah itu data masuk dalam program Adobe Photoshop untuk
selanjutnya di ubah formatnya. Selanjutnya dilakukan pengeditan dengan program
Microsoft Office Picture Manager 2010 dan Paint. Hal ini dilakukan untuk
memperoleh grafikan wujud asli naskah dan lebih memudahkan proses
pembacaan teks. Setelah proses tersebut, naskah sebagai data utama telah terbaca.
Selain itu juga dilakukan teknik pendokumentasian digital (tehnik fotografi) untuk
buku-buku yang menjadi data sekunder. Seluruh data tersebut ditransfer ke
komputer untuk lebih memudahkan dalam proses transliterasi naskah dan data
yang lain.
D. Teknik Analisis Data
Analisis data dalam penelitian ini menggunakan metode penyuntingan
naskah tunggal dengan metode edisi standar. Metode edisi standar yaitu
menerbitkan naskah dengan membetulkan kesalahan-kesalahan dan pembetulan
dicatat di tempat yang khusus (aparat kritik) agar selalu dapat diperiksa dan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
40
dibandingkan dengan bacaan naskah sehingga masih memungkinkan penafsiran
lain oleh pembaca (Baried,dkk, 1994: 109). Tujuan dari penggunaan metode
standar adalah untuk memudahkan pembaca atau peneliti membaca dan
memahami teks.
Dalam metode edisi standar, penyunting mengidentifikasi sendiri bagian
dalam teks yang terdapat permasalahan dan menawarkan jalan keluar. Robson
(1994: 25) menyebutkan jalan keluar dalam metode standar, antara lain: 1)
Apabila penyunting merasa bahwa ada kesalahan dalam teks, peneliti dapat
memberikan tanda yang mengacu pada aparatus kritik dan menyarankan bacaan
yang lebih baik, 2) Jika terdapat teks yang salah, penyunting dapat memasukkan
koreksi ke dalam teks tersebut dengan tanda yang jelas yang mengacu pada
aparatus kritik dan bacaan asli akan didaftar dan ditandai sebagai “naskah”.
Metode standar digunakan karena isi naskah dianggap sebagai cerita biasa,
bukan cerita yang dianggap suci atau penting dari sudut pandang agama atau
bahasa, sehingga tidak perlu diperlakukan secara khusus atau istimewa. Menurut
Edwar Djamaris (2002: 24), hal-hal yang perlu dilakukan dalam edisi standar,
yaitu mentransliterasi teks, membetulkan kesalahan dalam teks, membuat catatan
perbaikan atau perubahan, memberi komentar atau tafsiran, membagi teks dalam
beberapa bagian dan menyusun daftar kata sukar.
Analisis data yang terakhir adalah dengan interpretasi isi yang terkandung
dalam naskah atau teks. Dalam Kamus Besar Bahasa Indonesia (2007) interpretasi
adalah pemberian kesan pendapat atau pandangan teoretis terhadap sesuatu.
Analisis data pada kajian isi dilakukan setelah suntingan teks, aparat kritik dan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
41
sinopsis. Kajian isi menekankan ajaran moral yang terkandung dalam CAA. Hal
ini di dukung dengan data penunjang yaitu buku-buku, kamus, artikel, makalah,
maupun akses internet. Jadi kandungan moral dalam naskah CAA tersebut dapat
diungkapkan, sehingga mudah dipahami oleh pembaca.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
42
BAB IV
PEMBAHASAN
Dalam bab ini, akan diuraikan mengenai kajian filologi dan kajian isi dari
Cariyos Anèh-Anèh. Kajian filologis dalam hal ini meliputi deskripsi naskah,
kritik teks, suntingan teks dan aparat kritik. Kajian isi meliputi sinopsis dan ajaran
moral yang terkandung dalam Cariyos Anèh-Anèh. Berikut adalah penjabarannya:
A. Kajian Filologi
Kajian filologis adalah kajian yang menitikberatkan permasalahan yang
ada dalam naskah Cariyos Anèh-Anèh, yaitu varian-varian yang ditemukan di
dalam naskah, sehingga dapat dipertanggungjawabkan secara ilmiah. Kajian ini
berdasarkan cara kerja filologi, sehingga diperoleh suntingan teks yang bersih dari
kesalahan. Seperti yang telah diuraikan di atas, bahwa kajian filologi meliputi
deskripsi naskah, kritik teks, suntingan teks dan aparat kritik.
1. Deskripsi naskah
Deskripsi naskah merupakan gambaran singkat serta rincian
tentang kondisi fisik naskah maupun garis besar isi naskah yang dituangkan
secara ringkas untuk mempermudah pengenalan terhadap sebuah naskah.
Sehingga dalam membuat deskripsi naskah, hendaknya dipaparkan secara
apa adanya sesuai dengan keadaan naskah atau data asli yang ditemukan.
Beberapa hal yang perlu diperhatikan dalam membuat deskripsi suatu
naskah, yaitu judul naskah; nomor naskah; tempat penyimpanan naskah;
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
43
asal naskah; keadaan naskah; ukuran naskah; tebal naskah; jumah baris per
halaman; huruf, aksara, tulisan; cara penulisan; bahan naskah; bahasa
naskah; bentuk teks; umur naskah; pengarang/ penyalin; asal-usul naskah;
fungsi sosial naskah; dan ikhtisar teks/ cerita. Berikut adalah deskripsi dari
Cariyos Anèh-Anèh (yang selanjutnya disingkat CAA) :
a. Judul naskah : Cariyos Anèh-Anèh, judul naskah tersebut tidak ditulis
secara eksplisit, melainkan tersirat pada bait pertama pupuh
Dhandhanggula (pada gatra ke 6 dan 7). Sedangkan dalam katalog
Behrend (1990) naskah ini diberi judul Cariyos Anèh-Anèh sesuai
dengan yang tercantum dalam kolofon.
Gb. 1 kolofon dalam naskah dan keterangan dalam kolofon (Pupuh I Dhandhanggula
pada 1) yang menerangkan judul naskah, yaitu ‘... cariyos dêdongèngan, anèh-anèh....‟,
(Cerita Dongeng, aneh-aneh) kemudian naskah tersebut lebih dikenal dengan judul
Cariyos Anèh-Anèh.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
44
b. Nomor naskah : Naskah tersebut hanya terdapat dalam katalog
Museum Sonobudoyo Yogyakarta dengan nomor katalog MSB/ L81
dan kode koleksi SK 93, sedangkan kode microfilmnya adalah Rol
no.60.3 tersimpan di Perpustakaan Nasional Republik Indonesia
(Behrend, 1990). Selain itu microfilm naskah tersebut juga tersimpan
di Laboratorium Filologi, Jurusan Sastra Daerah, Universitas Sebelas
Maret dengan kode microfilm Pos.MSB-60 (Rec.0014). Dalam naskah,
kode tersebut tercantum pada halaman kosong di awal naskah, ditulis
dengan tinta warna hitam di bagian atas. Selain itu pada bagian sampul
(punggung naskah) juga ditempel nomor kode naskah yaitu SK 93.
Gb. 27 kode naskah yang tercantum pada halaman kosong pada bagian awal
naskah.
c. Tempat penyimpanan naskah : Naskah carik tersebut tersimpan di
Perpustakaan Museum Sonobudoyo Yogyakarta, sedangkan
microfilmnya tersimpan di Perpustakaan Nasional Republik Indonesia
di Jakarta dan Laboratorium Filologi, Jurusan Sastra Daerah,
Universitas Sebelas Maret, Surakarta.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
45
d. Asal naskah : Yogyakarta
Gb. 28 cap naskah yang menunjukkan asal naskah yang sebelumnya merupakan
milik seseorang yang bernama „Kariosentono‟ dari „Kaoeman, Djokja‟.
e. Keadaan naskah : Masih cukup baik, bagian sudut-sudutnya agak
rapuh. Beberapa bagian naskah yang berlubang sudah diperbaiki.
Jilidannya masih rapi dan tidak ada selembar naskah pun yang terlepas
dari jilidan (masih utuh dan lengkap). Sampul naskah terbuat dari kulit
binatang berwarna coklat tua yang bagian pinggirnya sedikit terkelupas
dan terdapat motif pada bagian permukaan sampul.
Gb. 29 & 30 sampul depan dan sampul belakang naskah CAA dengan bahan kulit.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
46
f. Ukuran Naskah
Ukuran naskah : 20,5 x 33 cm
Ukuran teks : 13,5 x 20 cm
Ukuran margin teks : atas 5 cm, bawah 7 cm
kanan/kiri 5 dan 5-6 cm
Ukuran wêdana : 15 x 27 cm
Ukuran margin wêdana : atas 5 cm, bawah 7 cm
kanan/kiri 4 dan 6,5 cm
Tebal keseluruhan naskah : 3 cm
g. Jumlah halaman
Halaman judul : -
Halaman ditulisi : 232 halaman
Halaman kosong : 3 halaman (1 halaman pada awal naskah dan 2
halaman pada akhir naskah)
h. Jumlah baris per halaman : Tidak menentu, sebab pada tiap awal cerita
disertai dengan rêrênggan atau wêdana rênggan, jumlah minimalnya
ialah 3 baris per halaman dan jumlah maksimalnya mencapai 18 baris
per halaman.
i. Huruf : Jawa
Aksara : Jawa Carik
Tulisan : Jarak baris dan jarak huruf teratur, ukuran huruf
sedang, bentuk huruf sedang memanjang. Jarak antarhuruf relatif
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
47
renggang sehingga mudah dibaca, jarak antarbaris renggang , tulisan
bagus dan rapi. Ditulis dengan tinta berwarna hitam kecoklatan.
j. Cara penulisan : Ditulis bolak balik (recto verso) yaitu lembaran
naskah ditulis pada muka dan belakang, pengaturan ruang tulisan rapi
dan cermat, tiap baris ditulis secara lurus kesamping diteruskan ke
bawahnya dan seterusnya, ditulis dengan tinta warna hitam kecoklatan
dengan penekanan yang tidak terlalu keras sehingga tinta tidak tembus,
spasi atau jarak antarbaris dan antarhuruf cukup renggang. Keunikan
cara penulisan lain dalam naskah CAA adalah:
i. Cara penulis dalam menjaga kerapian penulisan naskah yaitu
tidak mencoret kata-kata yang salah yaitu dengan
menambahkan sandhangan lebih dari satu pada huruf yang
salah tulis.
Gb. 31 cara penulisan huruf yang salah , “ .... jeta rum-arum, sakêlangkung
keringan prang pupuh, sabab...” (Pupuh III Gambuh, pada 3)
Terjemahan: „... seketika dapat disegani di dalam peperangan yang sedang
berkecamuk‟.
ii. Penulis juga sering menyisipkan huruf dan sandhangan apabila
terjadi kekurangan atau kesalahan penulisan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
48
Gb. 32 menyisipkan huruf dan sandhangan, “ ....ingsun tan nêdya, murwat kèh
jinipun, nganti ambelani kapya, umurira bala ngongkang mêksah kari, anèng
jroning bêbaya. Kang pake.....” (Pupuh II Dhandhanggula, pada 3)
Terjemahan: ... saya tidak berniat, terlalu banyak mempertimbangkan, sampai
membela semuanya, kekuatanku seperti halnya umurku yang tinggal sedikit,
berada dalam bahaya.‟
iii. Penanda pergantian bait.
Gb. 33 penanda pergantian bait
iv. Penanda pergantian baris ( ).
Gb. 34 penanda pergantian baris.
v. Bentuk penanda pupuh, mandrawapada di dalam naskah
sangat bervariatif. Di antaranya adalah sebagai berikut:
Gb. 35 mandrawapada pada pupuh I Dhandhanggula
Gb. 36 mandrawapada pada pupuh XI Kinanthi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
49
Gb. 37 mandrawapada pada pupuh XXV Dhandhanggula
vi. Terdapat sasmita têmbang dalam beberapa pupuh, misalnya:
Gb. 38 sasmita têmbang pada pupuh I Dhandhanggula, pada 1 gatra 10,
“...,mawi madu srêngkara.” Menjelaskan bahwa pupuh tersebut merupakan
têmbang Dhandhanggula.
Terjemahan: „... dalam madu srêngkara (sasmita têmbang Dhandanggula).
Gb. 39 sasmita têmbang pada pupuh V Pocung, pada 1 gatra 1, “Gêntya kocap,
fasale kang pônca pucung, wontên....” Menjelaskan bahwa pupuh tersebut
merupakan têmbang Pocung.
Terjrmahan: „Berganti cerita, yang kelima adalah Pucung (Pocung)‟.
Gb. 40 sasmita têmbang pada pupuh XIII Pocung pada 5 gatra 9 , “.....jêng
ingkang sêkar kasinoman.” Menjelaskan bahwa pupuh selanjutnya akan ditulis
dalam bentuk têmbang Sinom.
Terjrmahan: „... selanjutnya sêkar kasinoman (sasmita têmbang Sinom)‟.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
50
k. Bahan naskah : Naskah tersebut ditulis diatas kertas impor yang
terdapat watermark berupa singa bermahkota menghadap ke kiri
membawa pedang di dalam lingkaran yang bertuliskan „PROPATRIA
EUISQUE LIBERTATE‟, serta di atas lingkaran terdapat mahkota dan
terdapat countermark „J v H‟. „J v H‟ kemungkinan besar merupakan
singkatan dari Joh van Houtum, kertas tersebut di produksi sekitar
tahun 1737-1787 di Arnhem dan Apeldoorn, Belanda.
Gb. 41 & 42 watermark dalam naskah CAA yang sesuai dengan watermark bertuliskan
„Propatria Eiusque Libertate (Vryheyt)‟ (Churcill, 1965: Gb. LXV)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
51
Gb. 43 countermark dalam kertas yang digunakan dalam naskah CAA
l. Bahasa naskah : Menggunakan bahasa Jawa namun di dalamnya
banyak ditemukan kata-kata serapan dari bahasa Indonesia dan bahasa
Arab, serta terdapat beberapa nama-nama asing dari daerah Eropa,
Cina dan Timur Tengah.
m. Bentuk teks : Berbentuk puisi atau têmbang macapat, terdiri dari 62
pupuh.
Tabel 1. Nama Wêdana Rênggan, têmbang dan jumlah pada dalam naskah CAA
Pupuh Têmbang Jumlah
Pada
Nama Wêdana Rênggan
1. Dhandhanggula 7 Parang Kusuma, Parang Laut
2. Dhandhanggula 5 Karêtêg
3. Gambuh 8 Makutha Raja
4. Gambuh 10 Ukêl Pakis
5. Pocung 4 Palbapang
6. Pocung 10 Baita Kapal
7. Pocung 7 Candhi Trisula
8. Pocung 5 Parang Curi
9. Kinanthi 8 Prang Pupuh
10. Kinanthi 6 Ron Dhandhanggêndhis
11. Kinanthi 11 Pancak Suji
12. Sinom 6 Têrate
13. Sinom 5 Sêkar Dhalimawantah
14. Sinom 7 Candhi Kusuma
15. Mêgatruh 11 Smatri Latarêsmi
16. Mêgatruh 12 Kirkop Maendra
17. Asmaradana 8 Palwa Rambang Rudhaya
18. Asmaradana 10 Simbar Manyura
19. Asmaradana 6 Ron Padma Kusuma
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
52
20. Asmaradana 6 Pintu Parang Ajra
21. Mijil 15 Naga Puspita Rêsmi
22. Mijil 10 Padma Kinawi Arja
23. Mijil 9 Simbar Winangwang Wiwara
24. Dhandhanggula 8 Lêlatha Puspitasara
25. Dhandhanggula 7 Gapura Linangse Mulya
26. Dhandhanggula 10 Braja Wiwara
27. Pocung 13 Manyura Rêsmi
28. Pocung 9 Makutha Giri Puspita
29. Durma 16 Kutha Hinadêka
30. Sinom 9 Giri Padma
31. Sinom 8 Bandera Kinawi Puspa
32. Sinom 13 Lata Rêsmi Ginapura
33. Pangkur 10 Gapura Cinawi Lata
34. Pangkur 11 Patra Wiwara
35. Pangkur 12 Candhi Wiwara
36. Pangkur 14 Baita Api
37. Kinanthi 16 Padma Mungging Pangrêngga
38. Kinanthi 11 Candhi Wiwara
39. Asmaradana 15 Simbar Makutha Malige
40. Asmaradana 15 Puspa Candhi Trisula
41. Durma 25 Candhi Arja Kusuma
42. Asmaradana 22 Boneka Cina
43. Pangkur 26 Gapura Kinontha Latu
44. Kinanthi 25 Manyura Rinêngga Praba
45. Kinanthi 27 Candhi Padma
46. Mijil 29 Candhi Lata
47. Sinom 15 Parang Anjola
48. Pangkur 35 Singa Parang Guthak
49. Dhandhanggula 21 Wiwara Raja
50. Pocung 30 Candhi Cêmpurung
51. Mêgatruh, Gambuh 21, 24 Palwa Rumbara
52. Asmaradana,
Maskumambang
21, 53 Padma Kinawi Rêngga
53. Sinom 34 Parang Puspita
54. Mijil 29 Kutha Rinênggèngsara
55. Mêgatruh, Gambuh 25, 9 Candhi Kunjara
56. Dhandhanggula 28 Wiwara Binukasri
57. Pocung,
Maskumambang
20, 25 Candhi Purnama
58. Durma 32 Ron Ginêlung
Jumlah Pupuh= 62 pupuh 959
pada
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
53
n. Umur naskah : Pada bait pertama pupuh Dhandhanggula terdapat
kolofon yang menyebutkan bahwa naskah tersebut ditulis pada hari
Sabtu 8 Jumadilakir tahun Ehe. Serta terdapat sengkalan „muluk
bujangga wiku wong‟ yang menunjukkan angka tahun Jawa 1780,
namun dalam penelusurannya ternyata tidak jatuh pada hari Sabtu
melainkan jatuh pada hari Selasa Wage, 30 Maret 1852. Sehingga
dapat disimpulkan naskah telah berusia kurang lebih 160 tahun.
Gb. 4 keterangan kolofon pada naskah CAA yang berbunyi ” Ari sêptu ping astha ilallin,
ing Jumadilakir Ehe warsa, muluk bujangga wiku wong, wo....” (Pupuh I, pada 1).
Terjemahan: Hari Sabtu terhitung tanggal delapan, pada bulan Jumadilakir tahun Ehe,
muluk bujangga wiku wong (merupakan sêngkalan yang menunjukkan tahun Jawa
1780).
o. Pengarang/ penyalin: didalam naskah disebutkan „...tuwan Winter juru
basa‟
Gb. 5 keterangan tentang nama penulis ,‟Tuwan Winter juru basa, Surakarta..‟ (Pupuh I
Dhandhanggula, pada 1) Terjemahan: Tuan Winter transliteur (ahli bahasa dan
penerjemah resmi) dari Surakarta.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
54
p. Asal-usul naskah: naskah tersebut merupakan kumpulan cerita yang
ber-genre anecdote dan merupakan cerita yang berkembang di Eropa,
kemudian ditulis dalam Bahasa Jawa oleh C.F Winter. Winter atau
Carel Frederik Winter merupakan seorang keturunan Belanda yang
bekerja sebagai transliteur (penerjemah resmi) di Surakarta sejak
tahun 1818 sampai akhir hayatnya yaitu tahun 1859. Prof. T. Roorda
seorang dosen di Akademi Delf, Belanda bekerja sama dengan C.F
Winter, menulis karya sastra Belanda ke dalam bahasa Jawa yang
kemudian tulisan-tulisan tersebut dimuat di majalah-majalah mingguan
di Belanda serta di terbitkan dalam bentuk buku di Indonesia (dalam
artikel mingguan Djoko Lodang No.822, 1988).
q. Fungsi Sosial Naskah: Cariyos Anèh-Anèh adalah naskah berjenis
Sastra, merupakan naskah yang berfungsi untuk menghibur karena
ceritanya yang ringan dan jenaka, selain itu CAA juga memiliki fungsi
edukasi sebab di dalamnya tersirat berbagai ajaran moral.
r. Ikhtisar naskah: naskah tersebut berisi 58 anecdotes yang dituangkan
dalam bentuk têmbang macapat. Cerita di dalamnya bukan merupakan
satu kesatuan, melainkan berdiri sendiri. Misalnya saja, pada pupuh
pertama yang menceritakan tentang seorang pandai besi yang diadili
sebab telah membunuh seseorang, sedangkan cerita pada pupuh kedua
sudah beralih yaitu cerita tentang niat seorang raja yang tidak jadi
meruntuhkan sebuah jembatan, dan seterusnya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
55
s. Catatan lain:
i. Pemakaian aksara rekan untuk menulis kata yang berasal dari
bahasa asing, misalnya Bahasa Arab dan juga dipakai dalam
menulis nama-nama orang asing. Huruf tersebut adalah huruf
Jawa yang diatasnya ditandai dengan tiga buah titik diatasnya.
Selain itu dalam naskah ini, masih dijumpai penggunaan ja
cêrêk.
Gb. 23 nama tempat atau negara pada pupuh XIII Pocung, pada 1, gatra
4,” nêgari Frakrik”. Kata „Frakik‟ ditulis dengan huruf pa dengan tiga titik
di atasnya (pa rekan). Terjemahan: Negara Frakik (Perancis).
Gb. 18 Ja cêrêk dibaca nya, “...ingkang nyêpêng sarogira,....” (Pupuh XI
Kinanthi, pada 4)
Terjemahan: „... yang memegang kuncinya..‟.
ii. Nomor halaman ditulis dengan angka arab di sudut atas naskah
dengan menggunakan tinta yang berbeda dengan tulisan
aslinya dan merupakan tambahan dari orang ketiga. Selain itu
di atas wêdana terdapat tulisan nama têmbang yang
kemungkinan ditambahkan, sebab tulisannya jauh berbeda
dengan tulisan aslinya. Contohnya adalah gambar halaman 12
naskah CAA di bawah ini:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
56
Gb. 44 Penulisan nomor halaman dan nama têmbang Pocung di atas
iluminasi yang merupakan catatan orang ketiga.
iii. Keunikan pada awal penulisan naskah, yaitu tanda yang
digunakan ialah penanda bait yang dituliskan pada empat sudut
di bingkai naskah dalam iluminasi. Sebab pada umumnya awal
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
57
penulisan naskah ditandai dengan purwapada, tetapi berbeda
halnya pada naskah CAA ini. Tanda seperti itu juga di temukan
pada halaman 1, 2, 4, 62, 64, dsb.
Gb. 45 purwapada pada awal penulisan naskah (contoh pada halaman 1 dan 2 )
iv. Keunikan lain ialah pada setiap cerita ditandai dengan
iluminasi atau wêdana rênggan yang disertai dengan nama
wêdana rênggan yang berbeda-beda di setiap ceritanya.
Wêdana adalah gambar ornamental yang membingkai suatu
teks (Saktimulya, 1998: 2). Jadi di dalam naskah CAA tersebut
terdapat 58 wêdana rênggan beserta nama wêdana rênggan itu
sendiri. Di bawah ini adalah dua contoh gambar wêdana
rênggan yang terdapat dalam naskah CAA:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
58
Gb. 46 contoh iluminasi atau wêdana rênggan pada halaman 1 & 2 (pupuh I
Dhandanggula), di bagian dasar wêdana rênggan bagian kiri terdapat nama
wêdana rênggan yaitu „Punika Rênggan Parang Kusuma‟, sedangkan pada
bagian kanan tertulis „Punika Rênggan Parang Laut, 1.‟
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
59
Gb. 47 contoh iluminasi atau wêdana rênggan pada halaman 4 (pupuh II
Dhandanggula), di bagian dasar wêdana rênggan terdapat nama wêdana
rênggan yaitu „Punika Rênggan Karêtêg, 2‟.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
60
2. Kritik Teks
Kritik teks merupakan kegiatan filologi yang paling utama untuk
memberikan evaluasi terhadap teks. Kritik teks merupakan pengkajian,
pertimbangan, perbandingan dan penentuan teks yang asli atau teks yang
paling unggul kualitasnya, serta pembersihan teks dari berbagai macam
kesalahan. Dalam melakukan kritik teks diperlukan kecermatan, sebab
banyak hal yang harus diperhatikan. Melalui proses kritik teks, ditemukan
kesalahan-kesalahan atau varian dalam teks CAA. Kelainan bacaan
(varian) yang terdapat pada CAA dapat dikelompokkan sebagai berikut:
a. Lakuna adalah bagian yang terlampaui / kelewatan, baik suku
kata, kata, kelompok kata ataupun kalimat.
b. Adisi adalah bagian yang kelebihan atau penambahan baik
suku kata, kata, kelompok kata maupun kalimat.
c. Hipercorect yaitu perubahan ejaan karena pergeseran lafal.
d. Ketidakkonsistenan penulisan yaitu ketidakkonsistenan
pemakaian huruf dan penulisan kata dalam naskah CAA.
e. Corupt adalah bagian naskah yang rusak atau berubah sehingga
sulit terbaca.
f. Transposisi yaitu pertukaran letak suku kata, kata, maupun
kelompok kata.
Pengelompokan kelainan bacaan (varian) disusun dalam bentuk tabel.
untuk mempermudah memahami, maka dibuat singkatan sebagai berikut:
No. : menunjukkan nomor urut
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
61
P/ p/ g : pupuh/ pada/ gatra
* : edisi teks berdasarkan pertimbangan linguistik
# : edisi teks berdasarkan konvensi têmbang
@ : edisi teks berdasarkan konteks kalimat
Hlm. : halaman naskah
Edisi : bacaan yang telah dibetulkan
Teks CAA : menunjukkan teks asli dari naskah CAA
Varian : menunjukkan varian bacaan teks CAA
Berikut ini adalah tabel kesalahan atau varian yang ditemukan:
Tabel 2.1 Daftar kesalahan pemenuhan metrum têmbang yang tergolong Lakuna
No. P/ p/ g Hlm. Varian Edisi
1. I/ 1/ 6 1 cariyos dêdongengan #
2. I/ 6/ 9 3 anyêkapi pandhe gintung
sawiji
anyêkapi pandhe gintunga
sawiji #
3. I/ 7/ 2 3 wus kêlakwan gintung
sajuga
pan wus kêlakwan gintung
sajuga #
4. VI/ 8/ 3 13 tuwan kagungan melik tuwan kang kagungan
melik #
5. X/ 2/ 6 21 praptèng radinan margi prapta ing radinan margi
#
6. XI/ 8/ 4 23 kang tinya amangsuli kang tinanya amangsuli
# *
7. XII/ 1/ 7 25 yèn têrkadhang saras yèn têrkadhang sok saras
#
8. XIV/ 1/ 2 30 ingkang winarnèng tulis ingkang winarna ing tulis
#
9. XIV/ 5/ 6 31 lah inggih wingkingipun lah ta inggih
wingkingipun #
10. XV/ 10/ 4 35 ja kaswèn gya sumaji aja kaswèn gya sumaji #
11. XVI/ 6/ 4 37 kowe ya ge pawèstri kowe ya gene pawèstri #
12. XVI/ 12/ 4 38 namêr nêmbêlas titi namêr nêmbêlas wus titi #
13. XVIII/ 4/ 4 43 dèn paring-paring tuwan lah dèn paring-paring
tuwan #
14. XXI/ 7/ 3 50 wus kêtara isi yatra kèh wus kêtara isi yatra akèh
#
15. XXI/ 15/ 1 51 iku bêja ora anyani iku bêja ora anyanani #
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
62
16. XXII/ 5/ 3 53 sênik kapya ilange #
17. XXVII/ 9/ 1 69 dene tutute wong ala
sawêgung
dene tutute wong kang ala
sawêgung #
18. XXXIV/ 7/ 5 91 juru gêdhong alon
dènira muwus
juru gêdhong alon dènira
amuwus #
19. XXXV/ 1/ 5 93 dosa agêng bilahi raja
lampus
dosa agêng bilahi sang
raja lampus #
20. XXXVI/ 6/ 2 98 sangking tangga-tangga
tunggal desi
#
21. XXXVI/10/5 99 wong sakitan nora isin
ablubut
wong sakitan nora isin
abalubut #
22. XXXVI/11/5 99 thèthèkkana rante
dêdimèn ucul
thèthèkkana rantene
dêdimèn ucul #
23. XXXVI/13/3 100 kang luwa nêmbah sujud kang luwa anêmbah sujud
#
24. XXXVI/14/3 100 kula pêsthèkkên pangguh kula pêsthèkakên pangguh
#
25. XXXIX/ 5/ 1 109 dene ta ingkang ruyin dene ta ingkang rumiyin*
#
26. XXXIX/15/7 111 mancorong anèng wiyat mancorong anèng
ngawiyat #
27. XLI/ 12/ 6 118 bantong Teran si bantong Teran #
28. XLII/ 4/ 7 122 si Seli lan si Sehan si Seli lawan si Sehan #
29. XLII/ 6/ 5 122 nora ge ngurmat samya nora age ngurmat samya
#
30. XLII/ 14/ 6 124 songar marêbês kang luh songar marêbês kang êluh
#
31. XLII/ 19/ 6 125 plêng tan kèngêtan
prabu
plêng tan kèngêtan sang
prabu #
32. XLIII/ 3/ 1 127 tandya momot ngambilan tandya momotan
ngambilan #
33. XLIII/ 15/ 4 129 cindha kêndhalinya #
34. XLIII/ 16/ 5 130 nuwun adhil marang
panggêdhenipun
nuwun adil marang ki
panggêdhenipun # *
35. XLIII/ 21/ 4 131 sirahe luruban sirahe aluruban #
36. XLIII/ 26/ 2 131 anjarêwêg ulat kisas
putih
anjarêwêg ulate kisas
putih #
37. XLIV/ 10/ 6 134 anrapakên sêbarang anêrapakên sêbarang #
38. XLIV/ 15/ 2 135 nèng bangsal tan
panêpin
#
39. XLV/ 3/ 4 138 kocap di dalêm undhi kocap di dalêm undhagi #
40. XLV/ 10/ 3 139 astha tus rup rupiyah astha atus rup rupiyah #
41. XLV/ 24/ 6 141 lah sira kya undhagi lah sira kapya undhagi #
42. XLVI/ 5/ 6 143 katong ko lampus #
43. XLVI/ 10/ 1 144 iki tandha jêruk sêpalih iki tandha jêruk kang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
63
sêpalih #
44. XLVI/ 12/ 3 144 lah uwis mangsuka dèn
age
lah ta uwis mangsuka dèn
age #
45. XLVI/ 21/ 1 145 sarêng sampun pukul pat
injing
sarêng sampun pukul
papat injing #
46. XLVI/ 22/ 3 146 risang koja alon sêbdane #
47. XLVII/ 4/ 1 149 sangking nêgari Wlanda sangking nêgari Walanda
#
48. XLVII/ 8/9 150 dèn bêdhogi dèn dol
pindha dagangan
#
49. XLVII/ 14/ 2 151 atuju bisa bali atuju bisaa bali #
50. XLVIII/ 2/ 5 153 sangking manca jajahan
ing wana gung
sangking manca jajahan
ing wana agung #
51. XLVIII/ 6/ 2 153 saturangga wayah byar
injing
saturangga wayah byar
injing-ingjing #
52. XLVIII/16/ 7 155 juga macan kagiring juga macan pun kagiring
#
53. XLVIII/18/ 4 156 lon sumaur bupati
tamping ingrum
lon sumaur kya bupati
tamping ingrum #
54. XLVIII/ 21/4 156 iku ana juga iku ana sajuga #
55. XLVIII/33/ 6 159 datan mawi sikara mring
jalma tut
datan mawi sikara mring
jalma kang tutut #
56. L/ 4/ 1 167 dhahar berboja saboja
tan ketung
dhahar berboja saboja
tan kaetung #
57. LI/I 3/ 5 175 kya jurag ulun yêktos kya juragan ulun yêktos #
58. LII/ 6/ 3 175 masang gêlar mung
ngambil pakering
amasang gêlar namung
ngambil pakering #
59. LII/ 20/ 2 178 napa amung gêbyur
sadumuk
napa amung anggêbyur
sadumuk #
60. LII/ 20/ 4 178 yèn wana darat asung #
61. LIII/ 8/ 5 181 ing kêlamun lêga ingkang kêlamun lêga #
62. LIV/ 37/ 1 187 kêjamunga ngulungake
dèn gipih
#
63. LIV/ 41/ 4 188 dadi ing sêksènira dadia ing sêksènira #
64. LIV/ 43/ 1 188 kang sun supriha mung
kêdadeyaning
kang sun supriha amung
kêdadeyaning #
65. LV/ 19/ 3 195 lah iya kaya ngapa lah ta iya kaya ngapa #
66. LV/ 29/ 9 197 wêwatêkirèng jalmi wêwatêkirèng sujalmi #
67. LV/ 30/ 6 197 e sêmantên sang prabu e sêmantên sang aprabu #
68. LV/ 32/ 9 198 juragan luwarna glis juragan luwarna aglis #
69. LV/ 34/ 10 198 dadya nagri sumringah
wuwuh arja
dadya nêgari sumringah
wuwuh arja #
70. LVI / 27/ 1 204 binêcikan kunarpa nuli binêcikan kunarpa anuli #
71. LVII/ 7/ 2 206 tumêka marang janji tumêka marang ing janji #
72. LVII/ 22/ 1 209 awêlas bêndara mring awêlas bêndara mring
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
64
jasat ulun jasat pukulun #
73. LVIII / 9/ 3 210 eram gumun dharodhog
anggêtêri
eram gumun lan
dharodhog anggêtêri #
74. LIX / 21/ 5 216 banjur caturmu dèn titi banjur caturira dèn titi #
75. LX / 12/ 1 223 yèn tan ngandêl ulun
aturi kampir
yèn datan ngandêl ulun
aturi kampir #
76. LXI/ 14/ 1 224 datan kêna bakul mopo
ginuging
datan kêna bakul amopo
ginuging #
77. LXII/ 9/ 4 228 aja suwe cêdhak yya aja suwe cêdhak #
Tabel 2.2 Daftar kesalahan pemenuhan metrum têmbang yang tergolong Adisi
No. P/ p/ g Hlm. Teks CAA Edisi
1. III/ 9/ 2 7 jasat ulun pas buka
anama gung
jasat ulun pas buka nama
gung #
2. IV/ 2/ 4 8 sanèse pakarya pukulun sanèse pakarya ulun #
3. X/ 4/ 1 21 angadêg ngêgarikên
payung
ngadêg ngêgarkên
payung #
4. XV/ 11/ 5 35 wus sun pêsthi mulya
mêngkono
sun pêsthi mulya
mêngkono #
5. XVIII/ 10/ 3 43 umarêgêng ing patrap
rèmèh
umarêging patrap rèmèh
#
6. XIX/ 6/ 5 46 mugi Alah angganjara mugi Allah angganjar #*
7. XXIV/ 3/10 59 andhawuhkên sêbda
cêkak
dhawuhkên sêbda cêkak
#
8. XXIX/ 5/ 2 74 tambur slumeprat
mêlingi
tambur slumeprat mêling
#
9. XXIX/ 16/ 2 75 titi kang ponang surat titi ponang surat #
10. XXXI/ 7/ 8 82 Tomasmur anêmbah-
nêmbah
Tomasmur nêmbah-
nêmbah #
11. XXXII/ 5/ 8 83 ijak saêndhasing kuda ijak saêndhas kuda #
12. XXXIII/ 2/ 2 88 tanpa rencang pribadi
amanggul dhuwit
tanpa rencang pribadi
manggul dhuwit #
13. XXXIII/ 3/ 2 88 padha siji ananging
ngacungi bêdhil
padha siji nanging
ngacungi bêdhil #
14. XXXIII/ 9/ 4 89 nuruti sujalma begal nuruti jalma begal #
15. XXXV/ 1/ 7 93 gêbênêrkên akukum pati gêbênêrkên kukum pati #
16. XXXV/ 4/ 2 94 anggadhahi anak wadon
abênêri
anggadhahi nak wadon
abênêri #
17. XXXV/ 12/ 6 96 titi titigang dasa
gangsal
titi tigang dasa gangsal #
19. XXXVIII/11/6 107 juru mêtangi dèn luwari juru petang dèn luwari #
20. XLI/ 4/ 3 117 sêpalih ingkang risak sêpalih kang risak #
21. XLI/ 10/ 7 118 pêksi catur munya crita pêksi pat munya crita #
22. XLI/ 11/ 4 118 nata luwih manis trisna nata lwih manis trisna #
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
65
23. XLI/ 16/ 3 119 lah patih kaya ngapa patih kaya ngapa #
24. XLI/ 16/ 4 119 gunêma catur Tahêran gunême pat Tahêran #
25. XLI/ 24/ 3 120 ing mêngko karsa
sandhang
mêngko karsa sandhang
#
26. XLI/ 25/ 6 120 mêngkono pintamba mêngko pintamba #
27. XLII/ 19/ 2 124 kawula kêkalih kèn
megang
kula kêkalih kèn megang
#
28. XLIII/ 5/ 7 127 dharat nir datanpa
wajika
dharat nir tanpa wajika
#
29. XLIII/ 23/ 5 131 sabab dene wus
musadhela dènya wêruh
sabab dene wus
musadhela dènya wruh #
30. XLVIII/ 34/ 4 159 sêpa prandènira bisa sêpa dènira bisa #
31. XLIX/ 20/ 2 165 lawan malih pinaringa
rèrèyan
lawan malih pinaring
rèrèyan #
32. XLIX/ 20/ 9 165 gunêm tingkah
kamukasyan kang
marang pati
gunêm tingkah
kamukasyan marang pati
#
33. XLIX/ 21/ 2 165 kapêrcaya tekat mring
kamukasyan
kapêrcaya tekat
kamukasyan #
34. LI/ 8/ 3 173 baita agêng kumbak
kumbul
baita gêng kumbak
kumbul #
35. LII/ 11/ 3 176 kothak cilikan lan
anggurahi sawiji
kothak cilik lan
anggurahi sawiji #
36. LV/ 16/ 4 194 kula wus sugih pribadi sun wus sugih pribadi #
37. LVIII/ 2/ 1 209 nênggih wulan kaping
satu
nênggih wulan ping satu
#
38. LXI/ 12/ 2 223 dhatêng pondhok
kawula
dhatêng pondhok kula #
39. LXI/ 23/ 4 225 baya utusane Yyang
Sukma
baya utusan Yyang
Sukma #
Tabel 3.1 Daftar kesalahan penulisan kata yang tergolong Lakuna
No. P/ p/ g Hlm. Teks CAA Edisi
1. I/ 5/ 3 3 dhu dhuh @
2. III/ 4/ 3
III/ 7/ 5 7
7
jinujung
jinujung
jinunjung * @
3. VI/ 7/ 1 13 ugyanipun unggyanipun *
4. XII/ 5/ 9
XII/ 6/ 1 26
26
sukawa
sukawa
sungkawa *
5. XIV/ 4/ 9
LII/ 5/ 2 31
175
ugul
ugul
unggul *
6. XV/ 5/ 1
XXII/ 9/ 3 34
54
i
i
ing * @
7. XIV/ 7/ 2 32 tiningal tininggal @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
66
8. XVI/ 12/ 5 38 ginêtya ginêntya * @
9. XIX/ 6/ 4 46 Yya Yyang * @
10. XXIV/ 8/ 5 60 calik cilik * @
11. XXV/ 2/ 6 62 ugyannya unggyannya *
12. XXV/ 2/ 10
LII/ 1/ 2
LII/ 23/ 3
LII/ 25/ 1
LII/ 41/ 2
62
175
186
186
188
prayayi
prayayi
prayayi
prayayi
prayayi
priyayi *
13. XXV/ 7/ 1 63 susum sungsum * @
14. XXVI/ 7/ 6 66 prasêtèng prasêtyèng *
15. XXX/ 6/ 10
XXXIX/15/1 79
111
ka
ka
kang *
16. XXXI/ 5/ 8 81 abêkirèng ambêkirèng *
17. XXXII/ 3/ 8 84 manga mangan *
18. XXXVI/ 1/ 2 97 ingka ingkang *
19. XXXVI/12/4 100 iwang ingwang *
20. XLI/ 6/ 4 117 agêr anggêr @
21. XLI/ 20/ 5 120 Muki Mulki *
22. XLIII/ 17/ 6 130 jara jaran @
23. XLIII/ 17/ 6 130 prayangga priyangga * @
24. XLVI/ 8/ 5 144 rêgos- rêgos rênggos- rênggos @
25. XLVI/ 11/ 1 144 ngusi ngungsi * @
26. XLVI/ 13/ 3 144 kinuci kinunci *
27. XLIX/ 16/ 7 164 ugyan unggyan *
28. LII/ 6/ 1 175 jubul jumbul * @
29. LII/ 21/ 4 178 wagnya wignya *
30. LIII/ 12/ 2 180 mu mung @
31. LIII/ 15/ 4 182 sugi sugih *
32. LIII/ 26/ 2 182 kyaa kyai * @
33. LV/ 6/ 9 192 pari paring *
34. LV/ 16/ 7
LVII/ 4/ 4 194
206
ginujara
ginujara
ginunjara *
35. LV/ 18/ 6 195 abêk ambêk *
36. LV/ 19/ 4 195 kosi kongsi *
37. LVIII/ 8/ 3 213 ocat oncat *
38. LX/ 10/ 2 221 giya griya *
39. LX/ 17/ 3 221 makat mangkat *
Tabel 3.2 Daftar kesalahan penulisan kata yang tergolong Adisi
No. P/ p/ g Hlm. Teks CAA Edisi
1. II/ 5/ 2 5 wadyan wadya * @
2. VIII/ 5/ 4 17 dungrung durung * @
3. XX/ 2/ 1 48 jênggugut jêgugut @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
67
XX/ 5/ 6 48 jêgunggut jêgugut @
4. XI/ 9/ 3
XI/ 10/ 3
XXXI/ 1/ 8
XXXI/ 2/ 3
XLI/ 1/ 5
XLI/ 2/ 7
24
24
80
81
116
117
sudigbya
sudigbya
sudigbya
sudigbya
sudigbya
sudigbya
sudibya *
5. XXI/ 5/ 2 50 jukti juti * @
6. XXI/ 7/ 1 50 kêpangrêngan kêparêngan *
7. XXI/ 12/ 2 51 drene dene * @
8. XXIII/ 8/ 2 56 mêngkonok mêngkono * @
9. XXV/ 7/ 1 63 rumangsuk rumasuk * @
10. XXVI/ 3/ 5 65 upêksir upêsir *
11. XXX/ 1/ 4 81 anranging ananging * @
12. XXXI/ 5/ 1 81 têmbungingrèng têmbungirèng *
13. XXXI/ 6/ 8 82 tindrak tindak *
14. XXXV/ 2/ 3 94 tungkang tukang *
15. XLI/ 22/ 2 120 grêng gêng *
16. XLIII/ 20/ 5 130 danglu dalu @
17. XLIX/ 1/ 10 160 wêngwangi wêwangi *
18. LV/ 3/ 4
LIX/ 6/ 3 191
220
nangsi
nangsi
nasi *
Tabel 4 Daftar kesalahan penulisan kata yang tergolong Hipercorect
No. P/ p/ g Hlm. Teks CAA Edisi
1. I/ 2/ 8 2 khalêbuwa kalêbuwa * @
2. I/ 2/ 8 2 khojah kojah *
3. I/ 5/ 7 3 dhadung dhadhung *
4. II/ 5/ 5 5 angayumi angayomi *
5. III/ 2/ 4
XXVI/3/ 8 6
65
nalendra
nalendra
narendra *
6. VII/ 7/ 2 15 darmi darma * @
7. VIII/ 4/ 1
XXII/ 7/ 5
LIV/ 35/ 3
17
54
187
manêpda
manêpda
manêpda
manêbda *
8. IX/ 2/ 5 19 magêntoran magênturan *
9. XI/ 3/ 6 23 anjok anjog *
10. XI/ 10/ 3 24 tanda tandha *
11. XII/ 2/ 9 26 sêkalih kêkalih *
12. XII/ 4/ 2
XLVI/ 4/ 4
XLVI/ 6/ 4
XLVIII/ 27/ 6
26
143
143
157
anjlok
anjlok
anjlok
anjlok
anjlog *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
68
13. XIII/ 5/ 9 29 mingsing mingsih *
14. XIV/ 5/ 4 31 timtrim tintrim *
15. XVIII/ 3/ 3 43 prayi pyayi @
16. XVIII/ 6/ 1
XVIII/ 7/ 6
XVIII/ 8/ 4
XVIII/ 9/ 4
XXV/ 1/ 6
XXV/ 1/ 8
43
43
44
44
61
61
pêryayi
pêryayi
pêryayi
pêryayi
pêryayi
pêryayi
priyayi *
17. XIX/ 3/ 7
XXII/ 6/ 6
XLIX/ 9/ 7
46
54
162
tutuk
tutuk
tutuk
tutug * @
18. XIX/ 4/ 6 46 nikèkmu ninèkmu *
19. XIX/ 6/ 5
XX/ 5/ 5
XXXVII/8/1
XXXVII/8/1
XLVI/ 26/ 3
XLVI/ 27/ 3
LVII/ 13/ 4
LVII/ 18/ 4
LVII/ 25/ 2
46
48
102
102
146
146
207
208
208
Alah
Alah
Alah
Alah
Alah
Alah
Alah
Alah
Alah
Allah * @
20. XXIII/ 7/ 3 56 najak najan * @
21. XXIII/ 7/ 3 56 tingsun ingsun *
22. XXIV/ 7/ 10
L/ 22/ 4
LIII/ 15/ 5
60
169
182
adad
adad
adad
adat *
23. XXVI/ 2/ 6 65 têtêk têtêg *
24. XXX/ 1/ 3 76 anggogat anggugat *
25. XXX/ 3/ 9 77 gogat gugat *
26. XXX/ 8/ 9 79 pajêgsan pajêksan *
27. XXXII/ 6/ 1
XLIII/ 7/ 3
LII/ 5/ 4
LIV/ 5/ 3
85
128
175
185
dawêk
dawêk
dawêk
dawêk
dawêg *
28. XXXIII/ 4/ 5
XLVI/ 14/ 1
LIV/ 5/ 1
88
144
184
sawêk
sawêk
sawêk
sawêg *
29. XXXIV/ 11/5 92 reyan reyal *
30. XXXIV/ 11/5 92 karêpèn karêbèn *
31. XXXV/ 3/ 5 94 mêngkoko mêngkono * @
32. XL/ 3/ 1
XL/ 5/ 3
XL/ 7/ 2
XL/ 12/ 4
113
113
113
114
julik
julik
julik
julik
julig *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
69
33. XL/ 11/ 5 114 udut udud *
34. XL/ 15/ 3
L/ 15/ 1 115
168
nêpda
nêpda
nêbda *
35. XLI/ 23/ 3 120 têrnyuh trênyuh * @
36. XLI/ 24/ 5 120 sadhaya sadaya *
37. XLI/ 24/ 5 120 san tan *
38. XLI/ 25/ 5 120 milih mêlih *
39. XLII/ 11/ 4 123 kalêgsanan kalêksanan *
40. XLII/ 19/ 1 125 bilihi bilahi *
41. XLIII/ 1/ 5 126 bêgta bêkta *
42. XLIII/ 14/ 5 129 mêlanyune mêlayune *
43. XLIII/ 19/ 3 130 panggogatipun panggugatipun *
44. XLIV/ 21/ 6 135 dursile dursila *
45. XLV/ 20/ 1 140 bêrmantya brêmantya *
46. XLVI/ 10/ 3 144 sêpare sêparo *
47. XLVIII/ 7/ 3 153 dharodhok dharodhog *
48. XLVIII/ 14/ 4 155 mêncangan mênjangan *
49. XLVIII/ 22/ 2 156 Indroklis Endroklis
50. LIII/ 10/ 5 181 pudi budi *
51. LIV/ 32/ 2 187 sêpdaningwang sêbdaningwang *
52. LV/ 19/ 1 195 têrnyuhirèng trênyuhirèng *
53. LV/ 23/ 2 196 ênti êndi *
54. LVI/ 10/ 2 201 aka ana *
55. LVIII/ 8/ 4
LVIII/ 8/ 4 213
213
masjit
masjit
masjid *
56. LVIII/ 14/ 10 215 sêpdanira sêbdanira *
57. LIX/ 23/ 8 217 tatak tatag *
58. LX/ 19/ 3 222 gêgobalan gêgombalan *
59. LXII/ 21/ 7
LXII/ 22/ 3
LXII/ 23/1
LXII/ 31/1
230
230
230
231
bêrmana
bêrmana
bêrmana
bêrmana
brêmana *
60. LXII/ 23/ 4 231 sêpda sêbda *
61. LXII/ 32/ 6 232 pratingkang pratingkah *
Tabel 5. Ketidakkonsistenan penulisan kata
No. P/ B/ b Hlm Varian 1 P/ B/ b Hlm Varian 2 Edisi
1. I/ 5/ 10
3
kakim
I/ 4/ 9
I/ 6/ 5
LVII/ 3/ 2
XLV/ 6/ 4
XLV/ 11/ 4
XLV/ 12/ 5
3
3
206
138
139
139
khakim
khakim
khakim
khakhim
khakhim
khakhim
kakim *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
70
2. I/ 4/ 2
I/ 7/ 5
XXXV/1/ 7
XXXVI/3/2
XXXVI/9/5
XLIX/ 2/ 3
XLIX/ 3/ 9
LVII/ 3/ 3
LIX/ 18/ 4
8
3
98
98
99
160
161
206
216
kukum
kukum
kukum
kukum
kukum
kukum
kukum
kukum
kukum
XLV/ 22/ 1
XLVI/18/4
XLIX/ 5/ 4
LV/ 18/ 2
LV/ 19/ 6
LV/ 21/ 6
LV/ 21/ 8
LV/ 23/ 8
LV/ 25/ 6
LV/ 27/ 2
LVI/ 12/ 3
LVII/ 6/ 1
LVII/8/ 4
141
146
161
194
195
195
195
196
196
197
201
206
206
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
khukum
kukum *
3. I/ 2/ 9
V/ 1/ 1
VI/ 1/ 2
VIII/ 1/ 1
2
4
12
16
fasale XXII/ 1/1
XXXII/ 1/ 1 52
68
pasale
pasale
fasale @
4. XXVI/2/6
XXVI/10/4 65
67
Prèdêrik
Frèdrêrik
XXVI/9/4 67 Frèdêrik Frèdêrik
5. XXXIX/7/5
XXXIX/10/4 109
110
Mongwan
gsèng
Fowangsè
ng
XXXIX/11/2 110 Fongwang
sèng
Fongwang
sèng
6. XVI/ 1/ 2
XXV/ 4/ 1
XLII/ 3/ 1
XLIV/ 4/ 2
XLIV/ 5/ 2
36
62
122
133
133
wakhidin
wakhidin
wakhidin
wakhidin
wakhidin
XLV/ 1/ 2
LXI/ 2/ 2 137
222
wakidin
wakidin
wakhidin
7. LIII/ 2/ 1 180 Fulan LIII/ 7/ 3 120 Pulan Fulan
8. XII/ 6/ 7 27 kherat LVI/ 22/ 10 217 kerat
9. LX/ 11/1 221 kalal LX/ 19/ 2 224 khalal
10. VI/ 2/ 1
VI/ 4/ 1
VI/ 8/ 1
LI/ 19/ 5
LI/ 20/ 5
LII/ 5/ 3
13
13
13
174
174
175
pambêlah
pambêlah
pambêlah
pambêlah
pambêlah
pambêlah
LI/ 17/ 5
LII/ 2/ 3
LII/ 13/ 1
LII/ 16/ 4
LII/ 21/ 2
174
175
176
177
178
pabêlah
pabêlah
pabêlah
pabêlah
pabêlah
pambêlah
*
Tabel 6. Daftar kata yang mengalami corrupt
No. P/ p/ g Hlm. Teks CAA Edisi
1. XXVII/1/ 4 68 Sri Khalpon...-[69]sus
2. XXVII/3/3 69 ju... juti * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
71
Tabel 7. Daftar kata yang mengalami transposisi
No. P/ p/ g Hlm. Varian Edisi
1. LIII/ 13/ 1 181 sahega saha ge * @
Tabel 8. Kesalahan pemenuhan guru lagu dalam têmbang
No. P/ p/ g Hlm. Têmbang Naskah CAA Edisi
1. XLV/27/4 141 Kinanthi amanggih sakêthi angsan (i) #
2. LIX/ 3/ 6 212 Dhandhanggula Sri Prabu memunduk (a) #
3. Suntingan Teks dan Aparat Kritik
Cariyos Anèh-Anèh adalah sêrat yang ditulis dengan aksara Jawa
carik, sehingga transliterasi merupakan langkah penting yang harus
dilakukan dalam rangka penyuntingan teks. Transliterasi adalah penggantian
atau pengalihan huruf demi huruf dari abjad yang satu ke abjad yang lain.
Dalam proses transliterasi ini sebaiknya peneliti tetap menjaga kemurnian
bahasa dalam naskah, khususnya penulisan kata (Edwar Djamaris, 2002:19).
Tujuannya adalah memudahkan teks untuk dibaca dan dipahami. Dalam
proses transliterasi CAA meggunakan Baoesastra Djawa dan berdasarkan
“Ejaan Bahasa Jawa yang Disempurnakan (EYD)” sebagai pedoman dan
dasar acuan pembetulan ejaan dalam suntingan teks. Transliterasi CAA
secara keseluruhan dapat di lihat pada suntingan teks.
Setelah melakukan transliterasi, penulis melakukan kritik teks
bertujuan untuk menyusun suntingan teks Cariyos Anèh-Anèh. Metode yang
digunakan dalam menyunting CAA adalah metode standar. Metode standar
adalah metode yang biasa digunakan dalam penyuntingan teks naskah
tunggal. Metode standar digunakan pada naskah yang dianggap sebagai
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
72
cerita biasa, bukan cerita yang dianggap suci atau penting. Dalam
menyunting sebuah teks, penulis harus memperhatikan pemenggalan kata,
sebab cara penulisan naskah CAA yang tidak mengenal pemenggalan antar
kata, ejaan yang berpedoman pada Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa,
kebenaran konteksnya, dan juga kesesuaian metrum atau konvensi têmbang.
Kata atau kelompok kata yang dinilai kurang tepat atau berubah,
dalam suntingan teks akan dibiarkan sesuai teks aslinya dan akan diberi
nomor kritik sebagai tanda bahwa kata atau kelompok kata tersebut telah di
evaluasi. Kesalahan ataupun perubahan ejaan yang sama, hanya akan
ditandai sekali untuk selanjutnya akan langsung disesuaikan. Berikutnya
hasil evaluasi dicantumkan dalam aparat kritik yang terletak di bagian
bawah suntingan teks (semacam catatan kaki/ footnote). Hal ini dilakukan
untuk tetap mempertahankan teks aslinya dengan pertimbangan bahwa
naskah CAA adalah naskah tunggal dan penulis juga ingin memberi
kebebasan kepada pembaca untuk mengecek langsung bacaan naskah yang
asli atau bila memiliki penafsiran sendiri. Sehingga dalam hal ini, kritik
teks, suntingan teks dan aparat kritik dilakukan secara bersamaan dan
ketiganya merupakan suatu proses yang saling melengkapi.
Untuk lebih memudahkan pembaca dalam memahami suntingan
teks CAA, dibawah ini adalah pedoman atau tanda-tanda yang digunakan
oleh penulis dalam menyajikan suntingan teks CAA:
a. Dalam suntingan teks, huruf kapital digunakan untuk menulis
nama Tuhan, nama Raja, nama orang, nama tempat, panggilan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
73
untuk seorang Raja, nama bulan, hari dan tahun. Sedangkan
kata atau kelompok kata yang lain ditulis dengan huruf kecil
atau biasa, meskipun dalam CAA dijumpai beberapa kasus
penulisan kata yang tidak wajar, misalnya penggunaan aksara
murda di tengah kata.
b. Bila dalam kritik teks ditemukan kesalahan penulisan kata atau
ejaan yang sama dalam jumlah lebih dari satu, maka dalam
suntingan teks kesalahan tersebut hanya akan ditandai satu kali.
Selanjutnya kata tersebut akan langsung disunting.
c. Pemakaian tanda hubung untuk penulisan kata ulang
(reduplikasi) dalam teks. Misalnya:
anèh- anèh
kapya-kapya
Gb. 48-49 contoh pemakaian tanda hubung untuk reduplikasi
d. Penulisan dwipurwa (reduplikasi parsial), ditransliterasi sesuai
dengan ejaan bahasa Jawa, misalnya:
rarênggan rêrênggan
waweka weweka
Gb. 50-51 contoh penulisan dwipurwa (reduplikasi parsial)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
74
e. Penulisan teks dengan menggunakan (ô) dibaca [ɔ ] langsung
disunting, misalnya:
ponca panca
pujongga pujangga
Gb. 52-53 contoh penulisan teks dengan menggunakan (ô)
f. Sastra laku ditransliterasikan dengan mengubah konsonan
penutup pada kata berikutnya, misal:
pandhe wêssi pandhe wêsi
annèng jronning anèng jroning
Gb. 54-55 contoh sastra laku
g. Pemakaian sandhangan wyanjana kêrêt ( ) untuk
menyatakan bunyi /êr/, misalnya pada kata mangrêti, grêrah,
benrêre, prêrahu, namrêre, ngrêsakên, dan sebagainya.
prêrahu pêrahu
grêrahira gêrahira
Gb. 56-57 contoh pemakaian sandhangan wyanjana kêrêt
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
75
h. Penulisan kata dasar yang berakhiran huruf /h/ dan mendapat
akhiran /e/, /-a/, /-an/, /-ane/, /-anira/ dalam penulisan aksara
Jawa sering ditulis dengan fonem /y/ atau /w/. Tetapi dalam
suntingan teks, fonem akan ditulis dengan /h/.
kêpangiye kêpanggihe
mriya mriha
Gb. 58-59 contoh suntingan teks fonem yang ditulis dengan /h/
i. Kekonsistenan penulis dalam menulis kata dengan vokal [ɔ ]
pada suku kata awal tanpa menggunakan sandhangan taling
tarung, misalnya saja pada kata namêr, batên, capot, batol,
balong-balong dianggap bukan kesalahan, melainkan karakter
penulis dalam menulis kata, maka pada suntingan teks akan
langsung di sunting menurut EYD Bahasa Jawa menjadi
nomêr, botên, copot, botol, bolong-bolong.
namêr nomêr
batên batên
Gb. 60-61 kekonsistenan penulis dalam menulis kata „namêr‟ dan „batên‟
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
76
Untuk mempermudah pembacaan dan pemahaman terhadap teks
CAA, digunakan pula tanda-tanda sebagai berikut:
a. Penggunaan angka Romawi I, II, III, dan seterusnya untuk
menunjukkan nomor pupuh.
b. Penggunaan angka Arab ukuran normal 1,2,3 dan seterusnya
yang terletak di sebelah kiri teks adalah untuk menunjukkan
urutan bait têmbang atau pada.
c. Penggunaan angka Arab ukuran kecil 1,2,3
dan seterusnya di
atas kata atau kelompok kata dalam suntingan teks,
menunjukkan kritik teks pada dan catatan kaki.
d. Penggunaan angka Arab dalam tanda kurung [1], [2], [3] dan
seterusnya menunjukkan pergantian halaman pada teks asli.
e. Penggunaan tanda garis miring (/) digunakan untuk menandai
batas setiap baris atau gatra dalam sebuah bait pada konvensi
têmbang.
f. Penggunaan tanda garis miring (//) digunakan untuk
menunjukkan akhir setiap bait têmbang.
g. Tanda /e/ digunakan untuk menandai vokal e yang dibaca [e]
seperti pengucapan kata kowe dalam bahasa Jawa dan kata
„sate‟ dalam bahasa Indonesia.
h. Tanda diakritik /ê/ digunakan untuk menandai vokal e yang
dibaca [ə] seperti pengucapan kata têlas dalam bahasa Jawa
dan kata „benang‟ dalam bahasa Indonesia.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
77
i. Tanda diakritik /è/ digunakan untuk menandai vokal e yang
dibaca [E] seperti pengucapan kata akèh dalam bahasa Jawa
dan kata „sketsa‟ dalam bahasa Indonesia.
j. Tanda * menunjukan bahwa kata tersebut mengalami
pembetulan berdasarkan pertimbangan linguistik.
k. Tanda # menunjukan bahwa kata tersebut mengalami
pembetulan berdasarkan konvensi têmbang macapat.
l. Tanda @ menunjukan bahwa kata tersebut mengalami
pembetulan berdasarkan konteks kalimat.
Berikut adalah sajian suntingan teks CAA, setelah mengalami berbagai
tahapan dalam penelitian ini:
CARIYOS ANÈH-ANÈH
Punika Rênggan Parang Kusuma- Rênggan Parang Laut (Dhandhanggula, I)
1. [1] ari Sêptu ping astha ilallin/ ing Jumadilakir Ehe warsa/ muluk
bujangga wiku wong/ wontên rinênggèng têmbung/ dhedhadhakan
ingkang nglayoni/ cariyos dêdongengan1/ anèh-anèh dèn jum/ tuwan
Wintêr juru basa/ Surakarta mangke ingindhakan malih/ mawi madu
srêngkara//
2. tumrap nagri Ngayogyakarta di/ mrih tatela rakhaba mêmaca/ yya kongsi
kojahe èmèng/ kasêntosaning têmbung/ kêlampahan winêdhar dening/
tina-[2]ta tataning rata/ ngraosna jro kalbu/ khalêbuwa2 khojah
3 tama/
utamèng rèh fasale tinandha ganti/ kèhira sèkêt astha//
1 # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a)
2 kalêbuwa * @
3 kojah *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
78
3. nênggih ingkang kinondha rumiyin/ kinarya wit umipurwèng kojah/ asung
pêngapuraning wong/ tanpa faedah bubuh/ ngrusak tata patraping adil/
gêlah-gêlah buwana/ wus bênêr linampus/ wusana olèh apura/ toging
ngêndon puwara kang nglêbur bumi/ babu kêkasih marma//
4. [3] abênêri jalma pandhe wêsi/ kang dèn landrad kêna kukum pêjah/ ing
dhusun gêng akèh wonge/ para kêpala kumpul/ nèng ngarêpe babundhêl
wêsi/ sêmana kumpul rêmbag/ sowaning pêngulu/ kadya matur angrêrêpa/
adhuh Khakim kawula anuwun inggih/ nyaosakên pratela//
5. lah ta iya kapriye kang pikir/ dhu4 pukulun jalma pandhe tosan/ ing
dhusun sangêt pêrlune/ ingkang nyawisi nêngguh/ andamêlkên pacul
myang kudhi/ waluku pêthèl tatah/ jara kuncrak dhadung5/ yèn pandhe
punika pêjah/ langkung dening karya bêtah kapya jalmi/ Kakim lon
pasrangkara//
6. priye olèh sun matrapkên adil/ dadi bubrah tataning agama/ tandya na
jalma sawiyos/ majêng gadhêpêk ngayun/ ulun matur panduka Khakim/
lah ta inggih punika/ dwi sujalma tênun/ ingatasipun ing desa/ anyêkapi
pandhe gintung sawiji6/ juganya ingapura//
7. kapênuju turirèng sujalmi/ wus kêlakwan gintung sajuga7/ juga
ginêsangan muleh/ mring wismanira dhusun/ iku kukum nora raharji/
jalma dwi nandhang dosa/ agêng raja lampus/ wusana kinukum juga/ lah
dèn awas praparentah dipun eling/ dadi têpa tuladha//
Punika Rênggan Karêtêg (Dhandhanggula, II)
1. [4] wus sampurna fasal kang sawiji/ tandya kocap fasal kalihira/ cinatur
kala prang gêdhe/ nênggih nêgari Isus/ Prabu Dhiyus kèngsêr ing jurit/
ing ngajêng baris dhadhal/ ingêlud ing mungsuh/ Sri Maha Dhiyus gya
kentar/ abdi dalêm ingkang dhèrèk sawêtawis/ narendra gurawalan//
2. tindakira dumugi ing kali/ lèpèn agêng krêtêge santosa/ lêstari prabu
tindake/ ing karêtêg wus laju/ nuntên wontên abdi prajurit/ wê-[5]weka
4 dhuh @
5 dhadhung *
6 anyêkapi pandhe gintunga sawiji # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12i)
7 pan wus kêlakwan gintung sajuga # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
79
surènglaga/ mring nata umatur/ yèn parêng karsa panduka/ ponang kêrtêk
mangkyarsa ulun bibrahi/ inggih ingkang supadya//
3. rèh iktiyar pambêngana nênggih/ pambujunge mêngsah dalêm narpa/ nata
alon timbalane/ iku ingsun tan rêmbug/ kêranane pangèsthi mami/
yuswaningsun tan nêdya/ murwat kèh jinipun/ nganti ambelakna kapya/
umurira bala ngongkang mêksih kari/ anèng jroning bêbaya//
4. kang pakewuh ewuh angluwihi/ binabujung dèn êluding mêngsah/ mêlayu
ngungsi marene/ sumêdya labuh mring sun/ kawruhana cipta ngong
mangkin/ tan darbe sêdya ala/ mung arja rahayu/ kapya-kapya
wadyaningwang/ anusula ingambah karêtêk sami/ yèn wus kumpul ing
pêrnah//
5. rêmbug manèh dandan ngantêp jurit/ ayumana wadyan8 sun kang padha/
anusul ing tindak ingong/ sêndika nuli wangsul/ angayumi9 wadya kang
kari/ nuli acatur wikan/ pangêluding mungsuh/ kèndêl tan purun lajênga/
saha dene pra prawira amêngkuhi/ mundhi sabdane narpa//
Punika Rênggan Makutha Raja (Gambuh, III)
1. [6] tandya malih winuwus/ gêntya kocap fasal kaping têlu/ tanah agêng
puwara nêgari Anggris/ jumênêng mêngku gêdhatun/ duk sêmana prabu
wadon//
2. luwih sumbaga anung/ sudibyèng rèh mêngku para ratu/ wus kaojat ing
rat pêmadaning nagri/ nalendra10
dyah ajêjuluk/ Maha Sang Sri Prabu
Sinom//
3. malis jeta rum-arum/ sakêlangkung kèringan prang pupuh/ sabab de-
[7]ne sêktine para bupati/ gul anung wididyèng11
kewuh/ senapati ing
palugon//
4. kocap dyah maha prabu/ têdhak amêng-amêng marang dhusun/ mring
wismane abdi kang jinujung12
linggih/ tampingan tumênggung baru/
ajêjuluk risang Bakon//
8 wadya * @
9 angayomi *
10 narendra *
11 widagdyèng * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
80
5. kagyat prabu dyah rungrum/ lumiyating wismane tumênggung/ nora
murwat pindha wismane wong cilik/ tan mantra wisma tumênggung/
pasrangkara Prabu Sinom//
6. lah ta bapa tumênggung/ kaya ngapa wismanta ngong pulung/ luwih cilik
tan mantra wisma bupati/ sêsak ngênggonan tumênggung/ matur nêmbah
sira Bakon//
7. dhuh gusti maha Prabu/ sampun dawêg wismangong gêngipun/ sabab
inggih kala kawula rumiyin/ dene wak amba pukulun/ jinujung13
lênggah
bupatos//
8. panjênêngan Sang Prabu/ inggih ganjar agêng jasat ulun/ saupami tuwan
gusti Sri Bupati/ ingkang yasa griya èstu/ kira gêng bagus kinaot//
9. sing sih nugrahan agung/ jasat ulun pas buka anama gung14
/ inggih gusti
ngantos sêsak wisma mami/ wilasing sih maha prabu/ wakhyu kubra kang
dhumawoh//
Punika Rênggan Ukêl Pakis (Gambuh, IV)
1. [8] sampurna fasal têlu/ gêntya kocap fasal kaping catur/ kocap wontên
abdi dalêm ing nêgari/ wêgig amutêring wuwus/ mring kapya bature kang
wong//
2. siji bature matur/ e bêndara ulunnya wus mêtu/ inggih badhe ngupados
pakaryan malih/ sanèse pakarya pukulun15
/ aming mangke ulun cadhong//
3. bêlanjamba kang sampun/ kula sanggi pakaryane rampung/ ingkang mugi
tuwan paringna sêmangkin/ wus ulun etang sêda-[9]rum/ bayar amba
mêksih wutoh//
4. krana tuwan pukulun/ dèrèng-dèrèng amaringi mring lun/ bayar sasèn
kang wus pêsthi dadya janji/ kula dungkap tigang taun/ sasigar tan tampi
ingong//
12
jinunjung * @ 13
jinunjung * @ 14
jasat ulun buka anama gung # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 10u) 15
# (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8u)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
81
5. bêndarane anjumbul/ sêmu eram dene cêtha muwus/ ya wus bênêr cature
kabèh mring mami/ nging bangêt kadugèningsun/ sêpala bayare kang
wong//
6. gêgarapane agung/ barang-barang pakaryane cukup/ mangsa olèh
ngupayaa kapya jalmi/ kang sathithik bayaripun/ karyane cukup kêlakon//
7. ingasih-asih muwus/ sang bêndara aja sira mêtu/ bangêt butuh yèn sira
atinggal mami/ ya bênêr ngong durung asung/ bayarmu kang wus
kêlakon//
8. mangsa oraa angsung/ wus saèstu sun mring sira tutur/ bayarira ing
mêngko misih lumaris/ etungên sêlawasipun/ lah aja pamit mêngkono//
9. tan bêcik dadènipun/ sira rencang alon aturipun/ dhuh Bêndara ulun wus
sumêrêp inggih/ bayar amba misih mlaku/ kang ing manah amba waton//
10. mênawi têmbenipun/ bayar amba ingkang mêksih mlaku/ ing rèh botên
kenging kawula tututi/ dados susah amba klantur/ bayar kêsit bablas ing
dos//
Punika Rênggan Palbapang (Pocung, V)
1. [10] gêntya kocap, fasale kang panca pucung/ wontên tuwan-tuwan/
adarbe rencang sawiji/ kapêrcaya ngladèni nampa pun Êyan//
2. [11] tata dhahar, anèng meja piringipun/ ingampil sru cukat/ têngginas
anggawa piring/ gya kêsandhung karungkêb piringe pêcah//
3. Sang Bêndara, lon nêbda atuntung rêngu/ aku iya wignya/ tingkahmu
mêcahkên piring/ nora angèl pakarya gampang winulat//
4. sang Yan matur, atangi sarwi gumuyu/ inggih lêrês tuwan/ sabab tuwan
aningali/ solah amba ing rèh mêcahakên panjang//
Rênggan Baita Kapal (Pocung, VI)
1. [12] sampun tamat, magênti kaping nêmipun/ fasale kang kocap/ wontên
juragan satunggil/ nèng jro palwa kapal madyaning sêgara//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
82
2. [13] darbe rencang, Pambêlah awak pêrahu/ tinuduh lurahnya/ angurahi
cèrèt nênggih/ ingkang cèrèt sêlaka wawrate kathah//
3. solahira, gumampang nèng pinggir prahu/ nuli katiwasan/ mrucut cèrèt
tibèng warih/ kêthaweyan cèrèt silêm ing sêgara//
4. gudadapan, Pambêlah saklangkung ewuh/ cèrèt tan katingal/ kêlêm ing
dhasaring warih/ age-age umatur bêndaranira//
5. dhuh bêndara, kawula umatur nuwun/ wulang ing sampeyan/ barang ilang
kapya melik/ napa ical sêbarang kaya dandanan//
6. yèn sumêrêp, Bêndara panggenanipun/ juragan sru nyêntok/ kowe iku apa
dlêming/ apa edan kalah owah akalira//
7. barang ilang, nanging wêruh ugyanipun16
/ iku nora ilang/ wus lumrah
gunêming urip/ nora ilang barang sabab wruh ing pêrnah//
8. gya Pambêlah, umatur asêmu takut/ yèn mêkatên wulang/ tuwan kagungan
melik17
/ cèrèt slaka marucut malbèng sêgara//
9. ngong kurahi, nèng pinggir palwa duk wau/ kula cêpêng kêkah/ nanging ta
kêdah bilahi/ dumadakan marucut panyêpêng amba//
10. ingkang cèrèt, anuli kêlêm ing banyu/ ulun wrining pêrnah/ juragan asru
dêdyangling/ têmpuhana tiwasmu anambut karya//
Rênggan Candhi Trisula (Pocung, VII)
1. [14] tandya kocap, artikêl kang kaping pitu/ dèn wontên kêpala/ lurah
barang nyambut kardi/ nèng wismane pindha jalma darbe karya//
2. [15] amêmantu, ajibêg jalma supênuh/ garaping pakaryan/ jalma ngalap
opah sami/ bêndarane alon dènira têtanya//
3. lah ta Iyan, apa ingkang sira nambut/ gawe lah tuturi/ mring ingsun
wêruha mami/ marang kapya garapane juga-juga//
16
unggyanipun * 17
tuwan kang kagungan melik # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
83
4. Iyan matur, kawula Bêndara èstu/ botên garap karya/ pisan-pisan kang
sayêkti/ bêndarane angalih gênti tinanya//
5. mring kancane, pun Yuris ing wêstanipun/ èh Yuris sun tanya/ apa sira
nyambut kardi/ lah ta ingsun tuduhna garapanira//
6. aturira, pun Yuris inggih saèstu/ gèn lun nyambut karya/ bêndara kawula
nanging/ angrencangi panyambut damêle pun Yan//
7. barang damêl, kawula pun yasa nuduh/ mung darmi18
kawula/ sasi têdah
anglampahi/ ujar tuwan karya pêngajêng pun Iyan//
Rênggan Parang Curi (Pocung, VIII)
1. [16] kocap malih, fasale astha kaetung/ kocap wontên jalma/ bodho
barang tan mangrêti/ alêlungan kya bodho anumpak kapal//
2. [17] nanging kang spur, ring jaran misih kinandhut/ nèng kanthong
rasukan/ ponang kuda mlayu rindhik/ mèh kêdalon kinêtab turangganira//
3. ponang kuda, kinêtat-kêtat lumaku/ datan mawi rikat/ datan sah lumaku
rindhik/ kaku tyase brêmantya kang numpak kuda//
4. sru pinêlak, pêlak ajêg rindhikipun/ wêngis manêpda19
kras/ èh jaran tuwa
sayêkti/ yèn wêruha sira ing kandhutaningwang//
5. ingsun kêspur, amêsthi rikat lumayu/ bodho sira jaran/ datan wruh ingsun
sabari/ mumpung dungrung20
lah dèn age anandêra//
Rênggan Prang Pupuh (Kinanthi, IX)
1. [18] ping sanga fasal cinatur/ nênggih nêgari Prêsmani/ kala campuh
bandayuda/ lan mêngsah gul anung sêkti/ sèwu wolungatus rolas/
angkaning warsa kumpêni//
18
darma * @ 19
manêbda * 20
durung * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
84
2. gêntya nyawat mariyêm gung/ lir jiba-[19]lun rug kapyarsi/ ponang
tinggar barung munya/ panglut tibane lir riris/ rug-ingaruk magêntoran21
/
mungsuh rowang gêntya titih//
3. campuh panggya samya purun/ ting taleram ngilat thathit/ ukêl-ingukêlkên
pêdhang/ senapati wong Prêsmani/ wantêr amangsahkên bala/ mangamuk
ngiwul ing jurit//
4. têbih sinipat katuju/ mariyêm gung ponang mimis/ buwah agung kang
kabranan/ nuhonira sangêt kanin/ rinampa ing nuldhatira/ mangubêng
awaling jurit//
5. antawis unduring mungsuh/ prajurit gêng senapati/ tatungguling prang
wong Prasman/ bilahi sukune kanin/ sangêt angèl ingusadan/ ngalêmpak
pra dhoktêr sami//
6. rêmbage kang para dhukun/ kang tatu tan kêna mari/ sungsum balung
katêrajang/ ing mimis angèl jinampin/ iyêg rêmbage wus dadya/ kinêthok
kang ponang rijlin//
7. pêngagêng Prêsman kang tatu/ miyarsa dhukun kang dêling/ ayêm sêmu
tan nglagewa/ pudhake asru anangis/ moring jalma kathah miyat/ tuwane
kang nandhang kanin//
8. alon dènira amuwus/ èh ya gene kowe nangis/ lah ta apa ora sira/ bêja
kowe dina kari/ yèn kinêthok sikilingwang/ mung suci kêstiwêl siji//
Rênggan Ron Dhandhanggêndhis (Kinanthi, X)
1. [20] gya gantya fasal sapuluh/ lumampah winarnèng tulis/ wontên jalma
numpak kuda/ saklangkung gilap kang wajik/ dèn rih-rih ingarah-arah/
icala gilaping wajik//
2. [21] lon-lonan jajok linajur/ datan sah angati-ati/ jalma ingkang numpak
kuda/ prapta radinan arêsik/ lalurung sajroning kutha/ praptèng prapatan
margi22
//
21
magênturan * 22
prapta ing prapatan margi # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
85
3. ningali jibêg kang langkung/ andulur rubung kèh jalmi/ samia wade
tinumbas/ cangkêm karut dol ing margi/ pawèstri sajuga bêkta/ payung
alit kang dèn undhi//
4. angadêg ngêgarikên payung23
/ jaran giwar kang numpaki/ tiba sru nuli
anyandhak/ kudanira kang kêndhali/ wong wadon gumuyu latah/ mèh
kawudan ingkang jalmi//
5. malêlêng sugal amuwus/ bak ayu kang gêguyoni/ sampun ta andika eram/
panggiware kuda mami/ puniki wus medanira/ yèn lumiyating jalma stri//
6. nènèman warnane saru/ kaya andika niwasi/ rèrèn marga cêlak kuda/
wadon cêp sêmune ajrih/ laju ingkang numpak kuda/ nomêr sêdasa wus
titi//
Rênggan Pacak Suji (Kinanthi, XI)
1. [22] nomêr sêwêlas lumaju/ wontên pujangga satunggil/ ing Siwitsêr
nêgaranya/ mangke pujangga nuwèni/ marang sadhèrèkanira/ sami
Siwitsêr nêgari//
2. pinêrnah-[23]kên pondhok sampun/ eca sami gunêm kawis/ ujung-
ujungan lêpasan/ wus satunggil raos kalih/ lajêng sami alêledhang/
kuliling lebaring budi//
3. ngantos mring jawi kitha duh/ sarêng sami mantuk kalih/ mêdal
sanèsirèng marga/ kang cêlak inggala prapti/ prapta satunggil
panggènan/ anjok24
ara-ara radin//
4. kasingkêd pacak suji gung/ korenira dipun kunci/ ingkang nyêpêng
sarogira/ lare jalêr misih alit/ pacak suji salêbêtnya/ dènira têngga
raryalit//
5. pujangga sadhèrèkipun/ nêbda thole bocah cilik/ sirèstulah bocah desa/
kang pintu êngakna nuli/ nanging rare nora suka/ pininta ênganing kori//
23
angadêg ngêgarkên payung # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8u) 24
anjog *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
86
6. sugal lare dera muwus/ mila inginêb kinunci/ ayya kongsi linangkungan/
ing jalma kang wira-wiri/ tan wèh marga singa wonga/ kang liningan
anauri//
7. thole ya bênêr sêbdamu/ ananging kastaku iki/ sujalma kojar pujangga/
aja sira kira ngati/ padha-padha jalma kathah/ mulane ngakna tumuli//
8. raryalit alon amuwus/ wangsul kula nuwun inggih/ pujangga punika napa/
kang tinya amangsuli25
/ thole sira ingsun pojar/ kêlam wus durung
mangêrti//
9. nama pujangga saè-[24]stu/ sujalma ingkang nguwisi/ guna pagunan
sudigbya26
/ bisa barang-barang wasis/ raryalit mangsuli nêbda/ yèn
mêkatên sujalma di//
10. pangèsthi kawula kalbu/ sagêd ngêngakkakên kori/ tanda27
wisorok
sudigbya28
/ malah pamune nguwisi/ tinêbah bae gya mênga/ mênga
lawang pancak suji//
11. Sang Pujangga sru gumuyu/ ja mêngkono bocah cilik/ nanging raryalit
asugal/ tanpa sung ênganing kori/ dwi jalma mundur plarasan/ baya
cobaning Yyang Widi//
Rênggan Têratè (Sinom, XII)
1. [25] nomêr kang kaping rowêlas/ wontên sujalma sawiji/ andarbèni sakit
owah/ pun Êle ingkang wêwangi/ ananging ingkang sakit/ cat eling cat
botên emut/ yèn têrkadhang saras29
/ kadhang sangêt dènya baring/ gya
cinêkêl pinêgang sinungkên pêrnah//
2. [26] ing griya pancèn cawisan/ panggènira wong abaring/ dadya
ingumbar kewala/ tan ngangge dèn pusarani/ nuju dintên sawiji/ wontên
sadhèrèkanipun/ pun Êle tinuwenan/ rêrangkulan sarêng panggih/ sangêt
dening sêkalih30
dènya kangênan//
25
kang tinanya amangsuli # * (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 26
sudibya * 27
tandha * 28
sudibya * 29
yèn têrkadhang sok saras # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 7a) 30
kêkalih *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
87
3. amidêr-midêr kalihnya/ salêbêting griya nênggih/ lajêng kalih sami
minggah/ ing lotèng saklangkung inggil/ pun Êle aningali/ mêngandhap
amingak-minguk/ tumuntên ngrangkul kêkah/ mring sêdhèrèkke kang tuwi/
julalatan sarwi kêras sêbdanira//
4. alah ta inggih ki sanak/ suwawi anjlok31
sing ngriki/ mêkatên sarwi
rangkulan/ punika saèstu margi/ jaman kaèlangan yêkti/ sanakanira tab
muwus/ tekat mêkatên uga/ sok tiyang asakit baring/ inggih sagêd mêkatên
anglampahana//
5. lah ta suwawi ki sanak/ dhatêng mêngandhap abali/ sarwi rikat dènya
mlumpat/ undhakan ngandhap manginggil/ Êle kenging mêmanis/ mangêp
paminta sihipun/ anuruti mêngandhap/ punika saèstu margi/ dipun sanak
luwar sing gêlah sukawa32
//
6. sukawa33
bilahi dunya/ yèn sampuna rikat pêsthi/ dènira amanggih akal/
botên sagêd uwal pêsthi/ pangrangkule apithing/ wus pêsthi yèn ajur mu-
[27]mur/ tan bakal tinjo kherat/ sabab lotèng luwih inggil/ katujune rikat
mêdya manggih akal//
Rênggan Sêkar Dhalimawantah (Sinom, XIII)
1. [28] gêntya nomêr tigawêlas/ sira Sang Prabu Lodhuwik/ ratu kang
kaping pat bêlas/ nênggih nêgari ing Frakik/ nuju satunggil ari/ sira
risang mata Prabu/ ngrêsakakên kasukan/ catur kêlawan kang abdi/
dalêm kang sih ingkang sampun binupatya//
2. adangu [29] dènya kasukan/ nata landi dalêm kang sih/ ingkang sampun
binupatya/ gya kaledhon salah siji/ nanging dadya prêdondi/ dènira
kasukan catur/ abdi dalêm sêdaya/ ingkang ngadhêp Sri Bupati/ kapya-
kapya kèndêl mung ngawaskên samya//
3. nalika datan antara/ wontên sêntanane aji/ Pangeran Gramon pêparap/
têdhak sangking ing palinggih/ sowan kanjêng Sang Mulki/ nèng kamar
kasukan Prabu/ nata alon ngêndika/ lah Pangeran Gramon yêkti/
bênêrana goningsun gèsèh kasukan//
31
anjlog * 32
sungkawa * 33
sungkawa *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
88
4. jêng Pangeran matur nêmbah/ panduka Prabu kang sisip/ nata nêbda
sêmu duka/ kapriye bisa ngarani/ kang bênêr lan kang sisip/ kawitane
nora wêruh/ aturira Pangeran/ priksamba panduka sisip/ dene kapya abdi
dalêm ingkang sowan//
5. sami kèndêl tan gupita/ ingkang saupami inggih/ lamun panduka lêrêsa/
botên tuntut34
kèndêl sami/ awas katuju ngati/ gya kundur kangjêng Sang
Prabu/ binubarkên kasukan/ nomêr tiga wêlas titi/ mingsing35
lajêng
ingkang sêkar kasinoman//
Rênggan Candhi Kusuma (Sinom, XIV)
1. [30] kocap nomêr ping pat bêlas/ ingkang winarnèng tulis36
/ wontên
sujalma anama/ Yohanis Gonsalah nênggih/ sangêt karêm sayêkti/ dènira
kasukan dhadhu/ sèmana kawon kathah/ langkung ing salêksa ringgit/
darbe anak jalu anama Iskandar//
2. [31] nanging ki jaka Iskandar/ nuju wontên anênggani/ uninga ing
bapakira/ kawon kasukan nglangkungi/ pangêsahirèngati/ datan sah
angêsês ngadhuh/ bapakne sarêng miyat/ mring atma Iskandar uning/
bapa nêbda mring kapya sujalma kathah//
3. jalma kang mulat kasukan/ dene têmbungirèng deling/ Iskandar
Dulkurnèn kala/ midhangêt ing khabar yakin/ kang rama dènya jurit/
unggul untung mungsuh larut/ baris dhadhal datan sah/ binabujung kèh
pinatin/ sru dipun suk ngancik nagri bayong mêngsah//
4. sarêng miyarsa mêngkana/ Iskandar Dulkarnaèni/ mara sru prihatin
dahat/ kang dadya wraosing galih/ ing wingking bok mênawi/ botên
wontên purun nungkul/ mila sangêt subrangta/ dêdonga nuwun Ilahi/ lulus
arja kang rama ugul37
ing yuda//
5. nanging nak amba punika/ Iskandar manah sru kingkin/ susah dènira
lumiyat/ ing kula akawon akih/ kuwatos manah timtrim38
/ lah inggih
34
tutut * @ 35
mingsih * 36
ingkang winarna ing tulis # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 37
unggul * 38
tintrim *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
89
wingkingipun39
/ botên wontên kinarya/ akawon kêng kados niki/ sabab
dening kawon kathah barang têlas//
6. atma Iskandar turira/ mring rama mangsuli inggih/ kasinggihan sêbda
tuwan/ awè-[32]ta inggih upami/ ingkang rama Sang Aji/ prabu Iskandar
maha gung/ kasora prang têlasan/ wingking tan wontên kinardi/ kapya
sarat nêlukakên kapya praja//
7. tan wontên pêrcayèng ing tyas/ sabab yèn tiningal40
lair/ kados pundi
pêrcayaa/ sakèh wignya bêdhah nagri/ sarat-sarat kapya nir/ dumadya
katingal busuk/ ugêr tan kenging owah/ kinukuman katon lair/ ing
pratingkah batos lun walahualam//
Rêrêngganing Smatri Latarêsmi (Mêgatruh, XV)
1. [33] tandya kocap nomêr gangsal wêlas laju/ ngèlmine dhukun sayêkti/
amrih kasil amrih untung/ dènira ngêtrapkên jampi/ asêrana nalar gatos//
2. wontên jalma [34] tuwan Sarep namanipun/ punika dhukun maluwih/
subaga wasis ing ngèlmu/ padhukunan dèn èsêmi/ sêmana dèn undang ing
wong//
3. lara tatu ing gêgaman badanipun/ ananging tan sangêt kanin/ ènthèng
lumrah jalmi pupuh/ kulite mung mêtu gêtih/ sarêng prapta gupoh-gupoh//
4. wus winiyak tiningalan ingkang tatu/ saèstu ènthèng kang kanin/ nanging
drodos gêtih mêtu/ tuwan Sarep wus angèsthi/ iku mung tatu mêngkono//
5. katibana i41
tamba sapisan rampung/ nanging ta kinarya wadi/ dhukun
manggil rencangipun/ anêbda kras wanti-wanti/ luwih gati solahing
wong//
6. lah dèn inggal muliha sambi lumayu/ angambila ingkang jampi/ kae kang
ingsun barungkus/ daluwang ingsun batitil/ tamba adi ingkang cêsplong//
39
lah ta inggih wingkingipun # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8u) 40
tininggal @ 41
ing *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
90
7. luwih ampuh ing mêngko yèn olèh tulung/ lelata walnguja yêkti/ alon
nêbda wong kang tatu/ adhuh tuwan kados pundi/ punapa awrat tatu
ngong//
8. inggih sarwi gumêtêr ulate payus/ mênênga bae aja ngling/ wus ingsun
pribadi ngangkuh/ angkuh mulyanirèng kanin/ cêp mênêng ulate cêlom//
9. tuwan dhukun jaga-jaga sarwi muwus/ mung tata [35] ja nguciwani/
pangangkah sarating dhukun/ adate kang wus lumaris/ wong kang tatu
printah gupoh//
10. mring kang wadon lah ta aja ngeman laku/ apa-apa pamintaning/ tuwan
dhukun dèn sumaguh/ ja kaswèn gya sumaji42
/ mung nganti panakawan
wong//
11. tan cinatur bature anuli rawuh/ sarta abêkta jêjampi/ panêbdane tuwan
dhukun/ kabênêran inggal prapti/ wus sun pêsthi mulya mêngkono43
//
Rêrênggan Kirkop Maendra (Mêgatruh, XVI)
1. [36] gentya kocap ping nêmbêlas nomêripun/ wontên pawèstri wakhidin/
nêtêpi ngibadah sujud/ bên dina marang ing masjid/ jungkung dêdonga
Yyang Manon//
2. [37] kang murwani pangyasa masjid pangulu/ kang sangêt cotho kiyai/
ing tahlil pêmaosipun/ kocap wong èstri kang abis/ tansah mirêng dènya
maos//
3. sirèng tahlil wali-wali kya Pangulu/ wong wadon bangêt anangis/ datan
sah asênggruk-sênggruk/ wus mênêng anangis malih/ sarêng Ki Pangulu
maos//
4. sirèng tahlil Ki Pangulu awas dulu/ sabên-sabên maca tahlil/ wadon
nangis sênggruk-sênggruk/ baya èstri luwih ngalim/ tahlil nafi isbat
wêroh//
42
aja kaswèn gya sumaji # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 43
sun pêsthi mulya mêngkono # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8o)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
91
5. sampun yakin wadon mêngkono sinarju/ Pangulu agênging kalbi/ yèn
tahlil anusuk jantung/ nging èstri taruna mêksih/ nuli tinimbalan waos//
6. ing sawuse bakda salatirèng luhur/ prapta mabukuh ing ngarsi/ alon
anêbda pangulu/ kowe ya ge pawèstri44
/ ing sabên-sabên sun maos//
7. ing tahlilan apa sira tuhu wêruh/ patrapirèng isbat nafi/ jroning tahlil
kang winêngku/ wong wadon matur wor tangis/ botên mêkatên èngêt
ngong//
8. lêpat ulun jêng kyai kawula nuwun/ apuntên têrusing galih/ èngêt kawula
jro kalbu/ mila [38] ulun sangêt nangis/ mêkatên èngêt ing batos//
9. duk inguni inggih kawula pukulun/ gadhah kuldi jalu inggih/ rikat rosa
luwês bagus/ kawula saklangkung asih/ kuldi ulun toging ngêndon//
10. dipun têdha ing sima malbèng wong agung/ gêgêtun amba sapriki/ sarêng
midhangêtkên ulun/ sabên tuwan maos tahlil/ swara tuwan blêg tan
gêncol//
11. inggih ugi swara tuwan kuldi ulun/ wong wadon banjur anangis/
kamisêsêk sênggruk-sênggruk/ kya Pangulu merang angling/ gèsèh jêbule
mêngkono//
12. inggih sarwi anutupi tutukipun/ èh wadon muliha nuli/ ngadêg kya
Pangulu mantuk/ nomêr nêmbêlas titi45
/ ginêtya46
salin lêlagon//
Rêrênggan Palwa Rambang Rudhaya (Asmaradana, XVII)
1. [39] nomêr pitulas kawarni/ wontên sajuga juragan/ lautan sêgara gêdhe/
apitakèn pagunêman/ jalma awak baita/ sudika pêngagêngipun/ kêpala
awak baita//
2. [40] kawula ki sanak inggih/ apitakèn sêbda ingkang/ kang pêsthi wajib
lan akon/ kados pundi jalarannya/ ajale bapak dika/ tuwin kaki-kaki
buyut/ ki sanak andika pajar//
44
kowe ya gene pawèstri # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 45
nomêr nêmbêlas wus titi # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 46
ginêntya * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
92
3. pêngagêng baita angling/ lah ta inggih ngarah sapa/ pêsthèn tan kenging
ginawe/ jalarane dènya ajal/ inggih bapak kawula/ tênapi kaki myang
buyut/ sami pêjah kabêlabag//
4. juragan gawok miyarsi/ agoyang-goyang kêpala/ lah ki sanak kaya priye/
mêngkono jalaran ajal/ lah ta ki sanak dika/ lah punapa botên takut/
badhe pêjah kabêlabag//
5. pêngagêng baita angling/ amangsuli mring juragan/ wangsul kula malês
takèn/ kang dadya jalaranira/ ajale bapak dika/ miwah kaki dika buyut/
canggah warèng saurutnya//
6. Ki Juragan kados pundi/ nêbda mêkatên ki sanak/ kapya laluwur ajale/
sami wontên paturonnya/ ngadhêpan kapya wangsa/ nèng paturon dipun
tunggu/ lumrah tahane mêngkana//
7. pêngagêng baita angling/ lah ki sanak kapya paran/ ulun gadhahana
wêdon/ angambah wontên sêgara/ ka-[41]dèk upamanira/ juragan andika
niku/ angambah paturonira//
8. lah punapa ngangge wêdi/ kêkalih sarêng sarjunya/ dados mêkatên tekate/
basa pati botên kêna/ dèn akal dipun kira/ muhung kêrsane Allahu/
ingkang rabilngalamina//
Rênggan Simbar Manyura (Asmaradana, XVIII)
1. [42] wolulas fasal winarni/ tumrap ing nagri Sêkotlan/ bêbanjêngan
lurung gêdhe/ arêsik wiyar akathah/ jalma dulur ing marga/ kocap ana
priyayi gung/ kuri ngling tindak radinan//
2. [43] tansah tindakira ririh/ wanci sore pukul lima/ gya ana bocah
sawiyos/ lola tan darbe wong tuwa/ lanang amêskin dama/ amêthukkakên
priyantun/ nèng ngarsa anêmbah-nêmbah//
3. bêndara kawula mêmis/ inggih saparing panduka/ nanging risang prayi47
gêdhe/ nukêr cinêrakan bocah/ sandhang gombal angganda/ sêmu-sêmu
amis arus/ lon nêbda dèn adoh yya crak//
47
pyayi @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
93
4. ingsun ora gawa dhuwit/ pêcah dhihin amundura/ bocah mêskin gubêt
bae/ dèn paring-paring tuwan48
/ pyayi aparing pêsmat/ tinibakkên gya
pênjukuk/ tampane rare musakat//
5. kang pêsmat iku tinuding/ nukarakên dhuwit pêcah/ rarikataning lakune/
wus olèh wangsul cêngkelak/ tampane ingaosan/ praptèng pêrnah tan
kadulu/ anjêntung rare anggana//
6. pêryayi49
gung tan kaèksi/ kewuhan rare musakat/ arsa sinusul durung
wroh/ dalêmira kang lêledhang/ dadya rare musakat/ dhuwite pêcah
kinandhut/ samangsa bae kêpanggya//
7. sinaosakên kang dhuwit/ rare nora lunga-lunga/ kang duwe dhuwit
ingantos/ sawusira tigang dina/ sore ing pukul lima/ Sang Pêryayi50
ika
langkung/ rare musa-[44]kat abungah//
8. gadhêpêk sila ing ngarsi/ sarwi anyaoskên yatra/ nguni ulun kinon wade/
atiti sarwi amilang/ Sang Pêryayi51
gêtun ing tyas/ dene tyasira rahayu/
tanpa yun gèsèh ing sêbda//
9. kandêl tyasira maluwih/ pinupu rare musakat/ winuruk tata kramane/
lawas winuruk ing sastra/ tuhu pêryayi52
arsa/ nanggung kauripanipun/
kang dadya canthèling karya//
10. iku tandha ati suci/ bêjane tan pilih unggyan/ umarêgèng ing patrap
rèmèh53
/ bocah lanang musakatan/ mêngko wus mangsanira/ abuka tyase
rahayu/ munggah drajat jalma tama//
Rêrênggan Ron Padma Kusuma (Asmaradana, XIX)
1. [45] nomêr sangalas gumanti/ kocap ana bocah yuswa/ limang taun bocah
wadon/ trêsna lulut marang biyang/ sêdene mring ninèknya/ nini
biyangane biyung/ misih lulutirèng sama//
48
lah dèn paring-paring tuwan # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 49
priyayi * 50
priyayi * 51
priyayi * 52
priyayi * 53
umarêging patrap rèmèh # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8e)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
94
2. [46] mring biyunge tuwin nini/ sêmana sawiji mangsa/ tingalanira
ninèkne/ dina lairirèng dunya/ dalu kumpul lèlèkan/ arame samya sadulur/
agêntos undang-ingundang//
3. biyunge larestri angling/ anggèr kuwe ninèkira/ si biyung dongakna
manon/ aja kongsi nuli pêjah/ ginanjara raharja/ lawan panjanga
angumur/ ngantya tutuk54
tuwa pisan//
4. rare mênêng sêmu wêdi/ eram ing tyas gêgawokan/ sarwi mandêng mring
biyunge/ lah ta ênggèr apa sira/ ora gêlêm dêdonga/ nikèkmu55
panjang
ing umur/ sêlamêt manggih raharja//
5. dèn kongsi tutuk sêpuhing/ ninèkmu nèng alam dunya/ lah ênggèr bênêr
mêngkono/ rarestri ririh sêbdanya/ biyung mêngkono arja/ ananging
abêcikipun/ ulun biyung adêdonga//
6. marang Yyang kang Maha Suci/ sarèhning si nini iya/ wus tuwa bangêt
karêpe/ sun papujya ing Yya56
Sukma/ mugi Alah57
angganjara58
/ si nini
mariya sêpuh/ muliha nom lir pêrawan//
Rêrênggan Pintu Parang Ajra (Asmaradana, XX)
1. [47] nomêr dwi dasa gumanti/ wontên sujalma sarjana/ nuju budi ngelmi
sarèh/ kèh kitab ngiling-ilingan/ nukil corèkan kathah/ telatèn kongsi
jêgugut/ enjing sontên tan prabeda//
2. [48] jênggugut59
manggung anulis/ kang pinuja mantra ing tyas/ nalar
durung ingkang dèrèng/ kawêdharing kapya jalma/ kang samar dadi
gampang/ sarjana kagyat andulu/ katêkan rarestri minta//
3. bêrama sarjana angling/ êbèng mênênga sakêdhap/ ingsun golèk ing
sarate/ wadhah angambil dahana/ mudhun ing linggihira/ cari sêpêt tuwin
kayu/ kinarya ngambil dahana//
54
tutug * @ 55
ninèkmu @ 56
Yyang * 57
Allah * @ 58
mugi Allah angganjar # * (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a) 59
jêgugut @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
95
4. mring kêbon suwe tan olih/ wira-wiri ki sarjana/ gya mêngkana rare
wadon/ miyat pawon kang pawaka/ angambil awu kêbat/ sinongga pèk-
èpèkipun/ nuli tinumpangan wangsa//
5. larestri sumêdya mulih/ sarwi anongga dahana/ kya sarjana jumbul kagèt/
eram ing tyas kagawokan/ Alah60
nyuwun apura/ dêmi olèh sun
jêgunggut61
/ esuk sore ora manggya//
6. sarate angambil gêni/ tatulisan pirang-pirang/ kungkulaning bocah
wadon/ kongsi wis dos ataunan/ durung wruh kang mêngkana/ tulisan
kapya ginulung/ lêngêr-lêngêr kya sarjana//
Rarênggan Naga Puspita Rêsmi (Mijil, XXI)
1. [49] ping salikur nomêrnya umijil/ gêntya cinariyos/ wonten rare jêjaka
umure/ kadwi dasa warsa bocah dèsi/ mêntas wade sapi/ ing pasar
umantuk//
2. yatranira pinanggul tinalin/ winadhahan kanthong/ lakonira tan-[50]pa
rowang ing rèh/ langkung alas têrataban inggih/ kiwa têngên margi/
alang-alang thukul//
3. nanging dèrèng alang-alang inggil/ wênèh dhuwur ngrapol/ witing jarak
kêpyar apa dene/ têtanduranira jalma dèsi/ tela pêndhêm tuwin/ ingkang
timun wuku//
4. duk sêmana wus siyang kang wanci/ sêpi tan ana wong/ bocah lanang
kang manggul dhuwite/ manah watir tansah sênag-senig/ ngulat ngarsa
wuri/ tan ana wong langkung//
5. kocap ana durjana sawiji/ èstu jukti62
binggol/ numpak kuda agêng tanah
kore/ asumêkta kêrkas kêstul kalih/ sampun dèn wawrati/ kanthong kêbak
sangu//
6. Ki Durjana sêdya cari kardi/ ngarah santosèng wong/ desa-desa kang
sugih sêdyane/ dipun kècu ngampak amêmaling/ lagya amarani/
nglumpukkên jalma dur//
60
Allah * @ 61
jêgugut @ 62
juti * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
96
7. kêpangrêngan63
nèng marga ningali/ rare manggul kanthong/ wus kêtara
isi yatra kèh64
/ sugal nêbda mandhêga dèn aglis/ lah kanthongmu êndi/
ulungna marang sun//
8. yèn tan awèh ingsun kêstul mati/ bocah mlayu gêmbo/ tinututan ing kuda
playune/ gya kêcandhak linancangan ngarsi/ rare nuli bali/ sarwi ngawur-
awur//
9. yatranira pajêngane sapi/ [51] kang pinanggul kanthong/ kapya êntèk
sinêbaran dene/ lang-alangan durjana misuhi/ gajog asu gêmbring/
dhuwit dèn wur-awur//
10. sarwi mudhun sangking kuda nuli/ anggolèki kanthong/ kang binuwang
nèng alang-alange/ ajêlimêt ajukuki dhuwit/ bocah tan pinikir/ tumungkul
katungkul//
11. tansah ngawasakên aningali/ rare darbe kanthong/ kuda adoh tininggal
pêrnahe/ tan pinikir pijêr jukuk dhuwit/ numpaki ta ricik/ sarwi ngunus
kêstul//
12. dèn asungkên adheyan kang wajik/ dèn cêrak drene65
wong/ aja dumèh
bocah mung rekane/ kagyat jumbul wêdi dèn acungi/ kèngêtan wus isi/
mandhêg jèjèr jêntung//
13. wusing bablas nungklang sandêr wajik/ prapta wisma gupoh/ wanci pukul
lima wong tuwane/ anguk-anguk mring atma wus prapti/ mudhun
sangking wajik/ solahe tinutur//
14. purwa madya wus ana atiti/ sanèskaraning wong/ bangêt gêtun cinuculan
dene/ ponang kêrkas ana kanthong isi/ satus tigang desi/ wang putih dwi
atus//
15. iku bêja ora anyani66
/ rêmbugirèng kang wong/ malah-malah bilahi
purwane/ rèhning Allah sifat rahman rakhim/ iku tandha kèksi/ purba
wasesa gung//
63
kêparêng * 64
wus kêtara isi yatra akèh # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10e) 65
dene * @ 66
iku bêja ora anyanani # * (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
97
Rarênggan Padma Kinawi Arja (Mijil, XXII)
1. [52] ping rolikur pasale67
gumanti/ kocaping cariyos/ wontên tiyang
kakintun wiyose/ mring sadhèrèkanira kang uwis/ atunggil ing kapti/
pithing mingsih idhup//
2. winadhahan ing sênik tumuli/ akukuh dèn ge-[53]ndhong/ binawanan
surat ngalamate/ wus amuni nèng sajroning tulis/ kapya kang kakirim/
mangkat kang tinuduh//
3. amung ijèn datan mawi kanthi/ wirandhungan kang wong/ nênggih kocap
jalma kang kinongkon/ ing dalune datan mawi guling/ duk lèrèn ing
margi/ nèng sukêtan lungguh//
4. sênikira ingadhêp nèng ngarsi/ ngantuk renggat-renggot/ laju turu nèng
sukêtan bae/ arokira galuran winarni/ ingkang anèng sênik/ kapya kang
pakintun//
5. rèhning urip kang ponang kapithing/ grêmêt mêtu sing jro/ sênik kapya
ilange68
/ tan karuwan kang gawa atangi/ wrin ponang kapithing/ jroning
sênik suwung//
6. dèn padosi ing kanan lan kering/ kapithing tan panggoh/ ewadene alajêng
lakune/ amung sêrat kewala lan sênik/ kang ginawa jalmi/ lakune wus
tutuk69
//
7. wus pinanggih jalma dèn kirimi/ mung layang kemawon/ dèn sungakên
winaos ge-age/ ing jro sêrat têmbung ana pithing/ gya manêpda70
aris/ èh
jalma dèn utus//
8. jroning surat iki ana pithing/ dèn kirimkên ingong/ Sang Caraka alon
ingature/ inggih sokur kang ponang kapithing/ wontên jro surating/ duk
wau ngong tu-[54]ru//
9. wontên margi garêmêt kapithing/ ing mangke wus manggon/ inggih
wontên i71
jro surat kabèh/ dados botên kirangan tinuding/ sukanirèng ati/
sukur alah sukur//
67
fasale @ 68
# (kekurangan tiga suku kata, seharusnya 10e) 69
tutug * 70
manêbda *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
98
10. gumuywangling ingkang maca tulis/ bênêr sêbdamu wong/ nanging sajêg
jumlêk dunya kene/ basa lêpas rasa dèn ujudi/ tandha sira jalmi/ anake
wong gêmblung//
Rarênggan Simbar Winangwang Wiwara (Mijil, XXIII)
1. [55] nomêr tigalikur kang ginusthi/ wontên sawiji wong/ atêtuwi marang
sanakane/ abênêri sangêt dènya sakit/ mèh cêrak wêtawis/ ing
pênajakipun//
2. gupuh-gupuh sarêng dènya prapti/ ajujug paturon/ [56] nirèng sakit
wêtara wus suwe/ ge angrangkul adhuh sanak mami/ tinanya mawanti/
malêlêngan muwus//
3. wanti-wanti dènira nakoni/ mênêng tan saur wong/ kakang apa katon
pengrasane/ kula kakang andika pajari/ mênêng anauri/ wus tan wignyèng
muwus//
4. ngantya gopès dènira nakoni/ mênêng tansah joto/ prêsanake akaku atine/
kang atakon nuli bêsot mulih/ grundêl urut margi/ gumrêmêng amuwus//
5. praptèng wisma tutur mring kang èstri/ dubilah wong wadon/ ing sak iki
sun awas dadine/ jalma amêm sarèh nora mikir/ gopès sun nakoni/ têka
jêngêr jêntung//
6. apa ingkang katon rasèng ati/ malêlêng tan muwos/ ngasokakên ing
pitakon kabèh/ sun nibakkên basa larang mangkin/ kowe dadi sêksi têmbe
dina kang drung//
7. lamun ingsun anêmahi sakit/ kang bangêt mêngkono/ najak72
tingsun73
kae
mênèk-mênèk/ atêtinjo atakon mring mami/ dêmi sêbda mami/ dudu
uwong ingsun//
8. sumaura angaruh-aruhi/ marang si mêngkonok74
/ lara têmên jro ati
rasane/ èstri nêbda bok êmpun kiyai/ kawula puniki/ [57] omah pinggir
tamtu//
71
ing * @ 72
najan * @ 73
ingsun * @ 74
mêngkono * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
99
9. sakajênge pambêng sangêt sakit/ ingkang lanang bêkos/ tan mêngkono
wong angkuh dhasare/ amêm sarèh datan angrèwèsi/ trilikur wus titi/
ginêntya cinatur//
Rarênggan Lêlatha Puspitasara (Dhandhanggula, XXIV)
1. [58] kocap nomêr slawe prah gumanti/ wontên tiyang èstri siji tuwa/
nênggih nêgari Masendhon/ pawèstri juga sêpuh/ sampun sowan ing Sri
Bupati/ Prabu Filip narendra/ kêrêp sowan ngayun/ anênuwun
pêngadilan/ ing narendra sabab èstri tuwa olih/ kêna pênganeaya//
2. marang sama-samanirèng jalmi/ ing Masindhon kêrêp [59] dènya prapta/
sabên ari èstri katon/ nèng ngarsa prabu bukuh/ ngaup anèng sasoring ing
wit/ pêthètan pênangkilan/ kangjêng Sang aprabu/ datan karsa saru iya/
apariksa apa sabab lêrês prapti/ sêmana kêparêngan/
3. nuju pêpak wadya ingkang nangkil/ neka-neka busanane wadya/ ing ari
pasowan gêdhe/ akathah ingkang matur/ prakara kèh ingêring nagri/
wadon tuwa kaku tyas/ sira nekat maju/ cumongol nèng ngarsa pisan/ sru
kadêlêng ing kangjêng Sri Narapati/ andhawuhkên sêbda cêkak75
//
4. èh wong wadon tuwa nini-nini/ kêrêp-kêrêp seba ing ngarsèngwang/
ingsun dhawuhi sêmangke/ tan kabêr jênêngipun/ angrungokkên turmu
pawèstri/ sêlagi akèh rêmbag/ lakuning praja gung/ lah age sira muliha/
wadon tuwa ature asujud siti/ dhuh Gusti jêng Sang Nata//
5. lamun gusti yèn tuhu narpati/ botên kabêr amidhangêtêna/ atur kang pêrlu
abdine/ khak gusti atur tulus/ têmbe botên kaur narpati/ jumênêng Nara
Nata/ Masidhon sinujud/ lah inggih datanpa karya/ ulun sêmbah-sê-
[60]mbah samaning dumadi/ rèmèh jalma urakan//
6. asru kagyat jumbul Sri Bupati/ dangu datan akarsa ngandika/ jro driya
nglimbang ature/ nênggih pawèstri sêpuh/ wus katitih wajibing aji/
angasta pêngadilan/ adiling wadya gung/ ingkang sami kasusahan/ pinrih
mulya têmah raharja pinanggih/ nêgari lulus arja//
7. nêbda alon kangjêng Sri Bupati/ ngasih-asih ja dadi tyasira/ lagi kasilip
wiyose/ jinurung hawa nêpsu/ lah wus bênêr turira suci/ tandya kinon
75
dhawuhkên sêbda cêkak # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
100
matura/ nyaritakkên kang wus/ andadèkkên kasusahan/ duk sêmana
kalane kangjêng Sang Mulki/ dhawuhkên dadya adad76
//
8. sabên-sabên wontên jalma prapti/ sowan minta-minta pêngadilan/
kangjêng sinuwun ge-age/ mariksa aturipun/ toya radin agêng lan calik77
/
sati datan saênyat/ turira kinawruh/ ing kangjêng Sri Nara Nata/
atêmahan nêgari lulus raharji/ ênir pangunasika//
Rêrênggan Gapura Linangse Mulya (Dhandhanggula, XXV)
1. [61] gêntya kocap slawe bêntêt malih/ wontên kere jalma musakatan/
amubêng ngêmis karyane/ sêmana kere jujug/ nuju dalêmira pêryayi78
/
agêng kala sêmana/ risang pêryayi79
gung/ pinuju lagya lênggahan/
kalêmpakan wong musakat sujud siti/ nora gêng amêmêlas//
2. nêmbah-nêmbah turira wor tangis/ sa-[62]ha sambat-sambat ngadhuh
ngêsah/ mratelakkên mêlarate/ sumêdha sêca matur/ jisimira anandhang
sakit/ sakit rêmpit ugyannya80
/ sakêlangkung saru/ supami dèn tingalêna/
sirèng kathahing pamiyat anggigoni/ risang prayayi81
kathah//
3. aningali saha amiarsi/ wong musakat rêntah wlasnya dahat/ marang ing
sujalma kere/ wêrata sawêkas tuk/ sang priyayi sami maringi/ boga boja
myang wastra/ yatrane jinubung/ gambira ulate bingar/ abarêngkut
solahira ngêtawisi/ manêmbah wantya kesah//
4. kunêng wontên priyayi wakhidin/ aparentah mring panakawannya/
tututana mau kere/ lêgane ing tyas ingsun/ takonana ingkang sayêkti/
ature nandhang lara/ rêpit katon saru/ pêrdinan konên bêlaka/ panakawan
arikat dènya nututi/ kuntap nèng warung jajan//
5. asru kagyat dènya nêbda ajrih/ wontên paran anututi amba/ panakawan
lon sêbdane/ kinon mariksa ulun/ kang sayêkti andika sakit/ sa-[63]ru
katingal kathah/ kawula ayun wruh/ badan kapriksa sêdaya/ datan wontên
cècèl-bocèl pantês sakit/ ulun datan anduga//
76
adat * 77
cilik * @ 78
priyayi * 79
priyayi * 80
unggyannya * 81
priyayi *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
101
6. ingkang dadya pangradulèng ati/ waras-wiris sakojur badannya/ mau
abangêt ngarènteh/ napa kang dera angluh/ kere nêbda mangsuli dêling/
mênggah sêsakit amba/ sing dadugi aduh/ awit botên katingalan/ dene
raos sakit amba nêrambahi/ sakojur badan amba//
7. rumangsuk82
ing susum83
bayu tuwin/ balung daging-daging samya obah/
ngantos kawula wiyose/ cape damêl anambut/ kang sawênèh sagêt
mêstani/ sakit kêsèd ing karya/ sarya damêl lumuh/ punakawan sarêng
myarsa/ waringutan manahira murang-muring/ setan anyurup jalma//
Rêrênggan Braja Wiwara (Dhandhanggula, XXVI)
1. [64] nomêr kaping nêmlikur gumanti/ ingkang kocap ing caritanira/ ing
nalika sadèrènge/ ing nagri Lutsên pupuh/ iku kocap carita dhingin/ ing
Ustanrik nêgara/ ratu gung dibyanung/ wadyanira wolung lêkas/ prang
kodhyèng pra tan wiguh glar mungsuh sêkti/ wus yun-ayunaning prang//
2. lawan sultan nêgri ing Parusi/ luwih kêdhik wadya-[65]balanira/ mung
tigang lêksa punjule/ nêmèwu prakosyanung/ sira risang prabu ing Prusi/
Prèdêrik84
sumbagèng prang/ têtêk85
tatal têguh/ nyenapateni priyangga/
dalu nêpi anênuwun ing Yyang Widi/ unggul prang sirna mêngsah//
3. wusing antuk ilafating Widi/ wus kalilan ing pamintanira/ injing
siniwakèng rajèng/ sanggrahan tarup agung/ animbali para upêksir86
/
kurnèl mayor kapitan/ jibêg ngarsèng pênuh/ nalendra87
lon pasrangkara/
kawruhana kabèh wadyabala mami/ nora ngarani jalma//
4. kêrsaningsun dina injing-injing/ ingsun nêmpuh maguting ngayuda/
rampunga sêdina bae/ anêtêpakên tamtu/ kang duwèni nagri Silesi/
mulane kapya padha/ ingsun adhêdhawuh/ kang êndi prajuritingwang/ aja
jêrih sadurunge anulari/ mring kapya kancanira//
5. ingsun copot ing sadina iki/ nora nganggo sun pikir prakara/ sarta ingsun
wirangake/ anuli ingsun tundhung/ ciptaningsun sadina iki/ wadyaningsun
82
rumasuk * 83
sungsum * 84
Frèdêrik @ 85
têtêg * 86
upêsir @ 87
narendra *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
102
sêdaya/ ta-[66]n ana kang kuthuh/ kabèh kanggonan prawira/ angatokkên
karyane madyaning jurit/ ngalingi prênajèngwang//
6. lan ngalingi awake pribadi/ apadene ngalingi nêgara/ sabab sesuk jênêng
ingong/ ing dhadha unggyaningsun/ ing pênjawat kanan lan kering/ tuwin
baris wurinya/ wira-wiri ingsun/ krana kabèh wadyaningwang/ sun
kawruhi tandange manglawan jurit/ juga tan kaliwatan//
7. ingkang maju ngamuk ngowak-awik/ pêsthi ingsun êrobi kamulyan/ sarta
dadi kêkasih ngong/ kurnèl mayor biyantu/ myang kapitan para upêsir/
sujud prasêtèng88
narpa/ sarwi marêbês luh/ dhuh prabuku kang utama/
tingalana pêngamuk ngong binjing-injing/ kang nglêbur satru jaya//
8. lêga lila dasih woring siti/ lamun Gusti botên kinarilan/ mêngku
Silèsingrat gêdhe/ wus iyêk sabiyantu/ wong tri lêkas nêmèwu dadi/
golong pipis ubaya/ lir têlor nèng tumbu/ rêmuk siji ja sêlaya/ ja matèni
sujalma liyaning tindhih/ pinungsêng pinrih sirna//
9. tan wi-[67]narna dalu praptèng injing/ wus makubêng baris kêkalangan/
wadya Frusi wus mangêrtos/ risang Frèdêrik prabu/ musa pisan ngabani
baris/ ngamuk wong tigang lêksa/ nêmèwu anggrêgut/ musuhe wong wolu
lêksa/ kadhinginan ing tangkap dhadhal kang baris/ datan mangga
puliha//
10. senapati akèh kang ngêmasi/ ingkang mundur anandhang bêrana/ lêstari
nagri bêdhahe/ Frèdrêrik jêng Sang Prabu/ amêngkoni nagri Silesi/ ubaya
tinêtêpan/ tan gèsèh sêrambut/ dadya nagri lulus harja/ karta karti
panjênêngan Frèdrik aji/ titi gêntya kaocap//
Rêrênggan Manyura Rêsmi (Pocung, XXVII)
1. [68] pitulikur pasale89
kang sêkar pocung/ kang kocap carita/
panjênêngan narapati/ ajêjuluk Sri Khalpon ... -[69]sus90
kang ngrêngga//
2. ing nêgara Naplès sisilih praja gung/ kaojat sudibya/ lêpas panggraita
sêkti/ guna srana tyas alus pinujya mantra//
88
prasêtyèng * 89
fasale @ 90
Kata tersebut mengalami corrupt, sebab salah satu hurufnya tertutup iluminasi dan tidak terbaca.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
103
3. ambêg darma wêlasan babudènipun/ sênadyan wontêna/ abdi kang saèstu
ju...91
/ ingapura datan sah winulang arja//
4. nuli wontên abdi dalêm ingkang mau/ dhuh Gusti Sri Nata/ ngrênggani
Naplès sasili/ kados pundi karsa dalêm Maharaja//
5. dene abdi dalêm juti ala kudur/ dursila andadra/ dumadak tuwan wêlasi/
angapura sinung sih botên anduga//
6. kados pundi ing kêrsa dalêm sinuwun/ ulun nuwun wulang/ punapa botêna
dadi/ ngusutakên bêsêm tejaning nagara//
7. risang narpa aji pasrangkara arum/ apa durung manggya/ wasiyating
nabi murti/ Adam Kawa tumurun ing alam dunya//
8. awasiyat ing putra wayah sêdarum/ purwa tututira/ kapya manungsa kang
bêcik/ yêkti sangking jêjêg adiling narendra//
9. dene tutute wong ala sawêgung92
/ murang ing nêgara/ wit sangking
kawlasaning sih/ dadi tutut i-[70]lang karpanirèng driya//
10. dadya gumêr bupati nayaka anung/ èstu durung arja/ wali kasêbdaning
aji/ Sri Narendra miyoskên sêbda kang nyata//
11. lah ta sira kapya bupati nung-anung/ sarupane padha/ wadya bala ing
Sasili/ apa gêlêm diwêngkoni macan galak//
12. apa sira kabèh nora sasumurup/ watak sato khewan/ ambêg siya-siyèng
jalmi/ yèn wêlasan angsur ambêking manungsa//
13. sarêng myarsa sêbdanira jêng Sang Mulku/ tumungkul sêdaya/ kungkulan
ing sêbda gati/ anggêr kukuh adiling wong nyêkêl praja//
Rêrênggan Makutha Giri Puspita (Pocung, XXVIII)
1. [71] gêntya kocap artikêl ping walulikur/ prabu Karèl ingkang/ ping lima
nêgari Frakik/ alangajêngakên sapa Sri [72] Narendra//
91
Kata tersebut mengalami corrupt, sebab kertas yang berlubang dan satu huruf tidak terbaca.
Tetapi berdasarkan konteks kalimat, kata tersebut adalah juti * @. 92
dene tutute wong kang ala sawêgung # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
104
2. andhawuhkên pangandika kang panutup/ kang luwih prayoga/ dèn laluri
para aji/ dhawuh kapya kang ngadhêp nata sêdaya//
3. dene sêbda timbalan dalêm kang dhawuh/ sêlawase ingwang/ jumênêng
ratu ing Frakik/ nora liwat amung ingkang ingsun cipta//
4. iya aming nindakake adil ingsun/ nanging êndi ana/ para ratu ing sêbumi/
ingkang wignya mesthèkakên ing wêrdaya//
5. bênêrira ngêtrapkên adhilanipun/ marang kapya ala/ kang padha aminta
adil/ ing atase panjênêngan ingsun nata//
6. kaya-kaya kêrêp anglakoni luput/ luput ingkang ora/ iya nora sun
kawruhi/ iya kabèh ingkang padha bangsa Prêsman//
7. ing saiki padha ngrungu sêbdaningsun/ ingsun iki mangsa/ mêngko Sang
ayunan Widi/ iya matur marang rabulngalamina//
8. lawan tutur marang sira ing sêdarum/ mungguh ingkang dadya/
panêmuku kang sun lair/ rakên ingkang sira mau kang akocap//
9. dene kabêjaning para ratu-ratu/ muhung saprakara/ dene kuwasa narpati/
akaryaa kabèh-kabèh kabêcikan//
Rêrênggan Kutha Hinadêka (Durma, XXIX)
1. [73] nomêr sangalikur kojah kang rinêngga/ kala prang rame jurit/ ing
Ostêrlis praja/ kang dadya sênapatya/ tatindhih ngingêrkên baris/ prajurit
Prasman/ midêr undhang prajurit//
2. [74] ja sêlaya ing mêngko têmpuhing yuda/ yèn ana nandhang kanin/
bilahi ing papan/ kêna mimis myang pêdhang/ aja sa age nulungi/ dipun
tilara/ aja sira prêduli//
3. mundhak-mundhak miris ngalitakên manah/ yèn uwis bubar jurit/ nuli dèn
payoha/ pinikulan binayang/ nora angarani jalmi/ nadyan Pangeran/
Bupati myang wong cilik//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
105
4. risang Senapati tatindhihing laga/ Jendral Val Abrêt luwih/ ing
sudiranira/ musthi kêkah ubaya/ tanpa yun sêbda ngingkêdi/ dadya
gunungan/ ngidhêp kapya Prêsmani//
5. injing munya têngarannya wong ayuda/ tambur slumèprat mêlingi93
/
suling abarêngan/ anjrit karêngèng wiyat/ mapontha agolong pipis/
bandera abra/ parang mangirit baris//
6. sira Jendral Val Abrêt ngabani bala/ pangêdrèlira wanti/ mriyêm tundha
munya/ Ostêrlis tadhah panggah/ wus rukêt kiwul ing jurit/ Sang
Senapatya/ Val Abrêt ngowak-awik//
7. sangking wantêr mêngamuk suramanggala/ bubar wadyèng Ostêrlis/ wus
kêrsaning sukma/ [75] Val Abrêt senapatya/ katitising olang-aling/ mimis
sêsawat/ cêthikira kang kanin//
8. tiba sangking turangga kudane pêjah/ kasabêt bolang-baling/ sêkala
umiyat/ suldhat kang cêlak mêngsah/ grêg kèndêl kang ponang baris/ arsa
tulunga/ pinikul ingkang kanin//
9. têksih kiyat Val Abrêt asru parentah/ padha elinga sami/ kang wus dadi
printah/ suldhat kang sabêrgada/ mangamuk kiwul ing jurit/ arêbut
papan/ papulihing ngajurit//
10. sirna larut baris ing mêngsah adhadhal/ kiwul tan mangga pulih/
sarèhirèng jêngka/ Prêsman pêngamukira/ sêkala mêngsahnya ênir/ bubar
lorodan/ unggul dènira jurit//
11. suldhatira wau ingkang tri brêgada/ kang samya anulungi/ marang tuwan
jendral/ Val Abrêt senapatya/ pinikul dipun jagani/ sapraptanira/
mêsanggrahan anulis//
12. sawusira dadya kang ponang suwala/ kang badhe kunjuk aji/ binuntêl
dipun cap/ saêjêm wêtaranya/ Jendral Val Abrêt ngêmasi/ ayêm kewala/
jendral dènira lalis//
13. sawusira kunjuk ing Sri Maharaja/ yèn senapati lalis/ nanging angsal
karya/ bêdhah Ostêrlis praja/ sêratira wus tinampin/ tandya winaca/
têmbungirèng kang tulis//
93
tambur slumèprat mêling # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
106
14. ing salêbêtipun saêjam punika/ kawula badhe lalis/ ananging kawula/
datan angeman yuswa/ awit kawula Sang Mulki/ atumut ngundha/ bantu
ungguling jurit//
15. ingkang nêtêpakên panduka narendra/ mêngkoni ing rat bumi/ panuwun
kawula/ amung panduka narpa/ anggalih di dalêm sami/ kang wantêr ing
prang/ têmên-têmên ing Gusti//
16. mugi-mugi èngêta panduka nata/ pun Val Albrêt ta Gusti/ titi kang ponang
surat94
/ nata saklangkung tikbra/ pinundhut Jendral kang siwi/ ginêntya
dadya/ Jendral anyenapati//
Rêrênggan Giri Padma (Sinom, XXX)
1. [76] nomêr tri dasa kang kocap/ wontên sujalma sawiji/ arêbat udur
anggogat95
/ lan kancane jalma dèsi/ selaya amêrdondi/ bab amal aku-
ingaku/ tan rampung anèng desa/ wus dèn rukun marang rêdi/ tan panuju
salah siji nora trima//
2. [77] nuwun minggah ing nêgara/ pradata kangjêng pêngadil/ tuwan Alês
namanira/ wong kang gugat asring panggih/ lan tuwan Alês nênggih/ duk
sêmana akêkintun/ wêdhus domba sajuga/ mring tuwan Alês nampani/ wus
mêngkana dèn adu prakaranira//
3. surat gugat lawan jawab/ pra tuwin sujalma dadi/ sêksi sampun tinulisan/
wus rinêmbag kang prakawis/ kanca-kancane sami/ wus têrang kari
andhawuh/ akên sêrat rampungan/ tuwan Alês anakoni/ lah ki gogat96
apa
pêkênira ingkang//
4. akêkirim wêdhus domba/ sajuga lanang gêbiri/ turira inggih kawula/ wus
lêga lila ing ati/ mung nuwun amba inggih/ prakawis amba gal rampung/
mênang kawon tarima/ sampun tuwan lami-lami/ nyathokkakên karya
sanès sabab seba//
5. tuwan ingkang mugi muga/ kula nuwun angrampungi/ inggih sadintên
punika/ punapa lêrês ing nagri/ ulun narima inggih/ tuwan Alês alon
94
titi ponang surat # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 6a) 95
anggugat * @ 96
gugat * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
107
muwus/ tuhu prakaranira/ layang ra-[79]mpungan wus dadi/ lawan uwis
olèhi di tuwan bêsar//
6. kari dhawuhkên kewala/ kalah siji mênang siji/ iyêg sakanca manira/
nanging tan rampung saiki/ yèn durung ingsun yêkti/ balèkkên darbèkmu
wêdhus/ domba gêbirèn ingkang/ kowe kirimakên mami/ lah ta pira
rêgane ka97
wêdhus domba//
7. ing saiki ingsun bayar/ gugat amangsuli angling/ kula botên sade menda/
tan wrin aosirèng kambing/ inggih tuwan pirsani/ kanca panduka
sêdarum/ kang sampun sami tampa/ rumiyin pakintun mami/ kula sampun
lêga lila yya sumêlang//
8. lah aja dadi tyasira/ yèn sira nora nampani/ baline wêdhusmu domba/ tan
rampung sadina iki/ nuli bayar tinampin/ sapuluh rupiyah rampung/ wong
gugat garundêlan/ tobat yèn manèh nglakoni/ amêminta adil marang ing
pajêgsan98
//
9. aran jênênging nêgara/ misih lebar nora wigih/ minta-minta pêngadilan/
ana manah nguwasani/ dhadhuwurane malih/ ing pajêksan ingkang
mêngku/ kapok dipun lêlawas/ nomêr tigang dasa titi/ gêntya ingkang
pinurwa lajuning khojah//
Rêrênggan Bandera Kinawi Puspa (Sinom, XXXI)
1. [80] nomêr kang tridasa juga/ wontên kang winarnèng tulis/ nênggih
kangjêng Sri Narendra/ maha gung nêgari Anggris/ jêjulukirèng aji/
Narpatindrik jêng Sang Prabu/ prakosya bêksarosa/ sudigbya99
surèng
ajurit/ pilih tandhing ing yuda anggulung jagat//
2. kang ju-[81]mênêng kaping astha/ nêgari agêng ing Anggris/ sugih
prajurit sudigbya100
/ gul anung anranging101
wêsthi/ nênggih nadyan
tinuding/ ing gusti wêntus anumbuk/ ing jibalun khadidan/ èstu tumandang
tu mêrgil/ kathah nêgri agêng-agêng kang kabawah//
97
kang * @ 98
pajêksan * 99
sudibya * 100
sudibya * 101
ananging * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
108
3. nanging kêdhik Sri Narendra/ ragi anglajok narpati/ dhatêng ambêk
bêrangasan/ saidak saênyat dadi/ sêmana mangsa wakhid/ maharsa
utusan prabu/ mring bawah rèrèhannya/ kang gêdhaton nagri Frakik/
nênggih kocap ingkang jumênêng sapisan//
4. jêjulukira narendra/ maha risang Prabu Fransis/ tunggil ambêk
bêrangasan/ sira risang prabu Anggris/ wus mêsthi kang tinuding/ abdi
dalêm bupatya gung/ Tomasmur sudirèng prang/ bêkta sêrating nêrpati/
têmbung sêrêng Tomasmur sinung ngandikan//
5. sêrêng têmbungingrèng102
sêtra/ Tomasmur bangêt kuwatir/ kang badhe
pinundhi surat/ têmbung sêrêng tan nganaki/ matur manêmbah wanti/
dhuh kangjêng gusti Sang Mulku/ kuningana narèndra/ abêkirèng103
prabu
Fransis/ panasbaran tan wrin dadosing prakara//
6. [82] datan wigih anêrajang/ mung lêga sukaning galih/ lumuh dene
kaungkulan/ lah punika bilih gusti/ kinêthok jongga mami/ ing rèh
ambawur rahayu/ Sri Maha Prabu kubra/ tindrak104
mêngku nagri
Inggris/ aja watir Tomasmur ing lakunira//
7. yèn èstu kinêthokira/ nora wurung iku pêsthi/ si Fransis sabalanira/
bangsa Prêsman kabèh pêsthi/ kapya ingsun kêthoki/ gulune di dimèn
lampus/ Tomasmur anêmbah-nêmbah105
/ ngêlosod asujud siti/ dhuh
Prabuku èstu kang ngasta kuwasa//
8. sêbda dalêm kasinggihan/ tan sisilêman narpati/ wong Prêsman mangsa
gondroa/ tuwan karya kara Vragni/ gumujêng Sri Bupati/ ngêntrok wêntis
gujêng guguk/ mung kêdhik sumlahing tyas/ sira akapya Prêsmani/ botên
wontên nyamlênging pundhak kawula//
Rêrênggan Lata Rêsmi Ginapura (Sinom, XXXII)
1. [83] tandya malih kang winarna/ nomêr tigang dasa kalih/ wontên
sujalma ing desa/ kaluwèn tan wignya bukti/ lêlabêt dera mêskin/ angudi
akal kang patut/ ngarah wignyaa mangan/ anênggih sadina iki/ marang
kutha amêrtamu wong kema-[84]san//
102
têmbungirèng * 103
ambêkirèng * @ 104
tindak * 105
Tomasmur nêmbah-nêmbah # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
109
2. cinatur jalma kêmasan/ tan limrah padhaning jalmi/ sakêlangkung
kumêdira/ boga kithing ali-ali/ yèn ana jalma ngêmis/ sinikakkên pindha
asu/ lan dipun undhamona/ kêkere sungkan ing kardi/ dene iku lêmu
waras jisimira//
3. sêdene yèn kêtamuwan/ sujalma aminta kardi/ ngopahakên kapya barang/
datan nate anyuguhi/ amung bako saluwir/ kêlabot mung kinèn udud/
nadyan kongsi sadina/ yèn manga106
dhèwèke dhêlik/ wêdi dening yèn
tinrombol mèlu mangan//
4. injing wanci jam sêdasa/ jalma desa amretami/ gadhêpêk lingguh
atunggal/ saambèn kang darbe panti/ wusing bagi-binagi/ lon mojar jalma
ing dusun/ ki sanak ulun tanya/ sêlaka kang langkung putih/ saêndhasing
turangga pintên kang arga//
5. jênggirat jalma kêmasan/ ngraos bêja agêng prapti/ baya iku wus
amanggya/ sêbdane amambu ati/ baya wus dèn simpêni/ sêlaka unggyane
nêmu/ ijak saêndhasing kuda107
/ tuture sêlaka putih/ lah ing [85] mangke
ki sanak kawula pajar//
6. dawêk108
lumêbêt ing griya/ langkung têbih sangking dèsi/ baya cape
langkung sayah/ kalih lumêbêt ing panti/ sêsuguh wedang malih/
pêpanganan tuwin sêkul/ ulam-ulaman kathah/ sabab agêng kang
sinuprih/ wus ingayêm dangonira sawêtara//
7. kang darbe wisma lon nêbda/ andika kula wartosi/ wau andika ki sanak/
cariyosi takèn argi/ sêlaka langkung putih/ saêndhas wajik gêngipun/ kang
limrah wus mufakat/ babot sareyal pêngaji/ ingkang putih punika mung
pitung uwang//
8. inggih dèn bobot sêdaya/ sêdaya bot pintên ringgit/ punika manut kewala/
saupamine kêpanggih/ ingkang sêlaka putih/ punika bot sêdasèwu/ pitung
wang ping salêksa/ mangke dèn simpêni pundi/ kang sêlaka putih
saêndhas turangga//
9. mèsêm-mèsêm jalma desa/ sêmune amêkolèhi/ lah inggih gampil punika/
nanging kula sampun awrin/ sêlaka bot saringgit/ kang putih mung aji
106
mangan * 107
ijak saêndhas kuda # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a) 108
dawêg *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
110
nuku/ kê-[86]rana mangsa manggya/ kathah jalma ablithuki/ kantênane ki
sanak wangsul kawula//
10. mariki malih kêpanggya/ lan andika sami janji/ fraos waosan sêlaka/ yèn
dèrèng wontên kang wani/ ingkang sêlaka putih/ sanak mingsih tuna
langkung/ kang darbe wisma nêbda/ dene niku wus mangrêti/ mila-mila
mêkatên tiyang dodolan//
11. satêmêne dika blaka/ ing pundi andika manggih/ sêlaka sandhasing kuda/
lan apa tunggiling malih/ êmas sasotya tuwin/ kang mirah-mirah jumêrut/
èstri kêmasan nêbda/ êmpun nganggo woda-wadi/ pamêndhême wong
kuda awarna-warna//
12. tamune mangsuli sêbda/ lah inggih ngangkah punapi/ satêmêne kula
sanak/ botên monggah botên manggih/ lan botên andarbèni/ sêlaka
saêndhas wau/ mênawi lan mênawa/ kang kuwasa apêparing/ dintên
wingking sok sampuna wrining arga//
13. kanggêg jalu èstri gêla/ dene gèsèh tanpa dadi/ rêmbugan cupêt sêdina/
kêbagor wong lêksa baring/ wong desa age pamit/ kêmasan nora sumaur/
wus titi nomêr ingkang/ kang tridasa langkung kalih/ gêntya kocap
ingkang tridasa têtiga//
Rêrênggan Gapura Cinawi Lata (Pangkur, XXXIII)
1. [87] wontên satunggal sujalma/ rencangipun tiyang jagalnya bilih/ kêbo
sapi sabên esuk/ nyêmbêlih loro tiga/ kêparêngan bature siji tinuduh/ tuku
kêbo mênyang pasar/ dhuwite pinanggul kampil//
2. lam-[88]pahe umargêng wana/ tanpa rencang pribadi amanggul
dhuwit109
/ gya ana sujalma êdur/ sila têngginas mêdal/ sangking grumbul
sru nêbda sujalma langkung/ dèn age sira mandhêga/ sawisne acungi
bêdhil//
3. kagyat mulat ana begal/ padha siji ananging ngacungi bêdhil110
/ gya
pandhe gampil rinêbut/ kang gawa tan suwala/ ajrih dening kêbine
109
tanpa rencang pribadi manggul dhuwit # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 11i) 110
padha siji nanging ngacungi bêdhil # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 11i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
111
sampun dèn acung/ ngakên marang awakira/ nora gêng nêmbung
ngrarintih//
4. bok sun mêkatên andika/ inggih kula sawêg dèn andêl niki/ pitajêng kula
tinuduh/ tumbas mesa mring pasar/ sawêk111
aming sapunika kandêl ulun/
dhatêng bêndara kawula/ piyambak kinèn abali//
5. andika wêlasa amba/ kados pundi yèn tamtu dipun ambil/ wong kang
begal nyêntak bêkus/ aja kakèhan ujar/ ingsun kêrbin dhadhamu wus
pêsthi lampus/ mimis kêncêng kèhe lima/ tobat sajubung nguwisi//
6. jalma dheprok nêmbah-nêmbah/ inggih sampun kêlamun tan marêngi/
kang yatra kêdah pinundhut/ mung-amung nuwun amba/ de wontêna tilas
kabegal saèstu/ kê-[89]lambi kula punika/ kula karya tandha inggih//
7. tuwan kêrbin dimèn suwak/ bolong-bolong katona tatu mimis/ botên
kinarya wak ulun/ èstu yèn kenging begal/ sun rencangi kakal-kakalan
atatu/ bêdhah kulambi kawula/ lawan amba tan pinangggil//
8. inggih samaning wong gala/ lawan botên dèn lêbêtakên bluwi/ gya cucul
rasukanipun/ akale wus kêpanggya/ bêksarosa mêngko yèn muni bêdhil
wus/ ijèn padha-padha jalma/ têrkadhang ana nulungi//
9. kulambi sampun pinasang/ dipun jèrèng kayu sêrut sumampir/ lajêng
dhodhok wurènipun/ nuruti sujalma begal112
/ ponang klambi wus binêdhil
jalma nubruk/ dèn ukêl sujalma begal/ tinêkak sampun mêndêlik//
10. ingkang sarta jinotosan/ bêdhil dhuwit sampun ginawa mulih/ wong jagal
bungah saklangkung/ bature olèh karya/ iku pantês patrape wong dadi
batur/ saênggon antuk kamulyan/ wus titi gêntya winarni//
Rêrênggan Patra Wiwara (Pangkur, XXXIV)
1. [90] gêntya malih ingkang kocap/ nomêr katridasa catur ginupit/ wontên
satriya juga mung/ anama Sang Pangeran/ gêrah sangêt anglêrêsi anèng
puruk/ ing dhusun amasanggrahan/ adoh sangking ing nêgari//
111
sawêg * 112
nuruti jalma begal # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
112
2. abdi pra tuwi-[91]n sêntana/ kathah ingkang mring Pangeran têtuwi/
sangking nagri tuwin dhusun/ dhêdhukun wèh usada/ tan antara mung
sadina gêrahipun/ nênggih wontên sênggangira/ rêmbuge pra dhukun
sami//
3. miwah wong ahli petangan/ Sang Pangeran katuran kundur nuli/ mring
nagri ngaliha ênggun/ sangking dhusun punika/ lawan malih Pangeran
ngaturan ngunjuk/ ponang kuldi puwanira/ aja towong sore injing//
4. sêmana wus kêlampahan/ Sang Pangeran kundur dhatêng nêgari/ bêkta
kuldi wadon têlu/ dipun pras mrih puwannya/ nênggih jalma desa ingkang
kinon nuntun/ makani tuwin rumêksa/ jalma desa wus nyaguhi//
5. sababe iku angiras/ jalma iku nênggih ingkang darbèni/ ingkang ponang
kuldi têlu/ janji nyewa wus dadya/ dipun bayar sabên wulan patang puluh/
reyal ingkang kuldi tiga/ rumêksa lawan ngingoni//
6. tênapi mêrês tumandang/ puwanira sinaoskên bên enjing/ wus ajêg tri
botol antuk/ pangeran ingkang gêrah/ saya sênggang saya lami
mangsanipun/ sêmana jangkêp sawulan/ nyadhong bayar jalma dèsi//
7. ingkang kawandasa reyal/ wus pinaring mêtu sing gêdhong dhu-[92]wit/
tan purun tampa wong dhusun/ ingaran têksih kirang/ juru gêdhong alon
dènira muwus113
/ ki sanak pintên kirangnya/ kula nguni têksih eling//
8. janjine sakawandasa/ reyal kuldi rumêksa angingoni/ sampun towong
kuldi têlu/ angladèkkake dika/ ingkang puwan wus pinasthi tigang gêndul/
karya jampining usadan/ grêrahira kangjêng gusti//
9. gumujêng sujalma desa/ kasinggihan ngajêng ingkang pêrjanji/ wangsul
anak kuldi têlu/ sing karsa jêng Bêndara/ kinon misah kuldi lit
palihanipun/ gusti kula jêng Pangeran/ saupama-saupami//
10. lamun botên pinaringan/ têdhanipun punapa kinon mati/ Bêndara
palihanipun/ gya katur jêng Pangeran/ jalma desa mêkatên ing aturipun/
gumya suka jêng Pangeran/ kabênêr palihan mami//
113
juru gêdhong alon dènira amuwus # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
113
11. anake kuldi têtiga/ lah bayar pas manah sujalma dèsi/ iya wuwuh patang
puluh/ reyan114
karêpèn115
bungah/ gya kêlakon dadi tampa wolung puluh/
reyal Sang Pangeran mulya/ nirmala saras lir nguni//
Rêrênggan Candhi Wiwara (Pangkur, XXXV)
1. [93] nomêr tigangdasa gangsal/ ingkang kocap jalma Ngêrum nêgari/
wanodya tur bangsa luhur/ ing ngajêng darbe dosa/ dosa agêng bilahi
raja lampus116
/ sampun kagalihing landrat/ gêbênêrkên akukum pati117
//
2. ewasêmana rinêmbag/ [94] aja kongsi mati tanganing jalmi/ Mondaraka
tungkang118
gantung/ kêrana kang wanodya/ bangsa luhur dêrajate dadya
ewuh/ yèn mati mêngkono nestha/ gya kinunci nèng baluwi//
3. datan awèh jalma mêdal/ marang jawi baluwi wus pinusthi/ pinrih nèng
jro buwi lampus/ datan sinungan pangan/ wus kinira mêngkoko119
yèn
inggal lampus/ kalirên ênêr kuwatnya/ ing satêmah kuru aking//
4. kocap wong wadon punika/ anggadhahi anak wadon abênêri120
/ anusoni
ingkang sunu/ cancut dandan amangan/ jangan-jangan kang bêning
kathah dèn uyup/ tênapi nguyup godhongan/ dadya susu bêngkrê isi//
5. banyu susu dêrodosan/ gya atilik ing biyung malêbèng buwi/ wong kang
jaga mirsa sampun/ mênèk gawa pa-apa/ tanpa kêmbên mung tapih dènya
malêbu/ baluwi panggih lan biyang/ wong kalih sarêng anangis//
6. biyunge tan wignya glawat/ sabab awas nora sinungan bukti/ tandya
anake pun aku/ biyunge sinusonan/ sawêtara marêm ing pangêlihipun/
[95] dadya sêgêr wignya takat/ wus lami anèng ing buwi//
7. ing sabên-sabên mêngkana/ ngantya lami dènira wira-wiri/ kapya wong
jaga sêdarum/ kang aran wong macanan/ salurahe padha agawok andulu/
pêsakitan wadon gêsang/ datan mangan wus alami//
114
reyal * 115
karêbèn * 116
dosa agêng bilahi sang raja lampus # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u) 117
gêbênêrkên kukum pati # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8i) 118
tukang * 119
mêngkono * @ 120
anggadhahi nak wadon abênêri # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 11i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
114
8. yèn kinira sêka majat/ ingkang lumrah wong wadon dèn si Siti/ nora
mangan nora nginum/ amêsthi nuli pêjah/ wusing eram wong macanan
kabèh ngêrbug/ lurahe dhewe tumandang/ solahe karsa dèn dingkik//
9. mêngkana sawiji dina/ anakira wadon anuju tilik/ winudanan kari
pinjung/ yèn gawa apa-apa/ wus malêbu ing bluwi nuli angrangkul/
biyungira sinusonan/ kêpala macanan uning//
10. datan sah goyang kêpala/ iku si wong amalês marang umi/ sinusonan
bênêr idhup/ gya kunjuk ing narendra/ yèn mêngkono pêsakitan
patrapipun/ baya wus kêrsaning sukma/ dadèkkên jalaraning sih//
11. kêkalih wus ingapura/ sirèng bi-[96]yung pinaring bêning siwi/ de
ingkang têtulung susu/ pêmalês mring biyungnya/ pininrahkên panggonan
wisma gêbagus/ pinanti bayar katêdhan/ dalêm biyung lawan siwi//
12. tilasing bluwi kinarya/ masjid agêng unggyaning wong ngabêkti/ lah iku
padha dèn emut/ tulat tuladha arja/ luwih bêcik pêmalêsira mring biyung/
titi titigang dasa gangsal121
/ tigang dasa nêm gumanti//
Baita Api (Pangkur, XXXVI)
1. [97] nahan katri dasa nêmnya/ nomêripun risang Pangeran nênggih/
ingka122
èstu bangsa luhur/ tinuduh maharaja/ pinaringan pangwasa atiti
wêruh/ mring kapya-kapya sakitan/ kang binuwang kêna adil//
2. anèng ing baita kapal/ sru dèn kambang tanpantuk ka-[98]pya juti/
minggah ing dharat sawêgung/ kinukum ing narendra/ asasèna tauna
nèng kono kukum/ nèng jro palwa gêng ingambang/ pêsakitan
kawlasasih//
3. mêngkana risang Pangeran/ tata pêrnahakên kukum jêladri/ tuwin têmbe
luwaripun/ saèstu Sang Pangeran/ kang darbèni pangwasa manjing
myang mêtu/ ngêtrapkên damêl sakitan/ mêngkana dina sawiji//
121
titi tigang dasa gangsal # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8a) 122
ingkang *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
115
4. sarèhning darbe wawênang/ angluwari sakitan kapya juti/ sêmana
pangeran nuju/ nèng nagri Basilonah/ laju minggah Sang Pangeran
marang prau/ arsa angluwarana/ bok mênawa kapya juti//
5. pantês tampa kawêlasan/ wusing minggah tandya ajli sukursi/ pinanggil
juti sawêgung/ jajar ing ngarsa tarap/ dèn pariksa warna-warna aturipun/
akèh mungkir nora ngrasa/ adarbe dosa nêgari//
6. wit kêna pênganiaya/ sangking tangga-tangga tunggal desi123
/ wênèh
nêgara tinutuh/ kurang atiti priksa/ wusanane mêkatên kula dèn ukum/
manggut Sang Pangeran nêbda/ iku doh saking pêngêtri//
7. ngaturakên basa mokal/ kèpe kabèh patu-[99]t magon ing ngriki/ gya ana
siji umatur/ sakitan juga turnya/ dhuh Bêndara kawula kalangkung luput/
nêgari marma kewala/ ala bêcik sangking dhiri//
8. inggih kawula Bêndara/ inggih yèktos abegal ngroda mami/ mring jalma
wontên margi gung/ cakêt ing sarasolah/ dadosipun mêkatên amba dèn
ukum/ nglêrêsi pacêklik boga/ lun kalirên mèh ngêmasi//
9. botên kawula piyambak/ dalah rayat anak kalirên sami/ Bêndara
atêgêsipun/ èstu ulun priyangga/ nglêbêtakên awak pribadi mring kukum/
Sang Pangeran gawok myarsa/ ature blaka atiti//
10. datan sah goyang kêpala/ sru ngêndika mring juti kang tur titi/
angantêpakên anjunjung/ e e lah iki ana/ wong sakitan nora isin
ablubut124
/ sabab dene apa sira/ wani-wani anglêboni//
11. jêjagonganira kapya/ jalma wêkêl-wêkêl tan wruh ing bêcik/ èh wong jaga
dipun gupuh/ wong iki luwarana/ thèthèkana rante dêdimèn ucul125
/
sêksana sampun tumandang/ wus luwar sangking pi-[100]ranti//
12. Sang Pangeran kras manêbda/ marang juga sakitan wanti-wanti/
rungokêna cêlathuku/ aja anganti iwang126
/ anêmoni kowe manah lungguh
kumpul/ lan wong ora adêdosan/ mêngkono ana ing ngriki//
123
sangking tangga-tangga satunggal desi # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 11i) 124
wong sakitan nora isin abalubut # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u) 125
thèthèkana rantene dêdimèn ucul # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 126
ingwang *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
116
13. lah uwis age lungaa/ gêntho lelo nora wêruh ing isin/ kang luwa nêmbah
sujud127
/ bêndara muga-muga/ panjênêngan dalêm manggiha rahayu/
sêlamêt ing pancabaya/ ing awal tumêkèng akir//
14. ing têmbe amba wus niyat/ sajêg tuwan jumênêng anèng bumi/ kula
pêsthèkkên pangguh128
/ datêng jisim kawula/ jêjagongan ing kapya jalma
rahayu/ ing ngriki satunggil pêrnah/ gya titi gêntya ginusthi//
Rêrênggan Padma Mungging Pangrêngga (Kinanthi, XXXVII)
1. [101] kocap kang tri dasa pitu/ nomêr wontên jalma kalih/ lanang runtung
anèng marga/ agêng wong kèh wira-wiri/ wong kalih sajuga mulat/
kanthong gêng sumèlèh siti//
2. [102] kêbak isènira pênuh/ pênuh bêntêt isi dhuwit/ age angambil
têngginas/ pinanggul anêbda ririh/ bingar cahyaning sumringah/ bêja
kabêjan wak mami//
3. dène nêmu kanthong pênuh/ isi dhuwit abang putih/ tujune aku kang
mulat/ taha sun ambil pribadi/ esuk uthuk-uthuk mangsa/ jêr bêngi wus
ngimpi bêcik//
4. kancane alon anambung/ ing sêbda lah iku sisip/ bênrêre mêngkono
nêbda/ kêkancan padha lumaris/ lan wis kênal pawong sanak/ bênêre bêja
wong kalih//
5. ja ngarani siji nêmu/ kang nêmu sujalma kadwi/ lah mêngkono
ngaranana/ kang olèh bêja wong kalih/ sira kêlawan manira/ iku bênêr
nora sisip//
6. kancane kang nêmu muwus/ anglêngkara sira adhi/ ujar sing nêmu
manira/ mulane sun pèk pribadi/ kancane nêmu brêmantya/ marêngut
mênêng tan angling//
7. dèrèng dangu dènya muwus/ ing wuri wong akèh kèksi/ sarwi alok bujung
jalma/ wadhah kanthong kêbak dhuwit/ tikung kêna dèn arêbat/ wong loro
sarêng miarsi//
127
kang luwa anêmbah sujud # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8u) 128
kula pêsthèkkakên pangguh # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 7u)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
117
8. andonga mring Alah129
nêbut/ dêrmimil kang nêmu [103] dhuwit/ ulate
payus sêkala/ e Alah130
kang maha suci/ ingkang muga dèn slamêtna/ iki
lumaku wong kalih//
9. ja kongsi wong kalih nêmu/ pangaru-biruning jalmi/ kang kapyarsa
alokira/ jalma akèh buru maling/ ngambil kanthong kêbak yatra/ ten loro
ya kanthong iki//
10. kanca nêbda sêmu guyu/ ja mêngkono kang amuji/ datan milu awak
ingwang/ aja sira angèmbèti/ bêja tanpa yun ngêduma/ milulu blahi
pribadi//
11. tan kêna panêbda nganggur/ anggur prêlu karya gati/ ngusir sujalma
durjana/ kowe kêna tandha yêkti/ nadyane ta dursilaa/ gêrnong manggul
kanthong dhuwit//
12. cinêkêl êcêk wus patut/ ginarêjêg dèn talèni/ malbèng bluwi nora bakal/
kinukum bênêring adil/ katujune sira kakang/ tan payus mangêdum
dhuwit//
13. dadi maha pênjarakmu/ lumêbu bluwi pribadi/ yèn wong loro dèn ukuma/
dumèh barêngan lumaris/ dadi tan jêjêg adilnya/ ana nagri kurang adil//
14. datanpa dosa dèn ukum/ mênyanga ngêndi awani/ tan antara jalma
kathah/ prapta gya anubruk wani/ pinêndêng kang manggul uwang/ tan
[104] suwala wus tinalin//
15. lêstari siji rahayu/ kang nora anggawa dhuwit/ ana lore jalma ingkang/
kabujung durjana mèksi/ kang siji tan apa-apa/ malah nora amriksani//
16. kang cinêkêl gya wus laju/ linadèkkên marang nagri/ sêbutira turut dalan/
apêsira anêkani/ kancane sinambat-sambat/ katridasa pitu titi//
129
Allah * 130
Allah *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
118
Rêrênggan Candhi Wiwara (Kinanthi, XXXVIII)
1. [105] gêntya katridasa walu/ nomrêre ingkang ginusthi/ anênggih wontên
sujalma/ sajuga juru metangi/ ingungsi dening wong kathah/ têtakon kinon
metangi//
2. sa-[106]rèhning nagri kumêbul/ wêrata kapya sujalmi/ samya minta
tulung petang/ kang pinetang kapya kardi/ sadurungira linakwan/ wêruh
sadurung winangsit//
3. gya kapriksa kinon mikut/ lagya nuju ametangi/ ingirit marang pêrdatan/
sila bukuh anèng ngarsi/ kocap kang asta kuwasa/ pêngagênge angadili//
4. weweka ing nalar putus/ awêgig olah nêgari/ nanging kêlajok sêmbranan/
rêmên gon jaksa wêtawis/ punika andangu marang/ sujalma amêmetangi//
5. apa ta sira tuhu wruh/ sadurung winarah jalmi/ juru metangi mangêrpa/
umatur kawula uning/ yèn mêngkono sira jalma/ sumurup tibaning kardi//
6. bakal dadi rampung aku/ tumiba wakira jalmi/ juru metangi turira/ inggih
tamtu ulun uning/ mara batangên lah apa/ kang tinêmu wakmu mangkin//
7. juru metangi umatur/ botên wontên kawis-kawis/ kêpanggih badan
kawula/ anuli dinangu malih/ apa wus pêsthi mêngkana/ pêthakmu
prakara iki//
8. inggih kawula wus tamtu/ badhe panduka luwari/ lah iku karane apa/ aku
arsa [107] angluwari/ mring sira têngêre apa/ umatur juru metangi//
9. mila mêkatên pukulun/ punika Bêndara kang wit/ inggih panjênêngan
tuwan/ adêdangu ing pêrkawis/ tiyang cilaka lir amba/ yèn karsa panduka
pêsthi//
10. badhe andhawahkên khukhum131
/ sêbda panduka sakèhning/ datan
winoran sumbanan/ mathênthêng grêgut upami/ lir manuwèk tanpa dosa/
awis liringing pangèksi//
131
kukum *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
119
11. gya pangagêng galih giyuh/ kawêkèn dadya anolih/ kancane ngrêmbag
prakara/ iyêg kumpul dadya siji/ tan ana ingkang sêlaya/ juru metangi dèn
luwari132
//
Rêrênggan Simbar Makutha Malige (Asmaradana, XXXIX)
1. [108] tri dasa sanga kang titi/ wontên carita rinêngga/ wontên jalma
bangsa gêdhe/ anglampahkên raja pêjah/ badhe kaukum kisas/ nanging
karsane Sang Prabu/ Karèl ingkang kaping sa-[109]nga//
2. kang jumênêng nagri Frakik/ narendra lajêng mundhut cap/ dhatêng
priyayi kang gadhoh/ morpèl We pêparabira/ karsa ngêcapkên sigra/ srat
nuwala badhenipun/ matêdhani pêngapura//
3. nanging kang dipun gadhuhi/ Sang Morpèl We botên suka/ pinêksa
karêbat dene/ ingkang jêng Sri Nara Nata/ sing Morfil133
tanganira/
wusing ngêcap sêrat wau/ pinaringkên malih kang cap//
4. Morfèl134
We botên nampani/ nanging mratelakkên nalar/ gusti tur amba
wiyose/ de kagungan dalêm kang cap/ kaping kalih punika/ anggenipun
karya luhur/ gusti ing badan kawula//
5. dene ta ingkang ruyin135
/ kala panduka pêrcaya/ matêdhakken cap ing
gadhoh/ akên cap dhatêng kawula/ de ping kalihira/ cap lun saosakên
wangsul/ punika ingasta tuwan//
6. lawan wontên kocap malih/ risang Kangjêng Maharaja/ Ludhuwik kawan
wêlase/ nênggih ing Frakrik nêgara/ kêrsa jêng Maharaja/ ingapuntên ing
dosa gung/ dosa agêng raja pêjah//
7. bangsa luhur kang sujalmi/ wus kabênêr kêna kisas/ amundhut êcap Sang
Rajèng/ di dalêm ingkang gadhuh cap/ Mongwangsèng136
namanira/
lumêbê-[110]t ing gêdhongipun/ panyêratane Sang Nata//
132
juru petang dèn luwari # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8i) 133
morpèl @ 134
morpèl @ 135
dene ta ingkang rumiyin # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 136
Fongwangsèng @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
120
8. manêmbah maturing gusti/ gusti panjênêngan nata/ kang tuhu jênênging
katong/ botên wênang ngapuntêna/ rèh ing wong dosa mêjah/ kados kang
pama Fulanun/ tuwan tan wênang ngapura//
9. yèn tuhu kèndêl narpati/ pambêkaning watakira/ risang Maha jêng Sang
katong/ datan kenging gêdhisikan/ ing atur kapya jalma/ malah kang
sampun kêlakun/ malah dadya srênging karsa//
10. yèn ngêndika printah aji/ tan kenging dèn pabênana/ gya sêrêng dadya
dukane/ Fowangsèng137
malih anêmbah/ nanging gusti Sri Narpa/
jinêjêling sêbda prabu/ mung tutuk atur tan lajya//
11. kasêkanan ing sêbda aji/ parentahku lakonana/ nambah Fongwangsèng
gya lèngsèr/ mêdal sing gêdhonging narpa/ sakêdhap wangsulira/ sarwi
bêkta êcap prabu/ wus kunjuk êcap tinampan//
12. nuli ngêcapkên tumuli/ ing sêrat dhawuh ngapura/ sarta alon timbalane/
kêrana wus janjiningwang/ bakal ingsun apura/ sawusira ngêcap Prabu/
pinaringkên malih kang cap//
13. dhumatêng Fongwangsèng nênggih/ tan tampa nyarokkên kang cap/
anèng ing meja wiyose/ kawula gu-[111]sti tan tampa/ mangke pêngraos
amba/ kagungan dalêm cap istu/ kenging najis mukallallah//
14. rêmbag giyuh Sri bupati/ nuli binêsmi kang surat/ sêbda sira iku wangkot/
Fongwangsèng nêmbah mangrêpa/ Gusti Isa punika/ cap dalêm suwi
kêlangkung/ sabab dene kang pawaka//
15. kapya ka138
rarêgêt najis/ saèstu wus sirna ilang/ ulun suwun wangsul
dene/ wus suci saèstu mulya/ têtêp wujud nugraha/ saupamenipun daru/
mancorong anèng wiyat139
//
Rêrênggan Puspa Candhi Trisula (Asmaradana, XL)
1. [112] wontên sujalma sawiji/ sampun pilênggah juragan/ sakêlangkung
dening sugèh/ ngungkuli sapadha-padha/ nanging kae juragan/ datan
limrahing tumuwuh/ acêthil kumêt kagila//
137
Fongwangsèng @ 138
kang * @ 139
mancorong anèng ngawiyat # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
121
2. [113] tangga-tangganirèng jalmi/ sami anyatur sêdaya/ dene patrape
mêngkono/ nora tau ngundang mangan/ mring sanak kuwanuhan/ sêdene
jalma jêjaluk/ sinikakkên pindha sona//
3. tumandya ana wong julik140
/ pinêsthi kae juragan/ yèn katêkan ingsun
nyugoh/ pinaido kancanira/ kêncêng wani totohan/ kêlamun èstu dèn
suguh/ jalma julig èstu mênang//
4. lamun tan angajak nêdhi/ sapraptane wismanira/ juragan tamtu kalahe/
sujalma julig sosokan/ tandya ingarah-arah/ denira arsa mêrtamu/
marang wismaning juragan//
5. nalitik ing kanan kering/ wismanira kya juragan/ wong julik141
mêmpêng
karêpe/ tumandya anuli mara/ marang wismèng juragan/ saèstu arêp
mêrtamu/ tinangguh mangsaning mangan//
6. lon-lonan anuli prapti/ anèng wismaning juragan/ anjujug ing jaba èmpèr/
anjawil ing baturira/ kinon matur juragan/ tumêka gawane pêrlu/ Ki
Juragan aja ngantya//
7. kae mangan sèwu Anggris/ wong kang julik142
kang sumagah/ ja ngantya
bilang mêngkono/ lah age sira [114] tutura/ marang juraganira/ sêmana
juragan nuju/ atata dènira mangan//
8. gupuh panakawan nuli/ atutur marang juragan/ gêtrê anuli ge-age/ mêtu
nêmoni kang prapta/ panggih bage-binagya/ songar jalma julig iku/ nuli
ge-age pamitan//
9. juragan asru gendholi/ lah ta ing mangke ki sanak/ sampun age-age
mulèh/ tuture arsa amangan/ uwis nuju ing mangsa/ Ki Juragan alon
muwus/ sanak sampun dika pulang//
10. dawêg lumêbêt ing panti/ amangan kalih kawula/ wong julig manis
sêbdane/ nora gêng kinarya karya/ punapa tan dadosa/ ing karsa andika
rikuh/ botên- botên dawêg mangan//
140
julig * @ 141
julig * @ 142
julig * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
122
11. lêstari lumêbèng panti/ tan cinatur dadya tangga/ pikantuk kêmbul sih
pawon/ wus dangu antaranira/ nuli nyamikan mêdal/ sinambi mangan lan
udut143
/ Ki Juragan alon nêbda//
12. lah ki sanak kados pundi/ botên kecalan kawula/ ing sèwu Anggris wak
ingong/ wong julik144
mangsulan nêbda/ mêkatên Ki Juragan/ dene kawula
angrungu/ kabar têrang napa nyata//
13. putra dika kang [115] pawèstri/ badhe tuwan angkat karsa/ mêmantu
mawi gêgêdhon/ lawan tuwan êbang-êbang/ gawane putra tuwan/ salêksa
ringgit kang tamtu/ Ki Juragan apa nyata//
14. amangsuli sanak inggih/ mêkatên sêdya kawula/ jalma julig lon sabdane/
punika pêryogi dula/ sampun tuwan kecalan/ inggih ingkang ringgit sèwu/
putra sampeyan bok rara//
15. tuwan angsalêna mami/ saèstu kawula trima/ sangangèwu pambêktane/
juragan kanggêg tan nêpda145
/ kadhayohan wong dhugal/ tandya pamit
bêsot mêtu/ nagih tatohane mênang//
Rêrênggan Candhi Arja Kusuma (Durma, XLI)
1. [116] ingkang kocap nomêr kawandasa juga/ ingkang kinondha tulis/
panjênêngan nata/ langkung sêkti sumbaga/ sudigbya146
prawirèng luwih/
widigdyèng147
laga/ wudhu angrata bumi//
2. Prabu mudha jumênêng Farsa nêgara/ jê-[117]julukirèng aji/ nênggih
kangjêng Sultan/ Mahmut Kabibuling Yyang/ kèdhêp kapya wangsa bumi/
pêpatihira/ sudigbya148
nalar wêgig//
3. ajêjuluk kyana Patih Samudana/ wêgah karsaning gusti/ dènya anglangtur
prang/ karya rusaking tanah/ praja kutha dèn gêmpuri/ myang desa-desa/
jalmane kèh pinatin//
143
udud * 144
julig * @ 145
nêbda * 146
sudibya * 147
widagdyèng * @ 148
sudibya *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
123
4. winêtawis têlatahirèng nêgara/ ingkang karisak aji/ sêpalih ingkang
risak149
/ satêmah dadya wana/ akathah baburon prapti/ myang
mêmanukan/ amanggon kutha sêpi//
5. kyana Patih sakêlangkung ribêting tyas/ juwêd dènya ngaturi/ yya
anggung sikara/ kitha praja rinusak/ kya Samudana angaji/ angguna bisa/
marang nêgari Drêmis//
6. wignya bisa basa-basaning Taheran/ Taheran sair kabi/ kya Patih
sudibya/ agêr150
Taheran munya/ tan luput basaning pêksi/ raosing kêna/
gunêman kang Taherin//
7. gya anuju sawiji ari sêmana/ kangjêng Sri Narapati/ Sultan Mahmut
kubra/ babujung marang wana/ di dalêm kapya kang ngiring/ sikêp
gêgaman/ pindha umanggut jurit//
8. kyana Patih Samudana anèng ngarsa/ nira Sri Narapa-[118]ti/ langkung
dening suka/ miyat bêburon kapya/ binêdhaging wadya panggih/ macan
andaka/ angamuk dèn tadhahi//
9. dipun panah dèn busur lan dèn sênjata/ singa andaka mati/ mênjangan
anrajang/ lir jêmparing lumumpat/ atadhah wadya ing Farsi/ sisa ya
trustha/ kangjêng Sri Narapati//
10. wusnya mangsa narendra kundur gya mulat/ wontên catur Taherin/
mencok asêm witnya/ cukulan wiwitira/ jugrugan banon anênggih/ ing
banon kawak/ pêksi catur munya crita151
//
11. yèn pinirsa pindha jalma pagunêman/ kukila papat yêkti/ amunya sauran/
nata luwih manis trisna152
/ lah ta age bapa Patih/ andrêng manira/ arsa
wrin ponang pêksi//
12. bêluk catur solahe apindha jalma/ gunêman amrih dadi/ ngudi tingkah
arja/ lah sara ilangêna/ yèn wus kêcathêt ing ati/ bantong Teran153
/ tutura
marang mami//
149
sêpalih kang risak # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 6a) 150
anggêr @ 151
pêksi pat munya crita # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a) 152
nata lwih manis trisna # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a) 153
si bantong Teran # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 5a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
124
13. matur nuwun sêndika kya Patih kentar/ lumampah tingkik wangkik/
nilingakên swara/ pêrnah ngingsornya mêndhak/ tumênga bangêt anili/
amrih karungya/ basane catur pêksi//
14. mangu dènya tumênga angèring-nganan/ [119] pêksi tan pêgat muni/
dangu antaranya/ winêtarèng wus purna/ kêna suraosing pêksi/ dènya
gunêman/ mundur alon kya patih//
15. nata mingsih angantosi eca lênggah/ nèng ngisor mandera wit/ supênuh
wadya glar/ ngarsa ing kering kanan/ ingawe majêng kya Patih/ bukuh ing
ngarsa/ nira jêng Sri Bupati//
16. cakêt anèng ngandhap kursi kyana patya/ pasrangkara narpati/ lah patih
kaya ngapa154
/ gunême catur Taheran155
/ sêmune aluwih gati/ kya patih
nêmbah/ nuwun duka nêrpati//
17. sakêlangkung ajrih kawula blakakna/ gunême catur pêksi/ asêmu
nglêngkara/ nata sru mêrdi sêbda/ aja sira wêdi-wêdi/ mara blakakna/
cature papat Terin//
18. sujud nêmbah mêkatên kangjêng Sri Narpa/ nuwun apuntên Gusti/ ing
lêpat kawula/ lah iya ja sumêlang/ patih matur ponang pêksi/ èstri lan
priya/ dwi jodho rêmbag pikir//
19. inggih Gusti punika badhe besanan/ kang darbe anak èstri/ ananging pun
rêmbag/ punika amêminta/ desa ingkang suwung gusti/ sèkêt kewala/
gumujêng kang darbèni//
20. [120] anak priya lah aja susah ki besan/ sênadyan jaluk luwih/ panca tus
ngong sagah/ angingta ingkang muga/ gustiku kangjêng Sang Muki156
/ Sri
Mahmut kubra/ panjang yuswa aji//
21. sêlawase jumênêng prabu sudibya/ sira kêlawan mami/ nora kakurangan/
suwunge desa-desa/ mundhak sasi mundhak sepi/ kutha myang praja/
satêmah alas wingit//
154
patih kaya ngapa # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 6a) 155
gunême pat Taheran # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a) 156
Mulki *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
125
22. mundhak warsa sun duga Farsi têlatah/ dadya wana grêng157
sami/ lah
kapriye mara/ mêngkono dhasar nyata/ mula dèn kêncêng mêmuji/
panjanging yuswa/ nira kangjêng Sang Mulki//
23. Sri Narendra sarêng miarsa turira/ kya Patih anggêpoki/ têrnyuh158
galihira/ pinupus wus kêlakwan/ wiwit sêmana nêrpati/ pênggalih
ingkang/ mrih arja kapya abdi//
24. aluwêran narendra sarwi parentah/ lah iya bapa Patih/ ing mêngko karsa
sandhang159
/ kutha pêraja rusak/ sadhaya160
san161
ana malih/ arahkên
bapa/ ngungkuli arja dhingin//
25. tandurana Bupati kang papa lena/ ngrungkêbi nalar sisip/ tuwin arja raja/
nêgarane kang rusak/ mêngko dèn wanguna milih162
/ mêngkono
pintamba163
/ mung mulya awal akir//
Rêrênggan Boneka Cina (Asmaradana, XLII)
1. [121] nomêr catur dasa kadwi/ kocap narendra ing Cina/ Sang Prabu
Kam Isèng Iyok/ sangêt akarêm narendra/ tan kenging ing upama/ dènira
anginum anggur/ angêbêk tan mawi mang-[122]sa//
2. tan kenging dipun aturi/ mring kya patih sakancanya/ kapya kang
sinrahan gawe/ ngingêrkên kapya prakara/ ature tan kurangan/ nanging
kangjêng Sang aprabu/ malah sangsaya kadharan//
3. manujwa ari wakidin/ narendra ngrêsakên boja/ lawan di dalêm kêkaseh/
ingkang sampun binupatya/ ari latri tan pisah/ tansah anèng ngarsa
bukuh/ kêkalih ingkang sajuga//
4. anênggih nama si Seli/ si Sehan sajuganira/ pinrêwayènging sang katong/
asangêt wuru narendra/ sare tansah ngadêpan/ kêkasih kalih arêmbug/ si
Seli lan si Sehan164
//
157
gêng * 158
trênyuh * 159
mêngko karsa sandhang # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 6a) 160
sadaya * 161
tan * @ 162
mêlih * @ 163
mêngko pintamba # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 5a) 164
si Seli lawan si Sehan # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
126
5. kêkasih sami umijil/ rèh narpa wuru anendra/ ugyan jaga wong kabirèn/
rolas samya cakêp pêdhang/ wênèh samya cakêp tigar/ kêkasih kêkalih
pangguh/ lawan kêpalaning jaga//
6. ajamus dêdêge inggil/ godhèg wok simbar pêrnaja/ jajuluk Kapitan Sing
Sèh/ gêbanciyan sampun dadya/ nora ge ngurmat samya165
/ adhêku-dhêku
abutuh/ mangke kasih lon manêbda//
7. kya kapitan kadi pundi/ rêmbag andika kang arja / ing rèh Gusti Jêng
Sang Katong/ kêsangêtên dènya karsa/ sêpta [123] dhatêng inuman/
anggur sadintên sêdalu/ tan cukup batol dwi dasa//
8. kya Sing Sèh jola ngrêmbagi/ inggih ta ulun sumangga/ ingkang wus
katingal ing rèh/ karsa dalêm jêng Sri Narpa/ nglajok panas baranan/
ulun jagi rintên dalu/ sakanca gêbirèn kapya//
9. kasrawo kenging bilahi/ rèh wuru tan mawi mangsa/ kêkasih kalih lingnya
lon/ Ki Kapitan gih punika/ sangêt kuwatosing tyas/ kula cêlak rintên
dalu/ kuwatos kenging sikara//
10. wuru tan kenging pinikir/ sairim istha jalma wah/ yèn kêparêng rêmbage
ngong/ kawula andika pêgang/ rantenên suku tangan/ nuli lêbokna dèn
gupuh/ gêdhong ukum raja pêjah//
11. suwurna karsaning aji/ ing binjing dhawuh dèn kisas/ manthuk-manthuk
kapitan Sèh/ tumandya glis kalêgsanan166
/ pêrjanji nora siwah/ kapya
gêbirèn sawêgung/ dèn iyêg aywa kawêdhar//
12. yèn iku karsaning aji/ lingên kangjêng Sri Narendra/ tri êjam danguning
sare/ wungu lênggah gêgawokan/ kêkasih dwi tan ana/ ing ngarsa dalêm
atunggu/ nimbali kêpala jaga//
13. Sing Sèh kapitan gê-[124]biri/ nata alon angêndika/ lunga ngêndi kêkasih
ngong/ si Seli lawan si Sehan/ kadwi dene tan ana/ kapitan Sing Sèh
asujud/ Gusti karsa dalêm narpa//
165
nora age ngurmat samya # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 166
kalêksanan *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
127
14. mêntas kawula lampahi/ amba rante suku tangan/ sangêt mring nata
kabêndon/ injing dhawuhakên kisas/ kapitan aturira/ songar marêbês kang
luh167
/ saèstu nglampahi dhawah//
15. ajumbul jêntung Sang Aji/ iku prakarane apa/ umatur kapitan Sing Sèh/
dhuh Gusti ulun tan priksa/ mung sêbda dalêm narpa/ sarêng dhawuhkên
bêbêndu/ kêkasih dwi kinon megang//
16. jêngêr mungun pungun aji/ tan kèngêtan pisan-pisan/ kang mêngkana
dhawahake/ gya dhawuhakên narendra/ si Seli lan si Sehan/ kinon
nimbalana gupuh/ prapta dwi sami binayang//
17. sarêng cêlak ing ngarsa ji/ kêkalih nungkêmi padha/ awor karuna ature/
dhuh Gusti ratuning jagat/ ulun apasrah jiwa/ angukum Kangjêng
Sinuhun/ mung minta-minta apura//
18. angêndika lon Sang Aji/ karoh apa dosanira/ dene jêbule mêngkono/
kêkasih dwi katurira/ pamlas awor ka-[125]runa/ dhuh Gusti Kangjêng
Sang Prabu/ tanpa wit panduka nata//
19. andhawuhakên bilihi168
/ kawula kêkalih kèn megang169
/ suku tangan kinon
ngrante/ ing enjing dhawuh den kisas/ mangangên-angên narpa/ plêng tan
kèngêtan Prabu170
/ byaring tyas padhang anrawang//
20. sarta pitulunging Widhi/ narendra pênggalih ingkang/ tanpa wit paring So
Sèng Wong/ sangking sumuking inuman/ anggur nora raharja/ bêntèring
padharan sumuk/ pênariking galih arda//
21. kêkasih wus dèn luwari/ saya sihe Sri Narendra/ tuwin mring wadya
gêbirèn/ ingêbyakan mulya suta/ ing mangke Sri Narendra/ amantuni
nginum anggur/ amung ing yèn kala mangsa//
22. punika mawi ginalih/ datan arsa yèn kaduka/ gêjawi amung sêpancèn/ kya
patih sakancanira/ tuwin jalma sapraja/ asuka sukuring kalbu/ wuwuh
arjaning nêgara//
167
songar marêbês kang êluh # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8u) 168
bilahi * @ 169
kula kêkalih kèn megang # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8a) 170
plêng tan kèngêtan Sang Prabu # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
128
Rêrênggan Gapura Kinontha Latu (Pangkur, XLIII)
1. [126] nomêr catur dasa tiga/ nênggih wontên juragan laku grami/ bangsa
Prêsman ajêjuluk/ anênggih Kyai Jarah/ bêgta171
barang rupa kèh
daganganipun/ dèn êmotakên ing kuda/ lampahe kyai jaratin//
2. dhatêng tanah Amirikah/ ingkang êlèr [127] kacundhuking bilahi/ kalêbêt
êmbêl kajlungup/ ing tanah Amirikah/ kathah êmbêl Ki Juragan Prêsman
bingung/ kuda pun nora katingal/ wus anyana kuda mati//
3. tandya momot ngambilan172
/ abarêngkut juragan mikul ngindhit/
sêngkoyongan mapahipun/ sru kabêntèran surya/ mangap rênggos Kyai
Jarah lampahipun/ satindak aso gya kintar/ gya wontên winarna malih//
4. wontên tiyang Indhu lampah/ sangking nagri Indhustan numpak wajik/
ingkang sinêdya ing kalbu/ mring nagri Amirikah/ gya kasusul juragan
Prêsman ingênu/ Indhu awas dènya miyat/ mring wong Prêsman ingkang
grami//
5. amikul angindhit barang/ gurawalan kabêntèr dene rawi/ aniba tangi
lumaku/ Indhustan lon sêbdanya/ e ki sanak dhatêng ing pundi jinujug/
dene maluwih rêkasa/ dharat nir datanpa wajika173
//
6. prêmbah-prêmbah wade wêlas/ wus kajarwa purwa madya mungkasi/ ing
sanèskara wus tutur/ myang kajlunguping kuda/ kalbèng êmbêl bilahi
kudane lampus/ sêdya marang Amirikah/ kya I-[128]ndhu wlas nêbda
aris//
7. yèn mêkatên tunggil lampah/ inggih dhatêng Amirikah nêgari/ lah
dawêk174
tulung tinulung/ dika boncèng ing kuda/ de babêktan dika
dagangan sawêgung/ gandhulêna kering kanan/ ing kuda ulun ing ngriki//
8. Kyai Jarah langkung bungah/ inggih-inggih kisanak binjing gênti/ asami
tulung tinulung/ sêmana wus kêlakwan/ kudanira kya Indhu teja gêng
luhur/ apindha èsthi dirada/ tan rina boncèng-boncèngi//
171
bêkta * 172
tandya momotan ngambilan # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 173
dharat nir tanpa wajika # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8a) 174
dawêg *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
129
9. tansah angaplak adheyan/ tan cinatur lampahirèng ing margi/ prapta
Amirikah dalu/ manggèn pondhokan lama/ griya lusmèn cara Jawa iku
warung/ atata enak pondhokan/ de juragan Ki Jaratin//
10. sêdalu tan angsal nendra/ karudhêke miyangkah ponang wajik/ dene ta iku
wong Indhu/ la bok sêca bêlaka/ nora nganggo surta-surti ing pakewuh/
mangsa wignyaa anyandhak/ ngong gawane ingkang wajik//
11. saupami tututana/ ngong balike yèn iki kuda mami/ sun ingu wus tigang
taun/ lah iya kadarira/ wong Sêpèhi amanggo-[129]n akale busuk/ thêkluk
tur mangsa nyandhaka/ lan pikire wong Prêsmani//
12. byar injing wanci jam lima/ rêpêt-rêpêt pêtênge saput siti/ gadhuwêtan
dandan cancut/ barang winotkên kuda/ wus barêsih dandanan tan ana
kantun/ tandya mangkat rarikatan/ wong Indhu mingsih aguling//
13. wus lêpas ing lampahira/ malbèng wana kocap kala gya guling/ jam nêm
tangi dènya turu/ kagyat ênir juragan/ tan katingal miwah dagangan
sawêgung/ kudanira nora nana/ wong Indhu nyana bilahi//
14. binêradating juragan/ bangsa Prêsman dene wani mêncuri/ adandan
sêkala cancut/ kocaping caritanya/ mêlanyune175
sêklangkung rikat wong
Indhu/ apindha kuda angêrap/ wus kêlacak anututi//
15. pinati mlayu lir kilat/ wus kêcandhak nèng wana dèn lancangi/
ingadhangan ngarsanipun/ cindha kêndhalinya176
/ lah kisanak dawêg nuli
dika wangsul/ gunêman anèng podhokan177
/ karêp dika kadi pundi//
16. ênir ing sih wilisanya/ tan suwala juragan Prêsman bali/ nging mêksih
nèng kuda manggung/ prapta pondhok jura-[130]gan/ nuwun adil marang
panggêdhenipun178
/ kawula dipun sikara/ wong Indhu begal mring mami//
17. dede trape jalma gêsang/ binêcikan satêmah ngaku wajik/ pinanggil wong
Indhu rawuh/ ingabên prakaranya/ kya juragan rasih-asih aturipun/ niki
jara179
ngong prayangga180
/ sun ingu wus tigang warsi//
175
mêlayune * 176
# @ (kekurangan satu suku kata, seharusnya 7a) 177
pondhokan * @ 178
nuwun adil marang ki panggêdhenipun # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u) 179
jaran @ 180
priyangga * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
130
18. parentah asru dêlingnya/ apa nyata Indhu angaku wajik/ juragan
Prasman kagadhuh/ sira wus binêcikan/ kinon boncèng rèh sayah tan
wignya mlaku/ sêkala arsa rinoda/ kya Indhu marang wong bumi//
19. umatur sarwi karuna/ adhuh-adhuh ki printah kadi pundi/ rèh dhupyuk
panggogatipun181
/ ulun kang darbe kuda/ bêkta kapal kalêbèng êmbêl
kajlungup/ pêjah momotan dèn alap/ pinikul lawan dèn indhit//
20. lampahe kasusul amba/ niyat kula saèstu karya arji/ kula boncèngkên
wong iku/ kêlawan babêktanya/ praptèng pondhok tanpa pamit minggat
danglu182
/ abêkta kapal kawula/ rèh sami gugat sêkalih//
21. ing mangke panuwun amba/ dèn bêkta angiwa kuda puniki/ sakêdhap
gawanên wangsul/ sirahe luruban183
/ ing jêjarit lurik tuwin jarit wulung/
parèntah rêmbug [131] sêdaya/ wus kêlakon dèn lampahi//
22. sakêdhap binêkta ngiwa/ kae Indhu aturira amanis/ wau ture tigang taun/
ngingu kuda punika/ dèn baweya pundi matane kang dumuh/ yèn bênêr
kawula trima/ sarta dipun balajoti//
23. parèntah rêmbug sêdaya/ iku bênêr wus ngingu tiga warsi/ awas cara-
cirènipun/ bingung kae juragan/ sabab dene wus musadhela dènya
wêruh184
/ pinêksa pinêdi batang/ ja kasuwèn lah kang êndi//
24. kahina matane jaran/ gugap-gugup angawur amêstani/ kêkiwa matane
dumuh/ lurube gya ingungkap/ wutah-wutuh nora picak nora dumuh/ dèn
êlêd kae juragan/ wong akèh anyurak anjrit//
25. pêrnyata lamun culika/ jaran bali marang Indhu darbèni/ dagangan kabèh
kinukup/ mring printah Amirikah/ pêpindhone dosa minggat tanpa
têmbung/ gumrah suka wong sapraja/ dadi apa ngeling-eling//
26. nyathêthêk kae juragan/ anjarêwêg ulat kisas putih185
/ tan suwalati
sêkayun/ rèh tindak kaluputan/ ingapura jisime nora ingukum/ nuli mulih
calurutan/ tobat wangsul tindak arji//
181
panggugatipun * 182
dalu @ 183
sirahe aluruban # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 7a) 184
sabab dene wus musadhela dènya wruh # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 12a) 185
anjarêwêg ulate kisas putih # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 11i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
131
Rêrênggan Manyura Rinêngga Praba (Kinanthi, XLIV)
1. [132] kinon thèt lakuning têmbung/ têmbung-têmbung ingkang suci/ sêca
marang kautaman/ têmên kapinuwe tulis/ wontên sajuga narendra/
nênggih ing nagri Artari//
2. agunging karatoni-[133]pun/ jêjulukira narpati/ raja Khaliyatul Khasan/
ambêg lêgawèng tyas suci/ dènya rumêksa ing bala/ bêrbudya lus kêkah
adil//
3. ing dina sawiji nuju/ narendra miyos ing puri/ amêng-amêng basiyaran/
ingkang dhèrèk sawêtawis/ bupatya nung-anung ingkang/ bangsa luhur
amiranti//
4. ing marga prapatan rawuh/ wontên Daruwis wakhidin/ sila bukuh têpèng
marga/ micara soraka dêling/ lah ta iya sapa-sapa/ awèh wang êmas
mring mami//
5. satus pêsthi ingsun angsung/ pitutur kojah wakhidin/ mawanti nêbda
mêngkana/ kapyarsa dera narpati/ juru gêdhong paringana/ wang êmas
satus si Druwis//
6. manêmbah kintar kêlakun/ kya Daruwis wus atampi/ wang êmas satus
turira/ mêkatên kangjêng Sang Mulki/ kapya-kapya kang prakara/
sadhingah abarang pikir//
7. tan ngarja mangetung laku/ dèn têmên angeling-eling/ aja age dèn
trapêna/ yèn durung kapikir dhingin/ wêkas-wêkasing pakaryan/ ing kono
manggih utami//
8. narendra saklangkung kenyut/ kapilayu dhumatêng ing/ Druwis kojahe
raharja/ nanging wadya sêntana ji/ ewa èstu anyênya-[134]mpah/ bêja
kabêjan si Druwis//
9. tampa uwang êmas satus/ payon olah adol puji/ nanging kangjêng Sri
Narendra/ tan mantra mèngèng kagalih/ kaduwawog trusing warda/
kundur yaji sajro puri//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
132
10. parentah kangjêng Sang Prabu/ dhêdhawah kapya jro puri/ kinon sami
nyirènana/ kapya kojahirèng Druwis/ anrapakên sêbarang186
/ prakara
durung pinikir//
11. pinikir wêkasanipun/ kêdadeyaning prakawis/ cinirèn ana tinatah/ wênih
winêra patunglis/ talam kothak pakêcowan/ tuwin wastra kang kagêm ji//
12. pêthi garobog sêdarum/ pagêr gêdhong-gêdhong sami/ wusing kapya
cinirènan/ kunêng wontên kocap malih/ mung êlêt nêm sasi lawan/
kojahira ponang Druwis//
13. nênggih abdi dalêm dhukun/ tukang candhuke Sang Aji/ pininta sraya
dursila/ satronira jêng Sang Aji/ pinrih narendra sedanya/ ing sêking
ampuh maluwih//
14. papat dursila puniku/ siji ran juti Sarikin/ mung arsa angambil dunya/ yèn
kêlakon angsal kardi/ gunême wus kêdadeyan/ juru candhuke tampa
sêking//
15. wus pinikir têpanipun/ pra tuwin unggyan miranti/ de [135] sêmana
kêparêngan/ ngadhuh karsane Sang Aji/ ri ènèn maharsa nyakrak/ juru
candhuk wus miranti//
16. unggyan ngêrsakkên Sang Prabu/ nèng bangsal tanpa nêpin187
/ kya patih
wajirug aklam/ anganthi catur bupati/ kinon sami ngadhêpana/ pênyaduke
asta aji//
17. asta binêlbêt sutra lus/ ingkang kanan asta aji/ juru candhuk wus anyipta/
ngêmpakkên kang sêking mandi/ pinusthi cinêkêl ngantya/ dhawuh
timbalaning aji//
18. pambêlèke asta prabu/ talam kang munggèng ngarsa ji/ wadhah jampine
kang asta/ dilalah munya kang cari/ sabarang-baranging karsa/ angarja
pinikir dhingin//
19. kanggêg karsane Sang Prabu/ sarêng sampun maos tulis/ talam unine
mêngkana/ dhukun biyane kya putih/ dharodhogan panyêkêlnya/ ingkang
sêking garegèli//
186
anêrapakên sêbarang # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 187
# (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
133
20. tibèng kisma dhukun bingung/ lon nêbda kangjêng Sang Mulki/ dene
mêngkonoa sira/ dhukun apa ingkang suwadi/ ngalosot nungkêmi pada/
dhawuh timbalan aji//
21. wêwadi sêdaya katur/ tandya ana Patih aji/ rikat pun dhukun binêsta/
Nata nêbda èh ta Patih/ mamring yèn kancane papa/ si dhukun dursile188
batin//
22. dèn priksa dhadhuku-[136]n matur/ amba kenging coba gusti/ rinuban
saklangkung kathah/ dene pun juti Sarikin/ catur kancane kang rêmbag/
ingupaya wus kêpanggih//
23. binêsta pating prakukung/ sêkinging dhukun kinardi/ atêlèki tanganira/
dursila papat wus mati/ mung dhukune ingapura/ nora mèlu dèn patèni//
24. alon sêbdane Sang Prabu/ èh ta wruhanira patih/ ingkang amurungkên
pêjah/ ing ratu tan kêna pêsthi/ ingaran kathahkên arga/ lah iki pratanda
kèksi//
25. wadya kang nyampahi dangu/ tumungkul sujud ing siti/ anuwun sih
pêngapura/ nira kangjêng sang siniwi/ Druwis mangke cipta amba/
malaekat dutèng Widi//
Rêrênggan Candhi Padma (Kinanthi, XLV)
1. [137] artikêl ping sèkêt sasur/ kocap Juragan wakidin189
/ punika kecalan
uwang/ ingkang winadhahan kandhi/ kèh wolungatus rupiyah/ plêng
sangêt denira lali//
2. inge-[138]ling-eling tan emut/ tan ana kang dèn pasrahi/ kèh kanca batur
tinanyan/ matur sêca datan uning/ malah kèh purun supata/ Juragan
saklangkung sêdhih//
3. panti wismanya dèn slusur/ tuwin urun margi-margi/ wus titan ora
kêpanggya/ kocap di dalêm undhi190
/ sabibarira pasowan/ ri kinèn
sumêdya mulih//
188
dursila * 189
wakhidin @ 190
kocap di dalêm undhagi # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
134
4. marga lit dènggog anêkuk/ têpang jêro ana kandhi/ pinariksa isi uwang/
anulya pinanggul mulih/ praptèng wisma gya winilang/ malerah rupiyah
wutih//
5. pinetang dene tung-atung/ gugung wolungatus putih/ anuli wang
rinawatan/ sêdyanira kya Undhagi/ besuk yèn ana ngupaya/ bali marang
kang darbèni//
6. tan mawi ngowahi etung/ langkung titi kya Undhagi/ kocapa kae juragan/
sowan mring wismane Khakhim191
/ anuwun tulung nêgara/ kêpanggihe
wang nèng kandhi//
7. nyuwurna prentah pangulu/ baya warasa negari/ yèn kêpanggih kang
rupiyah/ wolungatus dadi janji/ satus ingkang sampun lila/ lêga wèh
marang kang manggih//
8. tan wontên prakawisipun/ rupiyah satus galindhing/ dèn pangana dèn
sandhanga/ [139] lêga lila trusing ati/ sawusira tutur nadar/ sida sapa
ingkang manggih//
9. nguwèhan rupiyah satus/ kya Juragan nuli mulih/ kya Undhagi gêntya
kocap/ kang manggih uwang sêkandhi/ yèn dalu tan angsal nendra/ yèn
siyang tan angsal bukti//
10. sawêtara dina ngrungu/ Juragan kelangan dhuwit/ astha tus rup
rupiyah192
/ satus ingkang dadya janji/ tandya mring pangulu sowan/
suwun priksa kados pundi//
11. sintên kang kecalan nêngguh/ rupiyah wadhahing kandhi/ kèh wolungatus
wang pêthak/ manêbda lon kyai Khakhim193
/ Juragan ingkang kelangan/
iya nyata darbe janji//
12. mêngkono kaya ujarmu/ satus rupiyah kang dadi/ prêjanji nguwèhkên lila/
marang sujalma kang manggih/ kya Khakhim194
inggih kawula/ punika
ingkang amanggih//
191
khakim * 192
astha atus rup rupiyah # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 193
khakim * 194
khakim *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
135
13. uwang sêkandhi ingênu/ têpang jaro margi alit/ lun panggul praptaning
wisma/ isi astha tus wang putih/ yèn pinarêng dèn sêrêpna/ kya Juragan
kang darbèni//
14. anggêr têtêp janjènipun/ wèh lila kang satus glindhing/ kya Pangulu gya
utusan/ mring juragan sung udani/ kya Juragan gal-enggalan/ lumayu
mring wismèng dhagi//
15. kandhi pinu-[140]ndhut gya sinung/ mring juragan anampèni/ tata
lênggah sarwi milang/ tan owah isining kandhi/ astha tus Juragan
ngrêmbag/ katon awêlang pêrjanji//
16. bok iya songar kang etung/ sangangatus mangke panggih/ wolungatus gya
mangalap/ juragan mung limang glindhing/ èh Undhagi niki ênya/ pa
tuwan ngrawati melik//
17. inguncalakên dènya sung/ sarwi mungkur analèni/ Undhagi kêras
manêbda/ kya juragan kadi pundi/ dene ta sawiyah-wiyah/ kula dede
jalma ngêmis//
18. pundi rupiyah kang satus/ ubaya andika janji/ èh Undhagi bênêr sira/
mêngkono pratiknya mami/ satêmêne darbèkingwang/ sangangatus wus
suwilin//
19. mêngko katêmu astha tus/ kang satus dera ambil/ têtêp dadia upaya/ kipa-
kipa kya undhagi/ lah ta iku basakêna/ dèn arana kang mêncuri//
20. bêrmantya195
mêcicil muwus/ kya Juragan sira wêngis/ lah iya dasa
punika/ pira-pira pun uwèhi/ wang putih panca andadak/ olèh bathang
têka ngêndi//
21. Undhagi ngadêg marêngut/ rupiyah nguncalkên malih/ marang
unggyaning Juragan/ nora arsa iya uwis/ anuli dadi prakara/ kêkalih seba
ingadil//
22. anuwun bê-[141]nêring khukum196
/ tarima adiling nagri/ kalih samya
sinupatan/ Juragan yèn angundhaki/ wolungatus dadi songa/ satus
pratuwin undhagi//
195
brêmantya * 196
kukum *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
136
23. kang saèstu aming wolung/ atus têmên nora ngambil/ sêkalih samya dèn
imbar/ parèntah samya nêksèni/ rinêmbug rampung katrangan/
dhinawuhakên tumuli//
24. bênêr kalih aturipun/ juragan darbe ing melik/ èstu yèn durung
kêpanggya/ pawilangane gèsèhi/ iku dudu melikira/ lah sira kya
Undhagi197
//
25. wus abênêring aturmu/ sarta gêlêm supatani/ iku pratandha raharja/
nanging yèn ana ing wingking/ angaku inguwangira/ pêpak sêksi
anêksèni//
26. nuli sungêna dèn gupuh/ jroning patang puluh ari/ luwih catur dasa dina/
bêjamu sira darbèni/ katrangan mêngkono praja/ angalêm kapya sujalmi//
27. Juragan anggana jêrgug/ anutuh nutuhi dhiri/ gya amantuk calurutan/
amanggih sakêthi angsan198
/ atobat marang ing sukma/ têmbe amanggih
raharji//
Rêrênggan Candhi Lata (Mijil, XLVI)
1. [142] tandya laju kang sêkar pamijil/ kocap wong Sêpanyol/ amatèni ana
kojahing rèh/ bêbukaning sêlaya prêdondi/ sing rèmèh prakawis/ têmah
dadya nêpsu//
2. rêbut cêngkah nak Koja katitis/ pinêdhang [143] Sêpanyol/ kapisanan
mati nak Kojane/ bangsa luhur mati anèng margi/ kathah marinani/ kang
dènya atulung//
3. pating brêngok tatulung kang jalmi/ angungsir Sêpanyol/ pêlayune lir
punglu sêdene/ kinêpung kèh tinrajanga lari/ cinêgat ing ngarsi/
tinêrajang mawur//
4. anêmpuh byat pakewuh tan kèksi/ pêngkok pagrê banon/ sang Sêpanyol
nêracag amènèk/ pêdhang gigal anjlok199
sajêroning/ ing banon kang
ngusir/ kecalan pandulu//
197
lah ta sira kya undhagi # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 198
Kesalahan pemenuhan metrum têmbang (guru lagu) Mêgatruh pada 4 dalam naskah tertulis 8a
seharusnya 8i. 199
anjlog *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
137
5. wangsul sami angukuping jisim/ nakeja kang layon/ ginotong mring wisma
wong tuwane/ urut margi rame anangisi/ nêngna kang lumaris/ katong ko
lampus200
//
6. kocap ingkang angungsèkên urip/ sujalma Sêpanyol/ kang anracak ing
magêr banone/ anjlok201
ing jro taman kang darbèni/ wong koja sayêkti/
ingkang bangsa luhur//
7. ambênêri nèng taman bêdhiri/ sarwi ngundhoh-undhoh/ jêruk lêgi mung
sawiji mêksèh/ cinêpênging tangan kagyat kèksi/ wong Sêpanyol prapti/
jèngkèng ngarsanipun//
8. nêmbah-nêmbah ture ngasih-asih/ tu-[144]wan ngungsi ingong/ ing
rahayu luput sikarane/ nêbda apa sababe angungsi/ rêgos-rêgos202
prapti/
mlumpat pagêr banun//
9. wus dèn andhar turira sujalmi/ ulun wong Sêpanyol/ sanèskara katur
sêdayane/ purwa madya wusana atiti/ Ki Koja nêbda ris/ lah iya sun
sanggup//
10. iki tandha jêruk sêpalih203
/ pêsthi ingsun paro/ kang sêpare204
ingsun
pangan dhewe/ sêparone lah buktinen nuli/ pêrnyata sun iki/ saguh wèh
rahayu//
11. wus sêlamêt sira ngusi205
mami/ gugunên sêbda ngong/ mêngko bêngi ing
pukul papate/ alungaa sing wêwêngkon ngriki/ ingsun asung wajik/ sawiji
gêng bagus//
12. angungsiya mring Êfrikah nagri/ anêmu krahayon/ lah uwis mangsuka dèn
age206
/ taman kari nuli ingsun kunci/ aja ngêtarani/ simpên wong dosa
gung//
200
# (kekurangan satu suku kata, seharusnya 6u) 201
anjlog * 202
rênggos-rênggos @ 203
iki tandha jêruk kang sêpalih # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10i) 204
sêparo * 205
ngungsi * @ 206
lah ta uwis masuka dèn age # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10e)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
138
13. sumarinthil wong Sêpanyol nuli/ lumêbu ing gêdhong/ taman kari kinuci207
wus dene/ koja bangsa luhur nuli mulih/ pukul nêm awanci/ sore dènya
mantuk//
14. sawêk208
lungguh Koja nèng pêndhapi/ kagyat sambating wong/
gumarumung anêngis swarane/ gya katingal wong kèh gotong jisim/ [145]
sêsambat kiyai/ putra dika lampus//
15. akêrêngan anèng têngah margi/ lawan wong Sêpanyol/ tatu pêdhang
sangêt ing lambunge/ bapa biyung Koja anangisi/ gya rinêsik nuli/
pinêrnah tablagung//
16. Koja jalêr eca dènya linggih/ tansah dhêlog-dhêlog/ osiking tyas nyata
mau kae/ wong manutan nging saha matèni/ marang anak mami/ kang
nèng jro gêdhong sun//
17. nanging ingsun wus gêbanjur yêkti/ mring sujalma sagoh/ angukuhi
sêlamêt ragane/ lapêr tandha kang jêruk sêpalih/ pun wêdi Yyang Widi/
macoco amuwus//
18. ya wus bênêr sun waliyut mami/ kuwasa malês ngong/ amatèni wêwalês
patinê/ nanging khukum209
iku tri prakawis/ matèni pinatin/ de ping
kalihipun//
19. angapura lan dèn diyat dhuwit/ katrine mêngkono/ angapura ingkang bae-
bae/ tanpa sabab mung eklasing Widi/ kang luwih utami/ iku kang sun
sarju//
20. kèndêl tanpa osik tanpa deling/ lamun wong Sêpanyol/ wus kagêgêm
anèng pangwasane/ dadya rêmpit datan ana uning/ sêdalu tan guling/ jêjêt
Koja lungguh//
21. sarêng sampun pukul pat i-[146]njing210
/ gya koja ponang wong/ mênyat
sangking lungguh lir isthane/ kadya ngumbar prihatin mring jawi/ taman
dèn lêboni/ tan na jalma wêruh//
207
kinunci * 208
sawêg * 209
kukum * 210
sarêng sampun pukul papat injing # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
139
22. wus sinarog ingkang gêdhong mijil/ sujalma Sêpanyol/ risang Koja alon
sêbdane211
/ kèh sujalma panutaning nabi/ nging saking sun yêkti/ marang
sira tutur//
23. ingkang sira patèni ing wingi/ ika anak ingong/ lah ta ika nèng wisma
jisime/ nanging ingsun mring sira wus janji/ kena dèn ungsèni/ lan
pratandha jêruk//
24. kang sasigar sun bukti pribadi/ dene kang sêparo/ sira bukti wingi
pratandhane/ ingsun saguh kêna sira ungsi/ kang tan kêna yêkti/
anyêlêding wuwus//
25. tansah gumun eran dènya myarsi/ goyang kêpala wong/ Sêpanyol tansah
pasrah jiwane/ adhuh tuwan ingkang angsung urip/ badan amba mangkin/
sumangga sêkayun//
26. Koja nêbda ya tarima mami/ ananging sayêktos/ Gusti Alah212
durung
ngêrsakake/ mundhut nyawanira sira nanging/ têmah utang pati/ marang
anak ingsun//
27. sun inggati anyêlêt pêrjanji/ sira manggih layon/ ingsun trima ing Alah213
khukume214
/ dêmi ingsun awêca pêrjanji/ tuta wuri mami/ mupung mêksih
dalu//
28. ginawa mring pagêdhogan nuli/ ika wong Sêpanyo-[147]l/ glis sinungan
kuda lan sangune/ Koja angling mangkata dèn aglis/ praptane byar injing/
sêlamêt lakumu//
29. gêgancangan manurut ing dêling/ ika wong Sêpanyol/ datan ana wiji wruh
tingkahe/ ingkang jisim wus kinubur arji/ tinarimèng Widi/ Koja bangsa
luhur//
Rênggan Parang Anjola (Sinom, XLVII)
1. [148] sasinom lajuning kojah/ catur dasa sapta nênggih/ kala taun
angkanira/ sèwu pitungatus malih/ limang puluh kêkalih/ wontên
211
# (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10e) 212
Allah * @ 213
Allah * @ 214
kukume *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
140
sasêngkaning wuwus/ wontên baita dagang/ dhumatêng gyane nêgari/
bangsa Wlanda sajuga ana wong palwa//
2. Wilwamore wêstanira/ [149] katuju awake sakit/ marang kancane tinilar/
baita amancal mulih/ marang nêgari Wlandi/ dene kang sakit Wilwamur/
tinitipakên marang/ pêrsanak sobat kang jalmi/ pun Kuduwu punika wong
puwah-puwah//
3. saklangkung matêng pêrsobat/ Wilwamure lawan jalmi/ puwah-puwah
amêmitran/ sarêju atunggil kapti/ tan ana walang ati/ Wilwamure lan pun
Kudwu/ sakite wus walulya/ nanging mingsih tunggil panti/ saha ngajêng-
ajêng baita kang prapta//
4. sangking nêgari Wlanda215
/ dènya mancal badhe mulih/ nunggil gênti
ingkang kocap/ wontên baita gêng prapti/ sing Sêpanyol nêgari/ kathah
isine kang prau/ sujalma puwah-puwah/ kacêpêng dipun wadeni/ mring
wong bangsa kulit putih puwah-puwah//
5. kèh kacêpêng winadenan/ pindha wade barang wadi/ wong puwah-puwah
brêmantya/ iyêk kumpul anggolèki/ marang wong kulit putih/ maharsa
amalês ukum/ wus mirêng ing pawarta/ lamun Wilwamure nênggih/ kulit
putih amondhok ing puwah-puwah//
6. pun Kuduwu arsanira/ iyêk catur dasa jalmi/ puwah-puwah ingkang
samya/ barintik rambut lir inthil/ tan wignya dawawèni/ tandya jalma
catur puwah/ minggah marang daratan/ [150] jujug kuduwu kang panti/
gumarudug pun kuduwu ngandhêg lawang//
7. lawang jaba ingadhangan/ e kanca bangsaku prapti/ mêntas sangking ing
baita/ padha prapta wisma mami/ lah ta arsa punapi/ gumarudug barêng
rawuh/ kumêsar manah ingwang/ asawang gawa prakawis/ puwah-puwah
kawan dasa barêng nêbda//
8. sira Kudwu ardalepa/ tur wus wêruh amiarsi/ sakèhing wong bangsa
Wlanda/ iya jalma kulit putih/ gêlah-gêlahing bumi/ anêtêpi pênggawe
dur/ sadulur-dulur lawan/ anak amba lanang sami/ dèn bêdhogi dèn dol
pindha dagangan216
//
215
sangking nêgari Walanda # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 216
# (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
141
9. saèstu ingsun tan trima/ sarupane kulit putih/ bakal sun patèni kapya/
dene praptaning sun sami/ kene ana wong putih/ mondhok marang sira
kudwu/ lah iku tulungêna/ apa nganti sun lêboni/ sun patèni ana
sajronirèng wisma//
10. Kudwu alon sêbdanira/ iku bênêr sira sami/ wong kulit putih kang samya/
nganiaya angêdoli/ mring sadulurmu yêkti/ pantês padha sira ukum/
bunuhên patènana/ balik Wilmure wong putih/ aja sira patèni atine arja//
11. wong patang puluh anêbda/ jêr iku kulite putih/ pêsthi ingsun ukum pêjah/
Ku-[151]dwu sugal anêluri/ lah nora awèh mami/ wong nora dosa dèn
ukum/ wus pêsthi nganiaya/ amêksa kudu matèni/ pun Kuduwu brêmantya
netra dik abang//
12. lah iya cobanên padha/ padha arêp amatèni/ mring Wilmure kulit pêthak/
sabab dene bae putih/ nora dosa sayêkti/ sêlamêt ati rahayu/ lan iku
mitraningwang/ ingsun prajurite yêkti/ sun labuhi ingsun dhihin
patènana//
13. lah iya sapa kang arsa/ malêbu wêwangon mami/ joganingsun kawutahan/
gêtihe wong alus budi/ mara nrajanga aglis/ pun Kuduwu ngèsthi lampus/
mênêng wong kawan dasa/ sarta jro ati amikir/ èstu bênêr kabèh mundur
lêlarasan//
14. pun Kuduwu tine lêga/ atuju bisa bali217
/ Wilwamure wus pinajar/ gêgêtun
sukur ing Widi/ gya sawêtara ari/ Wilwamur lawan Kuduwu/ mêtu kalih
lêlèwang/ kapêthuk wontên ing margi/ kêlawan wong puwah-puwah
kawan dasa//
15. samya angajak tabeyan/ puwah-puwah aminta sih/ katujune nora sida/
Wilwamure dèn patèni/ sidaa iki mati/ amêsthi kapya pêrahu/ kang
kinaryambil mina/ binusak kinêlêm warih/ sabab dene kêna duka
dewanira//
217
atuju bisaa bali # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
142
Rêrênggan Singa Parang Guthak (Pangkur, XLVIII)
1. [152] laju kojah sinoma/ ingkang kocap jalma ngêrum nêgari/ nênggih iku
bangsa luhur/ pilênggah wus bupatya/ tamping ing rèh kapya
babundhêling dhusun/ tuwa buru golèk macan/ sêsaosan pêndhak warsi//
2. macan gêbong lèrèk miwah/ tutul ko-[153]mbang kapya kang ponang
dikbi/ kêrana nêgari ing Rum/ langka tan ana sima/ sangking manca
jajahan ing wana gung218
/ kocap bopati tampingan/ kang darbe abdi
sawiji//
3. kêna dosa raja pêjah/ wus kabênêr ingkang aran Endroklis/ miruda
minggat ing dalu/ sangking ajrih kinisas/ ingupaya lami tita tan
kêpangguh/ ubêng nagri tuwin wana/ tan panggya sira Endroklis//
4. minggat nusup ngayam alas/ jurang-jurang jêro dipun lêbêti/ sungril-
sungril singup-singup/ sumêngka minggah cala/ wus kalunta-lunta lêpas
inggatipun/ wana tanah ing Ifrikah/ pun Endrok umpêtan dhêpit//
5. lumêbèng sajroning guwa/ dèrèng arga rungkut singup maluwih/ datan
mangan datan nginum/ sayah saklangkung lêsah/ kêpanasên ngungsi
guwa bantar turu/ cinatur guwa punika/ pakipone lorèk dikbi//
6. gêmbong maluwih gêngira/ saturangga wayah byar injing219
/ sang macan
sêmana mantuk/ guwa pakiponira/ sangking ngambil mêmangsan apêksa
turu/ kagyat dènira umingal/ jro guwa ana wong guling//
7. gêro-gêrêng nèng dagannya/ sang Endroklis kagyat anuli tangi/
dharodhok220
anyipta lampus/ ma-[154]can gêrêng ngucapa/ èh ta jalma
aja sira maras takut/ ingsun wêdi marang sukma/ lamun sikara mring
jalmi//
8. balik ingsun iki susah/ luwih sakit sikilku ngarêp kering/ têka dene
amêthunthung/ beda lawan kang kanan/ sira macan sikile kang lara abuh/
tinumpangakên ing panggyan/ nira jalma sang Endroklis//
218
sangking manca jajahan ing wana agung # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u) 219
# (kekurangan dua suku kata, seharusnya 11i) 220
dharodhog *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
143
9. gêrêng lêga amêmêlas/ minta-minta pitulungan dilati/ sang Endroklis
ingkang suku/ manah nir sampun nêkat/ tandya nora tinubruk lawan
binêkuk/ sukèng tyas angrasa gêsang/ sang Endroklis mari ajrih//
10. nèng panggyan ngiling-ngilingan/ sabab abuh katon slusubên ing ri/
dinudut wus kêna ucul/ rah mêdal pinijêtan/ nanah untas ènthèng mulya
sakitipun/ sang macan trêngginas mêdal/ nora suwe nuli bali//
11. abopong ponang mênjangan/ pinurakên ngarêpira Endroklis/ purak
daging gajihipun/ dèn pelawan angagar/ gêni dadi daging gajih binakar
wus/ matêng kang kinarya mangan/ nèng jro guwa si Endroklis//
12. sêlamanira mêngkana/ saya trêsna sanak lan macan jami/ tan towong ing
panganipun/ macan ingkang ngupaya/ sakêlangkung manrimanira jro
kalbu/ a-[155]pa ingsun walêsêna/ sang jalma amitulungi//
13. yèn siyang runtung dadolan/ sirèng wana ana jalma udani/ nêngna
ingkang sampun kumpul/ Endroklis lawan macan/ gêntya kocap bupati
tampingan nêngguh/ prapta alas ing Imrikah/ baburu ngupayèng dikbi//
14. gêmbong tutul lawan kombang/ sêsaosan pamêngane Sang Aji/ narendra
gêng nagri ing rum/ lawan kidang mêncangan221
/ kêbo danu banthèng
èstri lawan jalu/ sungu dwi kinarya carat/ cakur obat wadhah pranti//
15. abêkta sakêthi jalma/ pêrantine dènira ngangkah dikbi/ kala luwang
myang bakukung/ tinitik ingulatan/ lamun wontên tilas tapak macan
anung/ pinêrsudi minrih kêna/ sawênèh macan dèn blêdig//
16. kapèpèt tandya dèn canggah/ sampun angsal astha kang ponang dikbi/
nuli ana ingkang matur/ bakukungnya wus angsal/ macan agêng kagila
ngungkuli kang wus/ kêna ginarabog samya/ juga macan kagiring222
//
17. kocapa ingkang singidan/ anèng guwa tatèng dènira bukti/ sanake macan
tan pangguh/ luwe kaluwen boga/ nora krasan tan ana rowange jalmu/
dadya mêtu sangking guwa/ mingak-minguk kya kaèksi//
221
mêncangan * 222
juga macan pun kagiring # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
144
18. marang jalma bujung sisam/ [156] gya manyêlak Endroklis tanya aris/ ki
sanak sintên tinuduh/ pêngagêng bujung sima/ lon sumaur Bupati tamping
ing Rum223
/ osiking tyas kabênêran/ ingsun arsa asrah pati//
19. marang ing bêndaraningwang/ nora kêlar pisah tan awor jalmi/ tan
antara gya andulu/ sênapatining lampah/ nora samar yèn iku
bêndaranipun/ cakêta nuli sinapa/ lah sira iku Endroklis//
20. gadhêpêk anêmbah-nêmbah/ gih Bêndara kawula asrah pati/ matur
saneskaranipun/ unggyan lami singidan/ gya manuduh Endroklis kinon
amikut/ saosasêna mring nêgara/ pama dèn kunjuking aji//
21. iku sujalma kang minggat/ si Endroklis dèn duwa lawan dikbi/ ujar iku
dosa lampus/ iku ana juga224
/ macan gêdhe sêmune galak saklangkung/
suwunên iku dèn duwa/ kêlawan jalma Endroklis//
22. rampung wêwêling gya kentar/ wus kairit sima lawan Indroklis225
/ datan
kawarna ing ngênu/ prapta ngêrum nêgara/ sampun kunjuk kapya
panuwuning prabu/ sêmana sampun kalilan/ pêngadune besuk Isnin//
23. wong gladhag akarya unggyan/ pêng-[157]abênan kêrangkèng kidul
waringin/ salèr tratak rambat kukuh/ jêmbar saèstu pelak/ wus
ngundhangan kapya sujalma ing dhusun/ risang Kangjêng Maharaja/
angabên macan lan jalmi//
24. ri Isnèn jêbêg naningal/ lun-alun lèr kêbêg pênuh sujalmi/ ajêjêl
mangewu-ewu/ prajurit ingkang samya/ anjajari wiyosira jêng Sang
Prabu/ bêndara putra sêntana/ punggawa mantri bupati//
25. pêpatihira narendra/ risang wajir aklamu tuhu wêgig/ sêbarang cocok lan
Prabu/ pêrdongga ri wusnya/ sang Endroklis sampun linêbokkên kurung/
binusanan lir pêngantyan/ rêspati dodote kuning//
26. sasumping gajah ulingan/ agarutan cêlananira putih/ curiga pinugut
pucuk/ jèngkèng madhêp ing nata/ wus pinilih-pilih sima pribadi gung/
barung kodhok ngorèk munya/ Endroklis tan darbe gêtih//
223
lon sumaur kya Bupati tamping ing Rum # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u) 224
iku ana sajuga # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 7a) 225
Endroklis @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
145
27. darodhog anyipta pêjah/ wus anêdyaa layar marang pati/ pinêtokên kang
sima gung/ dhasar anglih manggalak/ krura anggroman nracak krangkèng
mandhuwur/ anjlok226
mangandhap lumiyat/ medet lèr wontên sujalmi//
28. maharsa nubruk sêkala/ nanging wurung sima mawas mawanti/ [158]
Endroklis jêngêr anjêntung/ grègèli curiganira/ wus tan samar tingalira
kang sima gung/ yèn iku sudaranira/ ingkang anambani sikil//
29. buntut ngawêt dwi kupingnya/ ngadêg bênêr lumaku mindhik-mindhik/
adilati tangan suku/ colat-colot abungah/ sasuwene datan sah ingambus-
ambus/ suku bahu miwah tangan/ nira kalih sang Endroklis//
30. tan samar pandulonira/ lamun macan sanakane wus arji/ duk kala anèng
wana gung/ yèn jalma kêkanginan/ pisah lawan ing mangke têmbe
kêpangguh/ gêrêng-gêrêng amêmêlas/ isthane kadya nangisi//
31. kapya jalma gêgawokan/ tansah eram goyang kêpala sami/ angêndika
jêng Sang Prabu/ èh Endrok kaya ngapa/ dene macan kawan sira luwih
lulut/ matur saha awot sêkar/ dhuh gusti ratuning bumi//
32. ature kapya dèn andhar/ sanèskara madya wusana titi/ langkung trustha
Sang Aprabu/ lah sun uripi sira/ lan kasraha macan dadiya sadulur/
Endroklis sujud ing kisma/ wus winêtokakên sami//
33. sujalma kêlawan macan/ tansah kinthil bungah nèng ngarsa wuri/ apindha
sona dèn ing-[159]u/ ingkang bakda mung alam/ datan mawi sikara mring
jalma tut227
/ tulus dènya saduluran/ Endroklis amalês arji//
34. êliting dongèng mêngkana/ dene iku sato galak maluwih/ tur wus
panganane jalmu/ sêpa prandènira bisa228
/ sirna ilang galake maluwih
tutut/ anrima ing kabêcikan/ nira jalma amalês sih//
35. manungsa manèh mêngkana/ wus wajibe trima sokur ing ati/ amalês sih
lan rahayu/ mring sapadhaning jalma/ kang bêciki karya arja badanipun/
saha nampani ganjaran/ ing sukma tikel sêdèsi//
226
anjlog * 227
datan mawi sikara mring jalma tutut # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u) 228
sêpa dènira bisa # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
146
Rêrênggan Wiwara Raja (Dhandhanggula, XLIX)
1. [160] nahan ingkang rinuwiyèng manis/ èstu ingkang tumrap dadya
kojah/ pêjajahan bala di kèh/ anènggih wontên têmbung/ jalma kadwi jalu
pra sami/ atut asaudaran/ amêmitra karuh/ duk jamane ratu buda/ kang
wakhidun kya Dhamon ingkang wêngwangi229
/ juganya ran Pitiyas//
2. sira Dhamon amanggih bilahi/ wus kapêgang marang ing nêgara/
kabênêrkên akukume/ do-[161]sa gung raja lampus/ mitranira mingsih tut
wingking/ ingkang aran Pitiyas/ ngêtutkên sapurug/ Dhamon klêbu
pabêlokan/ wêlang unjuk marang parèntah nêgari/ yèn kenging
pinarêngan//
3. sarèhira arsèng manggih pati/ dèrèng pamit marang bapa biyang/ sêdene
anak rabine/ yèn tan pêrcayèng kalbu/ anyaosi gantosan jalmi/ upami
nyidranana/ Dhamon datan wangsul/ gantosan purun lirokna/ kya Pitiyas
inglabuwi kukum pati/ riwusnya kinarilan//
4. kya Pitiyas lumêbèng piranti/ Dhamon mantuk mring nêgaranira/ janji
wus matèng karana/ lamine tan cinatur/ sirèng mangsa êmèh dhatêngi/
dina pangisasira/ Dhamon nora wangsul/ narendra langkung sumêlang/
awusana têdhak unggyane piranti/ lon dènya pasrangkara//
5. èh Pitiyas sira datan uning/ binalithuk Dhamon sira cipta/ nora angeman
umure/ bakala kêna khukum230
/ linirokên umurmu pati/ pra tuwin umur
liya/ sak iki gadêbus/ tan wurung sira priyangga/ kêna kisas ginantung
prapta ing lalis/ Dhamon saèstu cidra//
6. sang Pitiyas swaya maha manis/ adhuh gusti kang ngasta ku-[162]wasa/
pêparinging dêwa luwèh/ eklasing atur ulun/ saluguting ing kolang-kaling/
datan darbèni uwas/ Dhamon mitra ulun/ saèstu inggih tan wignya/
anêkêm madu para kang dèn wêstani/ kêkah tan wignya cidra//
7. kautaman kang amba cêpêngi/ kadya ulun lumiyat wêspada/ mring
pambêkan ulun dhewe/ sênajan abalithuk/ ulun pasrah mring dewa luwih/
sabab pun Dhamon ngarja/ pêrluning tumuwuh/ pamit bapa lawan
biyang/ anak rabi mitra karuh myang nêgari/ saklangkung pêrlonira//
229
wêwangi * 230
kukum *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
147
8. sun tatêdhahe angin kang ngidid/ pambêngana pikajênganira/ pun
Dhamon wangsule mrene/ yèn sampun ulun lampus/ anêbusi yuswanta
yêkti/ Dhamon sira praptaa/ sabab wus sun têbus/ lalironing umurira/
krana umur kawula tan patya gati/ ujar wus ulun sagah//
9. Sri Narendra eram dènya myarsi/ gèdhèg- gèdhèg gawok lêgawanya/ ing
pati dèn lilakake/ arsa ngêndi kawurung/ kanggêg- kanggêg tumungkul
aji/ agya kundur gêdhatyan/ ing dina wus tutuk231
/ Dhamon tita nora
prapta/ gya Pitiyas sampun dèn anggon-anggoni/ busana sarwa seta//
10. winêdalkên sangking ing piranti/ la-[163]mpahira ayêm sukèng driya/
alon amanis sêbdane/ puji kula wus kabul/ dhatêng dêwa kêng maha
luwih/ pratandha anginira/ angidid saklangkung/ èh Dhamon
sudaraningwang/ aja prapta lamun sun durung ngêmasi/ nêbusi
yuswanira//
11. sarêng sampun Pitiyas dènyangling/ sarwi ngêningakên ciptanira/ datan
antara suwene/ ana swara gumrunggung/ sangking têbih tinundha dening/
sirèng sujalma kathah/ swara kang karungu/ wurungna lah wurungêna/
sang Pitiyas durung bênêrirèng pati/ datan suwe gya ana//
12. jalma prapta nanderakên wajik/ miyak-miyak jalma kang nêningal/ pra
tuwin miyak barise/ prajurit anung-anung/ tuwin kangjêng Sri Narapati/
wus lênggah anèng papan/ mèh cumanthèlipun/ jalma jlog sangking ing
kuda/ gya mangrangkul Pitiyas sadulur mami/ luwaran sangking kisas//
13. sabab ingsun awaki pribadi/ akariya nèng dunya awirya/ ingsun jurungna
dewane/ Pitiyas sakêlangkung/ gumun eram mitrane prapti/ jêngêr tan
wignya ngucap/ pitênggêngên jêntung/ awake asrêp kang sarta/ ulat biyas
asêrêt pamêdharing ling/ dhuh Dhamon mitraningwang//
14. kaya priye marga wignya prapti/ sarèhira umur datan kêna/ sinambungan
u-[164]muring ngong/ mangsa cuwaa ulun/ wus anêdya layar mring pati/
belani yuswanira/ datan mandhêg mangu/ sêkalih arêrangkulan/ risang
Kangjêng Maha Prabu duk umèksi/ eklas pujya mamitra//
15. kadwinira alegawèng pati/ datan wignya Prabu anênggulang/ sumuke
kautamane/ jlog sing dhampar Sang Prabu/ amêpêki sakitan kalih/ èh
231
tutug *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
148
wong karo mêmitran/ tanpa timbang sarju/ sun uripi karonira/ alêgaa
sarirèngsun mèlu manjing/ dadi sudaranira//
16. sabab sira ingkang wignya kalih/ anglairkên kuwasaning dewa/ kêlawan
kautamane/ dadya panutan èstu/ inguculan ingkang piranti/ Dhamon
lawan Pitiyas/ sinungan ugyan232
wus/ lawan ngêbyukên kamulyan/ risang
narpa datan pêgat anindaki/ mring unggyan kalihira//
17. paring undhang kangjêng Sri Bupati/ marang kapya jalma sanêgara/
lawan pangèstuning rajeng/ mêngkana kang pitêmbung/ èh sakèhe
wawêngkon mami/ jalma èstri lan priya/ padhaa sumurup/ si Dhamon
lawan Pitiyas/ lah tirunên lêlabuhanirèng urip/ patrape amêmitra//
18. kabèh padha anjurungna sami/ ing dawane umure nèng dunya/ Pitiyas
lawan si Dhamon/ manggiha slamêt ayu/ akoraka kapya bala di/ ka-
[165]lihe iku wignya/ anglairakên gumun/ pangêram-erami jalma/
kuwasane ing dewa kang maha luwih/ saha utamanira//
19. riwusira mêngkana Sang Aji/ Dhiyonisiyus Sasili praja/ nglairakên
utamane/ paring ganjaranipun/ marang Dhamon Pitiyas kalih/ gya
kinulawisuda/ sang kalih jinunjung/ dadya kurnèl kalihira/ musakani
tatumbal nagri Sasili/ molungatus bayarnya//
20. pinaringan panti cêlak puri/ lawan malih pinaringa rèrèyan233
/ kapya
wong mardi kêkabèh/ punika ingkang ngajum/ ginèrèt mring kamulyan
kardi/ lawan sinungan karya/ ingkang alus-alus/ sabên-sabên Sri
Narendra/ gunêm tingkah kamukasyan kang marang pati234
/ Dhamon
lawan Pitiyas//
21. nênggih kalih kang tinari-tari/ kapêrcaya tekat mring kamukasyan235
/
tuwin tingkah mring krahayon/ kêrana wus kadulu/ kabulira mring dewa
luwih/ sinungan pangawikan/ wêkasing tumuwuh/ ing gêsang amanggih
lena/ lènanira aywa kongsi manggih sisip/ sinimpên galih arja//
232
unggyan * @ 233
lawan malih pinaring rèrèyan # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 10a) 234
gunêm tingkah kamukasyan marang pati # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 12i) 235
kapêrcaya tekat kamukasyan # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
149
Rêrênggan Candhi Cêmpurung (Pocung, L)
1. [166] gêntya kocap anênggih ingkang winuwus/ sasêngkaning kojah/
têtumrap nagri Sêsili/ sinatriya bangsa luhur Sang Pangeran//
2. Sang [167] Pangeran Dhilasêkalas jêjuluk/ kocap pêndhak warsa/
wiyosan kalaning lair/ ropyan-ropyan nyanyuruhi dhahar eca//
3. marang kapya sêntanane bangsa luhur/ tuwin pêrsanakan/ mitra karuh
dèn suruhi/ munggèng bangsal pêndhapa asri rinêngga//
4. dhahar berboja saboja tan ketung236
/ asugih sudaran/ wênèh injing
andhatêngi/ angsung kurmat ing kêrsane Sang Pangeran//
5. nata aglar kursi kêmeja supênuh/ gya abdi kêpala/ pawon sumusul ing
ngarsi/ anèng kamar unggyanira tata dhahar//
6. lon umatur bêndara kula angsung wruh/ jalma wade ulam/ loh adi
gêngnya maluwih/ ulun awis botên limrah wêwadeyan//
7. Sang Pangeran mèsêm pasrangkara arum/ tukunên dèn kêbat/ yya takut
banyaking argi/ aja petung lagi pêrlu karyanira//
8. juru pawon umatur inggih panuju/ nanging botên limrah/ tan mawi
anuwun dhuwit/ mung gigire kaping satus dèn poloa//
9. lan pênjalin asagah têgêl tan wiguh/ datan nginggatana/ sajêblès sabêt
pênjalin/ gèdhèg gumun Sang Pangeran sarwi têdhak//
10. lan sêntana andhèrèk kang prapta esuk/ jibêg anèng bangsal/ kang wade
ulam pinanggil/ mare-[168]nea lah sapira tawanira//
11. nyata gedhe abênah lan sebanipun/ adi iwakira/ kang wade ulam turnya
ris/ gih bêndara botên ulun wade yatra//
12. gigir amba dèn gitika kaping satus/ tan nginggati amba/ jêblès sinabêt
pênjalin/ lamun botên mêkatên lun wade lila//
236
dhahar berboja saboja tan kaetung # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
150
13. Sang Pangeran ngandika sarwi gumuyu/ bêcik kêna ingwang/ lah gamêl
mara dèn aglis/ turutana wong wêkêl pênjalukira//
14. nanging aja kok gitika sêru-sêru/ dadi mène mayar/ aja kongsi bangêt
sakit/ ingkang wade mina cucul kulambinya//
15. sarwi nêpda237
ki sanak dèn bênêr etung/ kula botên tampa/ sajêblès
lamun aluwih/ dipun bênêr kisanak pangetungira//
16. gya tumandang wong gamêl nabêti gupuh/ lan pênjalin malang/ têgêl nora
ngêsês sakit/ kapya jalma lumiyat luwih gawokan//
17. dene têgêl gigire sinabêt wilur/ jangkêp sêparonya/ sèkêt gitikan anolih/
èh ki sanak sabêt dika lèrènana//
18. sampun jangkêp sêparo ingetungipun/ kang sèkêt jeblèsan/ wontèn
ingkang andarbèni/ rêncang kula bêbathon awade ulam//
19. Sang Pangeran ngêndika sarwi gumuyu/ priye jarwanira/ têgê-[169]se
aturmu wanci/ gih bêndara abdi dalêm têngga lawang//
20. ingkang jawi ulun wau prapta esuk/ nyaosakên ulam/ nanging asru dèn
gandholi/ nêdha janji anêdha sêpalihe wang//
21. yatranipun pajêngan ulam puniku/ ulun inggih suka/ nanging apa-apa
warni/ dipun paliha bingah kang têngga lawang//
22. kapya jalma lir sinêntak dènya guyu/ pangran pasrangkara/ baya si
Gêbayan jail/ ingkang aran si Sayuda adad238
jawal//
23. lah panggilên marene dipun agupuh/ loro gamêl sira/ gêbugana dèn
matitis/ sarosamu ujar iku kang dèn ajab//
24. sarêng prapta ulate biyas asêbut/ mungkir gudadapan/ tan ngrasa darbe
pêrjanji/ kancanira dadi sêksi lamun nyata//
25. ingêmplokkên wit sawo cinancang kukuh/ gamêl dwi tumandang/ Sayuda
bêngok anangis/ adhuh ngêsah adhuh gusti botên dosa//
237
nêbda * 238
adat *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
151
26. pulintiran yèn ginêbug sambat biyung/ biyung aku tobat/ anèh adol nuwun
gitik/ saya gumyak guyune priyayi kathah//
27. Sang Pangeran parèntah ing gêdhongipun/ ganjarên dwi dasa/ dinarsi
juru pêmancing/ besuk pêndha-[170]k ya sêmono ganjaranya//
28. dene wignya karya sukane wong agung/ kapok ing sikara/ Sayuda mingsih
anangis/ wilur-wilur gigire angêmu darah//
29. èstri prapta nangis bêkta bêras kêncur/ dene nora nyana/ nora ngrasa
manggih sakit/ gya jinanji akapok malima liya//
30. asikara jaluk untung tanpa surup/ druwili atobat/ ingapura kinon malih/ si
Sayuda wignya akarya kêsukan//
Rêrênggan Palwa Rumbara (Mêgatruh-Gambuh, LI-LII)
Mêgatruh, LI
1. [171] artikêl ping sèkêt siji amêgatruh/ kocapa Juragan sugih/ maharsaa
cari untung/ dagang mring nêgari Anggris/ numpang palwa kapal
agrong//
2. [172] kang darbèni pangwasa kapal pêrahu/ mingsih kapitan asugih/
barange juragan sampun/ ngêmotakên prau sami/ pênuh baita kang dèn
mot//
3. wus sumêkta wong kang jaga safinatun/ panduman lawan kamudhi/ juru
Malim wus sawakul/ kantun bidhal mancal nanging/ mingsih akèh kang
dèn antos//
4. kya Juragan pandugane mingsih dangu/ sêjane sabêntar mulih/ arsa
jênèwêr anginum/ mung sagêlas udud nuli/ cêngkelak bali gya badhol//
5. saulihe Juragan mancal kang prau/ tan ana usung udani/ Juragan
anggana wiguh/ kêtunan nutuhi dhiri/ ika praune wus adoh//
6. wira-wiri Juragan amloya-mlayu/ dèrèng antuk musthi pikir/ nèng têpi
samodra bingung/ barange kabèh wus lari/ anèng ing baita kamot//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
152
7. pan wus lêpas ananging mingsih kadulu/ cêluk-cêluk tan kapyarsi/ gya
angsal pangèsthi kalbu/ angêlêt baita alit/ kang dèn lampahkên wong
roro//
8. gya manumpak juragan kasusu-susu/ manujwa udan wor angin/ [173]
baita agêng kumbak kumbul239
/ angin lêmpêr dadya rindhik/ kasusul
lampahira wong//
9. samya kumpul sajêroning palwa agung/ dadya nora na udani/ prau alit
dènya wangsul/ Juragan minggah alinggih/ anèng baita angêpoh//
10. sandangane labête kodanan buyut/ rowange kagyat ningali/ Juragan
kawula nuwun/ kêbêse kang ponang kahin/ kapya pundi dènya rawoh//
11. kya Juragan sing lêga ambêg mêthunthung/ songar umuk karya sandi/ kèh
kapya kanca andulu/ ulun lurah baut nglangi/ saèstu dadya paguron//
12. ngambah warih wus kadya daratan mlaku/ inggak-inggak ulun nglangi/
niki jarit kula kalbus/ wong saprau gawok myarsi/ sawênèh wicantêning
wong//
13. èh dubilah Juragan panduka baut/ lakune kang safinatin/ wus kalih êjam
saèstu/ yèn dharata kalih ari/ tuhu kula dèrèng tumon//
14. tansah goyang kêpala sakancanipun/ Juragan saya mêthingkring/ nêngna
ingkang sami gumun/ lampahe kang safinatin/ akras angsal angin
dhoyong//
15. sampun prapta muara pa-[174]beyanipun/ anênggih nêgari Anggris/
kapya jalma mêntas sampun/ sabarange dèn usungi/ mring dharat kapya
ponang wong//
16. ting salêbar sujalma acari untung/ wênèh jagongan alinggih/ nèng wisma
pabeyan kumpul/ samya umbag libar pikir/ sawênèh angomong-among//
17. tandya ana wong Anggris abangsa luhur/ nêbda ngumukên wong nglangi/
kisanak kabèh bakal wruh/ miyat naton baut nglangi/ juru Pabêlah240
juga
wong//
239
baita gêng kumbak kumbul # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8u) 240
pambêlah *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
153
18. tanah ngriki sakubêng pribadi punjul/ ta wasis baut anglingi/ sêpdane
kamoran umuk/ tandya kancane kang prapti/ Juragan ingkang cêlathon//
19. amêndêlo nyambungi sumêca clathu/ ki sanak kawula dugi/ jalma
pambêlah prêrahu/ kawula pêsthèkên kèri/ gêbaudan nglangi kang wong//
20. lan Juragan kawula kang mêntas rawuh/ sajêg kumlip dèrèng uning/
tiyang nglangi langkung baut/ wong Anggris nauri angling/ Pambêlah
tuhu wus moncol//
21. kêdrawasan adangu sami prêdudun/ angukuhi wignya nglangi/ wêkasan
samia purun/ kêncangan samya toh ringgit/ wang mas têlungèwu
krompyong//
Gambuh, LII
1. [175] wus sami kêncêngipun/ sinêksènan pra prayayi241
kumpul/ pating
craèk kancane kang sami nêmpil/ nguncal-inguncalkên ngundhung/ wang
êmas pating pancorong//
2. pindha angabên sawung/ jalma iyêg sami kathahipun/ wong Pabêlah242
sêmana sampun cumawis/ ginabèh ing ngabang tanduk/ wus mathênthêng
purun layon//
3. Juragan gya dèn ruruh/ mring kancane ingkang sami rawuh/ datan dangu
sêmana sampun pinanggih/ kancane ririh turipun/ kya Jurag ulun
yêktos243
//
4. tuwan mriha kadulu/ wontên ngriki ing nêgari agung/ gêbaudan panduka
wignya anglangi/ kandêling ngong marang ratu/ pêsthi gung ganjaran
katong//
5. inggih sayêktosipun/ sampun kula pêsthèkakên ugul244
/ tinandhingkên
lawan wong pambêlah nglangi/ dawêk245
kula turi têmu/ mring pabeyan
awuwuh toh//
241
priyayi * 242
pambêlah * 243
kya Juragan ulun yêktos # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8o) 244
unggul * 245
dawêg *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
154
6. juragan kagyat jubul246
/ osiking tyas basakkêna ingsun/ masang gêlar
mung ngambil pakering247
/ sasab-sasab lair baut/ sayêktine ingsun cotho//
7. lamun angambah banyu/ [176] lah kapriye iku wus gêbanjur/ dipun tohi
ing kanca baudan nglangi/ iki salah ta wong umuk/ lah kapriye wêkasing
don//
8. datan sah jêngêr jêntung/ gya manekat masang gêlar ingsun/ ingkang
rapêt aja kongsi anjodhèri/ kancane ngrarêpa muwus/ suwawi tuwan
kêpanggoh//
9. dene yèn mangke untung/ toh tri èwu sapêrtigan katur/ kya Juragan
amèsêm sêmu kadugi/ lah aja cilik atimu/ mangsa ta wêdia ingong//
10. lah payo padha pangguh/ gya lumaku nèng marga aruntung/ praptèng
wisma pabeyan jibêg kèh jalmi/ ingkang samya adêdulu/ pra tuwin jalma
nantang toh//
11. Juragan dusa pangguh/ lon manêbda ambilên dèn gupuh/ kothak cilikan
lan anggurahi sawiji248
/ iwakan nêm tugel iku/ isèkna ing kothak kono//
12. Juragan nuli cancut/ kothak cilik andhadha dipun rut/ anèng gigir lir
ngarja srèmpang mathinthing/ karya songar obahipun/ lir wong nglangi
inggak-inggok//
13. gadhêpêk nuli maju/ wong pabêlah249
prau kang dèn udu/ kya Juragan lah
punika ka-[177]dos pundi/ dene mawi ting bariyut/ janji tan kenging
mêngkono//
14. lamun isaratipun/ bêtah nglangi nèng sajroning banyu/ kya Juragan
amèsêm dènya nauri/ lah pun salah tampa kalbu/ dede sarat-sèrèt bah-
boh//
15. punapa tiyang mlaku/ botên mawi anêdha ing ngênu/ anyawisi ing mangke
kêlamun anglih/ lah daka250
gawa asangu/ sabab sêpala sangu ngong//
246
jumbul * @ 247
amasang gêlar namung ngambil pakering # (kekurangan dua suku kata, seharusnya 12i) 248
kothak cilik lan anggurahi sawiji # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 12i) 249
pambêlah * 250
dika * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
155
16. wus kula pêsthi kalbu/ dika botên kula sungi sangu/ sabab inggih sangu
kula mung sathithik/ juru Pabêlah251
amuwus/ bok sampun mawi
gêguyon//
17. sapintên dangonipun/ lah ing mangke nglangi samodra gung/ kya Juragan
songar brêmantyane trandik/ lah dika botên angêbug/ wang êmas pating
pancorong//
18. yèn botên kula pêsu/ mêsakake kalah kancaningsun/ niyat kula dhatêng
Prasman kang jêladri/ anuli kula alaju/ mring sêgarane Sêpanyol//
19. kutha kang wêkasipun/ mangke bêngi alèrèn wak ingsun/ mring malelah
ngupaya inuman malih/ myang tatêdhan ing kakêcut/ e-[178]njinge
mangkat nglangi ngong//
20. kutha Pèneci ingsun/ napa amung gêbyur sadumuk252
/ mula wau andika
lun wêkas wanti/ yèn wana darat asung253
/ tatêdhan botên akewoh//
21. sarya sru gêdrug-gêdrug/ pun sumbrana wong Pabêlah254
prau/ ulatira
suda-suda nuli putih/ sing ajrih tan wagnya255
muwus/ nuli mênyat
lumakya lon//
22. marang bêndaranipun/ bisik-bisik gumêtêr turipun/ lah Bêndara kula
sampun tan kadugi/ yèn mêksa panduka purun/ ayonana pribadi wong//
23. kawula dèrèng dulu/ wong mêkatên tingkahe nèng banyu/ linguk-linguk
wong anggris ingkang ngêtohi/ abêkus sarwi anutuh/ lah kowe iku dudu
wong//
24. lêstari kawonipun/ uwang êmas ingkang tigangèwu/ wus binage tri bage
sêbage nuli/ katur ing juraganipun/ wuwuh korak èstu moncol//
251
pambêlah * 252
napa amung anggêbyur sadumuk # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10u) 253
# (kekurangan satu suku kata, seharusnya 7u) 254
pambêlah * 255
wignya *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
156
Rêrênggan Padma Kinawi Rêngga (Asmaradana-Maskumambang, LIII-LIV)
Asmaradana, LIII
1. [179] artikêl ping sèkêt kalih/ ambênêri ingkang angka/ sèwu wolungatus
maleh/ nêm likur warsa sêmana/ ingkang kabênêr kocap/ wong Anggris
sajuga iku/ kang manggèn krime nêgara//
2. [180] anênggih kya Fulan nami/ tanpa rowang mu256
prayoga/ mring
nagri Frakik sêdyane/ ambêkta brana pusaka/ pinêrnah lopak-lopak/ alit
kêncana asêpuh/ ing jro kêbak isi sotya//
3. pênuh kêbak ingkang isi/ mawarni intên barleyan/ hèr bumi pating
pancorong/ kinandhut kanthong bajunya/ nèng dhadha tan katara/ mêdal
dharat lampahipun/ mêdal ing warsaa tanah//
4. tanah Fulên nuli kampir/ kèndêl ing griya pondhokan/ saèstune griya
lusmèn/ eca kèndêl sarwi nêdha/ wusing boga gya mêdal/ midêr-midêr
anèng lurung/ kasiliring samirana//
5. lon-lonan lumakya ririh/ kanan kering tiningalan/ tandya na jalma
sawiyos/ bangsa Yahudi agama/ anut ing nabi Mungsa/ ing wancine
sampun sêpuh/ amanis netra sumringah//
6. èstu wong upama budi/ kyai Dajul namanira/ tanpa rowang amung ijèn/
nèng ratan alon lumampah/ kapêthuk madyèng marga/ asung tabe
kalihipun/ kèndêl satêpining marga//
7. sanèsing bagi-binagi/ karênan gunêm kadwinya/ kya Pulan257
ma-
[181]sajakake/ nama tuwin nêgaranya/ lawan ingkang sinêdya/ mèsêm-
mèsêm kyai Dajul/ sumèh sumarah sêkarsa//
8. inggih kêlamun marêngi/ kula inggih taun ngarsa/ badhe dagang dhatêng
krime/ minta pondhokan mring anak/ ing kêlamun lêga258
/ kula turi anak
ulun/ amondhok wisma kawula//
256
mung @ 257
Fulan @ 258
ingkang kêlamun lêga # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 7a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
157
9. pirêmbage nuli dadi/ tandya tut wuri kya Fulan/ marang Yahudi wismane/
ing jawi langkung prayoga/ pagêr banon awiyat/ galèdhègan ngapit
lurung/ papêthètan asri raras//
10. korine tinundha katri/ supênuh wong ingkang jaga/ kocaping Fulên
kinaot/ Yahudi kasugihannya/ dhasar pudi259
lêgawa/ sapraptane
wismanipun/ wong Anggris sinuba-suba//
11. murup rarêngganing panti/ gêdhong gêng kiwa têngênnya/ ting cranthèl
ingkang sêtalop/ tuwin ingkang pandam krêstal/ kya Fulan wus pinêrnah/
anênggih nèng dalêm agung/ asri pênuh ing sunggata//
12. kang èstri tumut manggihi/ kyai Dajul sêbdanira/ èh kya Fulan
putraningong/ sampun anak ngalih prênah/ anèng ngriki dèn eca/ sampun
galih dhaharipun/ anak kawula kang nyangga//
13. sahega260
mangkat nak mami/ [182] andugèkakên panêdya/ sumangga ing
ngriki badhol/ kêlangkung suka kya Fulan/ kawula botên nyana/ nèng
ngriki manggih tyang sêpuh/ anyaeni ing kawula//
14. riwusnya sal tigang ari/ wira-wiri kae Fulan/ mring kutha tuwin liyane/
kêkandhutanira sotya/ kang anèng lopak-lopak/ bangêt kuwatir kinandhut/
mênèk rintoh gigol marga//
15. lan wus pêrcayèng sayêkti/ mring Yahudi èstri priya/ mangka yèn amriha
dede/ dene wus sugi261
kaliwat/ adad262
watak raharja/ tan karya saking
tumuwuh/ ingkang wus lumakyèng ngarsa//
16. kya Fulan sêbdane ririh/ kyaa263
kawula gêgadhah/ pusaka brana sotya
kèh/ kuwatos anèng kandhutan/ yèn parêng ulun minta/ dèn simpênana
kang brukut/ pun bibèk dèn timbalana//
17. pra samya kinen ngrawuhi/ winêdalkên lopak-lopak/ ginêlar kapya isine/
wong Yahudi èstri priya/ sêkalih gêgawok kapya/ sajro lopak-lopak
murup/ datan sah goyang kêpala//
259
budi * @ 260
Kata „saega‟ mengalami transposisi, sebab penulis menuliskan sandhangan taling pada aksara
ha seharusnya pada aksara ga, maka dibetulkan menjadi „saha ge‟ * @ 261
sugih * 262
adat * 263
kyai * @
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
158
18. thêk-thikan Yahudi èstri/ kya Fulan alon sêbdanya/ binjing amba lamun
muleh/ andugekka-[183]kên panêdya/ punika dèn paringna/ kya Yahudi
èstri jalu/ nêbda sampun walang driya//
19. kula wus sugih pribadi/ pun bapa sampun wêskitha/ dunya arisak têmahe/
sêmana wus sinimpênan/ datan ana wong wikan/ kêjawi amung tri jalu/
Yahudi èstri lan priya//
20. kêlawan ingkang darbèni/ nanging sêmana kocapa/ kya Yahudi lanang
wadon/ manahe kalih datan sah/ melik mring lopak-lopak/ dene gampang
melik ngundhung/ kanêksani nora nana//
21. sêmana antara lami/ pinêntara tigang dina/ lawan dènya nitipake/ wong
Anggris angsal nunutan/ dhatêng Frakik nêgara/ lakune prayaya264
agung/ wus matêng dènya anumpang//
Maskumambang, LIV
1. duk sêmana wayahira injing nuli/ kya Fulan manêbda/ duk parêng sami
alinggih/ anèng sajronirèng wisma//
2. e Kiyai kawula manuwun pamit/ mangke ulun bidhal/ dhatêng ing nêgari
Frakik/ santosa angsal nunutan//
3. paringêna ing nguni kawula titip/ alit lopak-lopak/ kya Yahudi gawok
angling/ anak lopa-[184]k-lopak napa//
4. gya wong Anggris kagyat manahnya kumitir/ kyai pun mêngkana/ lopak-
lopak pênuh isi/ sasotya intên barleyan//
5. dene sawêk265
tigang dintên ari niki/ Yahudi anjola/ têmbe mirêng
dawêk266
niki/ baya ta kalintu anak//
6. sirèng Anggris amênêng puntêk ing galih/ bibèk dhatêngêna/ wingi
ingkang angrawati/ pinanggil wus prapta pêrnah//
264
priyayi * 265
sawêk * 266
dawêg *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
159
7. lah ta bibèk pundi lopak-lopak wingi/ titipan kawula/ marang paman kya
Yahudi/ kula mangke arsa mangkat//
8. Yahudèstri sêmune gumun kêpati/ lopak-lopak napa/ kawula botên udani/
têmbe ing mangke miarsa//
9. de wong Anggris kewuhan tan bisa angling/ osiking wrêdaya/ luwih gawe
wong Yahudi/ asêrêt panêbdanira//
10. dene panêbda dika pingitan melik/ wus sugih priyangga/ malah dunya
tanpa kardi/ ingkang dede lêrêsira//
11. kya Yahudi jalu èstri gumya angling/ lah dede pabênan/ sampun anak
karya sêdhih/ samêkantuk damêl arja//
12. marang tamu kula niyat karya arji/ bok kaliru anak/ ing ngriki asêpa-sêpi/
botên wontên lopak-lopak//
13. [185] wusing tita kya Yahudi bangêt mukir/ wong Anggris tumandya/
mêdal sing omah abali/ marang pondhokane lama//
14. ing warsaa agita denira prapti/ wangsa ananira/ ing pondhokan dèn aturi/
tutur pêtêng prakaranya//
15. sarta jêngêr lêngêr-lêngêr jalma Anggris/ malah tinuturan/ Yahudi lakune
arji/ ing Fulên sugih priyangga//
16. saya têlas manahira jalma Anggris/ lah kapriye baya/ nuli ana mratikêli/
wong Anggris pinriha sowan//
17. de ing mangke jêng pangeran kon suwahin/ kang ngasta kuwasa/ rawuh
ing warsaa nênggih/ lah kisanak kabênêran//
18. kalah mênang kantênan lêganing ati/ sênadyan sugiha/ setan sêktine
maluwih/ yèn agodha marang jalma//
19. gupuh-gupuh anuli seba wong Anggris/ marang Sang Pangeran/ panuju
lênggah ing jawi/ wong Anggris matur prakara//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
160
20. pun jinarwan ing sanèskara atiti/ kèndêl Sang Pangeran/ miyarsakên de
kang angling/ gawok eram Sang Pangeran//
21. manêbda lon lawan Yahudi sun uning/ tau kakumpulan/ gotongan
nglakokkên dhuwit/ ingkang akèh lulus arja//
22. buh [186] ing mêngko bawane rêgane akih/ ngluwihi singkira/ kêrana
wênang wak mami/ abudi lawan sêrana//
23. mrih kawiyak wêwadine kang prakawis/ nuli Sang Pangeran/ animbali pra
prayayi267
/ kathah amung sawêtara//
24. nêbda malih Sang Pangeran gawok mami/ dene tan kurangan/ tan ana
cacating urip/ kajèn salawas-lawasnya//
25. wusing kumpul sawêtara pra prayayi268
/ gya utusan inggal/ animbali kya
Yahudi/ yya tlangke inggal-inggalan//
26. tan antara kya Yahudi nuli prapti/ tumungkul lalênggah/ Sang Pangeran
manêbda ris/ Yahudi ingsun têtanya//
27. apa uwis kya Yahudi sira eling/ katitipan sira/ lopak-lopak kêncana lit/ iku
wong Anggris kang gadhah//
28. isi sotya sasotya kêbak kang isi/ Yahudi turira/ katêmbèn ulun miarsi/ kula
tan priksa bendara//
29. lah kapriye sira iku jalma Anggris/ apa nyata sira/ marang wong Yahudi
titis/ lah inggih yêktos bêndara//
30. apa sira wani ingsun supatani/ wong Anggris turira/ sampun dhumatênga
sakit/ sênadyan tumêkèng lena//
31. Sang Pangera-[187]n pangandikanira aris/ èh Yahudi sira/ anulisa dipun
gipih/ iki êpèn lawan kêrtas//
32. nanging ingsun ingkang bakal awèh uning/ marang sepdaningwang269
/
tulisana dèn matitis/ aja ngowahi sakêcap//
267
priyayi * 268
priyayi *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
161
33. sabab dene prakara anèh maluwih/ ingsun tuhu wênang/ ngêmpakakên
kang prakawis/ kang luwih aèng eloknya//
34. kang supaya wruha wadine kang yêkti/ bojomu pa ana/ ing omah Yahudi
angling/ inggih ta wontên bêndara//
35. lah majua Yahudi majênga nuli/ nyandhak kalam kêrtas/ Sang Pangeran
manêpda270
ris/ mêngkene unining layang//
36. èh wong wadon sak iki ingsun wèh uning/ wêwadiku kapya/ wus kapiyak
sêdayaning/ tan ana malih rinêmbag//
37. kêjamung angulungake dèn gipih271
/ ingkang lopak-lopak/ aku wus blaka
ngakoni/ atitipan lopak-lopak//
38. nèng ngarsane Sang Pangeran kon suwatin/ Yahudi anjola/ dharodhog
ulate putih/ grègèli kalame tiba//
39. jêngêr jêntung sawusing antara nênggih/ sarèhirèng napas/ Yahudi
umatur ririh/ [188] bêndara karsa panduka//
40. botên kenging punika dipun lampahi/ awit badhe karya/ nêtêpakên lêpat
mami/ pangeran mangsuli sêbda//
41. lah andêlên cêlathuku kang sayêkti/ pra prayayi272
ingkang/ ing kene
padha alinggih/ dadi ing sêksènira273
//
42. lamun layang ingkang bakal sira tulis/ nora pisan-pisan/ dadi garaning
prakawis/ têtêpa ing salahira//
43. kang sun supriha mung kêdadeyaning274
/ sababira bakal/ angambil kang
tandha yêkti/ iya marang rabènira//
44. yèn ta kowe têmên-têmên lamun rêsik/ amêsthia uwas/ tan ana kang dèn
wêdèni/ ananging kêlamun sira//
269
sêbdaningwang * 270
manêbda * 271
# (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12i) 272
priyayi * 273
dadia ing sêksènira # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 274
kang sun supriha amung kêdadeyaning # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
162
45. nora gêlêm amopo akarya tulis/ nora kêna ora/ pêsthi sira têtêp maling/
sun êluding dosanira//
46. wus mêngkana wong Yahudi nuli nulis/ dharêdhêg kewala/ gumêtêr
pinêksa ajrih/ sawusira layang dadya//
47. gya ingêcap lawan êcape pribadi/ anudhuh pangeran/ catur jaranan
upêsir/ amundhi surat upaya//
48. sêsandêran prapta wismane Yahudi/ pinaringkên surat/ dhumatêng Yahudi
èstri/ wêspada lan [189] suratannya//
49. yèn kang lanang sawuse amaca tulis/ sumaput aniba/ kêntaka dangu nèng
siti/ wusing eling gya mangalap//
50. lopak-lopak kêncana alit kang isi/ pênuh ingkang sotya/ tinampan para
upêsir/ anandêr wangsul arikat//
51. wusing katur lopak-lopak kêncana lit/ tan owah isinya/ pinaringkên kang
darbèni/ wong Anggris kêlangkung bungah//
52. wong macanan kang jagi dipun kêjèpi/ marang Sang Pangeran/ tên
nubruk mêgang Yahudi/ binlênggutan kêna obah//
53. ingaturkên marang nêgari Sibèri/ kang wajib ukuma/ dosa gung kang raja
pati/ têmah nagri wuwuh arja//
Rêrênggan Parang Puspita (Sinom, LV)
1. [190] sasinom gêntya rinêngga/ kocap nêgari Olani/ wontên sujalma
sasomah/ kya Leson ingkang wêwangi/ darbe atma sawiji/ jalu ing
pêparapipun/ nênggih kya jaka Epfran/ bapa biyunge asugih/ luwih akèh
pamêtune pêndhak warsa//
2. kêlangkung pinujwa mantra/ [191] de atmaja juga aming/ adarbe malih
atmaja/ sêla tuwa jalu èstri/ kocap ingkang pawarti/ kae Leson èstri jalu/
luwih lêgawèng driya/ bèrbudi lila mring melik/ luwih akèh sanak sobat
saudaran//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
163
3. apindha adarbe karya/ mêmantu ing sabên ari/ pêkir mêskin myang
kasihan/ angrêbyuk dèn kasih nangsi275
/ myang sandhang apa dening/
tatêdhan kang cangkêm karut/ akèh jalma sih marma/ marang Leson jalu
èstri/ apa dene wong gêdhe-gêdhe nêgara//
4. labêt ambêke lêgawa/ pasrah ngandêl ing Yyang Widi/ baya ta takdiring
sukma/ marang Leson jalu èstri/ saya suda kang melik/ dèn êbrèh dèn
awur-awur/ atmajanya kya Epfran/ diwasa wus olèh rabi/ wong pawèstri
kang sêdhêng dêrajatira//
5. atut dènya palakrama/ nanging mingsih tunggil panti/ gya dhawuh gêt
lampahanya/ marang Leson jalu èstri/ sudane ingkang melik/ nandhang
sakit kalihipun/ wuwuh omah kabakar/ baya wus kêrsaning Widi/
sadarbèke Leson miwah anakira//
6. katut kabêsmi sêdaya/ sêmana adarbe pikir/ nênggih maharsa têtirah/ iya
[192] marang kutha Dhublin/ sakèh sanake sami/ ingkang atêtulung
sangu/ wong gêdhe nêgri Olan/ pari276
srat unine titip/ mring wong gêdhe
ing Dhublin angopènana//
7. lamun kakirangan barang/ barang anèng nagri Dhublin/ pinrih sami
ngopènana/ krana Leson jalu èstri/ lêgawa ati suci/ sumingkir adoh karya
dur/ yèn ana khajatira/ mring nêgara minta adil/ kèh potange nèng
Dhublin dèn tulungana//
8. wusing sumêkta gya kentar/ rareyongan anèng margi/ tan kocap ing ngênu
lantas/ prapta ing nêgari Dhublin/ mondhok anèng paminggir/ nêgari
Dhublin cinatur/ kya Leson èstri priya/ saya sangêt nandhang sakit/ lan
wus jêmpo dening tuwa wuwuh lara//
9. amung atmaja kya Epfran/ kang wira-wiri mring nagri/ nyantosakkên
ingkang surat/ mring wong gêdhe nagri Dhublin/ saha aminta adil/
mênagihi potangipun/ nanging kapya wong praja/ kang gêdhe tuwin kang
cilik/ anyanggêmi mêmanis anyangga krama//
10. tan ana wêkasanira/ dene kya Epfran kang èstri/ mêtêng tuwa lwih
musakat/ ênir ana sabinukti/ kya Leson jalmastri/ wi-[193]guh tansah
275
nasi * 276
paring *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
164
mingak-minguk/ panyiptanirèng manah/ tan wurung nglakoni ngêmis/
mung mantune tinangisan dening wawrat//
11. tuwa tan ana tinêdha/ tansah ngalemprak nèng siti/ Epfran gêdrag-gêdrug
tansah/ anangisi ingkang rabi/ sêdene aningali/ kêkalih bapa lan biyung/
kewran bingunging driya/ sênthiyèng kesah mring nagri/ anêmpuh byat
kêpapak wong mikul uwang//
12. sèkêt reyal tanpa rowang/ ambêksa rosa tan uning/ siku-sikuning nêgara/
rèh kabutuh nora bukti/ bapa biyung lan rabi/ kya Fran nora etang-etung/
jalma amikul uwang/ binegal rinêbut wani/ wusing kêna kang darbèni tan
suwala//
13. dèn gawa mlayu lon-lonan/ kang darbe nora nututi/ prapta pondhok
tinakonan/ bêja dene olèh dhuwit/ alon dènya nauri/ wong gêdhe-gêdhe
sih asung/ Leson sukuring sukma/ gya tatuku barang bukti/ myang
sandhangan sêkala anyar sêdaya//
14. kya Fran somahe wus waras/ sinêkarêp dènya bukti/ nêngna ingkang
kacuku-[194]pan/ ing sandhang kêlawan bukti/ kocapa ing nêgari/
ingkang kabêkalan wau/ rêpot marang nêgara/ ana begal sajro nagri/ lan
mratelakakên sujalma kang begal//
15. juragan ingkang wus kojar/ kasugihane aluwih/ punika kang mêndhêt
karya/ abegal angêrbut dhuwit/ anèng madyaning margi/ darbe sêksi awas
dulu/ katri wong lanang ingkang/ santosa micara titis/ akèh gumun eram
wong gêdhe parèntah//
16. juragan kinon amêgang/ kagyat ngêsah wus tinalin/ druwili ature tobat/
tan kesah-kesah sing panti/ kula wus sugih pribadi277
/ kinarya paran
angêrbut/ tan mêrduli parentah/ ginujara278
nèng baluwi/ pêrsanake
sudaran têtinjo samya//
17. lawan pitulung paturan/ mring nêgara aminta sih/ saene kae juragan/
kêlakuanira arji/ datan tau akardi/ mring sujalma karya wiguh/ nanging
kêncêng kya gugat/ pêpak sêksi anyaidi/ dadya ora mêrduli kapya
parentah//
277
sun wus sugih pribadi # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7i) 278
ginunjara *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
165
18. nora uwas ingêtrapna/ ing khukum279
mah kisas nênggih/ marang juragan
wus katrap/ nèng bluwi tobat dêrwili/ [195] nêngna gêntya winarni/ kya
Fran ingkang abêk280
punggung/ mirsa ing khabar têrang/ juragan kalêbu
bluwi/ wit kinaka abegal têngahing marga//
19. tansah têrnyuhirèng281
driya/ kae Fran tanpantuk guling/ lah iya kaya
ngapa282
/ yèn juragan kosi283
mati/ tanpa dosa sayêkti/ ingsun nandhang
utang lampus/ wus saèstu akarya/ abalithuk khukum284
pati/ tanpa nalar
karya pati siya-siya//
20. sêpala melik kadunyan/ tur wus sun maha pribadi/ pa gene awêdi pêjah/
mangsa ta wurunga mati/ pikire wus kêpanggih/ anêmpuh byat ngèsthi
lampus/ nuli akarya surat/ mring juragan nèng baluwi/ nanging datan
mawi tèkên tandha nama//
21. wus tinampan kya Juragan/ têmbunge kang ponang tulis/ e Juragan
ingkang lagya/ nandhang sakit anèng bluwi/ sampun andika sêdhih/
dhawuh khukum285
raja lampus/ ing binjing lamun bakal/ andika dèn
khukum286
pati/ sampun pêsthi wurung sabab dening prapta//
22. sujalma kang èstu begal/ andika dipun luwari/ sangking panuwuning
jalma/ ingkang abegal sayêkti/ titi kang po-[196]nang tulis/ tan mawi
tèkên kang asung/ pinaosakên surat/ marang parentah nêgari/ tinupik
saunine bangêt nglêngkara//
23. pinaido nora nyata/ ênti287
ingkang karya tulis/ sawênèh parentah nêbda/
iku gawene pribadi/ asandi tampa tulis/ tan karuwan ingkang angsung/
pêngarahing juragan/ luputa ing khukum288
pati/ anggêlolo asru nangis
kya juragan//
24. ature tobat kawula/ yèn kadya printah derangling/ kawula sagêt punapa/
kinunci sajroning bluwi/ nyaosakên sayêkti/ surat punika kang têmbung/
279
kukum * 280
ambêk * 281
trênyuhirèng * 282
lah ta iya kaya ngapa # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8a) 283
kongsi * 284
kukum * 285
kukum * 286
kukum * 287
endi * 288
kukum *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
166
inggih mangsa barunga/ kawula asrahing Widi/ tan katrima aturira kya
Juragan//
25. ingundurakên sêksana/ Ki Juragan ing baluwi/ tan lingên ing lamênira/
dhawuh timbalane aji/ yèn juragan wus pêsthi/ kêna khukum289
raja
lampus/ tandya sawiji dina/ nêgara anglêksanani/ arsa ngukum mring
Juragan wus satata//
26. pancaka sampun pinasang/ wong mondaraka sakèhning/ sêdaya sampun
sudhiya/ juragan de busanani/ apa adate nguning/ pênganggone [197]
wong din gantung/ anênggih sruwa seta/ winêdalkên mêrbês mili/
nênggak-nênggak waspanira dalèwèran//
27. wus miyos jêng Maharaja/ anjênêngi khukum290
pati/ kae juragan
tumênga/ mring langit donga mring Widi/ aminta-minta kang sih/ rèh suci
tan ngrasa gangsul/ nuli datan antara/ ana sujalma sawiji/ dumarojog
busanane sarwa seta//
28. gadhêpêk anêmbah-nêmbah/ ingkang jêng Sri Narapati/ gusti Juragan
luwaran/ datanpa dosa sayêkti/ nênggih kang wontên ngriki/ ngarsanira
Sang Aprabu/ kawula wong cilak/ anrak larangan nêgari/ ulun matur ing
saèstu botên dora//
29. ulun ing nêgari Olan/ pun Fran atmaja wong bêcik/ wus angsal ing
wulang arja/ bapa biyung langkung sugih/ gusti dèrèng alami/ angsal
amba botên gadhuh/ gusti sintên tan priksa/ wêwatêkirèng jalmi291
/ yèn
kabrukan mêlarat tan na tinêdha//
30. pêsthi narik kang dursilan/ lan ulun pinaring tulis/ sangking nêgari ing
Olan/ anitipakên wak mami/ dhatêng wong agung ngriki/ e sêmantên Sang
Prabu292
/ kawula kêrêp saban/ [198] tansah sinanggi ing krami/ tanpa
wêkas sangu amba ngantos têlas//
31. tyang sêpuh kalih wus tuwa/ saha sami nandhang sakit/ rayat amba
wawrat tuwa/ kalirên mèh praptèng kalis/ punika ingkang narik/ tumandya
289
kukum * 290
kukum * 291
wêwatêkirèng sujalmi # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 292
e sêmantên Sang aprabu # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8u)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
167
begal wak ulun/ ing mangke ulun pasrah/ pêjah gêsang sabab dening/ de
kawula anrak awisaning praja//
32. narendra sarêng miarsi/ anjêngêr trênyuhing galih/ kang miarsa samya
wêlas/ adheprok bukuhing siti/ kapya mangêmu tangis/ sangking wêlas
tyasnya giyuh/ narendra pasrangkara/ juragan luwarna glis293
/ apa dene
si Efran jalma ingolan//
33. èstu iku sun apura/ sabab kalimput nêgari/ lan iku sun junjung lênggah/
dadia majêgan tamping/ lawan juragan jalmi/ sarèhning nora sasunu/
Fran dadiya nakira/ juragan kêlamun mati/ aluwari si Epran
anduwènana//
34. sabab kang ngluwarkên têka/ baluwi manirna sakit/ lawan mèmpêr
wêrnanira/ kacèk tuwa lan taruni/ sujud ing kisma kalih/ nêkêm-nêkêm
sirah dangu/ tumandya laluwaran/ kapya jalma sukèng kalbi/ dadya nagri
sumringah wuwuh arja294
//
Rêrênggan Kutha Rinênggèngsara (Mijil, LVI)
1. [199] mijiling tyas nomêr sekêt kadwi/ magêntya kang criyos/ duk sêmana
bênêri angkane/ sèwu pitungatus kawan desi/ lawan sapta warsi/ kumpêni
kaetung//
2. wadya anggris kèh ngunggahi jurit/ angantêp prang papor/ ing [200]
nêgara Amêrikah ing rèh/ nagri agêng Sêpanyol mêngkoni/ bantoni
ngajurit/ wong Anggris pinêthuk//
3. Amêrikah kang tinudhuh aji/ Prabu ing Sêpanyol/ pinasrahkên marang
Indhustane/ bambang alum-aluming nêgari/ Indhustan prajurit/ wong
Indhu adhêkuh//
4. bubul barisira ingkang mijil/ prabu ing Sêpanyol/ gêrgut Indhu angantêp
jurite/ papetaran mriyêm tanpa wilis/ barêng-barêng muni/ pindha jibalun
rug//
293
juragan luwarna aglis # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 294
dadya nêgari sumringah wuwuh arja # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
168
5. bareng nêsêk kapya ponang baris/ pangêdrèle tanggon/ tangkêp awor
pêngkuh kuwanine/ Anggris Indhu panggih padha wani/ kumlebat-ngebati/
pêdhang-pêdhang caruk//
6. kathah longe jalma kang ngêmasi/ Anggris lan Sêpanyol/ wadya Indhu
nusup pêngamuke/ akèh kalataka dèn gendhongi/ mungkur Indhu
jêngking/ sinulêt jumêgur//
7. dadya rusak tatanirèng baris/ ing payudan kasor/ alokonan wong Anggris
undure/ gya prajurit Sêkot anulungi/ mamrêm anadhahi/ krodhane wong
Indhu//
8. nanging sampun kajlungup ing baris/ kêlajok wong Sê-[201]kot/ mundur
dhadhal tan mangga pulihe/ tandya ana wong Sêkot prajurit/ koprale
katitih/ gêsangan dèn pikut//
9. kinarubut tangane tinalin/ gusis kancaning wong/ Sêkot Anggris lumayu
barise/ kopral Sêkot kang kacêkêl urip/ Indhu anjagani/ ginawane
mundur//
10. prapta nagri Amirikah nuli/ aka295
kopral Sêkot/ binalênggu anèng
baluwine/ panggêdhene jênêng Senapati/ Marikah nêgari/ prèntah wadya
Indhu//
11. aja kongsi lawan anyakiti/ mring prajurit Sêkot/ kang kacêkêl madyèng
ngalagane/ ari èsnèn kinon ngukum pati/ sêdiaa kardi/ adat ngukum-
ukum//
12. nênggih kocap Marikah nêgari/ caritane kang wong/ lamun ngukum ing
khukum296
patine/ mêngsah winikut madyaning jurit/ dèn lêlari dhingin/
aja ge linampus//
13. dèn kalindhên jêmpol tangan kadwi/ laju dèn salamot/ gêni upêt-upêt wêsi
bange/ dipun jantur tuwin dèn pênjalin/ ngalêmprak tan osik/ iku gya
linampus//
295
ana * 296
kukum *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
169
14. kopral Sêko-[202]t kang dipun baluwi/ wus mirêng pawartos/ arsa dipun
siasat jisime/ dèn lêlara samadyaning pati/ agirise nganti/ ngèthi-èsthi
kalbu//
15. angupayèng akal glis ngêmasi/ ja nganti mêngkono/ de sêmana wus dèn
wêdalake/ sêmu ayêm nora ngarjèng miris/ prantine cumawis/ dèn trapkên
karuhun//
16. tanpa wilang prajurit jagani/ kopral manêbda lon/ eh kya printah yya
salah ciptane/ ingsun tutur-tutur kang sayêkti/ sokur sanak mami/ purun
tiru-tiru//
17. apratingkah kaojating bumi/ dibya prawirèng rok/ krana pêrlu kapya
wong uripe/ apêpagêr amagêri jisim/ jasmani piningit/ momoting
pakewuh//
18. inggih limrah nagri kula Anggris/ wrata rèh mêngkono/ pêdhang busur ta
wok tamèng-tamèng/ pelor mimis-mimis gêng sacêngkir/ cêngkolak abali/
tan têtês tumimbul//
19. gêgawokan kabèh kang miarsi/ manistra mêngkono/ alah kabar dene ing
yêktine/ ing paprangan yèn pasaha mami/ wênèh tuwan inggih/ pêsthi ajur
mumur//
20. pangrêksane sukma marang mami/ ka-[203]pya gêgaman doh/ ikêt
pinggang bang ju saruwale/ datan ana ingkang bêdhah sêbit/ lah tuwan
tingali/ jêjarit ngong wutuh//
21. prentah nêbda sanak lun kapingin/ digdayèng palugon/ kapya-kapya
gaman kalis kabèh/ kya sakitan mèsêm anauri/ alah ta bok inggih/ mangka
kula wuruk//
22. botên nadya kula niki urip/ mung pamintaning ngong/ nadyan mati tilar
warta sae/ tangan kula kang têngên puniki/ andika uculi luwara/ sing
blênggu//
23. kapya prêntah wus samya ngrêmbagi/ ngandêl kopral Sêkot/ linuwaran
kang tangan sing ngrante/ juga kanan kopral manêbda ris/ tuwan dika
milih/ tyang lwih prakosanung//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
170
24. pamêdhange kang rosa pribadi/ dèn pêdhanga ingong/ gulu ngriki kula
pêsthèkake/ botên pasah malah nora busik/ gya clumak-calumik/ istha
matêk japu//
25. wus antara suwene amuji/ prèntah wus milih wong/ Indhu ingkang gêng
luhur dêdêge/ ingkang wasis pamêdhange titis/ kopral Sêkot angling/
tibakna dèn gupuh//
26. kapisanan ponang griwa titis/ sêblak jangga pêdhot/ [204] sirah adoh lan
badan tibane/ kapya jêngêr wong Indhu ningali/ angiling-ilingi/ tilas tugêl
alus//
27. gêgawokan kang samya ningali/ têgêl trap mêngkono/ suwe-suwe gumuyu
arame/ tuh-tinutuh kêna dèn apusi/ nging wlasira mingsih/ tan wiguha
lampus//
28. binêcikan kunarpa nuli297
/ kinubur kapya wong/ pindha tata Indhu
agamane/ èstu iku têtêping prajurit/ nora sêdya urip/ mung inggala
lampus//
29. kocap Indhu kêlawan wong Anggris/ tansah ngatos-atos/ inggih sami
nganti ing masane/ papêrangan lah ta ingkang ngêndi/ kinarsakên Widi/
unggul juritipun//
Rêrênggan Candhi Kunjara (Mêgatruh-Gambuh, LVII-LVIII)
Mêgatruh, LVII
1. [205] nahan nomêr sèkêt gangsal amêgatruh/ kala dwi dasa ilallin/
Novèmbêr angkaning taun/ sèwu nêm tus tri dasa ji/ anênggih ingkang
kacriyos//
2. [206] wontên jalma sajuga nama mas Asrul/ cilaka kêna bilahi/ ginunjara
unggyanipun/ wontên jroning gêdhong bastil/ dene dosanira kang wong//
3. dene karya gêrah ing tyase wong agung/ pangulu ugêring Khakim/
tabêringrat murwèng kukum/ sauring rèh kang wêwangi/ Risêl We
pinundhi ing wong//
297
binêcikan kunarpa anuli # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
171
4. wus tan kêna ingucapan dhugalipun/ mila mas Asrul nglampahi/ pinêgang
nèng nagri Dhingkul/ ginujara298
anèng bastil/ kocap wus lami ponang
wong//
5. anèng bastil wus olèh sawêlas taun/ saha wus rampung prakawis/ para
prèntah wus adhawuh/ akên lami nèng piranti/ gêjawi angsal ponang
wong//
6. apurane wong agung kang murwèng khukum299
/ Risêl We kang grêrah
galih/ iku luwar kya mas Asrul/ wus amirêng ing pawarti/ kya Pangulu
grahe abot//
7. wus dinuga mangke yuswa badhe lampus/ tumêka marang janji300
/ sabab
grahe Pangulu gung/ Risêl We sada ngranuhi/ cêp payosnya badhe layon//
8. pêsakitan anèng bluwi kae mas Dhul/ kapanujon abênêri/ unggyane
aminta [207] tulung/ wêktu badhe praptèng janji/ tandya karya surat
gupoh//
9. wus dèn anggit ngasih-asih kang pitêmbung/ dhuh-adhuh Bêndara mami/
mangke nuju mangsanipun/ tiyang mantuk dhatêng panti/ ambêg siya-siya
mring wong//
10. ingkang sarta botên adil tiyang mantuk/ punika mangsane inggih/ anyakêti
ajalipun/ kaparingan èngêt budi/ wêlas mring raribêting wong//
11. sarta wêlasing susah bilaenipun/ ing sama-samaning urip/ sangking wit
pêndamêlipun/ mila kawula wêstani/ sami-sami titah manon//
12. awit dene panjênêngan pangulu gung/ ing wêktu punika inggih/ botên
kakilapan kalbu/ pratingkah nguni rumiyin/ mênawi gusti Yyang Manon//
13. anggènipun ningkahkên jalma sawêgung/ kang minangka taturuting/
pêpaèsan juga amung/ karsaning Alah301
ta inggih/ badhe-badhene kapya
wong//
298
ginunjara * 299
kukum * 300
tumêka marang ing janji # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 8i) 301
Allah *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
172
14. inggih amung katandha utamanipun/ panjênêngan tuwan inggih/ botên
kilapan sêrambut/ dhuh Bêndara awak mami/ sawêlas taun kêlakon//
15. tuwan karsaakên nyandhang awak ulun/ sèwu [208] sakit sèwu isin/ nèng
jroning gunjara ngadhuh/ sakit anèng gêdhong bastil/ êpun kados awak
ingong//
16. nadyan tiyang kang kalêrês dipun ukum/ katrap kisas raja pati/ tuwin abdi
dalêm ratu/ ingkang cidra ing nêrpati/ ginunjara dipun gêdhong//
17. ugi pantês pinaringan wilasa gung/ pêjah ngong tuwan lêlami/ margi dina
kitap amung/ mopo ulun inglampahi/ dhawuh tuwan kang sayêktos//
18. saupami dhawuh panduka pukulun/ wau kula anglampahi/ dumugi kula
ingayun/ nanging Alah302
maha suci/ pêsthi bêkta najis ingong//
19. ingkang sarta nyawa kawula pukulun/ amanggih sêksi bilahi/ ing Sagamèn
lamenipun/ o bêndara saupami/ panjênêngan tuwan yêktos//
20. amirênga agung sêsambat pukulun/ ngêsah sarta ngruntuh mami/ wontên
jro kunjara ngadhuh/ kula pêsthèkkakên inggih/ dhawuhakên gupoh-
gupoh//
21. angluwari dhumatêng ing jasat ulun/ nirmala surapatêngi/ mila bêndara
pukulun/ andhawahkêna tumuli/ prèntah angluwari ingong//
22. [209] awêlas bêndara mring jasat ulun303
/ ingkang sangêt anglampahi/
sangsara sakêthi ngadhuh/ angluwari badan mami/ kang rinante dèn
bayoyot//
23. milanipun mêkatên panuwun ulun/ mung panduka tuwan inggih/
angapuntên jasat ulun/ yèn wus seda amaoti/ datan kuwasa sayêktos//
24. amaringi apuntên dhatêng wak ulun/ dados ngantos seda inggih/ tuwan
mring amba angukum/ kang punika tulus puji/ ing salah gusti Yyang
Manon//
302
Allah * 303
awêlas bêndara mring jasat pukulun # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12u)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
173
25. anêbihna suraos kang kenging bêndu/ ing Alah304
kang maha suci/
parênga pannuwun ulun/ tandha araturing dasih/ tiyang alit kados
ingong//
Gambuh, LVIII
1. gambuh têmêning wuwus/ têmên-têmên ing tuwan pukulun/ inggih têrus
sungkêm têmên ing nêrpati/ wus ana titi kang têmbung/ sinurat ing bastil
gêdhong//
2. nênggih wulan kaping satu305
/ wulan Dhèsèmbêr angkaning taun/ sèwu
nêm tus kawan dasa kalih warsi/ wus kentar surat pinaus/ sakên utusan
ponang wong//
3. [210] surate dèrèng katur/ mring Risêl We kêrana lêtipun/ tigang ari lan
surat denira nulis/ Risêl We pangulu agung/ puputing janji gya layon//
4. dados inggih wus tamtu/ botên wontên prentah adhêdhawuh/ angluwari
Dhusasul kinon nguculi/ sabab surate tan katur/ mring pangulu sêlak
layon//
5. nêtêpi dadosipun/ wicantênipun sira Dhusasul/ ingkang sampun mungêl ta
têmbung nèng tulis/ yèn pangulu agêng surut/ misih angukum Dhusasol//
6. mênggahing luwaripun/ sangking baluwi sira Dhusasul/ winêdalkên kala
tanggal kadwi mesi/ ing wulan Juni kang taun/ sèwu nêmatus kêlakon//
7. dwi dasa sangang taun/ titi mangsa mêkatên saèstu/ dipun cithak ing
pagêr banon tinulis/ pagêring gunjaranipun/ dadiya tamsil kadya wong//
8. dadosira mas Asul/ dipun etang lamine dèn ukum/ nèng gunjara sawidak
warsa sawarsi/ wêwalês kang ponang khukum306
/ mêkatên suprah kapya
wong//
9. gêgirisi tyas èstu/ kocap ingkang sujalma sawêgung/ eram gumun
dharodhog anggêtêri307
/ supangate angsung pemut/ mring kapya-kapya
ponang wong//
304
Allah * 305
nênggih wulan ping satu # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 7u) 306
kukum * 307
eram gumun lan dharodhog anggêtêri # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
174
Rêrênggan Wiwara Binukasri (Dhandhanggula, LIX)
1. [211] risang madu srêngkara gumanti/ Sang Nararywa dibya wêstanira/
Ali Ibnu Abas rane/ kêkasihnya Sang Prabu/ ing Bagêdad juluking aji/
prabu Mamun Mustafa/ de ingkang winuwus/ sang Ali Ibnu Abas/
nyaritakkên lêlampahanirèng kang wis/ tumitah anèng dunya//
2. ri sêdhêngnya Ibnu Abas Ali/ dalu ngadhep ing ngarsa narendra/ Prabu
Mahmut Bagêdade/ wontên caraka rawuh/ [212] sing nêgari Dhamaskus
nguni/ nyaosakên sakitan/ jalu dèn mayuyung/ rinante kang suku tangan/
wusnya katur ature cara katiti/ isane klawanira//
3. yèn sakitan pun Abul Kaheri/ purun-purun mara panjênêngan/ maharsa
ngraman wiyose/ sangking ture sêpi yun/ gya cinêkêl tan ngarnyèng titi/
Sri Prabu memunduk308
/ sarèhning wus dalu/ èh ta Ali Ibnu Abas/ lah
rêsanên dèn bêcik sakitane jing/ dene ge saosêna//
4. iku kaya wus trang dosa pati/ dene wani-wani ngadêg kraman/ rèh dalu
dipun sumêktos/ aja ta kongsi ucul/ nêmbah mentar sang Abas Ali/ sakitan
glis ginawa/ mara wismanipun/ rinante kang suku tangan/ risang Ali Ibnu
Abas ngati-ati/ sêrêng karsa narendra//
5. winuwuhan abdi ingkang jagi/ risang Ali Ibnu Abas tandya/ sakitan dèn
cêrlakake/ nèng asa manêbda rum/ eh takon ta sakitan prapti/ ngêndi
nêgaranira lan sapa aranmu/ lawan prakaramu apa/ dèn wayuyung
rinante tangan lan sikil/ sakitan lon pwa yama//
6. tanpa dosa jasat ulun inggih/ pinaeka ing satru kawula/ sangêt dipun
awon-awo-[213]n/ sangking nagri Dhamaskus/ trênyuh ing tyas sang
Abas Ali/ nêbda lah muga-muga/ paringa rahayu/ sêlamêt wong sapraja/
ing Dhamaskus sakitan matur wor tangis/ dhuh inggih kapya paran//
7. sangêt-sangêt andonga ing Widi/ rahajênge Dhamaskus nêgara/ Ali Ibnu
Abas linge/ lah ta kisanak èstu/ duk inguni bêdhah nêgari/ Dhamaskus
raja lama/ kalane kalungsur/ kula dadya senapatya/ kinanthèkkên marang
kang gumantya aji/ ing gusti Sri Bagêdad//
308
Kesalahan pemenuhan metrum têmbang (guru lagu) Dhandhanggula pada 6 dalam naskah
tertulis 6u seharusnya 6a.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
175
8. raja lami malih ngadêg baris/ luwih akèh gêgamaning yuda/ ingsun
ocat309
ajêbol ngong/ masjit310
candhelanipun/ loring masjit311
wisma
kaèksi/ korine mênga ingwang/ ngong ngungsi malêbu/ katuju kang darbe
wisma/ wong sudagar wêstane Abul Kaheri/ ngumpêtakên maring wang//
9. kinon mangsuk kamaring pawèstri/ ingsun gumun eram sumêktanya/ Abul
Kaheri patrape/ lawan sawulan ingsun/ tan kurangan pênuh ngong bukti/
pra tuwin sêsandhangan/ tan kurangan ingsun/ sawusing dina sawulan/
gya anuju sanak-sanakane sami/ ingkang adarbe wisma//
10. inggih [214] para juragan asugih/ samya arsa kesah amêrdagang/
marang Bagdad nagri kene/ ingsun ginawan sangu/ uang êmas
sakanthong luwih/ jaran juga apelag/ tatungganganingsun/ lan kuldi
winotan barang/ barang sangu nang marga ginawan mami/ jalma irêng
sajuga//
11. ingkang jaga angladèni mami/ angkatingsun luwih pinêrcayak/ akên
mring jalma kang gêdhe/ kang nguwasani laku/ luwih lawas prapta ing
mangkin/ de pirang-pirang warsa/ desa jênêng ingsun/ aja kongsi nuli
pêjah/ lamun durung anauri utang arji/ mring jalma kang raharja//
12. ing sapranatan katêmu mami/ wong sakitan alon muwisira/ pandonga
tuwan ing mangke/ saèstu sampun kabul/ inggih kula jalma kang nami/
Abul Kaheri mila/ mêkatên rumuhun/ Ali Ibnu Abas jola/ sru karuna
adhuh botên nyana mami/ rantene inguculan//
13. adhuh-adhuh Ki Abul Kaheri/ ing sakniki lêga tyas kawula/ luwaripun
anggèningong/ niki wang êmas sèwu/ dika karya sangu nèng margi/
sakniki glis mangkata/ mumpung mêksih dalu/ kêtêmua anak rayat/ anèng
wisma andika dènè prakawis/ andika nandhang dosa//
14. [215] ing nêgara kêpanggiha mami/ sun andhêmi dukane narendra/
sênadyan tumêkèng layon/ pinêjahan Sang Prabu/ awit dene andika lari/
datan gêrantês ing tyas/ inggala anyaur/ ki sanak bêcikanira/ nênggih
tansah sakitan dipun tangisi/ alon sêpdanira312
//
309
oncat * 310
masjid * 311
masjid * 312
sêbdanira *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
176
15. lah ta inggih sèwu kula pundhi/ nanging amba boten mantra rêmbag/
sêbda tuwan kang mêngkono/ ulun cêgah saklangkung/ karya pêjahing
sami-sami/ lah inggih nguni tuwan/ sun suprih rahayu/ têkèng don siya-
siyaa/ pêjah tuwan punika cêgah ing Widi/ aming panuwun amba//
16. dhatêng tuwan sagêd asung uning/ dhumatêng ing nak putu kawula/ pêjah
wontên nagri kene/ sokur panduka sarju/ umaturing Sri Narapati/ yèn ulun
tanpa dosa/ pêndamêling satru/ kawula kinaniaya/ lamun kenging ulun
sebakna ing aji/ nyaoskên pêjah gêsang//
17. nahan kunêng jêng Sri Narapati/ dalu dhawuhakên kang parentah/
marang kya patih wiyose/ ari injing dèn gupuh/ acawisa sêdayèng kardi/
amasanga pancak/ agancang jalma dur/ mondaraka dèn sumêkta/ myang
prajurit ingkang sami anjajari/ e-[216]njing wayah jam astha//
18. injing sampun miyos jêng Sang Mulki/ arja mangagêm kulambi abang/
pratandha miyos dukane/ matrapkên kukum gantung/ risang Ali Ibnu
Abasin/ sowan bukuh ing arsa/ nira Sang Aprabu/ gya nêmbah nungkêmi
padha/ adhuh gusti ratune jalma sabumi/ luwih pinaring kwasa//
19. linilana pun dasih tur dêling/ mêgap-mêgap sarwi akaruna/ nata asru
timbalane/ dene malecèng muwus/ baya-baya sakitan lari/ sun kêthok
jangganira/ dadia laliru/ pêsakitan ingkang minggat/ adhuh-adhuh Gusti
Sayit amba yêkti/ mugi anglilanana//
20. ngaturakên sarèhing prakawis/ botên minggat wingi kang sakitan/ sirah
dwi sumangga rajèng/ sakitan kawan ulun/ wus kagêgêm pangwasa aji/
nata sarèh tyas lêjar/ gusti wau dalu/ kula priksani sêdaya/ kapya-kapya
prakawis dèrèng katiti/ priksa mung roda pêksa//
21. ture kraman dèrèng wontên baris/ amung juga awake priyangga/ sêpi
bandera gaman kèh/ nata lon sêbdanipun/ banjur caturmu dèn titi313
/
Gusti tiyang punika/ kawula sampun wruh/ [217] sudagar karyane
dagang/ ing Dhamaskus griya salèripun masjid/ agêng tingkah lêgawa//
22. kala ulun tuwan utus gusti/ nyenapati tatungguling yuda/ kala Dhamaskus
bêdhahe/ kula rumiyin sampun/ tur uninga ing tuwan nguni/ sampuna
angsal barkah/ ira jêng sinuhun/ margèng tulungi sudagar/ Abul Kahèr
lêgawèng tyas lilèng melik/ ulun wus tinjo kerat//
313
banjur caturira dèn titi # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
177
23. sarêng sampun awêca prakawis/ ulun kantun ing dalu minggata/ lun
angsung wang mase kanthong/ kipa-kipa umatur/ amung aming turirèng
jalmi/ mung pêjah gêsangira/ kunjuk jêng Sinuhun/ baya tatak314
diring
sukma/ basa pati tan kêna kinaryèng jalmi/ narendra langkung trustha//
24. wus tatela kèngêtan nêrpati/ ya mêngkono dhihin aturira/ apa nyata bênêr
kuwe/ wonge nora kaliru/ inggih gusti Abul Kaheri/ botên pangling
kawula/ wus tamtu puniku/ lah ta iya dhawuhêna/ nêbdaningsun ping
turmu bangêt mring mami/ sak iki sun apura//
25. nuli gawanên seba mring mami/ risang Ali Ibnu Abas trustha/ prawirèng
tyas têmên tanggon/ samarga lèh pitu-[218]lung/ lah ta iki thukuling
bêcik/ wusirèng dhinawuhan/ ingapura prabu/ wit sangking atur manira/
Abul Kahèr nêkêm-nêkêm sirah wanti/ tandya binêkta sowan//
26. sarêng prapta sujut ing ngarsa ji/ nata mawak kêlawan anyipta/ ngèlmu
ping rasa wus dene/ solahing tindak-tanduk/ ira jalma Abul Kahêri/
wuwuh sih ing narendra/ wilasèng kang etung/ tandya pinaringan kuda/
alus saha agêng kèhira sêdèsi/ lawan kuldi sêdasa//
27. winotan barang-barang mawarni/ boga-boga bojane ing marga/ lawan
pinaring sangune/ sakampil wang mas pênuh/ myang busana kang ihèng
adi/ ingkang tan dhèrèk marga/ prajurit gul anung/ pinaring piyagêm
surat/ winawaking kabèh wong sudagar nagri/ kapya-kapya juragan//
28. kinon ngidhêp mring Abul Kaheri/ lan asung wruh mring panggêdhenira/
kya Abul kaprawirane/ lêgawèng ambêk sadu/ risang Ali Ibnu Abasin/
andhèrèkakên marga/ lampahan sêdalu/ lan bangêt sokuring driya/
luwarira sing gêlah sungkawa mangkin/ mundhi mulya rèh arja//
Rêrênggan Candhi Purnama (Pocung-Maskumambang, LX-LXI)
Pocung, LX
1. [219] patmèng pucung artikêl ping sèkêt pitu/ kocap wontên jalma/
sasomah saklangkung abid/ ing nêgara ngatas angin dusunira//
314
tatag *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
178
2. [220] budhi darma sandhang panganira cukup/ sajêg kumlip gêsang/
dèrèng nate anggadhahi/ kaniyatan dursila sapadha-padha//
3. pêparabe wong Abid kapya Maksum/ kathah atmajanya/ kang jalu tuwin
pawèstri/ kèhe panca lagya wayah asumêga//
4. duk sêmana kêparêngan kae Maksum/ nandhang coba ingkang/ ora kêna
dèn lampahi/ musakate mêlarat tan wignya nadhah//
5. sêsandhanganira jalmastri kya Maksum/ dèn jual têlasan/ kasur bantal
klasa bêrsih/ angêlèleh anakira kapya mular//
6. ting warêngèk sambat bapa lawan biyung/ biyung jaluk mangan/ bapa aku
jaluk nangsi315
/ kae Maksum jalu èstri tanpa ngucap//
7. mingak-minguk tanpa nalar jêngêr jêntung/ kang èstri karuna/ asêsambat
kadi pundi/ tiwas têmên awak amba lawan dika//
8. kapya urip ing alam dunya tumuwuh/ oyoting wêrdaya/ kang tansah dèn
êmi-êmi/ mung pinaring gadhuh andarbe atmaja//
9. de ing mangke sampun kabêtah saklangkung/ tan wande ki omah/ kapya
atmaja ngêmasi/ lah punapa andika kêlawan kula//
10. angsal sêrêng duraka [221] têmbe tinêmu/ lah ta bok ing giya316
/ budia
ing tingkah arji/ sampun ngetang lingsêm tingkah kawirangan//
11. anggêr kalal kêrasa lila tinêmbung/ andika ki omah/ ing mangke mentar
anuli/ dhatêng kutha musapir ngêmis papriman//
12. dika miyat anak kapya kang naya cum/ nir cahya sumringah/ akurumung
maha kèksi/ kêthip-kêthip kapya tan wignya gulawat//
13. lah ki omah/ andika ciptanên kalbu/ yèn mopo iktiyar/ guna-pagunan kang
arji/ sabab dene anistha pratingkah wirang//
14. upamane lir wuri galungit pucuk/ tumuncêp nèng jaja/ sira atmaja
sakèhning/ napa botên babarji tinja ngakherat//
315
nasi * 316
griya *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
179
15. ngong bêlaka karudhêge manah ulun/ supami kenginga/ inggih umur dèn
sambungi/ botên mawi mangka mangke ing sak-êkal//
16. ngong lampahi yuswamba dadia sambung/ umure nak ingwang/ botên
kudu urap-urip/ amung aming walulya kapya atmaja//
17. tanpa sêbda kalane umirsèng têmbung/ kang èstri mêngkana/ santhiyèng
makat317
sira glis/ mara kutha sade wêla-[222]s papêriman//
18. praptèng kutha pagriyan andhadhok nêmbung/ ulun minta sêga/ rèh anak
kathah tan bukti/ lah ta inggih wontêna ing sih wilasa//
19. tanpa olèh tinapis wisma sêlajur/ malah lila umyat/ gêgobalan318
lir
mêmêdi/ kae Maksum sêkala ciptane arda//
20. kêsapute puntêg satêmah abingung/ ketang wlas atmaja/ angadêg
suraning kalbi/ lah ta iya dubilah nora kayaa//
Maskumambang, LXI
1. apa êntèk bêja ngong tan ana kang sih/ blas inggal mring wana/ jujugan
angadhang margi/ kapulêt nêpsu wor setan//
2. tandya ana bêbakul lanang wakidin319
/ abêkta reyal mas/ dwi atus
angsaling nagih/ potange marang wong kutha//
3. pinêrnah nèng koloran rajut sumampir/ katingal sing têbah/ kalor rajut
wus kêtawis/ talêrap –lêrap gumilap//
4. kae Maksum sêkala nir cipta arji/ nêbda sora gêtak/ wong liwat mandhêg
nuli/ lah êndi koloranira//
5. ingkang sira gawa nèng pundhak sêmampir/ bakul ta suwala/ kolor-
[223]an isi wang rukmi/ dwi atus sinêndhal kêna//
6. wusing kêna kang darbe tan walang ati/ laju lampahira/ byaring tyas kya
Maksum nuli/ pinaring eling tyas arja//
317
mangkat * 318
gêgombalan * 319
wakhidin *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
180
7. kapang-kapang anututi kang lumaris/ adhuh tuwan ingkang/ lumampah
kèndêlan nuli/ punika kagungan tuwan//
8. katututan anolèh ingkang darbèni/ kya Maksum sêksana/ nora gèng
nungkêmi rijlin/ ature sarwi karuna//
9. kang mulana kagungan tuwan suwawi/ sing kêlajêng amba/ lumyat wang
dèn bidhung eblis/ makepurna wus kèngêtan//
10. dadya paran jasat amba awal akir/ ing dunya tan tata/ akerat
kinantheblis/ dhuh-adhuh nyuwun apura//
11. sing kasuwak miyat atmaja kèh nangis/ sing kaluwèn boga/ nênêm
biyangira sakit/ dhuh-adhuh botên kadosa//
12. yèn tan ngandêl ulun aturi kampir320
/ dhatêng pondhok kawula321
/ kang
botên têbih sing ngriki/ anjêngêr bêbakulaning//
13. lah kandêla aja sira bangêt nangis/ sun apura sira/ nanging koloran dera
mbil/ misia ana ing sira//
14. datan kêna bakul mo-[224]po ginuging322
/ sêbda wor karuna/ têmah anuli
nuruti/ mring kya Maksum wismanira//
15. glis tumêka ing wismanira kèh siwi/ ting klosot nèng wisma/ biyung lèmèk
sukêt aking/ lanang nêbda wor karuna//
16. amiwiti purwa madya wusananing/ sanèskarèng tingkah/ dèn andhar kang
èstri tangi/ burangkangan sarwi mular//
17. lah ta inggih tuwan apuntên sayêkti/ wong lanang kawula/ purun ngroda
ngrêbat dhuwit/ wang êmas wontên koloran//
18. lah punika tuwan tampêna dèn aglis/ wangsuling koloran/ bêbakul milu
anangis/ sangking wlas miyating mlarat//
320
yèn datan ngandêl ulun aturi kampir # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12i) 321
dhatêng pondhok kula # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 6a) 322
datan kêna bakul amopo ginuging # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 12i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
181
19. aja dadi atimu wong jalu èstri/ ingsun uwis lila/ khalal sandhangên lan
bukti/ ingokêna atmajanta//
20. sun dadia kadangira kang sayêkti/ dunya ing dêlahan/ mung sathithik
cuwa mami/ kasugihane Yyang Sukma//
21. pirang-pirang pênuh ing dunya sêkalir/ dene mung sêpala/ kang sun gawa
amung iki/ jalma jalu èstri lingnya//
22. alah-alah pantêse panduka inggih/ nganggêp satru mêngsah/ datan pantês
lamun tampi/ sih wilasa tuwan lila//
23. [225] lah ta uwis aja dinawa kang pikir/ lah padha kariya/ sirna bakul tan
kaèksi/ baya utusane Yyang Sukma323
//
24. jalu èstri asujut siti mawanti/ kapya kang atmaja/ sinrudhah dènira bukti/
tuwin pêngangge sumêkta//
25. lulus arja gènira kadangan mami/ dadya kadang lanang / nomêr sèkêt pitu
titi/ agênti lajuning kojah//
Rêrênggan Ron Ginêlung (Durma, LXII)
1. [226] aja mundur dèn lajêngêna kang kojah/ wontên winarnèng tulis/ kèh
catur sujalma/ nênggih budhêg sêdaya/ ewa sêmana pêrdondi/ lan
rowangira/ kang samya nandhang tuli//
2. budhêg awal pakarya-[226]ne angon menda/ nênggih dina sawiji/ giring
ponang menda/ marang ing têgal-têgal/ cêlak pagêrirèng desi/ dènya ngon
menda/ wayahira byar injing//
3. pêmangane ingkang kapya ponang menda/ saèstu luwih aring/ ing pukul
sêdasa/ manganti ulap-ulap/ kêkirimanirèng èstri/ sêga myang jangan/
dangu nora kaèksi//
4. osiking tyas suwe têmên nora prapta/ wong wadon nora mikir/ tan tahan
nglihira/ mèh kasèp mangdèng nêdha/ anuli iku udani/ ana wong desa/ ing
dhusun nuju ngarit//
323
baya utusan Yyang Sukma # (kelebihan satu suku kata, seharusnya 8a)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
182
5. pasukêtan acêlak lan pagêr desa/ angaritakên sapi/ dangu pêmawasnya/
mingak-minguk datan sah/ tan prapta ingkang angirim/ èstu tan tahan/
abêtahakên anglih//
6. garundêlan mring kang wadon dene edan/ wis awan nora ngirim/ gya
sêmana mara/ jalma ngirit unggyannya/ wus cêlak ujare manis/ èh ta ki
sanak/ yèn parêng nyambat mami//
7. ngulatêna ing menda amba sakêdhap/ yya kongsi ngambil juti/ yèn
mangke raharja/ ulun opahi [228] sira/ wong ngarit sumaur bêngis/
ujarmu apa/ sira luwih praduli//
8. apa sira maharsa urip priyangga/ sapiku kaprih mati/ kambingmu lêmua/
aja suwe acêdhak/ lungaa dipun agêpih/ pakaryanira/ sambatên ja
pêrduli//
9. iki sukêt saèstu cukul priyangga/ wajib pakarya mami/ sun sambut
priyangga/ aja suwe cêdhak324
/ tanpa opèn salah kardi/ nganti sun pala/
tampane wong ngon kambing//
10. anyaguhi tumandya mulih trêngginas/ arsa ngajar kang èstri/ lumayu
agancang/ praptèng wisma umiyat/ rabine brangkang nèng siti/ wêtênge
lara/ kacang mêntah binukti//
11. ngolang-aling asêsambat mring kang lanang/ jogane kêrak tai/ tumandya
kang lanang/ ngiras mangan sênthongan/ wusing boga bali gêndring/
pamirmèng manah/ wêdhus mênèk dèn ambil//
12. mring durjana sawusira praptèng prênah/ kapya kambinge mêksih/
jangkêp paring mangan/ nglêmbana jroning driya/ nyata arja wong kang
ngarit/ iku unusan/ nira jalma sêdèsi//
13. aja kongsi murungakên niyat arja/ ingsun saguh ngopahi/ tandya
cêmpenira/ juga alêmu pincang/ sikile ngarsa sawiji/ [229] pinanggul
mara/ unggyanira wong ngarit//
14. èh ki sanak nyataa tènira arja/ niki kula opahi/ cêmpa alêmu juga/ wong
ngarit salah tampa/ ora pisan-pisan mami/ anugêlêna/ sikile cêmpe
kambing//
324
yya aja suwe cêdhak # (kekurangan satu suku kata, seharusnya 10i)
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
183
15. sasuwene ingsun nora lunga-lunga/ anêrka angêncêpi/ muhung sikil
menda/ wong angon sêbdanira/ lowung sêmbêlèhên bêcik/ kinarya sêgah/
tamu lan anak rabi//
16. sru brêmantya wong ngarit saure sugal/ dubilah setan bêlis/ kowe bangêt
narka/ lah iya rasakêna/ pêcah dhasmu sun gitiki/ andiking netra/ nêpsune
gya kaèksi//
17. mring kang angon solahe luwiha kurda/ angagagi gagithik/ gumun
eraming tyas/ apa wong ngarit edan/ sun pêrlu nguwèhi kambing/ mapan
sêkala/ jajalên angayoni//
18. tandya ana wong nunggang jaran sajuga/ wong roro amarani/ kiwa
têngên nyandhak/ kêndhali kudanira/ aminta bênêr wong kalih/ nuli
pratela/ bêbarêngan dera ngling//
19. sami nêlakakên ing prakaranira/ ing [230] saneskara titi/ wong kang
nunggang jaran/ gumêtêr ulat biyas/ sêjatine kuping tuli/ budhêg katiga/
pêrdudon gèsèh angling//
20. wong kang prapta nunggang jaran sêbdanira/ anauri dera ngling/
sêbdane dwi jalma/ ki sanak inggih nyata/ dede kapal kula yêkti/ kasêsa
lampah/ anyandhak wontên margi//
21. ing sak iki dika aku gih kisanak/ kula botên ngukuhi/ jaran gih sumangga/
pating bêrngok katiga/ gèsèh miyat gèsèh ing ngling/ tumandya ana/
Bêrmana325
tuwa prapti//
22. unggyanira katri jalma kang bêcala/ jêngêr têngah mêdhiri/ abudhêg
Bêrmana326
/ katri wong apratela/ aminta bênêr kang yêkti/ barêng
sêbdanya/ ting bêrngok jalma katri//
23. malangkirik Sang Bêrmana327
sora nêbda/ aja akèh dera ngling/ ingsun
wus atampa/ dhêngê sêpda328
sru padha/ tatela wus ingsun pikir/ sira kang
tiga/ anyuprih awak mami//
325
brêmana * 326
brêmana * 327
brêmana * 328
sêbda *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
184
24. angêrbugi ingsun niki maranana/ marang ing rabi mami/ sun tuturi sira/
sajêg kumlip tan manggya/ wong wadon alane luwih/ sapêrti setan/
mundhak andurakani//
25. ing sak iki mah-[231]arsa tobat manira/ mring Mêkah munggah kaji/
ngilangakên salah/ tan manah nglakonana/ dosa anurut pawèstri/ lah
priye mara/ kalahna pikir mami//
26. anitisa iya kaping tigang dasa/ aja kapêthuk mami/ rabi wong mêngkana/
wadon mamrih cêndhala/ wong lanang ginèrèt maring/ lampahan bakal/
kang lêbu ing yumani//
27. tanpa rampung pating bêrngok kapat pisan/ nganthi bênêr pribadi/
bawanê wong papat/ sami budhêg sêdaya/ angumrudhug lumaris/
arantap-rantap/ catur jalma tyas wing wrin//
28. ting julalat tyas uwas angering nganan/ bênêri kang lumaris/ ingkang
rantap-rantap/ èstu kang nyêkêl prentah/ babundhêl kang mangrèh jalmi/
karyane nganglang/ ngêrsiki jalma juti//
29. winêntara kapya jalma catur dasa/ sumêkta gaman jurit/ tumbak-tumbak
canggah/ abujunging dursila/ ingkang abêradhat wajik/ tandya lumiyat/
catur jalma lan wajik//
30. pinêrpêkan jalma catur sru lumajar/ jalma kang angon kambing/ giring
ponang menda/ cêmpe pincang binêkta/ marang sujalma kang ngarit/
agarundêlan/ dunya tan ana adil//
31. Sang Bêrmana329
[232] anyilap wignya nyeluman/ jalma kang nunggang
wajik/ tilar kudanira/ amanjing jurang sêngkan/ tinututan tan kêpanggih/
de kudanira/ kêpanggih kang darbèni//
32. dipun eling êliting dongèng mengkana/ kapya-kapya sujalmi/ aywa
pagunêman/ pra tuwin apa tênan/ lawan jalma kuping tuli/ pratingkang330
mundhak/ mundhak kaku tyas wêngis//
33. ing satêmah pikantuke olèh dosa/ yèn luput dera wasi/ pramulane padha/
ngarjaa suka lila/ papêsthèn sawiji-wiji/ tan kêna ginggang/ mung sukur
tyas arji//
329
brêmana * 330
pratingkah *
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
185
4. Sinopsis
Sinopsis dapat diartikan sebagai ringkasan isi cerita. Manfaat
sinopsis adalah untuk mempermudah pengenalan isi naskah yang akan
diteliti lebih lanjut, juga sangat bermanfaat bagi usaha memperkenalkan
naskah-naskah lama sehingga dapat dipahami. Dalam penelitian ini, penulis
lebih memilih sinopsis agar mudah dalam menyampaikan isi dari naskah
CAA, sebab isi CAA yang beragam dan bukan merupakan satu kesatuan
cerita namun merupakan kumpulan cerita pendek dengan genre yang sama.
Berikut ini sinopsis CAA mulai dari pupuh I sampai dengan pupuh LXII:
1. Pupuh I (têmbang Dhandhanggula)
Cerita tentang seorang pandai besi yang akan menjalani
hukuman gantung. Pada saat itu hakim bimbang, karena beberapa warga
desa tidak setuju dan khawatir jika pandai besi tersebut dihukum, karena
di desa tersebut hanya ada dua pandai besi. Tiba-tiba salah satu warga
mengatakan untuk menghukum saja pandai besi tersebut, alasannya ialah
desanya hanya desa yang kecil dan jika salah satu pandai besi dihukum
mati maka tidak akan menjadi masalah besar sebab desa sekecil itu hanya
membutuhkan satu pandai besi saja. Maka dihukumlah pandai besi itu.
Dalam cerita tersebut memuat ajaran untuk hakim yaitu agar tegas dalam
mengambil suatu keputusan sesuai dengan hukum yang berlaku.
2. Pupuh II (têmbang Dhandhanggula)
Seorang Raja bernama Raja Dhariyus melarang para prajuritnya
yang telah merencanakan untuk meruntuhkan sebuah jembatan. Sang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
186
Raja berkata bahwa rencana tersebut bukanlah rencana yang baik sebab
masih banyak prajurit yang dapat menyelamatkan diri dari peperangan
dengan melewati jembatan tersebut sama seperti dirinya. Tokoh Raja
dalam cerita tersebut mencerminkan sikap Raja yang tidak
mementingkan keselamatannya sendiri dan menunjukkan sikap peduli
Raja terhadap para prajuritnya.
3. Pupuh III (têmbang Gambuh)
Ratu Elisabeth yang berkunjung ke rumah seorang pejabat yang
bernama Bakon. Rumahnya kecil sebelum ia diangkat menjadi seorang
pejabat. Saat sang Ratu datang, beliau bertanya mengapa pejabat seperti
Bakon tinggal di rumah sekecil itu. Tetapi Bakon hanya menjawab
bahwa bukan dirinya yang membiarkan tinggal di rumah kecil namun
Ratu lah yang mengangkatnya menjadi orang besar sehingga rumahnya
menjadi terasa kecil untuk ukuran pejabat seperti dirinya. dari cerita
tersebut dapat kita pelajari bahwa menjadi orang yang memiliki jabatan
tinggi tidak harus bergelimang harta, yang paling penting adalah
bagaimana menjalankan tugas dengan sebaik-baiknya.
4. Pupuh IV (têmbang Gambuh)
Seorang pekerja yang menuntut gaji pada majikannya, sebab
sudah tiga bulan lebih ia tidak digaji. Maka ia mengancam akan berhenti
dari pekerjaannya jika tidak segera diberikan gajinya. Majikannya
membujuknya agar tidak berhenti dan berjanji akan segera memberikan
gajinya. Sebagai seorang majikan, seharusnya memperhatikan nasib
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
187
pekerjanya dan memberikan apa yang menjadi haknya. Tokoh majikan
dalam cerita di atas merupakan salah satu contoh majikan yang kurang
baik karena menunda gaji pekerjanya.
5. Pupuh V (têmbang Pocung)
Eyan yang sedang menyiapkan makanan di sebuah meja, namun
tidak sengaja memecahkan piring sehingga membuat majikannya marah.
Tetapi Eyan tidak sakit hati hanya karena kesalahan kecil ia dimarahi
oleh majikannya. Cerita tersebut mengajarkan agar selalu berhati-hati dan
fokus dalam melakukan suatu pekerjaan.
6. Pupuh VI (têmbang Pocung)
Seorang awak kapal tidak sengaja menjatuhkan cawan milik
kaptennya ke laut. Saat ditanya kaptennya tentang keberadaan cawan
tersebut, awak kapal berkata tanpa rasa bersalah bahwa cawan tersebut
tidak hilang melainkan berada di dasar laut. Sama dengan cerita pada
pupuh sebelumnya, cerita tersebut mengajarkan agar selalu berhati-hati
dan fokus dalam melakukan suatu pekerjaan.
7. Pupuh VII (têmbang Pocung)
Majikan bertanya kepada kedua pekerjanya yaitu Yan dan Yuris.
Pada saat ditanya Yan menjawab bahwa ia tidak mengerjakan pekerjaan
apapun. Kemudian majikan bertanya pada Yuris yang menjawab yang ia
kerjakan hanya menemani Yan yang tidak melakukan pekerjaan apapun.
Sebagai seorang pekerja kita wajib melaksanakan apa yang menjadi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
188
kewajiban kita, tidak seperti kedua tokoh diatas yang tidak menjalankan
kewajibannya dengan baik.
8. Pupuh VIII (têmbang Pocung)
Penunggang kuda yang sedang memacu kudanya, tetapi
kudanya tidak mau melaju kencang karena spur-nya tidak di pasang pada
kuda melainkan ada di saku penunggangnya. Cerita tersebut di
golongkan dalam golongan lelucon tentang lelaki bodoh (the stupid man)
tokoh penunggang kuda diatas tidak memasangkan spur pada kudanya.
9. Pupuh IX (têmbang Kinanthi)
Kisah tentang seorang sênapati atau komandan perang yang
salah satu kakinya tertembus peluru hingga harus diamputasi. Seorang
pengawalnya merasa sangat sedih tetapi dengan bijak komandan berkata
bahwa tidak masalah kalau kakinya diamputasi karena hari berikutnya
pengawal hanya akan memakaikan satu sepatu saja ke kakinya. Dari
cerita tersebut menunjukkan bahwa tokoh komandan perang yang ikhlas
walaupun harus kehilangan salah satu kakinya.
10. Pupuh X (têmbang Kinanthi)
Seorang lelaki sedang berkuda, tetapi tiba-tiba kuda tersebut
menyentakkan kakinya ke tanah sebab ada seorang wanita yang berdiri di
pinggir jalan sambil melempar-lemparkan payungnya. Kuda tersebut
kaget dan akhirnya terjatuhlah lelaki yang menunggang kuda. Setelah
bangkit ia berkata pada wanita bahwa tidak pantas seorang wanita
berperilaku seperti itu.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
189
11. Pupuh XI (têmbang Kinanthi)
Dua orang lelaki yang hendak pulang dari sebuah penginapan,
saat melewati sebuah pintu ternyata pintu tersebut masih terkunci. Yang
membawa kuncinya adalah seorang anak kecil. Saat diminta untuk
membukakannya, si anak menjawab dengan kurang sopan bahwa
pujangga seperti mereka berdua semestinya dapat melakukan banyak hal
termasuk membuka pintu sendiri. Dalam cerita tersebut menunjukkan
bahwa anak lelaki kurang sopan karena menyuruh orang yang lebih tua
membuka pintu sendiri padahal ia yang membawa kuncinya.
12. Pupuh XII (têmbang Sinom)
Di sebuah panti yang menampung orang penderita sakit jiwa,
suatu hari seorang lelaki mengunjungi kerabatnya yang dirawat ditempat
tersebut. Saat itu, Ele yang menderita sakit jiwa mengajak saudaranya
terjun dari lantai dua. Tetapi dengan kecerdikan saudaranya akhirnya
dapat mengelabuhi Ele sehingga tidak jadi melakukan hal tersebut. Cerita
tersebut termasuk dalam golongan lelucon dan anekdot tentang lelaki
cerdik (the clever man).
13. Pupuh XIII (têmbang Sinom)
Seorang raja yang bernama Prabu Lodhuwik mengajak abdinya
bermain kartu. Permainan kartu sang Raja ternyata salah, namun sang
Raja bersikeras bahwa ia tidak salah. Kemudian datanglah Pangeran
Grammon yang memberitahukan bahwa sang Raja-lah yang bersalah,
buktinya adalah semua abdi diam saja tidak berani menyangkal sang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
190
Raja. Sebagai seorang putra Raja, Pangeran Grammon berani untuk
mengingatkan ayahandanya yang berbuat kesalahan.
14. Pupuh XIV (têmbang Sinom)
Yohanes Gonsalah yang senang berjudi memiliki seorang putra
bernama Iskandar Zukarnaen. Iskandar tidak senang melihat perbutan
ayahnya yang senang berjudi, akhirnya ia mengingatkan ayahnya agar
tidak lagi berjudi. Sama dengan cerita pada pupuh sebelumnya, cerita
tersebut menunjukkan sikap seorang anak yang berani mengingatkan
orang tuanya yang telah berbuat salah.
15. Pupuh XV (têmbang Mêgatruh)
Cerita tentang seorang tabib, kedatangan seorang pasien yang
lukanya tidak terlalu parah. Tetapi si pasien sangat ketakutan akibat
banyaknya darah yang keluar. Akhirnya tabib menyuruh seorang
pekerjanya untuk mengambilkan obat dan berkata pada si pasien agar
tidak terlalu panik karena lukanya akan segera sembuh. Sikap tabib
menunjukkan bahwa tabib tenang dalam menjalankan pekerjaan
walaupun pasien yang ditanganinya begitu panik hanya karena lukanya
mengeluarkan darah.
16. Pupuh XVI (têmbang Mêgatruh)
Seorang perempuan sedang beribadah di masjid, setiap ia
mendengar suara tahlil seorang kyai ia selalu menangis. Kyai yang
mengetahuinya penasaran dan bertanya kepada perempuan mengapa ia
selalu menangis jika mendengar suaranya. Perempuan menjawab bahwa
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
191
ia sedih mendengar suara kyai sebab suaranya mirip sekali dengan
kudanya yang telah mati di makan singa. Kyai marah dan akhirnya
mengusir perempuan tersebut. Dari cerita diatas dapat kita lihat bahwa
tokoh perempuan tersebut telah bersikap tidak sopan pada kyai karena
menyamakan suara kyai dengan suara keledainya.
17. Pupuh XVII (têmbang Asmaradana)
Suatu hari seorang pedagang berbincang dengan seorang pelaut.
Pedagang bertanya apakah pelaut tidak takut melaut sebab dahulu kakek
dan ayahnya tenggelam di laut. Pelaut tidak menjawab pertanyaan
pedagang melainkan belik bertanya pada pedagang apakah ia tidak takut
bila waktunya tidur sebab dahulu kakek dan ayahnya meninggal saat
tidur di rumah. Pedagang tidak menjawab pertanyaan pelaut tersebut.
Tdari cerita diatas dapat kita petik ajaran bahwa takdir merupakan suatu
rahasia besar dan hanya diketahui oleh Allah swt.
18. Pupuh XVIII (têmbang Asmaradana)
Seorang laki-laki yang meremehkan seorang bocah yang
mengemis padanya. Ia memberikan syarat bahwa uang yang tidak
terpakai harus segera dikembalikan. Laki-laki itu tidak percaya pada anak
lelaki yang mengemis padanya, hingga suatu hari ia menjumpai anak
tersebut masih menunggunya dan menepati janji untuk mengembalikan
sebagian uang yang tidak dipakai olehnya. Dari cerita tersebut dapat kita
lihat ketulusan dan kejujuran seorang anak yang walaupun keadaannya
miskin dan serba kekurangan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
192
19. Pupuh XIX (têmbang Asmaradana)
Anak perempuan yang berumur lima tahun diminta ibunya
untuk mendoakan neneknya yang sedang berulang tahun. Ibunya
mengajarinya untuk mendoakan neneknya supaya selalu sehat dan
panjang umur, tetapi anak perempuan tersebut hanya diam saja.
Kemudian ia berkata pada ibunya bahwa neneknya memang sudah sangat
tua dan lebih baik mendoakan neneknya agar kembali seperti seorang
perawan. Dari cerita diatas dapat tokoh anak perempuan yang
menunjukkan kepolosannya sebagai anak kecil saat diminta ibunya untuk
mendoakan neneknya.
20. Pupuh XX (têmbang Asmaradana)
Menceritakan tentang seorang lelaki cerdik yang gemar
membaca. Pada suatu hari datanglah seorang perempuan yang meminta
tolong. Diberinya gadis itu bara api, lelaki cerdik berkata syarat agar
dapat mengambilnya adalah buku-buku yang dipelajarinya, kemudian
pulanglah si gadis.
21. Pupuh XXI (têmbang Mijil)
Seorang anak desa pulang dari menjual sapi di pasar membawa
uang sekantong penuh. Ditengah perjalanannya ia dihadang oleh
perampok. Ia tak kehabisan akal, ia menyebar uang dalam kantongnya ke
jalanan. Perampok tersebut marah dan kebingungan mengambil uang
yang tersebar. Tanpa berpikir panjang anak desa tersebut membawa lari
kuda si perampok dan sesampainya di rumah didapatinya kantong penuh
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
193
uang emas di pelana kuda milik perampok. Cerita tersebut dapat
digolongkan dalam cerita kecelakaan yang menguntungkan (a lucky
accidents) karena anak desa yang dirampok tersebut mendapatkan uang
dan kuda perampok yang dibawanya lari saat ketakutan di ancam
perampok.
22. Pupuh XXII (têmbang Mijil)
Seseorang menitipkan surat kepada temannya agar disampaikan
kepada saudaranya yang tinggal berjauhan dengannya. Ia berpesan agar
menyerahkan surat tersebut bersama dengan sepasang kepiting yang ia
tempatkan di dalam senik. Di tengah perjalanan temannya lengah dan
menhilangkan sepasang kepiting tersebut. Sesampainya di rumah yang
dituju, si penerima surat bertanya dimana kepiting yang dijanjikan
saudaranya. Tetapi si pembawa surat hanya berkata bahwa kepitingnya
ada di dalam surat. Dari cerita tersebut dapat kita petik ajaran moral
bahwa jika diberi kepercayaan atau tugas oleh orang lain, maka kita
harus menjalankannya dengan sungguh-sungguh dan bertanggung jawab
jika melakukan kesalahan.
23. Pupuh XXIII (têmbang Mijil)
Seorang lelaki menengok saudaranya yang sakit keras. Ia tidak
tega melihat saudaranya yang menderita sakit. Dengan penuh perhatian ia
bertanya pada saudaranya tentang keadaannya sekarang dan apa yang ia
rasakan, tetapi saudaranya tidak mau menjawab sepatah kata pun. Lelaki
merasa sakit hati kemudian pulang ke rumah. Sesampainya di rumah,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
194
isterinya menasehatinya agar sabar dan tidak mengambil hati sikap
dingin saudaranya tersebut.
24. Pupuh XXIV (têmbang Dhandhanggula)
Kisah tentang nenek miskin yang sering sekali menghadap Raja
untuk meminta keadilan, tetapi sama sekali tidak di gubris oleh Raja.
Pada suatu hari ia berkata pada Raja, apabila seorang Raja tidak mau
mendengarkan keluhan rakyatnya maka Raja tersebut setengah hati
dalam memerintah. Mendengar perkataan nenek tersebut, maka Raja
segera mempersilakannya masuk. Dari cerita tersebut dapat kita lihat
sifat adil dan bijaksana dari Prabu Filip yang patut diteladani.
25. Pupuh XXV (têmbang Dhandhanggula)
Seorang pengemis mengaku bahwa dirinya sakit keras dan
sedang kelaparan. Lelaki memberikannya uang dan kemudian menyuruh
salah satu pekerjanya untuk mengikuti pengemis tersebut. Sesampainya
di sebuah warung si pekerja kaget karena melihat pengemis sedang
makan di warung tersebut. Saat ditanya sakit apa yang ia derita, si
pengemis menjawab bahwa ia menderita sakit malas. Si pekerja marah
karena ditipu oleh pengemis tersebut. Tokoh pengemis tersebut
merupakan contoh yang kurang baik, karena membohongi orang-orang
dengan mengemis dan mengaku sakit parah padahal ia seorang pemalas.
26. Pupuh XXVI (têmbang Dhandhanggula)
Prabu Frederik berpesan pada seluruh opsir serta prajuritnya
agar berani menghadapi musuh dalam peperangan. Beliau berkata akan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
195
memimpin di garis depan, kemudian berpesan bagi prajurit yang
setengah-setengah dalam menjalankan tugasnya akan dilepas dari
jabatannya dan bagi yang pemberani akan mendapatkan anugerah dari
sang Raja. Dari pesan Prabu Frederik dapat kita teladani bahwa dalam
menjadi seorang prajurit harus berani menghadapi apapun serta tidak
pantang menyerah.
27. Pupuh XVII (têmbang Pocung)
Kisah tentang Prabu Alfonsus yang sangat luhur dan halus
budinya. Beliau senantiasa mengajarkan welas asih kepada seluruh
prajuritnya. Beliau berpesan bahwa sifat menyia-nyiakan adalah sifat
hewan, sedangkan sifat welas dan asih adalah sifat manusia. Dari cerit
tersebut bahwa kia lihat bahwa Prabu Alfonsus merupakan Raja yang
bersifat halus hatinya, berbudi luhur dan penuh pengampunan.
28. Pupuh XXVIII (têmbang Pocung)
Seorang Raja yang bernama Prabu Karel ke-4 yang selalu
berusaha adil terhadap siapapun di negaranya. Beliau berkata bahwa
seorang Raja seperti dirinya tentu mengalami kesulitan dalam berbuat
adil karena beliau pribadi mengakui bahwa pastilah banyak kesalahan
yang ia perbuat tanpa sepengetahuan dirinya sendiri sebagai manusia
biasa. Beliau berpesan bahwa seorang Raja hanya mampu berusaha yang
terbaik untuk semuanya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
196
29. Pupuh XXIX (têmbang Durma)
Saat berkecamuk perang di Dasterlis, Jendral Val Abret diangkat
sebagai pemimpin perang. Di tengah peperangan ia terluka parah,
kemudian ditolong oleh beberapa prajurit, tetapi Jendral Val Abret
memerintahkan para prajurit untuk fokus pada peperangan dan
meninggalkan Val Abret yang terluka parah. Pada akhirnya Val Abret
meninggal. Sebelum perang ternyata Val Abret sempat menulis sepucuk
surat yang ditujukan untuk sang Raja, yang isinya agar sang Raja selalu
mengingat jasa seluruh prajuritnya termasuk Jendral Val Abret.
30. Pupuh XXX (têmbang Sinom)
Cerita tentang seorang hakim yang disuap dengan seekor
kambing oleh orang yang mempunyai perkara. Tetapi hakim yang
bernama Eles, teguh untuk menolak kiriman kambing tersebut. Karena
orang yang menyuap juga bersikukuh tidak mau mengambil kembali
kambing itu, maka hakim dengan tegas membayar segera kambing itu.
Jaksa dalam cerita di atas merupakan jaksa yang pantas dijadikan teladan
karena keteguhan hatinya dalam menjalankan profesinya serta masih
memegang etika dalam pekerjaannya yaitu berusaha jujur dan menolak
suap.
31. Pupuh XXXI (têmbang Sinom)
Kedua orang Raja yang bernama Raja Hendrik dan Raja Fransis
sama-sama memiliki watak yang bengis. Raja Hendrik memerintahkan
Tom Smur untuk menghadap Raja Fransis untuk menyampaikan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
197
tantangan perang dari Raja Hendrik. Sesampainya di hadapan Raja
Fransis, Tom Smur ketakutan melihat wajah sang Raja yang terlihat
bengis. Tom Smur mengatakan pada Raja agar tidak memenggal
kepalanya setelah menyampaikan pesan dari Raja Hendrik. Raja Fransis
setuju ia tidak akan memenggal kepala Tom Smur melainkan akan
memenggal seluruh rakyat Raja Hendrik. Dari cerita tersebut terlihat sifat
keras hati dari kedua Raja yang akhirnya tidak membawa kesejahteraan
pada rakyatnya.
32. Pupuh XXXII (têmbang Sinom)
Ada seorang lelaki desa yang lapar, ia berniat makan di tempat
pedagang emas yang ia tahu pedagang tersebut culas dan gemar mencari
untung. Ia mencari akal, seampainya di rumah pedagang tersebut, ia
berpura-pura menenyakan harga emas. Pedagang berfikir bahwa orang
desa pastilah mudah ditipu. Akhirnya pedagang mempersilakan lelaki
desa tersebut masuk ke rumahnya dan disediakan beraneka macam
makanan. Setelah selesai makan, lelaki desa berterima kasih dan berkata
pada pedagang bahwa niatnya datang hanyalah ingin menanyakan harga
emas agar tidak ditipu orang jika sewaktu-waktu ingin memebeli emas.
33. Pupuh XXXIII (têmbang Pangkur)
Perampok menghadang seorang lelaki yang membawa satu
kantong penuh uang. Lelaki yang dirampok tersebut bersedia
menyerahkan kantong uang dengan syarat baju yang dikenakannya harus
ditandai oleh tembusan peluru agar majikannya percaya bahwa ia
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
198
dirampok ditengah jalan. Tetapi pada saat perampok akan melubangi
bajunya, dengan tangkas lelaki merebut kantong uang tersebut dan segera
berlari menyelamatkan diri dari perampok. Cerita tersebut dapat
digolongkan dalam cerita kecelakaan yang menguntungkan (a lucky
accidents) karena ia dapat merebut kembali uang dari tangan perampok.
34. Pupuh XXXIV (têmbang Pangkur)
Kisah tentang seorang pangeran yang sakit parah, kemudian
tabib menyarankan agar ia meminum susu kuda. Kemudian sang
Pangeran membawa tiga kuda betina agar dirawat oleh orang desa di desa
itu. Orang desa tersebut bertugas merawat dan memerah kuda. Setiap
bulan sang Pangeran membayarnya empat puluh reyal. Dari cerita diatas,
Pangeran menepati janjinya bahkan memberikan uang lebih pada pemilik
kuda yang telah membantunya.
35. Pupuh XXXV (têmbang Pangkur)
Seorang ibu sedang menjalani hukuman di penjara, tidak diberi
makan dan minum oleh sipir. Setiap hari anaknya mengunjungi si ibu,
tetapi diperiksa oleh sipir agar tidak membawa makanan atau minuman
ke dalam penjara. Sipir curiga mengapa si ibu masih sehat saja walaupun
tidak diberi makan dan minum. Maka suatu hari sipir mengintip sewaktu
anak tersebut mengunjungi ibunya. Sipir kaget dan terharu melihat si
anak menyusui ibunya agar bertahan hidup di penjara. Akhirnya ibu
tersebut dibebaskan dari hukuman dan tempat tersebut didirikan masjid.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
199
Dari cerita diatas memuat ajaran moral seorang anak yang berbakti
kepada ibunya.
36. Pupuh XXXVI (têmbang Pangkur)
Cerita tentang seorang pangeran yang ditugaskan menangani
para napi yang dihukum di tengah lautan. Tetapi beliau menemukan
banyak orang yang tidak bersalah dimasukkan ke dalam penjara karena
alasan yang tidak masuk akal. Akhirnya sang pangeran membebaskan
orang-orang yang masuk penjara hanya karena takut kelaparan di luar
sana.
37. Pupuh XXXVII (têmbang Kinanthi)
Dua orang yang sedang berjalan bersama, kemudian di jalan
menemukan satu kantong penuh uang. Salah seorang mengambilnya dan
tidak mau membagi kepada temannya, walaupun mereka berdua
menemukannya bersama. Tetapi sungguh sial nasibnya karena ia dituduh
mencuri dan dikejar orang-orang, sedangkan seorang lainnya merasa
beruntung karena yang dituduh mencuri hanya kawannya. Cerita tersebut
menunjukkan bahwa jika menemukan barang hendak dikembalikan
kepada pemiliknya atau diserahkan kepada pihak yang berwajib.
38. Pupuh XXXVIII (têmbang Kinanthi)
Seorang peramal didatangi banyak orang yang percaya bahwa ia
sanggup mengetahui kejadian yang akan datang. Pada suatu hari ia
dipanggil oleh jaksa yang akan memutuskan hukuman untuknya. Tetapi
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
200
akhirnya peramal itu dibebaskan karena kepandaiannya dalam berbicara
dihadapan jaksa.
39. Pupuh XXXIX (têmbang Asmaradana)
Morfel We dan Raja negara Frakik yang salah paham karena
sepucuk surat, begitu juga cerita Raja Ludwig yang akan memberikan
pengampunan kepada Fongwangseng. Keduanya salah paham dengan
surat pembebasan Fongwangseng, tetapi akhirnya Fongwangseng dapat
dibebaskan dari hukumannya.
40. Pupuh XL (têmbang Asmaradana)
Ada seorang saudagar yang memiliki sifat pelit hingga dirinya
sama sekali tidak mau bersedekah pada fakir miskin. Pada suatu hari
datanglah seseorang yang cerdas yang menantangnya bertaruh. Saudagar
menjamunya begitu rupa dan kalah taruhan pada akhirnya. Cerita
tersebut menunjukkan bahwa sedekah wajib bagi orang yang berlebih
harta dan janganlah kikir.
41. Pupuh XLI (têmbang Durma)
Seorang Raja muda yang memerintah di negara Farsa yang
bernama Sultan Mahmut. Pada masa pemerintahannya banyak terjadi
peperangan yang mengakibatkan rusak seluruh desa, kota dan penjuru
negara. Tetapi pada akhirnya, Sultan Mahmut menyadari kehancuran
negaranya karena mendengarkan empat burung yang berbicara dalam
syair Taheran dan berjanji akan membangun kembali negaranya menjadi
lebih baik dari yang sebelumnya. Sultan Mahmut merupakan Raja yang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
201
memiliki keinginan untuk membangun dan memiliki sifat bawaleksana
yaitu menetapi janjinya untuk membangun negaranya menjadi lebih baik.
42. Pupuh XLII (têmbang Asmarandhana)
Raja negara Cina yang bernama Prabu Kam Iseng Iyok gemar
minum minuman keras, bahkan saat diingatkan patih beliau tidak
berhenti minum. Pada suatu hari beliau sangat mabuk dan
memerintahkan prajuritnya yang sudah dikebiri untuk merantai kaki dan
tangan kedua selirnya. Tiga jam berlalu dan Raja tidak sadar apa yang ia
lakukan bahkan tidak menyadari perintahnya untuk merantai kedua
selirnya. Pada akhirnya sang Raja menyadari bahwa minuman keras
berpengaruh buruk pada dirinya, yang menyebabkan ia mabuk tak
terkendali dan membuat amarah. Raja berjanji akan meninggalkan
kebiasaan buruknya tersebut. Dari cerita tersebut dapat kita lihat bahwa
Prabu Kam Iseng Iyok bersedia menghentikan kebiasaan buruknya
mengkonsumsi minum-minuman keras demi para prajurit dan rakyatnya.
43. Pupuh XLIII (têmbang Pangkur)
Seorang lelaki merantau untuk berdagang ke negara Amirikah
(Amerika), namun ditengah jalan kudanya terperosok lubang dan ia harus
menempuh perjalanan dengan berjalan kaki. Muncullah seorang Indhu
(Hindhu) yang menawarkan bantuan untuk sampai ke Amirikah dengan
membonceng kudanya. Tetapi saat dalam perjalanannya, pedagang
membawa lari kuda orang Indhu dan mengaku bahwa itu adalah kudanya
yang sudah dipeliharanya selama empat tahun. Orang Indhu kecewa
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
202
dengan tindakan pedagang yang sudah ditolongnya, tetapi pada akhirnya
dalam pengadilan, pedagang diketahui telah berbohong dan dihukum.
Kuda pun kembali ke tangan orang Indhu. Cerita tersebut merupakan
cermin dari pepatah air susu dibalas dengan air tuba yaitu kebaikan yang
dibalas dengan keburukan.
44. Pupuh XLIV (têmbang Kinanthi)
Raja negara Artari yang bernama Raja Khaliyatul Hasan
merupakan seorang Raja yang halus budinya. Pada suatu hari ia berjalan-
jalan bersama para pengawalnya dan bertemu dengan seorang Druwis.
Druwis berkata barang siapa yang memberinya uang emas seratus maka
ia akan mengatakan hal yang baik dan menarik. Akhirnya Raja
memerintahkan pengawalnya untuk memberikan uang kepada Druwis.
Druwis yang diberi uang kemudian berkata jangan melakukan apapun
yang belum di fikirkan masak-masak, kemudian Druwis berlari.
Terkejutlah sang Raja dengan sikap orang tersebut, tetapi Raja tidak
mempermasalahkan hal tersebut. Enam bulan kemudian, seorang tabib
yang berusaha menipu sang Raja, tetapi ketahuan dan sang Raja tidak
menghukumnya mati. Hanya kejahatannya saja yang dimusnahkan
sehingga kelak tidak terulang kembali.
45. Pupuh XLV (têmbang Kinanthi)
Seorang saudagar kehilangan uangnya di dalam sebuah kantong,
kira-kira delapan ratus rupiyah. Ternyata kantong uang tersebut terjatuh
di jalan dan ditemukan oleh seorang tukang kayu. Ia berniat akan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
203
mengembalikan uang tersebut pada pemiliknya. Suatu hari saudagar
datang mengadu kepada seorang hakim agar dibantu menemukan
uangnya dan berjanji akan memberikan seratus rupiah pada yang
menemukan. Tetapi saat tukang kayu tersebut mengembalikan kantong
uang, saudagar berkata bahwa seharusnya uangnya berjumlah sembilan
ratus dan menuduh tukang kayu telah mengambilnya. Akhirnya hakim
menyelesaikan permasalahan tersebut dan diketahui bahwa saudagar lah
yang telah berbohong. Saudagar yang malu segera berlari pulang ke
rumah dan menemukan uang emasnya yang berjumlah seratus dalam laci
lemarinya. Ajaran yang terkandung dalam cerita diatas adalah agar selalu
berkata jujur.
46. Pupuh XLVI (têmbang Mijil)
Seorang Spanyol membunuh seseorang bangsa luhur dan
kemudian melarikan diri. Ia bersembunyi di sebuah taman, di taman
tersebut seseorang lelaki sedang memetik buah jeruk. Lelaki tersebut
kemudian menolong orang Spanyol, membawanya masuk ke rumah dan
berjanji akan menyediakan tunggangan untuk mengungsi ke Efrikah
(Afrika) jam empat pagi. Tak lama kemudian orang-orang membawa
jasad anaknya yang ternyata telah dibunuh oleh orang Spanyol. Lelaki
tersebut kaget tetapi ia sudah berjanji kepada orang Spanyol yang tadi
ditolongnya untuk melindunginya sampai ke Efrikah. Tepat jam empat
pagi lelaki tersebut menepati janjinya memberikan kuda untuk orang
Spanyol mengungsi ke Efrikah. Orang Spanyol menyesal karena telah
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
204
membunuh anaknya dan meminta maaf. Dari cerita tersebut terlihat
bahwa tokoh bangsawan menepati janjinya untuk membantu orang
Spanyol dan tidak menaruh dendam walaupun anaknya telah dibunuh.
47. Pupuh XLVII (têmbang Sinom)
Wilwamur adalah seorang bangsa kulit putih yaitu bangsa
Inggris yang diasingkan sebab menderita sakit dan dalam
pengasingannya ia dirawat oleh seseorang dari bangsa Spanyol. Akhirnya
mereka berdua berkawan baik. Pada suatu hari mendaratlah empat puluh
orang Spanyol yang mendengar kabar bahwa ada orang kulit putih yang
dirawat di tempat itu. Karena dendam masa lalu, mereka mengancam
akan membunuh Wilwamur. Kawan Wilwamur yang merawatnya
melarang orang-orang tersebut dan mengatakan bahwa tidak baik
membunuh orang yang sebenarnya tidak bersalah dan berdosa, serta
membunuh bukanlah alasan untuk menyelesaikan dendam. Pada akhirnya
mereka sadar dan mengurungkan niat mereka untuk membunuh
Wilwamur. Ajaran moral yang terkandung dari cerita tersebut adalah
tidak baik menyimpan dendam masa lalu yang akhirnya menyeret orang
lain yang tidak bersalah dalam pemasalahan.
48. Pupuh XLVIII (têmbang Pangkur)
Seorang buronan yang bernama Endroklis melarikan diri ke
tengah hutan. Dalam persembunyiannya ia menolong seekor harimau
hutan yang terluka. Hingga akhirnya harimau menjadi jinak dan
membalas budi baik Endroklis dengan mencarikan makanan untuknya
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
205
setiap hari. Pada saat Raja berburu di hutan, harimau tersebut tertangkap,
begitu pula dengan Endroklis. Raja berniat menghukum Endroklis
dengan cara bertarung dengan harimau tersebut dengan ditonton seluruh
rakyatnya di tengah arena. Pada hari dimana Endroklis harus bertarung
melawan harimau tersebut, justru harimau tidak menyerangnya dan
terlihat jinak dengan menjilati wajah Endroklis penuh kasih sayang. Sang
Raja yang menyaksikan kejadian tersebut segera membebaskan Endroklis
dan harimau. Ajaran moral yang terkandung adalah sudah menjadi
kewajiban manusia bersyukur dalam hati dan membalas dengan penuh
kasih sayang terhadap sesama manusia.
49. Pupuh XLIX (têmbang Dhandhanggula)
Dhamon dan Pitiyas merupakan tahanan negara, salah satunya
yaitu Dhamon akan dihukum mati. Tetapi Dhamon belum berpamitan
kepada sanak keluarganya, maka Pitiyas menghadap sang Raja dan
meminta agar Dhamon diberi kesempatan berpamitan kepada sanak
keluarganya dengan Pitiyas sendiri yang menjadi jaminannya. Raja
memberi syarat jika Dhamon tidak kembali maka Pitiyas yang akan
dihukum mati dan Pitiyas bersedia. Pada hari yang ditentukan ternyata
Dhamon tak kunjung datang, maka Pitiyas akan dihukum gantung
keesokan harinya, tetapi Pitiyas yakin bahwa Dhamon akan menepati
janjinya. Pada saat Pitiyas akan menjalani hukuman gantung, Dhamon
datang dan meminta maaf karena kedatangannya terlambat. Sang Raja
yang menyaksikannya merasa senang melihat pertemanan Pitiyas dan
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
206
Dhamon yang begitu erat, akhirnya sang Raja membebaskan keduanya
dan mengangkat keduanya menjadi prajurit. Ajaran yang terkandung
dalam cerita tersebut adalah ajaran untuk menepati janji.
50. Pupuh L (têmbang Pocung)
Seorang pangeran yang setiap tahunnya mengadakan pesta, serta
mengundang seluruh sanak saudaranya dan orang-orang untuk makan
besar di rumahnya. Pada suatu hari abdinya memberitahukan bahwa ada
orang menawarkan ikan berukuran besar padanya. Pangeran berkata
untuk membeli ikan tersebut berapa pun harganya. Tetapi nelayan yang
menjual ikan tidak meminta uang, ia meminta agar punggungnya
dicambuk seratus kali. Pangeran kaget dengan permintan tersebut dan
memerintahkan salah satu abdinya untuk mencambuli punggung nelayan
seperti permintaanya. Pada saat dicambuki, nelayan tidak mengeluh sakit,
tetapi pada hitungan ke lima puluh, ia meminta agar dihentikan karena ia
sudah sangat sakit. Akhirnya nelayan mengakui bahwa ia di ancam oleh
salah satu pengawal penjaga pintu agar tidak menerima uang dari
pangeran dan menyuruhnya untuk menerima cambukan. Maka pangeran
memanggil si penjaga pintu dan memerintahkan nelayan utuk
membalasnya dengan cara yang sama yaitu mencambuki punggungnya.
51. Pupuh LI-LII (têmbang Mêgatruh & Gambuh)
Cerita tentang seorang saudagar yang tertinggal di pelabuhan
dan berusaha mengejar kapal yang membawa dagangannya dengan
menyewa sebuah perahu kecil. Di tengah perjalanannya, datang badai
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
207
besar sehingga baju saudagar basah kuyup. Tak berapa lama kemudian
saudagar berhasil menyusul kapal dagang dan bertemu dengan
kawannya. Kawannya begitu terkejut melihat keadaan saudagar dan
bertanya apakah ia menyusul kapal ini dengan cara berenang. Saudagar
menjawab iya dan kagumlah kawannya tersebut. Sesampainya di Anggris
(Inggris), kawannya menyombongkan kemampuan saudagar dengan cara
berenang mengarungi lautan dan mengajak orang-orang memasang
taruhan. Saudagar yang tidak ingin mempermalukan kawannya, akhirnya
melakukan kebohongan lagi di hadapan banyak orang dan uang taruhan
tersebut dibagi tiga dengan kawannya. Ajaran yang terkandung dalam
cerita diatas adalah agar selalu berkata jujur.
52. Pupuh LIII-LIV (têmbang Asmaradana & Maskumambang)
Fulan yang berasal dari Anggris (Inggris) melakukan perjalanan
dengan membawa sekantong emas dan berlian. Di tengah perjalanannya
ia menginap di sebuah penginapan milik orang Yahudi bernama Kyai
Dajul. Kyai Dajul tinggal bersama istrinya. Mereka berdua termasuk
keluarga yang kaya terlihat dari banyaknya kristal yang menghiasi rumah
mereka. Fulan menitipkan sementara sekantong emas dan berlian pada
mereka agar dijaga baik-baik, tetapi Kyai Dajul dan istrinya memiliki
niat buruk. Setelah menginap tiga hari, Fulan berpamitan dan maminta
kembali sekantong emas dan berlian yang dititipkannya, tetapi mereka
berbohong bahwa Fulan tidak menitipkan apapun pada mereka. Fulan
yang kecewa mengadukan perbuatan Kyai Dajul dan isterinya kepada
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
208
pangeran. Pangeran yang merasa iba kemudian memanggil Kyai Dajul.
Dihadapan pangeran keduanya diperintahkan untuk menulis di sebuah
talam. Maka terlihatlah bahwa Kyai Dajul yang berbohong dan
sekantong emas berlian dikembalikan kepada Fulan. Ajaran yang
terkandung dalam cerita diatas adalah agar selalu berkata jujur.
53. Pupuh LV (têmbang Sinom)
Sepasang istri memiliki seorang anak lelaki bernama Epfran.
Pada saat masih berkecukupan, keluarga mereka sering bersedekah.
Tetapi setelah sepasang suami istri itu semakin tua, maka hartanya
banyak berkurang. Epfran yang sudah dewasa kemudian menikah dengan
seorang gadis dari keluarga yang sederhana. Tetapi kedua orang tuanya
jatuh sakit, rumahnya habis terbakar dan keluarga mereka jatuh miskin.
Hanya Epfran yang meminta keadilan pada negara agar orang-orang yang
berhutang pada mereka melunasi hutangnya, tetapi usaha Epfran tidak
menuai hasil dan istrinya sedang hamil tua. Epfran yang terdesak
akhirnya merampok. Saudagar yang dirampoknya melaporkan
perampokan itu, tetapi tidak dipercaya karena orang-orang mengira
keluarga Epfran adalah keluarga yang kaya raya. Saudagar diancam
dijatuhi hukuman mati. Epfran yang mengetahuinya menulis surat pada
Raja bahwa memang benar ia telah merampok saudagar karena terdesak
dan usahanya meminta adil telah gagal. Raja yang mengetahui
kebenarannya akhirnya membebaskan saudagar dan membantu keluarga
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
209
Epfran. Dari cerita tersebut, ajaran yang terkandung adalah kewajiban
anak untuk berbakti kepada orang tua dan memperjuangkan hak.
54. Pupuh LVI (têmbang Mijil)
Perang di tanah Amirikah (Amerika) antara prajurit Anggris
(Inggris) dibantu oleh prajurit Indhu melawan prajurit Spanyol. Dalam
peperangan tersebut banyak yang menjadi korban serta tempat-tempat
yang hancur akibat peperangan. Lamanya peperangan menyebabkan
prajurit Inggris terdesak dan kalah. Seorang pemimpin perang kopral
Sêkot tertangkap dan dijatuhi hukuman mati. Tangannya sudah diborgol
dan tibalah pada hari dimana ia akan di hukum pancung. Sebelum
dihukum ia menyombongkan diri bahwa tidak ada pisau mana pun yang
sanggup memenggal kepalanya. Algojo segera menebaskan pedangnya
dan putuslah lehernya dengan sekali tebas. Orang-orang yang
menyaksikan merasa ngeri, tetapi akhirnya semua mengerti bahwa
kesombongan hanya akan membawa pada keburukan. Setelah itu
dimakamkanlah jasad kopral Sêkot dengan tata cara Indhu.
55. Pupuh LVII-LVIII (têmbang Mêgatruh & Gambuh)
Seorang tahahanan bernama Dusasul dihukum kurungan di
dalam benteng karena perbuatannya yang kejam. Telah lama ia
mendekam dalam benteng tersebut, sampai suatu hari ia mendapat kabar
bahwa Risel We, hakim yang mengadilinya sakit keras. Dusasul begitu
ketakutan mendengar kabar tersebut dan berniat mengirim surat pada
Risel We sebelum meninggal, karena ia ingin meminta ampunan atau
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
210
keringanan hukumn. Ia menulis surat dan mengirimkannya, tetapi
sebelum surat itu sampai ke tangan Risel We, ternyata tiga hari
sebelumnya Risel We meninggal. Surat tersebut tidak sempat di baca
oleh Risel We sehingga Dusasul tetap menjalani hukumannya di dalam
benteng hingga enam puluh satu tahun lamanya.
56. Pupuh LIX (têmbang Dhandhanggula)
Cerita pengalaman Prabu Mamun Mustafa tentang Raja
sebelumnya dan seseorang yang sangat disayanginya yaitu Ali Ibnu
Abas. Pada suatu hari Ali Ibnu Abas menghadap Raja dan
menyampaikan bahwa ada tahanan yang ingin bertemu dengan beliau.
Tahanan tersebut bernama Abul Kaheri, yang ternyata ia adalah saudagar
kaya yang penah menolong Ali Ibnu Abas pada saat melarikan diri dari
peperangan. Ali Ibnu Abas sangat terkejut sebab tahanan yang akan
duhukum mati adalah orang yang telah menolongnya. Ali Ibnu Abas
merasa berutang budi dan membantu Abul Kaheri untuk melarikan diri
dari tahanan. Ia juga akan menanggung kemarahan Raja jika mengetahui
tahanannya lari. Keesokan harinya Raja murka mengetahui hal tersebut
dan memanggil Ali Ibnu Abas. Ia akhirnya menceritakan apa yang
dialaminya kepada sang Raja. Raja luluh hatinya, memanggil Abul
Kaheri dan membalas semua budi baiknya.
57. Pupuh LX-LXI (têmbang Pocung & Maskumambang)
Seorang lelaki bernama Abidi tinggal bersama anak-anak dan
istrinya. Hidupnya susah dan miskin, tetapi ia tidak pernah berbuat jahat
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
211
kepada siapapun. Setiap hari ia berusaha memenuhi kebutuhan
keluarganya dengan bekerja ke kota. Istrinya yang kekurangan sering
menjual pakaian dan perabotan rumah untuk menyambung hidup. Lama
kelamaan barang-barang mereka habis hingga rumahnya pun ikut di jual
dan mereka menjadi gelandangan. Suatu hari Abidi melihat celana yang
tergantung di tali jemuran, dalam kantongnya terlihat isinya penuh uang
emas. Karena teringat anak-anak dan istrinya yang kelaparan, akhirnya ia
mengambil celana tersebut. Pedagang pemilik celana mencari siapakan
yang berani mencuri celananya yang penuh uang. Sampai bertemulah
mereka, pedagang menyaksikan keadaan Abidi dan merasa sangat iba
dan merelakan uang tersebut untuk dipergunakan oleh keluarga Abidi.
Dari cerita diatas mengajarkan bahwa walaupun kesusahan tetapi tidak
seharusnya melakukan tindakan mencuri.
58. Pupuh LXII (têmbang Durma)
Kisah tentang beberapa orang tuna rungu, yang pertama adalah
gembala kambing yang menanti kiriman makan siang dari istrinya, tetapi
istrinya tak kunjung datang. Hingga akhirnya lewatlah seorang gembala
sapi yang berniat merumput untuk persediaan makanan sapi di rumahnya.
Gembala kambing meminta tolong kepada orang tersebut agar
membantunya sebentar menggembalakan kambingnya sementara ia
pulang ke rumah. Gembala sapi yang juga tuna rungu ternyata salah
tanggap. Sesampainya di rumah, istrinya sedang sakit perut tetapi
gembala kembing tidak perduli. Setelah gembala kambing kembali, ia
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
212
berniat memberikan upah karena dibantu oleh gembala sapi, tetapi dari
awal mereka sudah salah tanggap sehingga terjadilah pertengkaran.
Datanglah seorang penunggang kuda dan membuat keadaan semakin
keruh. Ketiganya mengadu pada seseorang di desa, tetapi keempatnya
ternyata sama-sama tuna rungu sehingga masalah tidak terselesaikan
tetapi semakin menjadi-jadi. Dari cerita diatas dapat kita ambil ajaran
moral tentang berbicara terhadap orang lain, jika apa yang kita bicarakan
benar maka belum tentu benar menurut orang lain.
B. Kajian Isi
Naskah Cariyos Anèh-Anèh merupakan naskah yang berjenis sastra. CAA
merupakan kumpulan 58 cerita dongeng yang ber-genre lelucon dan anekdot.
Lelucon dan anekdot merupakan salah satu jenis dongeng. Lelucon dan anekdot
memiliki perbedaan, lelucon lebih pada menimbulkan rasa geli dan ketawa bagi
para pembacanya, sedangkan anekdot lebih pada menyindir secara halus suatu
kolektif tertentu. Lelucon dan anekdot sendiri masih dibagi menjadi sepuluh
golongan. Salah satunya adalah anekdot mengenai kolektif lain (anecdotes about
other groups of peoples), dalam pembahasan isi ini penulis membahas tentang
kolektif kepemimpinan Raja, prajurit, hakim dan jaksa.
Cerita-cerita di dalam naskah CAA merupakan kumpulan dongeng yang
ber-genre anekdot yang inspiratif dan mudah untuk dipahami. Cerita-cerita dalam
naskah CAA selain memiliki fungsi untuk menghibur, juga memiliki fungsi
edukasi sebagai pendidikan. Karena di dalamnya juga memuat pendidikan moral
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
213
seperti kepemimpinan yang dituangkan dalam cerita-cerita kepemimpinan Raja,
ajaran moral kepemimpinan untuk prajurit yang juga dituangkan dalam cerita
prajurit-prajurit pada masa peperangan, serta ajaran moral kepemimpinan untuk
hakim dan jaksa.
Dalam bab IV ini, disajikan pembahasan isi yaitu aspek moral dalam
CAA. Ajaran moral merupakan ajaran yang berkaitan dengan perbuatan dan
kelakuan yang pada hakikatnya pencerminan dari budi pekerti yang mengandung
nilai-nilai dan norma-norma yang menjadi pegangan bagi seseorang atau suatu
kelompok dalam mengatur tingkah lakunya. Nilai moral merupakan nilai yang
harus kita wujudkan dalam kehidupan bermasyarakat, berbangsa dan bernegara.
Sebuah negara terbentuk karena adanya kelompok masyarakat yang
berada dalam suatu wilayah besar dan merdeka, serta memiliki kesamaan visi dan
misi dalam menjalankan sebuah sistem kenegaraan. Di dalam sebuah negara
terdapat beberapa elemen yang sangat penting dalam menjalankan seluruh sistem
tersebut yaitu adanya pemimpin (Raja, Presiden maupun Perdana Menteri),
prajurit atau aparat negara seperti halnya tentara yang menjaga kedamaian serta
keamanan, penegak hukum seperti hakim dan jaksa, dan sebagainya. Dewasa ini
tokoh-tokoh pemimpin negara banyak disoroti oleh masyarakat sebab hal-hal
negatif yang terkuak misalnya saja jaksa yang menerima suap, aparat negara yang
menyalahgunakan tugas, pemimpin yang tidak menepati janji dan sebagainya.
Seluruh lapisan masyarakat mulai memperbincangkan tentang kemerosotan moral
para pemimpin negara. Dalam naskah CAA ini tertulis kisah-kisah dongeng yang
sangat inspiratif dan sarat ajaran moral.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
214
Aspek moral yang dibahas dalam CAA ini adalah ajaran moral
kepemimpinan yang berhubungan dengan elemen-elemen negara yaitu pemimpin
negara, prajurit, hakim dan jaksa. Ajaran-ajaran tersebut tertuang dalam bait-bait
CAA dan diuraikan sebagai berikut:
1. Ajaran Kepemimpinan Raja
Raja adalah seseorang yang memimpin suatu kerajaan atau negara.
Seorang Raja juga dianggap sebagai wakil Tuhan di dunia, maka dari itu seorang
Raja harus memiliki sifat-sifat yang mencerminkan kebajikan, antara lain adil,
bijaksana, tidak mementingkan diri sendiri, welas asih atau penuh kasih sayang,
dan sebagainya. Dalam naskah CAA tertulis beberapa kisah tentang teladan
seorang Raja, antara lain:
a. Adil dan Bijaksana
Adil dan bijaksana merupakan dua syarat wajib menjadi seorang
pemimpin, sebab seorang pemimpin mengemban tugas yang luar biasa dan
dipercaya oleh berbagai pihak. Seorang pemimpin harus memiliki sikap adil
kepada siapapun tanpa memandang pangkat, derajat ataupun harta. Seorang
pemimpin juga wajib memiliki sifat yang bijaksana, misalnya bijaksana dalam
menentukan atau menyikapi suatu perkara. Jika seorang pemimpin memiliki
kedua sifat tersebut, maka negara niscaya mencapai kesejahteraan.
Dalam naskah CAA hadir beberapa cerita inspiratif yang menunjukkan
sifat adil dan bijaksana dari seorang pemimpin atau Raja. Salah satunya adalah
cerita yang tertuang dalam Pupuh XXIV, yang mengisahkan tentang seorang
Raja yang bernama Prabu Filip yang memerintah di negara Masedhon
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
215
(Macedonia). Kisah tersebut berawal dari banyaknya rakyat yang ingin
menyuarakan pendapatnya dan bertemu langsung dengan sang Raja. Prabu
Filip berusaha bersikap adil dengan mempersilakan satu per satu rakyatnya
yang ingin meminta keadilan. Pada suatu hari seorang perempuan tua yang
nekat masuk ke dalam kerajaan berkata padanya, jika Raja tidak mau
mendengarkan keluhannya hari itu maka Raja juga setengah hati dalam
menjalankan tugasnya memerintah sebagai Raja.
Prabu Filip yang dihadapkan dengan perempuan tua tersebut tersentak
dan mencoba menyikapinya dengan bijaksana. Seperti kutipan dua bait Pupuh
XXIV yaitu bait ke 6 dan ke 7 têmbang Dhandhanggula di bawah ini:
6. asru kagyat jumbul Sri Bupati/ dangu datan akarsa ngandika/ jro
driya nglimbang ature/ nênggih pawèstri sêpuh/ wus katitih
wajibing aji/ angasta pêngadilan/ adiling wadya gung/ ingkang
sami kasusahan/ pinrih mulya têmah raharja pinanggih/ nêgari
lulus arja//
7. nêbda alon kangjêng Sri Bupati/ ngasih-asih ja dadi tyasira/ lagi
kasilip wiyose/ jinurung hawa nêpsu/ lah wus bênêr turira suci/
tandya kinon matura/ nyaritakkên kang wus/ andadèkkên
kasusahan/ duk sêmana kalane kangjêng sang Mulki/ dhawuhkên
kadya adat//
Terjemahan:
6. terkejutlah sang Raja, lama Raja tidak mau berbicara, berbicaranya
tulus dari dalam hati, kepada perempuan tua, memang sudah
menjadi kewajibanku seorang Raja, yang memegang teguh
keadilan, keadilan untuk semuanya, yang tertindas dan kesusahan,
agar memperoleh kemulyaan dan kesejahteraan, maka tercapailah
cita-cita negara.
7. sang Raja berbicara dengan halus, janganlah kau ambil hati, maka
salah paham, jika menuruti hawa nafsu (kemarahan), memang
benar apa yang engkau katakan, sekarang katakanlah, ceritakan
semuanya, apa yang membuatmu susah, seperti itulah perintah sang
Raja, seperti biasanya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
216
Prabu Filip tidak marah karena ucapan perempuan tua tersebut, tetapi
sebaliknya, beliau bersikap adil tanpa memandang pangkat dan derajat dengan
segera mempersilakan perempuan tua tersebut masuk seperti yang lain dan
memerintahkannya untuk menyampaikan apa yang ia keluhkan. Dari cerita
tersebut dapat kita lihat sifat adil dan bijaksana dari Prabu Filip yang patut
diteladani.
Ajaran untuk senantiasa menegakkan keadilan juga tertuang dalam
Pupuh XXVII naskah CAA. Pada bait ke 7 dan 8 têmbang Pocung, merupakan
pesan seorang raja yang bernama Prabu Alfonsus. Kutipan bait tersebut, adalah
sebagai berikut:
7. risang narpa aji pasrangkara arum/ apa durung manggya/
wasiyating nabi murti/ Adam Kawa tumurun ing alam dunya//
8. awasiyat ing putra wayah sêdarum/ purwa tututira/ kapya
manungsa kang bêcik/ yêkti sangking jêjêg adiling narendra//
Terjemahan:
7. sang Raja menyampaikan pesannya, apakah belum menemukan
(mengerti), wasiat (pesan) dari nabi awal (pertama), Adam dan
Hawa turun ke alam dunia.
8. berpesan kepada cucu cicit semua, pesannya permulaan (pesan
yang pertama), semua manusia yang baik, tentu dari seorang Raja
yang menegakkan keadilan.
Pesan tersebut menunjukkan bahwa seorang pemimpin harus
senantiasa menegakkan keadilan. Ajaran tersebut sudah turun temurun
semenjak nabi pertama yaitu nabi Adam. Sebagai manusia, keadilan
merupakan suatu hal yang harus diterapkan untuk mencapai kesejahteraan
dalam hidup di dunia.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
217
Kisah lain yang menunjukkan sikap adil dan bijaksana dalam naskah
CAA adalah kisah Prabu Karel, raja negara Frakik (Perancis) yang tertuang
pada Pupuh XXVIII. Pada masa akhir jabatannya, Prabu Karel menyampaikan
pesan kepada seluruh abdinya, tentang kewajiban seorang Raja yang selalu
berusaha bersikap adil pada siapapun. Pesan Prabu Karel tersebut tertulis pada
bait ke 3, 4 dan 5 têmbang Pocung, yaitu:
3. dene sêbda timbalan dalêm kang dhawuh/ sêlawase ingwang/
jumênêng ratu ing Frakik/ nora liwat amung ingkang ingsun cipta//
4. iya aming nindakake adil ingsun/ nanging êndi ana/ para ratu ing
sêbumi/ ingkang wignya mesthèkakên ing wêrdaya//
5. bênêrira ngêtrapkên adhilanipun/ marang kapya ala/ kang padha
aminta adil/ ing atase panjênêngan ingsun nata//
Terjemahan:
3. setelah abdi yang menghadap berbicara, (Raja berkata) selama aku,
menjadi seorang Raja di negara Frakik (Perancis), tidak lebih dari
keinginan dalam hati.
4. tentu aku hanya berusaha berbuat adil, tapi dimanakah adanya, para
Raja di dunia ini, yang pandai menuruti kata hatinya.
5. benar jika aku menegakkan keadilan, pada semua keburukan, dan
pada semua yang meminta keadilan, diatas segala kekuasaan Raja.
Prabu Karel merupakan teladan bagi seorang pemimpin. Beliau
memiliki sifat yang adil dan bijaksana, bahkan di kesempatan terakhirnya
bertahta, Prabu Karel memberikan wejangan yang sangat berguna bagi
semuanya. Dari kedua cerita yang tertulis dalam naskah CAA tersebut, dapat
kita ketahui bahwa kewajiban seorang pemimpin berlaku adil dan bijaksana
demi mencapai kesejahteraan bersama.
b. Tidak Egois atau Memikirkan Diri Sendiri
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
218
Selain adil dan bijaksana, seorang pemimpin haruslah besar hati dan
tidak egois atau memikirkan diri sendiri, karena menjadi seorang pemimpin
pastilah memilki tanggung jawab yang besar dan terkadang harus merelakan
banyak hal untuk kepentingan bersama. Resiko yang di hadapi dalam proses
memimpin pun tidaklah sedikit, maka seorang pemimpin dapat terpilih karena
sudah dipertimbangkan dalam berbagai hal. Dalam naskah CAA ini, kisah yang
tertulis pada Pupuh II, merupakan teladan seorang pemimpin yang tidak egois
atau memikirkan kepentingan atau dirinya sendiri.
Kisah seorang Raja negara Isus yang bernama Prabu Dhiyus
(Dhariyus) yang sedang menghadapi peperangan. Ditengah peperangan sang
Raja dilarikan oleh para prajuritnya agar tidak tertangkap oleh musuh. Pada
saat melewati sebuah jembatan, prajurit yang membawa sang Raja berniat
untuk meruntuhkan jembatan tersebut agar musuh tidak dapat mengejar
mereka. Tetapi Prabu Dhiyus menolaknya dan memerintahkan agar para
prajuritnya tiidak meruntuhkan jembatan tersebut. Perintah Prabu Dhiyus
tersebut tertuang pada Pupuh II bait 3 dan 4 têmbang Dhandhanggula, sebagai
berikut:
3. rèh iktiyar pambêngana nênggih/ pambujunge mêngsah dalêm
narpa/ nata alon timbalane/ iku ingsun tan rêmbug/ kêranane
pangèsthi mami/ yuswaning sun tan nêdya/ murwat kèh jinipun/
nganti ambelakna kapya/ umurira bala ngongkang mêksih kari/
anèng jroning bêbaya//
4. kang pakewuh ewuh angluwihi/ binabujung dèn êluding mêngsah/
mêlayu ngungsi marene/ sumêdya labuh mring sun/ kawruhana
cipta ngong mangkin/ tan darbe sêdya ala/ mung arja rahayu/
kapya-kapya wadyaningwang/ anusula ingambah karêtêk sami/ yèn
wus kumpul ing pêrnah//
Terjemahan:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
219
3. memberi perintah menghalangi musuh dengan cara itu
(meruntuhkan jembatan), perburuan musuh sang Raja, maka Raja
berkata, itu aku lah yang tidak setuju, sebab menurutku, umurku ini
tidak dapat, dibandingkan dengan banyaknya prajurit, yang sampai
mengorbankan sesama, umur seluruh prajuritku yang masih
tertinggal, dalam sebuah bahaya.
4. sungguh tidak enak hati, sangat berbahaya perburuan musuhku
(peperangan), hingga harus melarikan diri (mengungsi) di tempat
ini, bersedia berkorban untukku, pahamilah apa yang aku ucapkan,
agar tidak menemui keburukan, hanyalah sejahtera dan
keselamatan, untuk seluruh prajuritku, semoga dapat menyusul
melewati jembatan ini, dan dapat berkumpul kembali.
Dari kutipan diatas, dapat kita lihat sikap Prabu Karel yang sangat
mengkhawatirkan keselamatan para prajuritnya yang masih berperang. Hal
tersebut menunjukkan bahwa Prabu Karel tidak mementingkan diri sendiri dan
memiliki kepedulian yang besar terhadap para prajuritnya. Kisah selanjutnya
yang mencerminkan sikap tidak mementingkan diri sendiri adalah kisah
seorang Raja di Cina yang bernama Prabu Kam Iseng Iyok yang tertuang pada
Pupuh XLII. Raja tersebut memiliki kebiasaan buruk yaitu gemar minum-
minuman keras, tetapi pada akhirnya Raja menyadari bahwa minuman keras
tersebut membuat pengaruh yang tidak baik pada dirinya sendiri. Raja akhirnya
memutuskan untuk menyudahi kegemarannya minum-minuman keras, seperti
dalam kutipan têmbang Asmaradana di bawah ini:
20. sarta pitulunging Widhi/ narendra pênggalih ingkang/ tanpawit
paring So Sèng Wong/ sangking sumuking inuman/ anggur nora
raharja/ bêntèring padharan sumuk/ pênariking galih arda//
21. kêkasih wus dèn luwari/ saya sihe Sri Narendra/ tuwin mring
wadya gêbirèn/ ingêbyakan mulya suta/ ing mangke Sri Narendra/
amantuni nginum anggur/ amung ing yèn kala mangsa//
22. punika mawi ginalih/ datan arsa yèn kaduka/ gêjawi amung
sêpancèn/ kya patih sakancanira/ tuwin jalma sapraja/ asuka
sukuring kalbu/ wuwuh arjaning nagara//
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
220
Terjemahan:
20. serta mendapat pertolongan Tuhan, apa yang menjadi keinginan
Raja, terlebih lagi pada So Seng Wong, akibat panasnya minuman,
anggur yang tidak baik, menjadikan badan panas dan gerah,
menyebabkan hati murka.
21. selir telah dibebaskan, semakin sayang sang Raja, kepada prajurit
yang dikebiri, menunjukkan anak yang mulia, maka nantinya sang
Raja, akan berhenti meminum anggur, hanya jika dikala waktu saja.
22. itulah yang menjadi keinginannya, tidak lagi menginginkan
minuman keras, kecuali hanya sekali waktu (kadang-kadang), patih
serta semua, juga seluruh rakyat, bersuka dan bersyukur, berharap
kesejahteraan negara.
Dari kutipan bait 20, 21 dan 22 cerita Pupuh XLII, tampak bahwa
Prabu Kam Iseng Iyok bersedia menghentikan kebiasaan buruknya
mengkonsumsi minum-minuman keras demi para prajurit dan rakyatnya.
Tetapi beliau juga mengatakan jika tidak masalah jika sesekali minum anggur,
sebab sudah merupakan tradisi dalam perjamuan atau acara-acara tertentu di
negaranya. Dari kedua cerita dalam naskah CAA tersebut, menunjukkan sikap
dua orang Raja yang tidak memikirkan diri sendiri. Yang pertama adalah Prabu
Karel yang tidak takut pada bahaya dan rela berkorban demi para prajuritnya,
sedangkan yang kedua adalah Prabu Kam Iseng Iyok yang rela meninggalkan
kebiasaan buruknya demi kebaikan bersama.
c. Welas Asih
Sifat welas asih merupakan sifat yang harus dimiliki oleh setiap
individu, tidak terkecuali sebagai seorang pemimpin. Welas asih atau kasih
sayang dapat diterapkan dalam kehidupan sehari-hari kepada sesama. Dalam
naskah CAA, ajaran welas asih disampaikan dalam beberapa bait. Yang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
221
pertama, tetuang dalam bait 9 dan 12 Pupuh XXVII têmbang Pocung yakni
pesan atau ajaran yang disampaikan oleh seorang pemimpin bernama Prabu
Alfonsus. Kutipan bait tersebut adalah sebagai berikut:
9. dene tutute wong kang ala sawêgung/ murang ing nêgara/ wit
sangking kawlasaning sih/ dadi tutut i-[70]lang karpanirèng
driya//
Terjemahan:
9. maka orang yang memiliki banyak sifat buruk, menyimpang dari
aturan negara, maka dari itu pula harus kita kasihi, sehingga
hilanglah keburukan dalam hatinya.
Pemimpin dalam hal ini seorang Raja juga harus memiliki rasa asih
terhadap musuh yang sudah menyerah. Sama halnya dengan pesan seorang
Raja pada bait ke-9 diatas, yang memiliki sifat penuh pengampunan pada
orang-orang yang menyimpang terhadap aturan negara dan berharap seluruh
keburukan atau penyimpangan tersebut akan hilang dengan sendirinya. Pesan
tentang sikap welas asih juga terdapat pada bait 12, yaitu:
12. apa sira kabèh nora sasumurup/ watak sato khewan/ ambêg siya-
siyèng jalmi/ yèn wêlasan angsur ambêking manungsa//
Terjemahan:
12. apa kalian semua tidak mengerti, watak dari hewan, adalah kejam
(bengis) pada manusia, sedangkan welas asih tentulah sifat dari
manusia.
Kutipan bait diatas merupakan pesan seorang Raja yang bernama
Prabu Alfonsus yang bertahta di negara Naplès. Dalam Pupuh XXVII tersebut
dikisahkan bahwa Prabu Alfonsus merupakan Raja yang bersifat halus hatinya,
berbudi luhur dan penuh pengampunan yang dapat kita lihat dari kedua bait
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
222
têmbang diatas. Sifat-sifat tersebut juga harus dimiliki seorang pemimpin, agar
sebuah negara tercapai seluruh tujuannya, memperoleh keselamatan dan
kesejahteraan untuk semuanya.
Selain dua bait diatas, dalam naskah CAA juga terkandung pesan
moral untuk mengasihi sesama. Pesan moral tersebut tidak hanya ditujukan
untuk seorang pemimpin saja, melainkan lebih kepada semua manusia yang
wajib mengasihi sesama. Pesan moral untuk saling mengasihi tersebut tertuang
dalam Pupuh XLVIII bait ke-34 dan 35. Pada Pupuh XLVIII dikisahkan seorang
buronan yang bernama Endroklis melarikan diri ke tengah hutan. Dalam
persembunyiannya ia menolong seekor harimau hutan yang terluka. Hingga
akhirnya harimau menjadi jinak dan membalas budi baik Endroklis dengan
mencarikan makanan untuknya setiap hari. Pada saat Raja berburu di hutan,
harimau tersebut tertangkap, begitu pula dengan Endroklis. Raja berniat
menghukum Endroklis dengan cara bertarung dengan harimau tersebut dengan
ditonton seluruh rakyatnya di tengah arena. Pada hari dimana Endroklis harus
bertarung melawan harimau tersebut, justru harimau tidak menyerangnya dan
terlihat jinak dengan menjilati wajah Endroklis penuh kasih sayang. Sang Raja
yang menyaksikan kejadian tersebut segera membebaskan Endroklis dan
harimau. Sang Raja belajar dari sifat kasih sayang antara hewan dan manusia,
seperti kutipan têmbang Pangkur di bawah ini:
34. êliting dongèng mêngkana/ dene iku sato galak maluwih/ tur wus
panganane jalmu/ sêpa dènira bisa/ sirna ilang galake maluwih
tutut/ anrima ing kabêcikan/ nira jalma amalês sih//
35. manungsa manèh mêngkana/ wus wajibe trima sokur ing ati/
amalês sih lan rahayu/ mring sapadhaning jalma/ kang bêciki
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
223
karya arja badanipun/ saha nampani ganjaran/ ing sukma tikel
sêdèsi//
Terjemahan:
34. maksud dari dongeng tersebut, bahwa hewan yang begitu liarnya,
yang biasanya memangsa manusia, yang tidak berperasaan pun
akhirnya dapat, lenyap seluruh sifat liar dan keburukannya,
menerima kebaikan, dan membalas kebaikan manusia.
35. apalagi manusia, sudah menjadi kewajibannya bersyukur dalam
hati, membalas dengan penuh kasih sayang, terhadap sesama
manusia, yang baik terhadap dirinya, dan menerima pahala, berlipat
ganda jumlahnya.
Dari kutipan kedua bait diatas, kita dapat melihat bahwa hewan yang
begitu liarnya seperti harimau mampu membalas rasa kasih sayang dari
seorang manusia yang ikhlas menolongnya. Tentu kita sebagai manusia yang
tidak seliar harimau atau binatang lainnya, memiliki rasa kasih sayang yang
lebih terhadap sesama manusia, makhluk hidup lain dan juga lingkungan.
d. Berbudi Bawaleksana
Dalam janturan pewayangan, pemimpin atau Raja harus memiliki
watak berbudi bawaleksana. Berbudi artinya selalu memberi tanda jasa atau
penghormatan kepada orang-orang yang berjasa terhadap bangsa dan negara.
Bawaleksana artinya seorang pemimpin harus menetapi janji dalam usaha
menyejahterakan masyarakat. Dalam naskah CAA ajaran berbudi tersebut
tampak dalam Pupuh XXIX tentang seorang Raja yang menerima surat dari
Jendral Val Abrêt yang tewas dalam peperangan. Isi surat tersebut adalah
permohonan Val Abrêt agar sang Raja selalu mengingat jasanya sebagai
pahlawan negara. Sang Raja yang halus budinya merasa sedih karena
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
224
kehilangan seorang prajurit dan akan mengenang seluruh jasa Val Abrêt. Bait
yang menunjukkan isi surat tersebut adalah bait terakhir têmbang Durma,
seperti di bawah ini:
16. mugi-mugi èngêta panduka nata/ pun Val Albrêt ta Gusti/ titi
ponang surat/ nata saklangkung tikbra/ pinundhut jendral kang
siwi/ ginêntya dadya/ jendral anyênapati//
Terjemahan:
16. Semoga ingatlah paduka Raja, kepadaku Val Abrêt wahai Raja,
berakhirlah surat tersebut, sang Raja sangat sedih, telah meninggal
Jendral yang terbaik, maka demikianlah, Jendral memimpin.
Dari kutipan diatas, maka seorang pemimpin wajiblah mengingat
seluruh jasa orang-orang (pahlawan) yang telah berkorban demi negara, karena
kesejahteraan sebuah negara juga dapat kita lihat dari cara seorang pemimpin
tersebut menghargai jasa para pahlawan. Selain itu, pemimpin juga harus
memiliki sifat bawaleksana. Dalam naskah CAA Pupuh XLI, pada bait 24 dan
25 tertulis perintah seorang Raja muda bernama Sultan Mahmut dari negara
Farsa (Persia) yang menetapi janjinya untuk membangun kembali negaranya
yang telah rusak. Kutipan dua bait têmbang Durma, sebagai berikut:
24. aluwêran narendra sarwi parentah/ lah iya bapa patih/ mêngko
karsa sandhang/ kutha pêraja rusak/ sadaya tan ana malih/
arahkên bapa/ ngungkuli arja dhingin//
25. tandurana bupati kang papa lena/ ngrungkêbi nalar sisip/ tuwin
arja raja/ nêgarane kang rusak/ mêngko dèn wanguna malih/
mêngko pintamba/ mung mulya awal akir//
Terjemahan:
24. keluarlah sang Raja sembari memerintah, baiklah patih, maka
laksanakanlah, kota dan negara yang telah rusak, semuanya tatalah
kembali, aturlah patih, melebihi kesejahteraan yang sebelumnya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
225
25. tugaskanlah kembali bupati yang (sebelumnya) sengsara dan
terkena musibah, untuk menutupi seluruh keburukan, juga untuk
keselamatan raja, negaranya yang telah rusak, maka bangunlah
kembali, itulah pintaku, hanya berharap kemulyaan awal hingga
akhir.
Kedua bait kutipan diatas terlihat bahwa Raja memiliki keinginan
untuk membangun dan memiliki sifat bawaleksana yaitu menetapi janjinya
untuk membangun negaranya menjadi lebih baik. Seorang pemimpin yang baik
adalah pemimpin yang mampu meningkatkan kesejahteraan negaranya,
sehingga pantas jika cerita di atas dijadikan contoh untuk para pemimpin. Dari
cerita-cerita dalam naskah CAA diatas kita dapat belajar banyak hal tentang
sifat adil, bijaksana, tidak mementingkan diri sendiri dan rasa kasih sayang
sebagaimana kita sebagai makhluk individu dan sosial, terutama sebagai
seorang pemimpin.
2. Ajaran untuk Prajurit
Prajurit merupakan pasukan pertahanan suatu negara atau kerajaan
yang melindungi Raja, rakyat dan seluruh elemen yang berada dalam satu wilayah
negara atau kerajaan. Menjadi seorang prajurit bukanlah hal yang mudah,
diperlukan latihan dan kerja keras serta sifat-sifat yang mendukung seseorang
untuk menjadi seorang prajurit, misalnya saja berani dan teguh hati, ikhlas dan
sebagainya. Dalam naskah CAA juga tertulis beberapa kisah inspiratif tentang
keteguahan dan keberanian menjadi seorang prajurit yang dapat kita jadikan
teladan, antara lain:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
226
a. Keikhlasan
Keikhlasan adalah ketulusan dan kerelaan hati untuk berkorban tanpa
mengharapkan imbalan. Ikhlas merupakan salah satu sifat yang perlu dimiliki
oleh seorang prajurit. Dalam naskah CAA terdapat beberapa kisah tentang para
prajurit perang yang memiliki keikhlasan yang luar biasa. Salah satunya adalah
kisah seorang pemimpin perang yang harus kehilangan salah satu kakinya yang
tertembus peluru. Peluru tersebut menembus hingga ke tulangnya yang
mengakibatkan salah satu kaikinya harus diamputasi. Kisah tersebut tertulis
dalam naskah CAA Pupuh IX têmbang Kinanthi. Kutipannya adalah sebagai
berikut:
6. rêmbage kang para dhukun/ kang tatu tan kêna mari/ sungsum
balung katêrajang/ ing mimis angèl jinampin/ iyêg rêmbage wus
dadya/ kinêthok kang ponang rijlin//
7. pêngagêng Prêsman kang tatu/ miyarsa dhukun kang dêling/ ayêm
sêmu tan nglagewa/ pudhake asru anangis/ moring jalma kathah
miyat/ tuwane kang nandhang kanin//
8. alon dènira amuwus/ eh ya gene kowe nangis/ lah ta apa ora sira/
bêja kowe dina kari/ yèn kinêthok sikilingwang/ mung suci kêstiwêl
siji//
Terjemahan:
6. kata para tabib, lukanya tidak dapat disembuhkan, tulang sungsum
diterajang peluru, dan peluru tidak dapat dikeluarkan, hingga
semuanya setuju, untuk mengamputasi salah satu kakinya.
7. komandan Prêsman (Perancis) yang terluka, memperhatikan apa
yang diucapkan tabib, tenang hatinya dan agak lega, pengawalnya
menangis sesenggukan, bersama banyak orang yang
memperhatikan, tuannya yang sedang menderita.
8. dengan suara pelan ia berkata, hei kenapa kau menangis, apakah
kau ini tidak merasa, beruntung kau hari esok, jika benar satu
kakiku harus dipotong, kau hanya akan memakaikan satu sepatu
saja ke kakiku.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
227
Dari kutipan bait ke-6, 7 dan 8 tersebut dapat terlihat ketenangan hati
pemimpin prajurit yang mengikhlaskan salah satu kakinya yang harus
diamputasi. Ia tidak merasa sedih atau kecewa akibat peristiwa tersebut,
melainkan menghibur para prajurit lain dan pengawalnya bahwa tidak menjadi
masalah jika ia harus kehilangan salah satu kakinya. Hal tersebut
mencerminkan keikhlasan seorang prajurit dalam berkorban membela
negaranya.
Selain kisah yang tertulis dalam Pupuh IX diatas, ada pula kisah lain
yang menunjukkan sifat ikhlas dan rela berkorban seorang jendral perang
bernama Jendral Val Abrêt (Val Albert). Kisah Jendral Val Abrêt tersebut
tertuang dalam Pupuh XXIX. Dikisahkan bahwa Jendral Val Abrêt tewas di
tengah peperangan, tetapi satu jam sebelumnya ia sempat menulis sepucuk
surat untuk Raja yang isinya tertulis pada bait 14 dan 15 têmbang Durma,
yaitu:
14. ing salêbêtipun saêjam punika/ kawula badhe lalis/ ananging
kawula/ datan angeman yuswa/ awit kawula sang Mulki/ atumut
ngundha/ bantu ungguling jurit//
15. ingkang nêtêpakên panduka narendra/ mêngkoni ing rat bumi/
panuwun kawula/ amung panduka narpa/ anggalih di dalêm sami/
kang wantêring prang/ têmên-têmên ing Gusti//
Terjemahan:
14. satu jam yang akan datang, aku akan mati, tetapi aku, merelakan
umurku, sang Raja hingga akhirnya aku, ikut berperang, membantu
para prajurit yang unggul.
15. apa yang telah paduka Raja perintahkan, yang menguasai tanah
airku, aku berterima kasih, hanya kepada sang Raja, juga pada
seluruh prajurit, yang berani dalam berperang, juga syukur
sebanyak-banyaknya kepada Tuhan Yang Maha Esa.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
228
Jendral Val Abrêt merupakan salah satu prajurit teladan yang berani
berkorban dan bertaruh nyawa demi kemenangan negaranya. Ia ikhlas
mengorbankan nyawanya untuk kemerdekaan negaranya. Seorang prajurit
wajib memiliki sifat tersebut dalam membela bangsa dan tanah air.
b. Berani dan Teguh Hati
Sebagai seorang prajurit, sifat berani dan teguh hati merupakan hal
yang utama, karena tidaklah mudah menjadi seorang prajurit dan pastilah hal
yang akan dihadapi bukanlah perkara kecil. Kisah yang memuat ajaran untuk
berani dan teguh hati seorang prajurit adalah Pupuh XXVI dalam naskah CAA.
Ajaran yang mencerminkan sikap berani ditunjukkan dalam dua bait têmbang
Dhandhanggula di bawah ini:
4. kêrsaningsun dina injing-injing/ ingsun nêmpuh maguting ngayuda/
rampunga sêdina bae/ anêtêpakên tamtu/ kang duwèni nagri Silesi/
mulane kapya padha/ ingsun adhêdhawuh/ kang êndi
prajuritingwang/ aja jêrih sadurunge anulari/ mring kapya
kancanira//
5. ingsun copot ing sadina iki/ nora nganggo sun pikir prakara/ sarta
ingsun wirangake/ anuli ingsun tundhung/ ciptaningsun sadina iki/
wadyaningsun sêdaya/ ta-[66]n ana kang kuthuh/ kabèh
kanggonan prawira/ angatokkên karyane madyaning jurit/ ngalingi
prênajèngwang//
Terjemahan:
4. keinginanku untuk hari esok, saat aku menempuh peperangan,
semoga selesai satu hari saja, maka sudah ditetapkan, oleh yang
memerintah negara Silesi, maka dari itu semuanya, aku
perintahkan, yang mana menjadi prajuritku, jangan takut sebelum
bersama (bergabung atau saling mengajak), seluruh kawan-
kawanmu.
5. maka akan aku lepas jabatan kalian hari ini juga, tanpa aku
pertimbangkan lagi, serta aku permalukan, kemudian aku usir, apa
yang aku katakan hari ini, berlaku untuk seluruh prajuritku, tidak
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
229
ada yang takut, jadilah pemberani, saat berperang sebagai prajurit,
menutupi apa yang ada dalam hatiku.
Sikap berani dalam menghadapi peperangan dituangkan dalam dua
bait diatas, sehingga dapat kita teladani bahwa dalam menjadi seorang prajurit
harus berani menghadapi apapun serta tidak pantang menyerah. Selain
keberanian, pada bait ke-6 dan 7 Pupuh XXVI juga tertuang ajaran untuk
prajurit yaitu teguh hati. Teguh hati dapat diartikan bahwa sebagai seorang
prajurit haruslah yakin pada diri sendiri, pemimpin dan kelompok, sehingga
dalam menjalankan tugas tidak setengah hati. Teguh hati juga dapat diartikan
bahwa menjadi seorang prajurit haruslah yakin dalam mencapai cita-cita dan
tujuan bersama. Ajaran tersebut tertuang dalam têmbang Dhandhanggula di
bawah ini:
6. lan ngalingi awake pribadi/ apadene ngalingi nêgara/ sabab sesuk
jênêng ingong/ ing dhadha unggyaningsun/ ing pênjawat kanan lan
kering/ tuwin baris wurinya/ wira-wiri ingsun/ krana kabèh
wadyaningwang/ sun kawruhi tandange manglawan jurit/ juga tan
kaliwatan//
7. ingkang maju ngamuk ngowak-awik/ pêsthi ingsun êrobi kamulyan/
sarta dadi kêkasih ngong/ kurnèl mayor biyantu/ myang kapitan
para upêsir/ sujud prasêtyèng narpa/ sarwi marêbês luh/ duh
prabuku kang utama/ tingalana pêngamuk ngong binjing-injing/
kang nglêbur satru jaya//
Terjemahan:
6. dan melindungi diri sendiri, juga melindungi negara, sebab kelak
namaku, aku tempatkan di dada, di sebelah kanan dan kiri, juga
seluruh barisan di belakangnya, mondar-mandir aku, sebab seluruh
prajuritku, aku perlihatkan bagaimana caranya menghadapi musuh,
tidak ada yang terlewatkan.
7. yang maju memporak-porandakan, pasti aku berikan banyak
keagungan dan kemuliaan, serta menjadi orang yang kusayangi,
kolonel dan mayor semua membantu, juga kapten dan para opsir,
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
230
mematuhi perintah sang Raja, dengan air mata mengalir, duh
Rajaku yang utama, saksikanlah peperangan kami esok hari, yang
melebur musuh dan menang.
Dari kedua bait diatas, bahwa seorang prajurit harus teguh dalam
menjalankan perintah dari pimpinan dan teguh untuk memperoleh
kemenangan. Sebagai prajurit juga memiliki kewajiban untuk melindungi
negara.
c. Tidak Sembarangan Membunuh
Membunuh merupakan suatu perbuatan menghilangkan nyawa orang
lain atau sama artinya dengan mencabut hak seseorang untuk hidup. Dalam
naskah CAA Pupuh XLVI pada 18 dan 19 tertulis hukuman untuk seseorang
yang melakukan pembunuhan. Hal tersebut dituangkan dalam cerita orang
Spanyol yang membunuh anak bangsawan, tetapi bangsawan yang luhur
budinya mengampuni orang Spanyol, kutipan dari kedua bait tersebut adalah
sebagai berikut:
18. ya wus bênêr sun waliyut mami/ kuwasa malês ngong/amatèni
wêwalês patinê/ nanging kukum iku tri prakawis/ matèni pinatin/
de ping kalihipun//
19. angapura lan dèn diyat dhuwit/ katrine mêngkono/ angapura
ingkang bae-bae/ tanpa sabab mung eklasing Widi/ kang luwih
utami/ iku kang sun sarju//
Terjemahan:
18. memang benar apa yang diajarkan sebelumnya kepadaku, berhak
untukku membalas, membunuh akan dibalas pembunuhan (dibayar
dengan nyawa), tetapi hukum itu ada tiga hal, membunuh maka
harus dibunuh, lalu yang kedua.
19. memaafkannya dengan syarat membayar sejumlah uang, yang
ketiga adalah, mengampuninya begitu saja, tanpa sebab hanya
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
231
ikhlas kepada Tuhan, itu lebih baik (tindakan utama), dan itulah
yang aku setujui.
Sebagai seorang prajurit, membunuh bukanlah hal yang dianjurkan.
Tetapi dalam sebuah peperangan, membunuh merupakan hal yang wajar ketika
masing-masing prajurit membela tanah airnya. Misalnya saja peperangan yang
terjadi sebelum kemerdekaan, banyak rakyat pribumi yang bersatu melawan
prajurit Belanda yang telah lama menjajah bangsa Indonesia. Perlawanan
tersebut terjadi akibat penindasan bangsa Belanda selama berabad-abad. Dalam
naskah CAA juga tertulis ajaran untuk prajurit dalam hal tidak sembarangan
membunuh lawan kecuali saat mendesak atau dalam keadaan tertindas. Ajaran
tersebut tertuang dalam Pupuh XXVI têmbang Dhandhanggula bait 8, yaitu:
8. lêga lila dasih woring siti/ lamun Gusti batên kinarilan/ mêngku
Silesingrat gêdhe/ wus iyêk sabiyantu/ wong tri lêkas nêmèwu dadi/
golong pipis ubaya/ lir têlor nèng tumbu/ rêmuk siji ja sêlaya/ ja
matèni sujalma liyaning tindhih/ pinungsêng pinrih sirna//
Terjemahan:
8. lega seluruh perasaan bercampur, jika tuan tidak merelakan,
memerintah tanah agung Silesi, sudah tentu sepakat untuk
menolong, tiga orang mengawali (memimpin) enam ribu orang,
membuat janji dan berkumpul jadi satu, seperti telur di dalam
sebuah keranjang, pecah satu janganlah menjadi masalah, jangan
membunuh kecuali dalam keadaan tertindas (dan mendesak), atau
menghadapi kematian.
Dari kutipan diatas terlihat bahwa seorang prajurit tidak boleh
semena-mena atau sembarangan membunuh orang kecuali lawan dan dalam
hal-hal yang mendesak, misalkan saja dalam peperangan. Selain itu, ajaran
untuk tidak sembarangan membunuh juga terdapat pada Pupuh LVI têmbang
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
232
Mijil. Pada bait ke-11 tertuang ajaran agar para prajurit tidak menyakiti
tawanan perang, kecuali atas hukum yang berlaku. Misalnya saja, seorang
prajurit diperbolehkan untuk mengeksekusi tahanan jika hukum menentukan
bahwa tahanan dijatuhi hukuman mati, maka sebagai prajurit wajib mematuhi
hukum yang berlaku.
11. aja kongsi lawan anyakiti/ mring prajurit Sêkot/ kang kacêkêl
madyèng ngalagane/ ari Èsnèn kinon ngukum pati/ sêdiaa kardi/
adat ngukum-ukum//
Terjemahan:
11. jangan sampai menyakiti, prajurit Sêkot (Sekotlandia), yang
tertangkap ditengah peperangan, hari Senin diperintahkan untuk
menghukum mati, laksanakanlah, seperti aturan hukum yang
berlaku.
Walaupun seorang prajurit dilarang semena-mena atau tidak boleh
sembarangan membunuh, tetapi jika diperintahkan untuk mengeksekusi
tawanan sesuai dengan hukum yang berlaku, maka seorang prajurit wajib
mematuhi hukum. Karena seorang prajurit sebenarnya juga memiliki andil
dalam menegakkan keadilan.
d. Pantang Menyerah
Selain sikap-sikap keprajuritan yang telad dibahas diatas, sebagai
seorang prajurit perlu memiliki sikap pantang menyerah dalam membela
bangsa dan negara. Dalam naskah CAA Pupuh XXIX yang mengisahkan
tentang seorang Jendral perang yang bernama Jendral Val Abrêt memiliki sikap
pantang menyerah sebagai seorang prajurit yang memiliki tanggung jawab
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
233
besar dalam membela negaranya. Hal tersebut tampak pada bait 8 dan 9
têmbang Durma, kutipannya adalah sebagai berikut:
8. tiba sangking turangga kudane pêjah/ kasabêt bolang-baling/
sêkala umiyat/ suldhat kang cêlak mêngsah/ grêg kèndêl kang
ponang baris/ arsa tulunga/ pinikul ingkang kanin//
9. têksih kiyat Val Abrêt asru parentah/ padha elinga sami/ kang wus
dadi printah/ suldhat kang sabêrgada/ mangamuk kiwul ing jurit/
arêbut papan/ papulihing ngajurit//
Terjemahan:
8. terjatuh dari tunggangannya dan kudanya mati, terkena sabitan
bolang-baling, segera terlihat, prajurit yang dekat, seketika terdiam
dalam barisannya, kemudian memberikan pertolongan, dipikulah
yang terluka.
9. masih kuat Val Abrêt memberi perintah, ingatlah semua, yang
sudah menjadi perintah, banyaknya prajurit, beringas menempuh
peperangan, untuk merebut wilayah, menakhlukkan peperangan.
Jendral Val Abrêt dapat menjadi teladan bagi prajurit karena
semangatnya yang luar biasa dalam membela negaranya. Walaupun ia terluka
parah, tetapi ia tetap memberikan perintah kepada para prajurit agar pantang
menyerah dalam berperang. Semangat itulah yang akhirnya membawa negara
mereka pada sebuah kemenangan. Dari cerita-cerita dalam naskah CAA diatas
kita dapat belajar banyak hal tentang kepemimpinan prajurit, antara lain sifat-
sifat keprajuritan yaitu ikhlas, berani, pantang menyerah dan memiliki
keteguhan hati dalam membela negara.
3. Ajaran Moral Kepemimpinan Hakim dan Jaksa
Hakim dan Jaksa merupakan elemen penegak hukum dalam sebuah
negara. Keduanya memiliki tanggung jawab yang besar terhadap hukum yang
berlaku dalam negara atau kerajaan. Sehingga untuk menjadi hakim dan jaksa
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
234
diperlukan intelegensi yang tinggi serta sifat-sifat yang mendukung seperti adil,
tegas dan jujur. Dalam naskah CAA terdapat dua kisah mengenai hakim dan jaksa
yang didalamnya terkandung ajaran moral yang dapat dijadikan teladan.
a. Adil
Hakim adalah orang yang bertugas untuk mengadili sebuah perkara.
Menjadi seorang hakim tidaklah mudah, karena filosofi seorang hakim ialah
ditegakkannya keadilan-keadilan Ilahi sebab ia memutuskan perkara dengan
didahuluinya sumpah dan Demi Keadilan berdasarkan Tuhan Yang Maha Esa.
Dalam naskah CAA Pupuh XLV tertulis kisah tentang seorang hakim yang
memutuskan sebuah perkara dengan adil. Cerita berawal dari seorang saudagar
yang kehilangan uangnya dan mengadu pada pihak kerajaan agar ia dibantu
menemukan kembali uang emasnya yang kira-kira berjumlah delapan ratus.
Saudagar juga berjanji akan menghadiahkan seratus uang emas pada siapa saja
yang dapat menemukannya. Tetapi saudagar berbuat curang, ia mengaku
bahwa seharusnya ada sembilan ratus uang emas dalam kantong dan menuduh
bahwa tukang kayu yang menemukannya telah mengambil seratus uang emas
dalam kantong tersebut. Hakim menyelesaikan permasalahan tersebut dengan
berusaha berbuat seadil-adilnya. Akhirnya, diketahuilah bahwa saudagar yang
telah berbohong.
Kisah tersebut ditulis dalam bentuk têmbang Kinanthi, bait 24 hingga
27 menunjukkan hakim yang bersikap adil dalam menyelesaikan masalah.
Kutipannya adalah sebagai berikut:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
235
24. bênêr kalih aturipun/ juragan darbe ing melik/ èstu yèn durung
kêpanggya/ pawilangane gèsèhi/ iku dudu melikira/ lah ta sira kya
undhagi//
25. wus abênêring aturmu/ sarta gêlêm supatani/ iku pratandha
raharja/ nanging yèn ana ing wingking/ angaku inguwangira/
pêpak sêksi anêksèni//
26. nuli sungêna dèn gupuh/ jroning patang puluh ari/ luwih catur
dasa dina/ bêjamu sira darbèni/ katrangan mêngkono praja/
angalêm kapya sujalmi//
27. juragan anggana jêrgug/ anutuh-nutuhi dhiri/ gya amantuk
calurutan/ amanggih sakêthi angsan/ atobat marang ing sukma/
têmbe amanggih raharji//
Terjemahan:
24. benar apa yang dikatakan keduanya, saudagar yang memiliki
keinginan untuk menguasai, tentu belum menemukan, hitungan
yang ternyata luput, itu bukanlah miliknya, dan kamu tukang kayu.
25. juga benar apa yang kau katakan, serta mau untuk mengungkapkan
kebenaran dengan bersumpah, itu pertanda kebaikan, tetapi jika
pada akhirnya, mengaku uang itu milikmu, maka akan lengkap
saksi yang memberikan kesaksian.
26. segera berikanlah, selama empat puluh hari, lebih dari empat
puluh hari, keberuntunganmu memiliki, keterangan seperti itu baik,
orang-orang memuji.
27. saudagar hanya terdiam, menyumpah serapahi diri sendiri,
tergopoh-gopoh berlari pulang ke rumah, menemukan seratus uang
emasnya di dalam sebuah laci, bertobatlah ia kepada Tuhan,
berharap keselamatan esok hari.
Dari kutipan diatas, hakim berusaha menyelesaikan permasalahan
tersebut dengan bersikap adil. Tukang kayu yang menemukannya mengaku
hanya ada delapan ratus uang emas saja dalam kantong, tetapi saudagar
mengaku jika seharusnya ada sembilan ratus uang emas. hakim memberikan
kesempatan untuk keduanya saling memberikan kesaksian dan memutuskan
permasalahan tersebut dengan adil. Hakim akhirnya membebaskan tukang
kayu yang bersumpah berkata jujur, sedangkan saudagar yang mendapat malu
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
236
pulang ke rumah dan emnemukan uang emasnya yang berjumlah seratus,
ternyata berada di laci lemarinya sendiri.
b. Tegas
Selain harus memiliki sikap adil dan jujur, seorang hakim juga harus
tegas dalam mengambil sebuah keputusan dalam perkara sesuai dengan hukum
yang berlaku. Dalam naskah CAA Pupuh I tertulis sebuah kisah tentang
seorang hakim yang sedang mengadili seorang pandai besi. Pandai besi
tersebut telah melakukan pembunuhan dan harus dihukum mati sesuai hukum
yang berlaku. Sesaat hakim merasa bimbang dengan keputusannya
menghukum pandai besi, sebab ia khawatir jika pandai besi tersebut dihukum
gantung, maka tidak akan ada lagi orang yang membuat peralatan pertanian
seperti cangkul, golok dan sebagainya. Tetapi datanglah seorang lelaki yang
menghadap hakim dan memberitahukan padanya bahwa desanya hanyalah desa
kecil dan tidak masalah jika pandai besi tersebut dihukum gantung sesuai
dengan hukum yang berlaku. Maka tanpa berpikir panjang lagi, hakim segera
menjatuhkan hukuman gantung pada pandai besi tersebut. Kutipan dari pupuh
tersebut adalah bait ke-6 dan 7 têmbang Dhandhanggula seperti di bawah ini :
6. priye olèh sun matrapkên adil/ dadi bubrah tataning agama/ tandya
na jalma sawiyos/ majêng gadhêpêk ngayun/ ulun matur panduka
Khakim/ lah ta inggih punika/ dwi sujalma tênun/ ingatasipun ing
desa/ anyêkapi pandhe gintungnya sawiji/ juganya ingapura//
7. kapênuju turirèng sujalmi/ pan wus kêlakwan gintung sajuga/ juga
ginêsangan muleh/ mring wismanira dhusun/ iku kukum nora
raharji/ jalma dwi nandhang dosa/ agêng raja lampus/ wusana
kinukum juga/ lah dèn awas praparentah dipun eling/ dadi têpa
tuladha//
Terjemahan:
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
237
6. bagaimana aku menerapkan keadilan, menjadi rusak tatanan agama,
tanda ada seseorang saat itu, berdiri dihadapanku, bolehkah aku
berbicara paduka hakim, ini tentulah, ada dua orang yang berguna
(sama pekerjaannya), di desa ini, cukuplah jika salah satu pandai
besi dihukum mati, jika hanya seorang bolehlah diampuni.
7. setelah orang tersebut berbicara, maka dilaksanakan hukum
gantung, yang lain pulang dalam keadaan hidup, di rumahnya di
sebuah desa, itu hukum yang tidak beruntung, pandai besi yang
berdosa, dosa sangat besar yaitu membunuh, akhirnya dihukum
juga, maka waspada pada perintah yang harus di ingat, menjadi
sebuah contoh (panutan).
Dari kedua bait diatas, menunjukkan bahwa seorag hakim haruslah
tegas dalam mengambil keputusan dalam sebuah perkara dan senantiasa
mematuhi hukum yang berlaku dalam menegakkan keadilan. Selain itu,
menjadi seorang hakim haruslah teguh pada pendirian dan tunduk pada aturan
hukum yang berlaku agar mencapai keadilan untuk bersama.
c. Jujur dan Menolak Suap
Seorang jaksa memiliki posisi yang sangat penting dalam penegakan
hukum di peradilan. Menjadi seorang jaksa diperlukan sifat jujur dan adil
dalam menangani sebuah perkara. Seperti salah satu cerita yang tertulis dalam
naskah CAA Pupuh XXX têmbang Sinom. Dalam pupuh tersebut diceritakan
seorang jaksa yang menolak seekor kambing suapan seseorang yang
menghadapi perkara di pengadilan. Jaksa tersebut dengan tegas menolak
kambing tersebut, tetapi si penyuap pun bersikukuh tidak mau membawa
kembali kambing yang sudah dikirimkan kepada jaksa. Jaksa teguh tidak mau
disuap dan akhirnya membayar kambing kiriman si penyuap tersebut.
6. kari dhawuhkên kewala/ kalah siji mênang siji/ iyêg sakonca
manira/ nanging tan rampung saiki/ yèn durung ingsun yêkti/
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
238
balèkkên darbèkmu wêdhus/ domba gêbirèn ingkang/ kowe
kirimakên mami/ lah ta pira rêgane kang wêdhus domba//
7. ing saiki ingsun bayar/ gugat amangsuli angling/ kula botên sade
menda/ tan wrin aosirèng kambing/ inggih tuwan pirsani/ kanca
panduka sêdarum/ kang sampun sami tampa/ rumiyin pakintun
mami/ kula sampun lêga lila yya sumêlang//
8. lah aja dadi tyasira/ yèn sira nora nampani/ baline wêdhusmu
domba/ tan rampung sadina iki/ nuli bayar tinampin/ sapuluh
rupiyah rampung/ wong gugat garundêlan/ tobat yèn manèh
nglakoni/ amêminta adil marang ing pajêksan//
Terjemahan:
6. tinggal menentukan saja, yang satu kalah dan satunya lagi menang,
ucap majikan, namun tidak dapat selesai sekarang, jika belum aku
tahu kebenarannya, ambil kembali kambing milikmu, tentu
kambing ini, yang kau kirimkan padaku, berapa harga kambing itu
katakanlah.
7. akan aku bayar sekarang, yang memiliki perkara menjawab, aku
tidak menjual kambing ini, tidak tampakkah tujuanku memberikan
kambing ini, ketahuilah tuan, teman anda semuanya, yang sudah
diterima, yang sebelumnya sudah aku kirimkan, aku sudah ikhlas
dan janganlah khawatir.
8. jangan menjadi sakit hatimu, jika kau tidak menerima, saat aku
kembalikan kambingmu itu, hari ini juga, maka akan aku bayar,
sepuluh rupiah dan selesai, orang yang menggugat bersumpah
serapah, tidak akan mengulang lagi, jika menghadapi hukum di
pengadilan.
Dari kutipan diatas, terlihat bahwa jaksa tersebut sama sekali tidak
tergoda dengan suap. Jaksa dalam cerita di atas merupakan jaksa yang pantas
dijadikan teladan karena keteguhan hatinya dalam menjalankan profesinya
serta masih memegang etika dalam pekerjaannya yaitu berusaha jujur dan
menolak suap. Hal tersebut berbeda jauh dengan keadaan zaman sekarang yang
dapat kita saksikan adalah maraknya kasus jaksa yang mau menerima suap.
Ajaran-ajaran moral kepemimpinan diatas masih relevan dengan
keadaan sekarang dan sangat bermanfaat untuk dijadikan teladan bagi para
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
239
pemimpin di Indonesia. Mengingat banyaknya peristiwa yang akhir-akhir ini
terjadi, yang dirasa masyarakat bahwa pemimpin negara telah mengalami
kemerosotan moral. Misalnya saja tentang pemimpin yang tidak menetapi
janjinya, yang mana pada masa kampanye banyak mengumbar janji-janji,
tetapi pada saat terpilih pelaksanaan dari janji tersebut kurang maksimal atau
bahkan ada yang tidak sanggup memenuhi janji-janjinya.
Peristiwa-peristiwa lain yang membuat masyarakat kehilangan
kepercayaan terhadap para pemimpin negara adalah kasus suap hakimdan jaksa
yang akhir-akhir ini banyak di blow up oleh media massa, serta kasus-kasus
korupsi yang menjatuhkan martabat para pemimpin negara. Kisah-kisah dalam
naskah CAA yang sarat akan ajaran moral kepemimpinan tersebut, diharapkan
dapat menjadi inspirasi di berbagai kalangan.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
240
BAB V
PENUTUP
A. Simpulan
Berdasarkan uraian analisis yang telah dilakukan terhadap naskah
Cariyos Anèh-Anèh di atas, maka simpulan penelitian ini adalah:
1. Cariyos Anèh-Anèh koleksi Perpustakaan Museum Negeri Sonobudoyo
Yogyakarta Hadiningrat bernomor katalog MSB/ L.81 SK 93 Rol 06 No.03
yang berbentuk têmbang macapat adalah naskah tunggal. Di dalamnya
ditemukan banyak varian seperti kesalahan pemenuhan metrum têmbang
meliputi lacuna (77), adisi (39) dan kesalahan pemenuhan guru lagu (2).
Varian kesalahan penulisan kata yang meliputi lacuna (40), adisi (18),
hipercorect (61), corrupt (2), dan transposisi (1). Dan varian
ketidakkonsistenan penulis yaitu ketidakkonsistenan penulis dalam
menggunakan huruf atau aksara, misalnya saja aksara rekan. Naskah tersebut
telah melalui cara kerja filologi mulai deskripsi naskah, kritik teks, aparat
kritik, transliterasi dan suntingan teks. Metode penyuntingan naskah tersebut
menggunakan metode standar. Suntingan teks CAA dengan edisi standar ini
dijadikan dasar suntingan teks dengan pembetulan kesalahan berdasarkan
interpretasi penulis dan konteks kalimat dengan pertanggungjawaban secara
ilmiah yaitu berdasarkan konvensi têmbang dengan memperhatikan guru gatra,
guru lagu dan guru wilangan. Selain konvensi têmbang juga disertai dengan
pertimbangan linguistik yaitu pembetulan ejaan dan kesesuaian maknanya.
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
241
Setelah melalui proses atau cara kerja filologis, maka penulis dapat menyajikan
suntingan teks CAA yang bersih dari kesalahan dan dekat dengan naskah asli.
2. Cariyos Anèh-Anèh adalah naskah berjenis sastra, yang merupakan kumpulan
58 cerita yang ber-genre anekdot dan lelucon yang dituangkan dalam 62 pupuh
têmbang. Dari ke-58 cerita dalam naskah CAA, penulis memilih ajaran moral
kepemimpinan yang terkandung dalam lima belas pupuh naskah CAA yang
ceritanya merupakan anekdot dari kolektif pemimpin. Ajaran moral
kepemimpinan yang terkandung di dalam naskah CAA, antara lain ajaran moral
kepemimpinan Raja, prajurit, hakim dan jaksa. Ajaran moral kepemimpinan
Raja yaitu ajaran untuk berbuat adil, bijaksana, tidak mementingkan diri
sendiri, welas asih, menghormati orang-orang (pahlawan) yang telah berjasa
terhadap negara dan sebagai seorang pemimpin harus dapat menetapi janji
(berbudi bawaleksana). Ajaran moral untuk prajurit yaitu harus memiliki sikap
ikhlas, berani, teguh, pantang menyerah dan sebagai seorang prajurit tidak
boleh sembarangan membunuh atau main hakim sendiri serta patuh terhadap
hukum yang berlaku. Ajaran moral kepemimpinan untuk hakim dan jaksa yaitu
tegas, jujur, adil dan tidak takut untuk menolak suap.
B. Saran
1. Penelitian terhadap Cariyos Anèh-Anèh ini terbatas pada kajian filologis dan
kajian isi mengenai ajaran moral kepemimpinan yang berkaitan dengan
kepemimpinan Raja, prajurit, hakim dan jaksa. Untuk kajian yang lebih
mendalam, maka peneliti menyarankan kepada semua pihak dari berbagai
perpustakaan.uns.ac.id digilib.uns.ac.id
commit to user
242
bidang ilmu, misalnya linguistik khususnya stilistika, sastra, filsafat, sosiologi
maupun bidang ilmu lain untuk dapat memanfaatkan penelitian ini sebagai data
dengan kajian lanjutan. Khususnya para filolog yang mau mengadakan
penelitian yang ditinjau dari sudut lain. Hal ini bertujuan untuk menghasilkan
penelitian yang lengkap dan utuh.
2. Cariyos Anèh-Anèh sebagai salah satu karya sastra lama yang di dalamnya
mengandung nilai-nilai luhur budaya, dapat dijadikan referensi dan pelengkap
dalam usaha menciptakan minat baca dan aprresiasi masyarakat terhadap karya
sastra lama, masih sangat terbatas peminatnya, khususnya generasi muda yang
kurang mengenal kebudayaannya sendiri (kebudayaan Jawa). Oleh karena itu,
perlu adanya kesadaran masyarakat dalam penanganan dan penyelamatan
naskah, baik koleksi pribadi maupun yang tersimpan di berbagai museum dan
perpustakaan yang keadaannya sudah mulai rapuh.
3. Kepada pemerintah diharapkan untuk menaruh perhatian yang lebih terhadap
naskah-naskah lama, karena naskah lama merupakan aset negara yang tak
ternilai harganya sebab di dalamnya memuat informasi yang sangat penting
berupa sejarah maupun ajaran luhur yang bisa digunakan untuk memperbaiki
moral bangsa.