· pdf filehubungan etnik di malaysia 4 ... meneliti konsep ras dan etnik di malaysia 49...

Institut Kajian EtnikUniversiti Kebangsaan Malaysia

Bangi • 2012http://www.kita.ukm.my

Ketua EditorShamsul Amri Baharuddin

Edisi Kedua / Second Edition, 2012Hak Cipta / Copyright Institut Kajian Etnik UKM, 2012

Hak Cipta Terpelihara. Sebarang bahagian dalam buku ini tidak boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran ataupun dipindahkan, dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang cara, sama ada secara elektronik, penggambaran semula, perakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Institut Kajian Etnik, Universiti Kebangsaan Malaysia terlebih dahulu.

All rights reserved. No Part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopy, recording, or any information storage and retrieval system, without permission in writing from Institute of Ethnic Studies, Universiti Kebangsaan Malaysia.

Diterbitkan di Malaysia oleh / Published in Malaysia byInstitut Kajian EtnikUniversiti Kebangsaan Malaysia43600 UKM Bangi, Selangor D. E MalaysiaTel: 03-8921 4641Faks: 03-8921 5641e-Mel: [email protected]

Dicetak di Malaysia oleh / Printed in Malaysia by

Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan

Shamsul Amri Baharuddin, 1951- Modul hubungan etnik / Shamsul Amri Baharuddin. ISBN 978-967-10914-0-1 1. Cultural pluralism--Malaysia. 2. Multiculturalism---Malaysia. 3. Malaysia--Ethnic relations. I. Judul. 305.8

Kandungan

Senarai Jadual dan Rajah ixSingkatan xiPrakata xv

BaB 1 Malaysia: Kesepaduan dalam KepelbagaianPengenalan 1Sebuah Negara, Dua Imaginasi Sosiologikal: Antara ‘Perpaduan’ atau ‘Kesepaduan’

2

Hubungan Etnik di Malaysia 4Masyarakat Pelbagai Etnik di Malaysia 13Kesepaduan Sosial: Pandangan Alternatif untuk Memahami Hubungan Etnik di Malaysia

16

Kesepaduan Sosial Melalui Akomodasi, Akulturasi, Amalgamasi dan Asimilasi

24

Kesimpulan 26

BaB 2 Potret Hubungan EtnikPengenalan 29Kesultanan Melayu Melaka – Lambang Pertemuan Masyarakat Pelbagai Etnik

30

Pembentukan Masyarakat Majmuk Era Kolonialisme British

32

Fokus Hubungan Etnik 36Kerangka Teori 46Kerangka Konseptual 46Meneliti Konsep Ras dan Etnik di Malaysia 49Budaya 52Konsep Prejudis, Stereotaip dan Diskriminasi 53Kerangka Teoretis 55

Konsep-konsep Tahap Hubungan Etnik 58Kesimpulan 63

BAB 3 Limpahan Kemakmuran Merentasi EtnikPengenalan 65Isu Sosioekonomi Pada Awal Kemerdekaan 66Ekonomi Menjadi Isu Etnik 69Dasar Ekonomi Baru 70Kejayaan Ekonomi Malaysia 79Isu dan Cabaran 82Kesimpulan 88

BaB 4 Perlembagaan Persekutuan : Tiang Seri Hubungan EtnikPengenalan 91Definisi dan Konsep Perlembagaan 92Sejarah Penggubalan Perlembagaan Persekutuan 94Malayan Union 95Persekutuan Tanah Melayu 1948 96Kerjasama Antara Etnik dalam Menuju Kemerdekaan 96Suruhanjaya Reid 98Jawatankuasa Kerja dan Perisytiharan Perlembagaan 100Unsur-Unsur Tradisi dalam Perlembagaan Persekutuan 100Kesultanan atau Pemerintahan Beraja 101Isu-Isu Islam dan Orang Melayu dalam Perlembagaan 111Kesimpulan 120

BaB 5 Permuafakatan Politik dalam Konteks Hubungan Etnik di MalaysiaPengenalan 121Pembangunan Politik 124Pemupukan Hubungan Etnik Secara Formal dalam Politik 125Demografi dan Politik 127Pakatan Politik di Sabah dan Sarawak 129Tsunami Politik: Politik Perkauman Semakin Mengendur 138

Perubahan Trend dan Corak Pengundian 139Kesimpulan 142

BaB 6 Kepelbagaian Agama : Mencari Titik PertemuanPengenalan 145Takrif Agama 145Mengapakah Manusia Beragama? 146Peranan Agama 147Penggolongan Agama 150Agama-agama di Malaysia 152Konflik Agama 166Mencari Titik Pertemuan 166Kesimpulan 168

BaB 7 Dari Segregasi ke IntegrasiPengenalan 169Dari Pengasingan ke Penyatuan 170Cabaran dalam Memupuk Integrasi di Malaysia 171Peranan Kerajaan 172Penubuhan Jabatan Perpaduan Negara dan Integrasi Nasional (JPNIN)

172

Dasar-dasar Kerajaan 173Peranan Masyarakat dalam Konteks Hubungan Etnik 185Penerimaan Budaya 187Program di Institusi Pengajian Tinggi (IPT) 187Peranan NGO dalam Konteks Hubungan Etnik 188Kesimpulan 190

BaB 8 Pemerkasaan Pendidikan ke Arah Kesepaduan SosialPengenalan 193Sejarah Pendidikan di Malaysia dan Hubungan Etnik 194Latar Belakang Pendidikan Komuniti Etnik di Tanah Melayu

195

Sekolah Vernakular Inggeris 195Sekolah Kebangsaan dan Sekolah Vernakular 203Cabaran dalam Pendidikan dan Bahasa 211Kesimpulan 216

BaB 9 Pengalaman Harian : Menjalin Kesepaduan dan Melahirkan Keharmonian Pengenalan 217Kepelbagaian Makanan Etnik Pemangkin Perpaduan 218Makanan dan Ruang Sosial dalam Konteks Hubungan Etnik

219

Kesenian Pelbagai Etnik dan Kesepaduan Sosial 222Media dan Kesepaduan Sosial 226Kesimpulan 233

BaB 10 Kesimpulan 235

Glosari 241Rujukan 245Indeks 249

Senarai Jadual dan raJah

JADUAl 1.1 Senarai Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Bahasa dan Dialek di Malaysia

13

JADUAl 1.2 Global Peace Index (2011) 15

JADUAl 3.1 Pemilikan Modal Saham oleh Syarikat Berhad di Semenanjung Malaysia (1969- 1990)

67

JADUAl 3.2 Malaysia-Peratus Guna Tenaga Mengikut Sektor dan Kumpulan Etnik (1970 -1985)

68

JADUAl 3.3 Pemilikan Modal Saham oleh Syarikat Berhad di Semenanjung Malaysia (1969)

72

JADUAl 3.4 Objektif dan Sasaran Dasar Ekonomi Baru 76

JADUAl 3.5 Kadar Pertumbuhan Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK) 80

JADUAl 3.6 Indeks Kualiti Hidup Terpilih 82

Jadual 3.7 Koefisyen Gini Mengikut Etnik (1957-2004) 84

JADUAl 3.8 Nisbah Ketaksamaan Pendapatan Isi Rumah Bandar dengan Isi Rumah luar Bandar, 1957-2004

85

JADUAl 4.1 Kedudukan Calon Parti Perikatan dalam Pilihan Raya 1955 97

JADUAl 4.2 Peratusan Hak Milik Modal Saham Mengikut Sektor dan Etnik 2004

118

RAJAH 1.1 Pola Perbandingan Hubungan Etnik di Malaysia dan Sri lanka, 1940-2011

5

RAJAH 2.1 Teori Sistem Ekologikal Bronfenbrenner 46

RAJAH 9.1 Ruang Sosial Makanan 220

Senarai Jadual

Senarai Rajah

SingKaTan

ASWARA Akademi Seni Budaya dan Warisan Kebangsaan

CSR Corporate Social Responsibility

DAP Democratic Action Party

DEB Dasar Ekonomi Baru

DUN Dewan Undangan Negeri

FAMA Lembaga Pemasaran Pertanian Persekutuan

FELDA Lembaga Kemajuan Tanah Persekutuan

FINAS Perbadanan Kemajuan Filem Nasional Malaysia

ICA Industrial Coordination Act

ICT Information Communication Technology

IKHM Indeks Kualiti Hidup Malaysia

IMP Independence Malayan Party

IPT Institut Pengajian Tinggi

IPTA Institut Pengajian Tinggi Awam

IPTS Institut Pengajian Tinggi Swasta

JPN Jabatan Perpaduan Negara

JKPPN Jawatankuasa Penasihat Perpaduan Negara

JPNIN Jabatan Perpaduan Negara dan Integrasi Nasional

KDNK Keluaran Dalam Negara Kasar

NNNB Negeri-negeri Melayu Bersekutu

xii Hubungan Etnik

NNMTB Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu

MACINDA Parti Melayu-Cina-India-Dayak

MAGERAN Majlis Gerakan Negara

MARA Majlis Amanah Rakyat

MARDI Institut Pembangunan dan Penyelidikan Pertanian Malaysia

MRSM Maktab Rendah Sains MARA

MAS Malaysian Airline System

MCA Malayan Chinese Association

MEB Model Ekonomi Baharu

MIC Malaysian Indian Congress

MNC Multinational Corporation

MPP Majlis Perwakilan Pelajar

MPPB Masyarakat Perdagangan dan Perindustrian Bumiputera

MSC Koridor Raya Multimedia

NCP National Convention Party

NGO Pertubuhan Bukan Kerajaan

PANAS Parti Negara Sarawak

PAS Parti Islam Se-Malaysia

PBB Parti Bumiputera Bersatu Sarawak

PBRS Parti Bersatu Rakyat Sabah

PBS Parti Bersatu Sabah

PDS Parti Demokratik Sabah

PERNAS Perbadanan Nasional Berhad

PKM Parti Komunis Malaya

PKR Parti Keadilan Rakyat

xii Hubungan Etnik Singkatan xiii

PLKN Program Latihan Khidmat Negara

PTE Pelan Transformasi Ekonomi

PRS Parti Rakyat Sarawak

SANAP Sabah National Party

SAPP Sabah Progressive Party

SBP Sekolah Berasrama Penuh

SCA Sabah Chinese Association

SJK Sekolah Jenis Kebangsaan

SJKC Sekolah Jenis Kebangsaan Cina

SJKT Sekolah Jenis Kebangsaan Tamil

SNAP Sarawak National Party

SPM Sijil Pelajaran Malaysia

STPM Sijil Tinggi Pelajaran Malaysia

SPDP Sarawak Progressive Democratic Party

SUPP Sarawak United People’s Party

UDA Urban Development Authority

USIM Universiti Sains Islam Malaysia

UIA Universiti Islam Antarabangsa

UUM Universiti Utara Malaysia

UMNO United Malay National Organisation

UNKO United National Kadazan Organization

USNO United Sabah National Organisation

PraKaTa

Kursus Hubungan Etnik telah diperkenalkan di Institusi Pengajian Tinggi Awam (IPTA) di negara ini sejak tahun 2005. Bagi menampung keperluan para pelajar terbabit, satu modul telah

diterbitkan dengan tujuan untuk mendedahkan mereka kepada tajuk-tajuk asas meliputi pelbagai bidang seperti perlembagaan, politik, ekonomi, agama dan pendidikan. Selari dengan janji kami untuk terus membaiki modul bagi kursus ini secara berterusan dan berkala, berdasarkan perkembangan semasa dan juga maklum balas daripada pelbagai pihak, terutama pensyarah dan pelajar, maka kami pun mengambil keputusan untuk menerbitkan buku baharu ini. Buku ini berbeza daripada modul terdahulu dari segi konsep, orientasi dan kandungan. Jika dalam modul sebelumnya, kerangka konseptual adalah berteraskan paradagima konflik, tetapi dalam buku ini kerangka konseptual adalah berdasarkan paradigma kesepaduan sosial sebagai suatu pendekatan alternatif untuk melihat hubungan etnik di Malaysia dan kompleksiti yang wujud di dalamnya. Buku ini memberikan tumpuan bukan sahaja kepada konsep takrifan autoriti, tetapi juga takrifan harian. Dengan itu, perbincangan bukan sahaja tertumpu kepada himpunan dasar dan langkah yang digagaskan oleh kerajaan dalam usaha mencapai kesepaduan dan perpaduan, tetapi memaparkan juga bagaimana rakyat di peringkat akar umbi berinteraksi dalam pelbagai aktiviti harian. Ini bermakna, pola hubungan etnik di negara ini dibincangkan dari perspektif bottom-up dan top-down bagi memberi gambaran yang lebih menyeluruh tentang realiti sosiopolitik yang wujud di negara ini. Buku ini cuba mengelakkan beberapa kelemahan yang terkandung dalam modul sebelumnya dari segi perulangan fakta dan tajuk yang ketara dan juga tahap keterbacaan, penyampaian dan pengolahan bahan. Modul ini tidak mendakwa sebagai teks yang definitif, terperinci dan menyeluruh, tetapi lebih sebagai bahan rangsangan untuk pelajar terus

xvi Hubungan Etnik

menerokai pelbagai sempadan ilmu yang berkemungkinan berkait dengan hubungan etnik di negara ini. Diharapkan para pelajar dapat menjadikan bahan perbincangan dalam buku ini untuk memikir dan meneliti isu dan hal-hal penting bersabit dengan hubungan etnik kerana hubungan etnik merupakan sebahagian daripada kehidupan dan pengalaman seharian kita semua. Buku ini ditulis oleh 24 orang penulis, daripada latar belakang disiplin yang berbeza, daripada pelbagai institusi, termasuk pakar dalam bidang hubungan etnik, sains politik, perlembagaan, ekonomi, sejarah, sosiologi, antropologi, agama dan pendidikan. Proses penulisan dan pembaikan buku ini telah melalui pelbagai tahap yang mengambil masa selama 14 bulan. Pada peringkat awal, sesi taklimat dan percambahan pemikiran diadakan bagi menentu dan menjelaskan orientasi dan konsep yang sesuai digunakan. Kemudian, beberapa bengkel penulisan dan perbincangan lanjut diadakan bagi tujuan pemurniaan, sebelum manuskrip diserahkan kepada pakar untuk dinilai. Seramai 11 orang pakar telah memberikan komen yang kritis dan konstruktif kepada manuskrip awal buku ini. Berdasarkan maklum balas dan cadangan pakar, pembaikan dilakukan terhadap manuskrip asal sebelum proses penyuntingan dilakukan. Tugas menulis modul seperti ini adalah rumit, rencam dan remeh, dan memerlukan ketelitian, tumpuan tanpa berbelah bahagi dan komitmen oleh semua pihak. Melalui kesempatan ini, saya ingin merakamkan ucapan terima kasih kepada semua pihak yang terbabit, khususnya para penulis, penilai, penyunting, pengindeks dan pereka letak. Kepada Kementerian Pengajian Tinggi, terima kasih daun keladi kerana memberi sokongan dan bantuan yang diperlukan sehingga memungkinkan buku ini diterbitkan.

Profesor Ulung Datuk Dr Shamsul Amri BaharuddinKetua Editor

xvi Hubungan Etnik

BaB 1

Malaysia: Kesepaduan dalam Kepelbagaian

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, para pelajar dapat:1. Menyedari bahawa hubungan etnik tidak hanya dipengaruhi oleh

unsur etnik semata-mata tetapi juga dipengaruhi oleh unsur-unsur sosial yang lain.

2. Mengetahui bahawa perspektif kesepaduan sosial melihat masyarakat sebagai sebuah entiti sosial yang memiliki keupayaan untuk membentuk kesejahteraan dalam masyarakat.

3. Memahami konsep akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi yang membentuk toleransi antara etnik ke arah menghasilkan kesepaduan sosial dalam kehidupan seharian.

Pengenalan

Perbincangan yang terangkum dalam modul hubungan etnik ini memberikan tumpuan khususnya kepada bentuk, tahap, tingkat dan intensiti hubungan antara kumpulan etnik yang wujud dalam sesuatu masyarakat dengan negara itu. Dalam konteks ini, tumpuan adalah untuk mempelajari, menganalisis serta memahami negara dan masyarakat di Malaysia. Namun demikian, bentuk, tahap, tingkat dan intensiti hubungan antara dua kumpulan etnik yang berlainan ataupun antara pelbagai kumpulan etnik tidak semestinya dipengaruhi oleh dimensi etnik semata-mata. Unsur-unsur daripada pelbagai dimensi sosial yang lain seperti kelas, status, agama, gender, bahasa, kedudukan sosioekonomi, ideologi politik dan wilayah adalah penting dan mempengaruhi

2 Hubungan Etnik

dinamika hubungan antara etnik; seterusnya mengubah bentuk identiti sesesuatu kumpulan etnik. Dalam menganalisis kedinamikan hubungan etnik, apakah dimensi sosial yang sesuai dalam sesebuah masyarakat? Hubungan antara individu yang ada dalam sesebuah masyarakat tidak sekadar dipengaruhi oleh unsur etnik semata-mata, tetapi juga seperti yang dinyatakan dipengaruhi oleh unsur-unsur sosial yang lain. Dalam usaha mengenal pasti unsur-unsur sosial tersebut, dapat dilihat unsur sosial yang paling mempengaruhi pembentukan identiti kumpulan. Seterusnya, unsur sosial yang manakah pula mempengaruhi bentuk, tahap, tingkat mahupun intensiti hubungan antara etnik yang terhasil daripadanya. Oleh hal demikian, dalam proses mengkaji ciri-ciri yang membentuk sesuatu kumpulan etnik, aspek akar umbi kepada motivasi yang membentuk batas kumpulan perlu difahami. Keadaan ini boleh mencairkan batas kumpulan etnik selain membina ikatan merentas kumpulan dan seterusnya membina kesepaduan sosial dalam kehidupan masyarakat di Malaysia.

Sebuah negara, dua imaginasi Sosiologikal: antara ‘Perpaduan’ atau ‘Kesepaduan’

Ungkapan ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ – unity in diversity – , sudah menjadi mantra dalam kehidupan seharian rakyat Malaysia. Namun jarang-jarang sekali kita bertanya apakah makna ungkapan ini, adakah perkara itu benar, separuh benar, palsu atau retorik semata-mata apabila digunakan untuk menyimpulkan wajah masyarakat Malaysia. Ungkapan atau slogan ini mengangkat sekali gus memuji kemampuan kelompok manusia yang berbeza-beza hidup dalam sebuah masyarakat. Dari sudut psikologi sosial keadaan ini mengungkapkan satu bentuk psyche manusia, iaitu ‘rasa kesatuan’ yang merentas pemisahan fizikal dan psikologikal, yang meliputi juga konteks metafizikal. Dari persektif antropologi-sosiologi, khususnya dari aspek epistemologi, slogan unity in diversity merupakan suatu rumusan yang menyimpulkan dan mengartikulasikan bagaimana manusia mengurus dan menyusun, dari segi abstrak dan nyata, perbezaan sosial yang sedia ada dalam kalangan mereka. Perbezaan ini boleh dicirikan oleh unsur agama, etnik, wilayah dan sebagainya. Suasana ini dikaitkan juga dengan penciptaan identiti berdasarkan himpunan sempadan abstrak dan nyata yang telah digarap cipta sesama manusia.

2 Hubungan Etnik Malaysia: Kesepaduan dalam Kepelbagaian 3

Dari sudut ontologikal pula, perlunya mengurus dan menyusun perbezaan ini adalah, pada umumnya, atas keinginan untuk mewujudkan keadaan aman dan stabil dalam sesebuah masyarakat yang rencam keanggotaan kelompok sosialnya agar dapat meraih kesenangan dan mungkin juga kemewahan material. Namun, tidak semua yang mahukan keamanan dan kestabilan. Ada pihak yang menggunakan perbezaan sosial itu sebagai pelantar ideologi untuk memperjuangkan kesukuan dan chauvanisme melalui keganasan. Malah, mereka bersedia mengorbankan ribuan nyawa demi menegakkan identiti dan perbezaan sosial. Untuk mendalami kefahaman kita mengenai fenomena ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ menuntut imaginasi sosiologikal yang bersifat global yang membayangkan sebuah idaman dan harapan. Memang wujud suatu kesedaran nyata yang mempengaruhi psyche manusia sejak zaman-berzaman bahawa mereka tidak ada pilihan, tetapi mesti hidup bersama-sama dengan manusia dan kelompok sosial yang berbeza-beza. Oleh yang demikian, mereka mesti mencari jalan dan mengatur berbagai-bagai cara supaya perbezaan ini tidak menjadi halangan untuk mereka terus hidup aman damai dan produktif. Kalaulah ‘perpaduan’ dalam konteks cogan kata ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ itu masih belum wujud dan merupakan suatu cita-cita, idaman dan harapan yang terus-menerus diperjuangkan, apakah sebenarnya yang wujud yang dinikmati oleh sekian ramai manusia di seluruh dunia semenjak kemajmukan menjadi ciri utama masyarakat di seluruh dunia. Perkara ini memerlukan kita membuat suatu anjakan imaginasi sosiologikal daripada yang berpaksikan ‘perpaduan’ kepada yang berpaksikan ‘kesepaduan’. Hakikatnya, ‘perpaduan’ yang diidamkan oleh manusia yang masih belum wujud itu adalah berasaskan suatu matlamat akhir bersifat utopia yang tidak dapat dilaksanakan, iaitu unity is uniformity atau 'perpaduan' ialah keSAMAan atau keSATUan -- satu bangsa, satu agama, satu bahasa, satu negara, yang juga merupakan kata-kata slogan. Justeru, unity is uniformity hanyalah suatu gambaran tentang suatu masyarakat yang sempurna yang tidak boleh menjadi kenyataan. Keadaan yang wujud dan terus-menerus dinikmati oleh sebilangan besar anggota masyarakat majmuk di dunia ialah ‘kesepaduan,’ iaitu, suatu fenomena sosial yang dipacu oleh idaman mendalam terhadap perpaduan yang seterusnya mempengaruhi para anggota masyarakat

4 Hubungan Etnik

tersebut untuk merangkai berbagai-bagai ikhtiar dan kegiatan yang dianggap sebagai prasyarat mencapai perpaduan. Himpunan usaha ini sering tanpa disedari telah membawakan keamanan, keharmonian dan kestabilan dalam masyarakat tetapi belum membawakan perpaduan idaman. Himpunan usaha ini umumnya adalah bersifat fenemonologikal kerana berpaksikan prilaku, bukan bersifat struktural yang berpaksikan institusi. Oleh yang demikian, dalam konteks pembentukan kesepaduan sosial sebagai suatu fenemona praperpaduan, peranan agensi bersifat 'takrifan harian' (everyday-defined) jauh lebih penting dan berkesan daripada struktur atau institusi yang bersifat 'takrifan autoriti' (authority-defined), kerana setiap anggota masyarakat majmuk adalah bebas untuk bertindak dan berprilaku prokeamanan, prokeharmonian dan antikeganasan demi survival diri, keluarga dan kelompok sosialnya. Oleh yang demikian, sekiranya timbul sebarang konflik, pergeseran dan pertelingkahan oleh kerana perbezaan sosial yang sedia ada dalam sesebuah masyarakat majmuk, para anggotanya akan segera mencari jalan penyelesaian melalui perundingan dalam pelbagai cara dan bentuk. Umumnya, melalui perundingan seperti ini terhasil persetujuan, kompromi dan tolak ansur dalam banyak hal. Namun, hal ini tidak bermakna bahawa semua cabaran, rasa tidak puas hati dan potensi konflik terselesai. Konflik tetap ada tetapi dalam keadaan terkawal kerana anggota masyarakat amnya menolak keganasan sebagai jalan penyelesaian terhadap perbezaan sosial.

hubungan etnik di Malaysia

Urutan sejarah Malaysia daripada selepas tamat Perang Dunia Kedua pada 1945 sehingga sekarang memaparkan tiga era penting jika diukur berdasarkan pola konflik, keamanan dan kestabilan dalam masyarakat pada setiap era tersebut seperti yang digambarkan dalam Rajah 1.1 di bawah yang membandingkan keadaan di Malaysia dengan di Sri Lanka. Pola hubungan etnik di Malaysia sejak 1946 hingga kini memperlihatkan pola turun naik dalam hubungan etnik, tetapi pada amnya keadaan di Malaysia adalah aman damai dengan hubungan etnik yang harmoni sesuai dengan hakikat, sedangkan lidah lagi tergigit, inikan pula masyarakat pelbagai etnik, pasti sekali-sekala akan tercetus konflik dan pertelagahan.

4 Hubungan Etnik

RAJA

H 1

.1: P

ola

Perb

andi

ngan

Hub

unga

n Et

nik

di M

alay

sia d

an S

ri la

nka,

194

0-20

11

6 Hubungan Etnik

Ternyata jika dibandingkan dengan Sri Lanka, untuk tempoh yang sama dari segi pola turun-naik konflik dan keamanan, Malaysia menikmati lebih banyak waktu dalam keadaan aman dan stabil (Abeyratne 2008). Pada tempoh berkenaan Sri Lanka menghadapi konflik etnik berdarah selama lebih daripada 20 tahun yang mengorbankan sejumlah 150,000 nyawa. Biarpun secara perbandingan Malaysia jauh lebih aman, namun rakyat Malaysia telah mengalami rasa serik hidup dan terpaksa segera belajar bersabar dan cintakan keamanan dan kestabilan politik dengan mengambil bahagian aktif dalam politik kepartian berteraskan sistem demokrasi berpilihan raya. Walaupun pilihan raya umum pertama diadakan pada Julai 1955 di Semenanjung Malaysia tetapi pengalaman menubuhkan parti politik telah berlaku lebih awal daripada tarikh itu.

Era Konflik (1945-1960)

Selepas Perang Dunia Kedua tamat, keadaan kehidupan rakyat sangat daif dengan persekitaran fizikal dan sosial yang memerlukan pembangunan. Suasana ketika itu memang sangat kritikal dan terbuka kepada potensi negatif dan pelbagai masalah. Masalah yang paling besar ketika itu ialah konflik etnik antara etnik Cina dengan Melayu yang tercetus daripada tindakan satu pasukan anggota komunis bernama Bintang Tiga yang selama 14 hari selepas tamatnya penaklukan Jepun, pada 16 Ogos 1945, memburu etnik Melayu yang pernah bersubahat dengan Jepun kerana mereka menjadi anggota polis Jepun, atau Jookidam. Walau apa-apa pun alasannya, akibat konflik selama 14 hari ini banyak nyawa terkorban dari kalangan etnik Melayu dan Cina. Kesan kepada psyche Melayu dan Cina selepas terjadinya perisitiwa ini pernah diungkapkan sebagai timbulnya perasaan distant and distrust antara kedua-dua kelompok etnik ini. Konflik ini jarang-jarang disebut di Malaysia kerana konflik etnik yang berlaku pada 13 Mei 1969 telah diberikan perhatian besar-besaran. Ketidakstabilan dan keadaan tidak aman ini berlanjutan setelah kerajaan kolonial British pada 1 April 1946 mengisytiharkan Malayan Union sebagai kerajaan baharu selepas perang di Malaya. Pembentukan Malayan Union, yang melibatkan antaranya penyerahan semua kuasa Raja-Raja Melayu, kecuali yang berkaitan dengan agama Islam, kepada Mahkota British, menjadikan sebelas buah negeri di Malaya sebagai


sebuah British crown colony. Parti Melayu UMNO yang dibentuk pada 11 Mei 1946 berjaya memobilisasikan pelbagai pertubuhan Melayu untuk menentang penubuhan Malayan Union yang dilihat sebagai lebih menguntungkan kaum bukan Melayu ketika itu. Pada 31 Januari 1948, setelah Malayan Union dibubarkan, melalui Perjanjian Persekutuan 1948, wujud Persekutuan Tanah Melayu, dengan Pulau Pinang dan Melaka dikategorikan sebagai British colonial territories dan Negeri Melayu yang sembilan itu dikategorikan sebagai protectorates kepada United Kingdom. Rusuhan dan mogok oleh pekerja-pekerja ladang telah berlaku secara besar-besaran di Malaya ketika itu. Pemimpin kesatuan sekerja yang terlibat mengorganisasi rusuhan dan mogok ini telah ditangkap dan pertubuhan mereka diharamkan. Penglibatan Bintang Tiga sebagai dalang dalam rusuhan tersebut dan juga tindakan ganas mereka membunuh tiga orang pengurus ladang keturunan Eropah di Sungai Siput pada 16 Ogos 1948 akhirnya telah menyebabkan pemerintah kolonial British mengisytiharkan Darurat pada 23 Julai 1948, yang hanya tamat 12 tahun kemudian iaitu pada 31 Julai 1960. Dalam suasana ekonomi, sosial dan politik yang sungguh mencabar ini, pemerintah kolonial British telah juga berusaha meredakan ketegangan etnik dan membina suatu badan perunding yang boleh mengembalikan kesepaduan sosial dalam kalangan tiga kelompok etnik di Malaya – Melayu, Cina dan India – dengan menubuhkan Communities Liaison Committee (ClC) pada 1949 dan dipertanggungjawabkan kepada Malcolm MacDonald, Pesuruhjaya Agung British di Asia Tenggara. Anggota CLC terdiri daripada ketua etnik Melayu, Cina dan India. Badan ini boleh dianggap sebagai yang bertanggungjawab meletakkan kerangka dan sempadan untuk perbincangan terbuka dari hati ke hati antara elit Melayu, Cina dan India ketika itu bagi ‘mencari kejernihan dalam kekeruhan’. Idea dan konsep CLC ini dikatakan mengasaskan perkongsian kuasa di Malaysia dan wujudnya konsep Perikatan sebagai suatu institusi dan sebuah parti yang menggabungkan parti politik Melayu, Cina dan India. Akhirnya, pada awal 1974 Perikatan dibesarkan menjadi Barisan Nasional. Menggunakan konsep yang sama Pakatan Rakyat ditubuhkan oleh beberapa parti pembangkang di Malaysia sebelum Pilihan Raya Umum 2008. Peranan dan kesan CLC terhadap usaha membina kesepaduan

8 Hubungan Etnik

sosial yang berterusan di Malaysia hingga sekarang sangat kritikal tetapi masih belum dikaji. CLC menjadi salah satu institusi dan prinsip yang mendasari kekuatan Malaysia yang sering dikagumi oleh masyarakat lain sedunia. Usaha perundingan yang terus-menerus menjadi kerangka yang membolehkan perbezaan dan kepelbagaian di Malaysia dapat dipertahankan, biarpun cabaran datang bertalu-talu. Bermula dari sinilah wujudnya konsep serta kegiatan ‘ethnic bargaining,’ atau tolak ansur etnik yang digunakan dalam analisis politik mengenai Malaysia. Prinsip ini juga telah menjadi kerangka perundingan antara British dengan para pemimpin etnik dan ketua parti politik Malaysia sebelum Merdeka termasuk perundingan antara Tunku Abdul Rahman Putera dengan Chin Peng, ketua Parti Komunis Malaya (PKM), di Baling pada 1955 dalam usaha membolehkan anggota PKM kembali ke dalam politik arus perdana. Pilihan Raya Umum pertama di Malaya pada 27 Julai 1955 sebenarnya telah merealisasikan cita-cita ClC diwujudkan. Strategi perundingan etnik ini juga telah digunakan semasa menggubal Perlembagaan Persekutuan, melalui Jawatankuasa Reid. Malah, institusi 'rencana pembangunan lima tahun’ yang pertama di Malaya, iaitu, Draft Development Plan 1950-55 pun terhasil daripada perundingan. Apabila Malaya mencapai kemerdekaan pada 31 Ogos 1957, waktu itu Malaya masih dalam Darurat, yang hanya tamat pada 31 Julai 1960. Hal ini bermakna perintah berkurung dari pukul 6 petang ke 6 pagi esoknya masih berkuat kuasa ketika itu. Ertinya, rakyat telah keluar beramai-ramai untuk menyambut kemerdekaan selepas tamat perintah berkurung jam 6 pagi pada 31 Ogos dan selepas perayaan mereka pulang ke rumah untuk berkurung kembali pada jam 6 petang. Implikasinya, rakyat dan negara memperoleh kemerdekaan, tetapi ternyata tanpa kebebasan kerana Perang Dingin masih bergolak di dunia, temasuk di Malaya, maka peraturan Darurat dan undang-undang yang berkaitan yang membataskan kebebasan juga masih berkuat kuasa. Boleh dirumuskan bahawa Era Konflik 1945-1960 di Malaya adalah sebenarnya era yang cukup kritikal dari semua segi, terutamanya, dalam meletakkan asas pembentukan negara Malaysia, iaitu, sistem pemerintahan, pengagihan kuasa, sistem perundangan dan tadbir urus serta penentuan hak-hak rakyat dalam sebuah sistem demokrasi, biarpun masih memerlukan banyak pembaikan.


Era Stabil Tapi Tegang (1961-1970)

Sepuluh tahun selepas tamat Darurat, Perang Dingin masih terus terjadi dan hanya berakhir pada 1989, kira-kira 30 tahun selepas Malaya merdeka dan 26 tahun selepas terbentuknya Malaysia. Implikasinya, Malaya yang merdeka pada 1957 dengan Malaysia terbentuk pada 1963, di samping perlu menangani cabaran terhadap kesepaduan sosial yang telah mula mekar, terpaksa berhati-hati menghadapi ancaman keganasan komunis yang masih mengorbankan nyawa, khususnya di Sarawak. Dengan kata lain, keadaan ‘stabil tetapi tegang,’ bermaksud pelbagai cabaran masih wujud menguji kesepaduan sosial yang dibina oleh rakyat. Wujudnya Malaysia pada 16 September 1963, selepas suatu referendum di Sarawak dan Sabah, merupakan satu lagi kejayaan pengaplikasian prinsip ‘tolak ansur etnik’ yang diamalkan semenjak CLC ditubuhkan pada 1949. Satu Perjanjian telah dibuat antara kerajaan persekutuan dengan Sabah yang menjanjikan autonomi kepada Sabah dalam 20 perkara dan Sarawak dalam 18 perkara, seperti mereka berhak mengurus sendiri hal imigresen yang telah mengukir sifat federalisme yang kita kenal pada hari ini. Walau bagaimanapun idea/konsep Malaysia itu tidak diterima oleh Indonesia, yang dipimpin Sukarno. Beliau menganggap Malaysia sebagai ‘neo-colony’, iaitu sebuah koloni baharu, tetapi dalam pemerintahan orang tempatan sehingga Indonesia melancarkan konfrontasi atau mengganyang Malaysia. Peristiwa yang majoriti rakyat Malaysia lupa atau tidak tahu ialah tercetusnya rusuhan etnik Melayu-Cina di Singapura pada 21 Julai dan 3September 1964, ketika Singapura masih dalam Malaysia. Akibatnya kira-kira 40 nyawa dilaporkan terkorban dan ribuan lagi ditangkap. Rusuhan ini kemudiannya diikuti oleh satu rusuhan lain yang lebih besar kali ini di Kuala lumpur, iaitu, rusuhan etnik Melayu-Cina, pada 13 Mei 1969dan di beberapa tempat lain. Data rasmi menyatakan bahawa rusuhan ini telah mengorbankan kira-kira 250 nyawa, tetapi laporan pemberita yang tidak ada bukti sahih mendakwa bilangannya jauh lebih tinggi. Selepas 13 Mei 1969, pelbagai usaha top-down untuk mengembalikan kepercayaan umum tentang perlunya kesepaduan sosial telah dilaksanakan, seperti penubuhan Majlis Perundingan Rakyat, Jabatan

10 Hubungan Etnik

Perpaduan Negara, Rukun Negara dan Dasar Ekonomi Baru (DEB). Dalam buku merah Rancangan Malaysia Kedua 1971-1975 (RMK2) Tun Razak telah menyatakan bahawa “he overriding aim of the Second Malaysia Plan is to create national unity.” Semenjak itulah “perpaduan nasional” menjadi sebahagian daripada idiom popular dalam kehidupan rakyat Malaysia yang telah disisip dalam ucapan, lirik lagu dan puisi. Perpaduan dijadikan sebagai harapan nasional dan idaman semua, tanpa rakyat Malaysia menyedari bahawa mereka sudah menikmati kesepaduan sosial. Jika pada akhir Era Konflik (1945-1960) platfom kesepaduan nasional telah mula dirangka dan diaplikasikan, biarpun belum teguh, tetapi pada Era Stabil tetapi Tegang (1961-1970) asas dan struktur rangka kesepaduan sosial yang lebih mantap terbina akibat trauma nasional selepas Peristiwa Berdarah 13 Mei 1969. Kesepaduan berlaku dalam suasana yang umumnya stabil dan aman, tetapi tersentak tegang oleh kerana keganasan etnik dan juga keganasan serangan ‘Ganyang Malaysia’ oleh angkatan bersenjata Sukarno semasa Konfrontasi. Pengalaman pahit ini sebenarnya telah mematangkan rakyat Malaysia.

Era Kesepaduan Sosial (1971-2011)

lebih daripada 40 tahun telah berlalu selepas tragedi rusuhan etnik Mei 13 1969. Suasana terus aman, stabil dan harmoni, kecuali selama lima hari dari 4 hingga ke 8 Mac 2001 apabila berlakunya rusuhan etnik Melayu-India di Kampung Medan, Selangor, sebuah kawasan kediaman setinggan kelas pekerja dan yang dilaporkan mengorbankan kurang daripada 10 nyawa. Tragedi ini memperingat rakyat Malaysia bahawa bukan faktor politik, tetapi faktor ekonomi, seperti kesukaran hidup dan persaingan untuk survival boleh mencetuskan pergeseran etnik, khususnya dalam kalangan anggota kelas bawahan. Hal ini mengingatkan kita kembali terhadap perdebatan yang belum berakhir antara pendekatan etnik dan kelas sebagai lensa yang memerhatikan dinamika masyarakat Malaysia. Kita juga diperingatkan bahawa slogan ‘perpaduan dalam kepelbagaian’ dan ‘perpaduan nasional’ itu adalah suatu harapan positif terhadap suatu masa depan yang lebih gemilang daripada sekarang, termasuk cita-cita kita merealisasikan ‘bangsa idaman’, iaitu ‘Bangsa Malaysia.’ Sebaliknya apa yang sebenarnya kita dukung dan dakap, malah suatu fenomena yang tidak pernah kita berikan sebarang nama

10 Hubungan Etnik Malaysia: Kesepaduan dalam Kepelbagaian 11 pun selama ini, tetapi terus dinikmati adalah konsep kesepaduan sosial. Oleh itu, yang jelas pada masyarakat umum Malaysia, biar pun nampak kabur kepada sesetengah pemimpin dan sebahagian besar pemberita, ialah bahawa selama 40 tahun selepas terjadi tragedi 13 Mei sebarang perbezaan sosial sesama mereka mesti diselesaikan dengan aman kerana kos melepas sebarang konflik terbuka adalah terlalu tinggi kepada setiap individu, setiap kolektif sosial, setiap etnik, setiap wilayah dan kepada negara Malaysia keseluruhannya. Kunci kesepaduan sosial Malaysia, ialah kematangan rakyatnya. Jika dulunya selepas setiap pilihan raya umum di Malaysia ramai yang berasa gundah kerana kemungkinan mereka yang kalah melepaskan geram melalui tindakan rusuhan ganas. Namun semenjak Pilihan Raya Umum ke-4 pada 1974 (PRU4 1974) sehingga PRU12 2008, sebanyak sembilan kali pilihan raya diadakan namun tidak wujud sebarang kekacauan etnik yang ditimbulkan oleh pihak yang kalah sehingga mencetuskan perbalahan. Hal ini termasuk dalam puluhan pilihan raya kecil yang telah diadakan berulang kali. Dari sudut takrifan harian, rakyat Malaysia tidak segan silu untuk menyuarakan rasa tidak puas hati mereka terhadap sebarang perkara yang mereka tidak suka. Kemudahan Internet, SMS dan pelbagai lagi saluran data siber lebih memudahkan proses penyuaraan mereka. Apatah lagi komentar boleh disampaikan dalam suatu konteks yang selesa dari segi peribadi, umpama ‘campak batu sembunyi tangan’, iaitu penulis yang mengkritik dapat bersembunyi di sebalik nama samarannya. Dalam suasana ini terbuhul suatu pola yang jelas iaitu rakyat Malaysia sangat “suka bertikam lidah, tetapi tidak bertikam menggunakan parang” — Malaysians prefer tongue wagging to parang wielding. Keadaan ini memperlihatkan bahawa sesiapa pun boleh menyuarakan rasa tidak puas hati tentang segala hal yang tersirat di kalbu masing-masing, sama ada dalam hal peribadi, etnik ataupun kualiti hidup. Keterbukaan rakyat Malaysia dalam menyuarakan hal-hal ini telah menimbulkan salah sangka besar oleh pemerhati dari dalam dan luar negara. Seringkali kata-kata kesat yang dikeluarkan oleh seseorang ahli politik, guru sekolah dan orang biasa tentang ‘kaum pendatang’ dan lain-lain selalunya akan menimbulkan kekecohan dalam media, diikuti lontaran kritikan berentetan untuk beberapa minggu di ruang siber atau dalam media cetak. Hal ini merupakan satu lagi ciri prilaku rakyat Malaysia pada

12 Hubungan Etnik

peringkat everyday-defined di Malaysia, iaitu “they talk conflict, they walk cohesion.” Maksudnya, mereka sedia berdebat habis-habisan tentang segala perkara yang difikirkan tidak betul atau tidak sempurna yang dilakukan oleh pemerintah, pihak swasta dan para pemimpin. Perkara ini lebih merupakan satu kegiatan psikososial sihat, iaitu lebih suka meluahkan segala yang terbuku di hati daripada disimpan senyap sehingga ‘meletup’ dalam pelbagai bentuk yang memusnahkan. Oleh sebab rakyat Malaysia lebih suka “tongue wagging and not parang wielding” dan lebih senang ”talk conflict, walk cohesion”, maka gambaran yang diberikan kepada orang luar boleh menimbulkan salah faham dalam kalangan mereka kerana perkara didengar oleh mereka dan diperhati ialah “tongue wagging” dan “talk conflict” yang kadang-kadang pedas, keras dan sangat berkonfrontasi bunyinya. Apatah lagi jika penyuaraan itu disampaikan dalam blog, YouTube dan melalui SMS, yang seolah-olah esok akan berlaku peristiwa 13 Mei 1969 sekali lagi. Boleh dirumuskan bahawa Era Kesepaduan Sosial (1971-2011) adalah era ketika berlakunya pemantapan interaksi antara M+N+ [iaitu Masyarakat (Society), Negara (State) dan Pasaran (Market)] telah disulam erat dengan positif, biarpun turun-naik berlaku akibat pengaruh dan perkembangan global. Dalam era tersebut terbukti bahawa ekonomi Malaysia telah mampu bertahan. Justeru, paksi utama kesepaduan sosial adalah kemakmuran dan kestabilan ekonomi yang seterusnya mendukung keamanan dan kestabilan politik. Gabungan perkembangan ekonomi pesat dan suasana politik yang stabil telah membolehkan kita bertahan dari segi kesepaduan sosial, sambil terus mengidamkan perpaduan. Perbandingan antara pengalaman Sri Lanka dan Malaysia (Abeyratne 2008) untuk 40 tahun yang lalu menunjukkan kepada kita peri pentingnya kaitan simbiotik ekonomi, politik serta kesepaduan sosial, yang dirangkai melalui hubungan intim antara M+N+P. Tentunya berlaku persaingan, kontradiksi dan ketegangan dari segi ruang dan kepentingan antara ketiga-tiga komponen tersebut (M+N+P) yang boleh memberi kesan kepada seluruh masyarakat Malaysia kerana tersirat di dalamnya ialah aspek hubungan etnik, kelas, wilayah dan perbezaan sosial yang kritikal dan perlu sentiasa diimbangkan. Kadang-kadang pengaruh dan pergolakan luar negeri mengesankan apa yang berlaku dalam negara, seperti isu TKI (Tenaga Kerja Indonesia) yang terus-menerus mencabar M+N+P serentak, dulu, sekarang dan pada masa depan. Justeru kesepaduan sosial di Malaysia adalah terbina di atas lapisan jaringan hubungan yang rumit lagi kompleks di dalam dan di luar negeri.


Masyarakat Pelbagai etnik di Malaysia

Jumlah penduduk Malaysia pada tahun 2010 ialah 28.3 juta (Jabatan Perangkaan Malaysia). Malaysia mempunyai lebih daripada 70 kumpulan etnik dan sekiranya ditambah dengan kelompok yang mewakili subetnik, kumpulan bahasa dan dialek, jumlahnya melebihi 200 kumpulan. Jadual 1.1 adalah memaparkan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, bahasa dan dialek yang wujud di Malaysia.

JADUAl 1.1: Senarai Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Bahasa dan Dialek di Malaysia

Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Kumpulan Bahasa dan Dialek di Semenanjung

Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Kumpulan Bahasa dan Dialek di Sabah

Kumpulan Etnik, Subetnik, Suku, Kumpulan Bahasa dan Dialek di Sarawak

Acheh, Baba Nyonya, Banjar, Bateq, Bengali, Beri, Boyan, Bugis, Chettiar, Chewong, Chindian, Foochow, Gujarati, Hainanese, Hakka, Hokkien, Jah Hut, Jahai, Jakun, Jawa, Kanaq, Kensiu, Kintaq, Kwangsi, Kwantung, Lanoh,Mah Meri, Malabaris, Malayalee, Mandaling, Melayu, Melayu Patani, Mendriq, Min Bei, Minangkabau, Orang Kuala, Orang Seletar, Pakistan, Portugis, Punjabi, Rawa, Semai, Semaq, Semelai, Serani, Siam, Sindhi, Tamil, Telegu, Temiar, Temuan, Teochew, kumpulan etnik pekerja- pekerja migran dan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, kumpulan bahasa dan dialek yang lain.

Bajau, Bisaya, Bonggi, Bookan, Bugis, Cina, Dumpas, Dusun, Gana, Hulu, Ida’an, India, Iranun, Kadazan, Kagayan, Kalabakan, Kalabuan, Kedayan, KeningauMurut, Kepulauan Kokos, Kimaragang, Kinabatangan, Kuijau, labuk-Kinabatangan, Lobu, Lotud, Lundayeh, Makiang, Mangkaak, Melayu, Minokok, Murut, Okolod, Paitan, Paluan, Papar, Rungus, Sama Selatan, Selungai, Sembakung, Serudung, Sinabu, Sino-Kadazan, Suluk, Sungai, Tagal, Tatana’, Tausug,Tempasuk Dusun, Tengara, Tidung, Timugon, Tinagas, Tobiling, Tombonuo, Ubian, kumpulan etnik pekerja-pekerja migrandan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, kumpulan bahasa dan dialek yang lain.

Balau, Berawan, Bidayuh, Bukitan, Cina, Iban, India, Kajang, Kayan, Kedayan, Kejaman, Kelabit, Kenawit, Kenyah, Lahanan,Lisum, Longkiput, Lun Bawang, Lun Dayeh, Melanau, Melayu Sarawak, Murut, Penan, Punan Bah, Punan Biau, Punan Busang, Punan, Remun, Saban, Sebuyau, Sekapan, Sihan, Tabun, Tagal, Ukit, kumpulan etnik pekerja-pekerja migran dan pelbagai kumpulan etnik, subetnik, suku, kumpulan bahasa dan dialek yang lain.

14 Hubungan Etnik

Potret Hubungan Etnik di Malaysia

Pola kerencaman dan kepelbagaian penduduk yang wujud secara tidak langsung menggalakkan perspektif bahawa hubungan etnik di Malaysia pada umumnya adalah bersifat rapuh, mudah retak dan cenderung ke arah ketegangan dan sering membawa kepada keadaan yang berkonflik. Adakah pandangan sebegini tepat untuk menghuraikan hubungan etnik di Malaysia? Jika pandangan sebegini diterima, negara Malaysia sebagai sebuah negara bangsa mungkin tidak dapat bertahan dan wujud dalam peta dunia. Keadaan yang wujud ialah etnik yang pelbagai ini akan membentuk negara mengikut acuan etnik masing-masing. Namun demikian, hakikatnya negara Malaysia dengan kerencaman demografi yang berbeza terus kukuh, maju dan membangun malah disegani oleh jiran tetangga dalam konteks negara berbilang etnik. Keadaan yang aman damai telah melahirkan suatu bentuk kestabilan politik, ekonomi dan sosial yang baik. Keadaan ini membolehkan rakyat daripada pelbagai etnik dapat hidup bersama dalam suasana aman dan bebas daripada konflik kekerasan etnik yang kerap dan berpanjangan sebagaimana berlaku di negara yang sentiasa berkonflik seperti Sri Lanka, Somalia dan Palestin. Keupayaan Malaysia mengekalkan kestabilan politik, ekonomi dan sosial membolehkannya terus membangun dengan pesat dalam pertumbuhan ekonomi yang stabil. Malaysia turut berjaya mencapai tahap negara berpendapatan sederhana dalam tempoh kurang daripada 50 tahun. Dengan komposisi etnik, agama, budaya dan bahasa yang begitu kompleks, Malaysia berjaya mengekalkan kerukunan dalam kehidupan bermasyarakat serta pencapaian pembangunan. Justeru, keunikan tadbir urus negara dalam mengolah perpaduan dalam kepelbagaian amat penting daripada hanya melihat dimensi konflik mahupun ketegangan. Aspek tadbir urus perpaduan dalam kepelbagaian ini sebenarnya membawa kepada kefahaman terhadap proses kesepaduan sosial dalam masyarakat yang sebenarnya merupakan inti pati kepada kestabilan, keamanan mahupun kerukunan hidup masyarakat berbilang etnik. Kestabilan dan keamanan yang dikecapi telah diiktiraf oleh Global Peace Index yang telah menyenaraikan Malaysia di tangga ke-19 sebagai antara negara paling stabil dan aman di dunia. Berdasarkan Jadual 1.2 kedudukan negara yang disenaraikan dalam Global Peace Index 2011,


Malaysia adalah satu-satunya negara heterogeneous dengan komposisi demografi pelbagai etnik berada di senarai paling atas. Sebaliknya, negara-negara lain yang berada pada kedudukan lebih baik daripada Malaysia secara umumnya ialah negara yang lebih bersifat homogeneous. Pada tahun 2011 kedudukan Malaysia berada di tangga ke-19 manakala pada tahun 2012 kedudukannya adalah pada tangga ke-20 iaitu mendahului Australia (ke-22) dan Singapura (ke-23).

JADUAl 1.2: Global Peace Index (2011)

Negara Kedudukan Negara Paling Aman di Dunia

New Zealand 1Iceland 2Jepun 3Denmark 4Republik Czech 5Austria 6Finland 7Kanada 8Norway 9Slovenia 10Ireland 11Qatar 12Sweden 13Belgium 14Jerman 15Switzerland 16Portugal 17Australia 18Malaysia 19Hungary 20

Sumber : Institute for Economics and Peace 2011

Hubungan Etnik dari Perspektif Konflik

Dalam menggambarkan hubungan etnik, terdapat sarjana yang menyatakan bahawa masyarakat yang memiliki kerencaman budaya, bahasa, agama dan kemajmukan etnik seperti di Malaysia pasti akan terpisah dan terasing mengikut kumpulan etnik, agama, budaya dan

16 Hubungan Etnik

bahasa masing-masing tanpa nilai yang dapat mengikat mereka bersama. Selain itu, perbezaan etnik akan melahirkan persaingan antara kumpulan etnik sehingga berlaku kepupusan ciri-ciri etnik, iaitu dari segi bahasa, budaya dan agama mereka apabila etnik yang dominan menguasai etnik minoriti. Media massa juga sering membawa laporan kewujudan polarisasi etnik di Institusi Pengajian Tinggi (IPT) di Malaysia dengan menyatakan bahawa mahasiswa tidak berminat untuk berkongsi dengan etnik lain seperti tinggal sebilik, makan bersama, belajar bersama, bergaul bersama dalam kegiatan lain di kampus. Malahan, media massa sering membangkitkan sentimen etnik atau agama dalam laporan berita. Di samping itu, aktiviti dalam kempen pilihan raya sering menjadi gelanggang untuk meraih undi dengan cara menggemblengkan sentimen dan kepentingan etnik masing-masing sehingga mencetuskan keresahan dalam kalangan etnik dan membawa kepada aspek ketegangan etnik. Natijahnya, adakah adil memotretkan hubungan etnik di Malaysia dalam pespektif yang sempit dengan melihat masyarakat Malaysia ini hanya dari sudut konflik, sengketa, pertentangan dan ketegangan semata-mata? Di mana pula penilaian masyarakat keseluruhan melihat kejayaan negara mengurus soal kesepaduan sosial yang dinikmati oleh seluruh lapisan masyarakat selepas peristiwa 13 Mei sehingga hari ini yang berjaya diangkat dalam Global Peace Index 2011 dan kejayaan ekonomi Malaysia yang berdaya saing setanding dengan negara lain? Oleh hal demikian, hubungan etnik di Malaysia perlu dilihat dari perspektif dan dimensi kesepaduan sosial yang merupakan formula kesejahteraan masyarakat berbilang etnik.

Kesepaduan Sosial: Pandangan alternatif untuk Memahami hubungan etnik di Malaysia

Kerangka konseptual yang diutarakan dalam memaparkan hubungan etnik di Malaysia sebagai suatu bentuk hubungan yang rapuh, retak dan penuh dengan pertentangan dan persengketaan ini boleh disimpulkan sebagai suatu kerangka konseptual yang berorientasikan paradigma konflik. Kebanyakan kajian tentang hubungan etnik di Malaysia telah menggunakan paradigma konflik sebagai alat analisis yang utama untuk menganalisis dan memahami setiap permasalahan yang dilihat wujud dalam masyarakat.


Melalui paradigma konflik yang menjadi pendekatan utama ini terdapat kecenderungan pengkajinya untuk mengitlakkan atau mengeneralisasi sesuatu permasalahan secara simplistik sedangkan permasalahan yang wujud pada masa ini jauh lebih rumit dan kompleks. Komponen-komponen sosial yang wujud kini adalah bertindan lapis antara etnik, agama, kelas, gender, umur, orientasi seksual, budaya, ideologi dan kategori-kategori sosial yang lain. Perspektif yang digunakan oleh pengkaji menggambarkan hubungan etnik di Malaysia adalah rapuh, retak dan penuh dengan pertentangan dan persengketaan adalah berdasarkan paradigma konflik. Oleh itu, konsep yang berhubung kait dengannya seperti konsep polarisasi, segregasi, ketegangan, persaingan, persengketaan, pertentangan, perbezaan atau perpecahan digunakan sebagai alat analisis dan pengukur untuk memahami permasalahan tersebut. Melalui penggunaan konsep yang berbau negatif seperti ini untuk memahami permasalahan hubungan etnik membawa kepada kecenderungan untuk mendikotomikan sesuatu isu yang berbangkit itu secara binari atau pertentangan duaan. Contohnya, antara Melayu dan bukan Melayu, Islam dan bukan Islam, lelaki dan perempuan, bandar dan luar bandar, muda dan tua, miskin dan kaya, berpendidikan dan tidak berpendidikan, serta heteroseksual dan homoseksual. Cara pandang dari kaca mata konflik umumnya mengandaikan masyarakat Malaysia seolah-olah sentiasa berada dalam dikotomi, pertentangan, persengketaan dan saling bersaing khususnya antara kumpulan yang berlainan etnik dan agama. Cara pandang yang sebegini gagal untuk melihat pelbagai sisi yang cukup berencam antara satu kategori sosial dengan satu kategori sosial yang lain. Malahan, antara satu kategori sosial dengan satu kategori sosial yang lain terdapat ciri tindan lapis yang saling bertautan. Contohnya, dalam kategori etnik Melayu itu sendiri terdapat pelbagai kerencamannya; Melayu yang mana? Melayu bandar, luar bandar, liberal, ortodoks, kelas menengah, kelas pekerja kerajaan, swasta, berpendidikan, penyokong UMNO, PAS, PKR, DAP? Soalannya Islam yang mana? Islam liberal, konservatif, Sunni, Syiah, Wahhabbi, Muhammadiyah, Tabligh, Arqam? Malahan berkemungkinan antara Melayu kelas menengah yang liberal lebih banyak persamaannya dengan bukan Melayu dari kelas yang sama berbanding dengan Melayu kelas petani dari kampung.

18 Hubungan Etnik

Etnik lain juga memiliki pelbagai kerencaman dalam beragama, malahan bertindan lapis dengan kategori yang lain. Etnik Cina, India, Iban, Kadazan begitu juga dengan agama Kristian, Hindu, Buddha dan sebagainya turut mempunyai kepelbagaian dan kerencaman mereka sendiri seperti etnik Melayu dan agama Islam. Kerencaman tersebut tidak sekadar seperti telah dijelaskan malah kategori sosial ini juga cair dan bergerak bebas serta boleh berubah dan berbeza sesama sendiri tanpa adanya batas-batas sempadan yang ketat dan kekal. Contoh yang paling ketara adalah isu penggunaan kalimah Allah oleh bukan Muslim yang pernah timbul dan menjadi isu yang cukup panas beberapa ketika yang lalu. Jika diperhatikan dengan teliti wacana yang wujud ketika itu dalam menanggapi isu, terdapat pelbagai pandangan baik yang menyokong mahupun menentang sama ada daripada pihak Islam ataupun yang bukan Islam sendiri. Masing-masing mempunyai pandangan berbeza walaupun mereka daripada kumpulan agama yang sama. Berdasarkan contoh ini dapat dilihat dengan jelas bagaimana cara pandang yang menggunakan paradigma konflik cenderung untuk mentafsirkan secara mudah kehidupan sosial yang realitinya jauh lebih rumit dan kompleks. Dalam keghairahan mengangkat paradigma konflik sebagai teras dan orientasi memahami permasalahan yang wujud di Malaysia, realitinya tahap kehidupan harian masyarakat awam berada dalam kesepaduan sosial yang relatifnya adalah bersifat aman dan stabil. Selepas peristiwa 13 Mei konflik bersifat kekerasan etnik secara terbuka yang berlaku adalah terlalu kecil. Dalam tempoh lebih daripada empat dekad yang lalu semenjak peristiwa 13 Mei, Malaysia secara relatifnya masih belum goyah dengan konflik peristiwa etnik mahupun konflik agama namun kadang-kadang kesannya boleh mengancam kesepaduan sosial yang sudah sedia wujud dalam masyarakat berbilang etnik. Memang tidak dinafikan bahawa konflik, pertentangan dan saling bertanding sering muncul dan memenuhi wacana sama ada di kedai kopi, warung teh tarik, restoran mamak, atau di ruang maya melalui blog, internet dan portal sesawang. Malahan, tidak dinafikan wujud konflik yang berakhir dengan kekerasan fizikal seperti yang berlaku di Kampung Rawa, Kampung Medan, Pasir Gudang dan Kamunting tetapi kekerasan fizikal tersebut adalah bersifat lokal dan terkawal tidak merebak serta berlarutan sehingga mencarik fabrik sosial yang mengikat masyarakat setempat.


Kehidupan harian masyarakat awam khususnya di luar kawasan konflik yang tersebut tetap diteruskan dalam suasana yang relatifnya stabil dan aman. Keadaan ini adalah realiti kehidupan sosial yang wujud di Malaysia dan jarang diungkapkan oleh para sarjana kajian etnik. Realiti yang lebih positif dan sebenarnya lebih dominan serta lebih terserlah umumnya terlepas pandang daripada mata para sarjana kajian etnik. Keadaan ini adalah kerana cara pandang melalui paradigma konflik terlalu lama mendominasi wacana etnik di Malaysia sejak zaman kolonial sehingga seolah-olah ianya diterima sebagai sesuatu yang sedia ada (as given) justeru sudah tersulam rapi di dalam minda dan praktik para pengkaji hubungan etnik di dalam dan luar Malaysia.

Menelusuri Hubungan Etnik daripada Perspektif Konflik

Sekiranya ditelusuri dengan lebih mendalam, cara pandang melalui paradigma konflik merupakan warisan daripada pembentukan ilmu kolonial yang bersifat esensialis, tetap dan cenderung mengitlakkan ciri-ciri sosial yang terdapat pada subjek yang menjadi anak jajahan mereka. Pembentukan ilmu kolonial yang sarat dengan nuansa ideologi orientalisme pada asasnya adalah untuk “membezakan” kumpulan dalam masyarakat agar wujud sempadan binari yang jelas antara mereka yang menjajah dengan mereka yang terjajah. Mereka yang terjajah pula dikategorikan secara pukul rata melalui perbezaan yang berdasarkan ciri-ciri fisiologi, budaya, bahasa, agama dan etnik yang diesensialisasi dan diitlakkan secara mudah dan cetek. Ideologi dan cara pandang tersebut bukan sahaja beroperasi di tingkat epistemologi dan konseptual, tetapi juga di tingkat ontologi dan alam nyata melalui pemisahan yang berbentuk fizikal ke atas kumpulan masyarakat terjajah, khususnya dari sudut penempatan dan juga jenis pekerjaan melalui dasar pecah dan perintah. Proses membezakan yang lain bukan sahaja disumbangkan oleh pemerintah kolonial, tetapi juga diteruskan oleh sarjana sains sosial dan kajian hubungan etnik dari Barat yang menjalankan kajian mereka di negara jajahan khususnya yang mempunyai populasi masyarakat majmuk. Hasil kajian mereka berasaskan teori daripada kaca mata mereka sendiri yang cenderung mengetengahkan unsur-unsur konflik, kelainan dan perbezaan. Teori-teori yang berasaskan paradigma konflik, kelainan dan perbezaan ini kemudiannya disosialisasikan melalui wacana ilmiah, baik dalam bentuk

20 Hubungan Etnik

buku, jurnal, kertas kerja mahupun pembentangan akademik seterusnya disosialisasikan pula oleh sarjana tempatan dan disebarkan kepada pelajar dan masyarakat awam. Penerapan paradigma ini terus diperkukuhkan apabila berlakunya konflik sebenar khususnya dalam era perang dingin. Umpamanya, apabila ideologi komunisme diangkat sebagai musuh dan teori domino diketengahkan daripada paradigma konflik. Pemikiran sedemikian seterusnya disosialisasikan ke dalam wacana antikomunis untuk menimbulkan kegelisahan, ketakutan dan rasa tidak selamat dalam kalangan negara di Asia Tenggara. Perang saudara di Vietnam contohnya dilihat sebagai mangkin kepada kemungkinan negara di sekitarnya akan turut jatuh ke tangan komunis. Malaysia juga tidak terkecuali dalam kancah wacana berbentuk konflik apabila kerajaan British di Malaya pada ketika itu mengisytiharkan darurat untuk menangani ketidakstabilan sosiopolitik berikutan tindakan kekerasan yang dilancarkan oleh Parti Komunis Malaya. Paradigma konflik ini terus mendapat tempat sebagai cara pandang yang dominan dalam memahami masyarakat Malaysia apabila berlaku pertentangan sengit antara organisasi politik yang mewakili kepentingan kumpulan etnik yang pelbagai di Malaysia sama ada pada era kolonial ataupun pascakolonial. Cara pandang melalui perspektif konflik semakin popular dan kukuh apabila meletusnya Peristiwa 13 Mei sehingga ada yang meramalkan bahawa projek pembangunan negara bangsa Malaysia akan gagal. Proses pembentukan cara pandang melalui perspektif konflik merupakan suatu proses yang panjang, lama dan berterusan. Dari era kolonial sehingga ke masa kini, paradigma konflik telah menjadi cara pandang yang dominan dalam masyarakat untuk memahami fenomena etnisiti dan permasalahan yang wujud di Malaysia sehingga menyebabkan sukar untuk melihat dengan cara pandang yang lain. Malaysia yang diramalkan oleh banyak pihak akan berakhir dengan perpecahan akibat tragedi 13 Mei tidak menjadi realiti kerana selepas peristiwa tersebut, ternyata Malaysia lebih stabil dan kukuh berbanding dengan negara-negara lain di Asia Tenggara. Malahan, Malaysia mampu mencapai kadar pertumbuhan ekonomi yang tinggi, pembangunan yang pesat, politik yang stabil serta kehidupan bermasyarakat yang relatifnya aman tanpa konflik yang terbuka dan berterusan sehingga diiktiraf oleh dunia sebagai model negara majmuk yang berjaya.


Memahami Hubungan Etnik daripada Perspektif Kesepaduan Sosial

Suatu paradigma alternatif yang mengambil kira aspek positif yang menyumbang kepada keutuhan Malaysia sebagai sebuah negara bangsa yang masih dalam proses pembikinannya, kini adalah perlu dijadikan sebagai sebahagian daripada cara pandang untuk memahami citra hubungan etnik dengan lebih adil dan menyeluruh. Paradigma alternatif ini bukan bertujuan untuk menafikan bahawa tiada konflik tetapi sebagai satu cara pandang yang memberi tempat yang lebih wajar kepada sisi positif dalam menganalisis dan memahami hubungan etnik. Pemahaman terhadap situasi ini adalah wajar kerana hakikatnya aspek yang lebih dominan dalam kehidupan seharian dalam kalangan masyarakat awam di Malaysia bukan berasaskan konflik tetapi didasari oleh kesepaduan sosial. Menggunakan paradigma kesepaduan sosial untuk memahami hubungan etnik di Malaysia bermula dengan premis bahawa kesepaduan sosial sudah sedia wujud sebagai tiang seri di peringkat masyarakat awam. Usaha yang perlu dilakukan adalah mengukuhkannya lagi supaya perpaduan yang dicita-citakan oleh masyarakat dan negara dapat dicapai. Kesepaduan sosial yang dinikmati sekarang merupakan proses yang panjang dan berterusan sejak wujudnya interaksi antara masyarakat pelbagai etnik di negara ini. Kewujudan kesepaduan sosial disumbangkan secara top-down atau hasil daripada tindakan kerajaan yang diterapkan kepada masyarakat dan ada yang disumbangkan secara bottom-up iaitu hasil daripada interaksi dan jalinan hubungan yang berlaku di peringkat masyarakat awam itu sendiri dalam kehidupan sehari-hari tanpa campur tangan oleh pihak kerajaan.

Hubungan Saling Terkait dan Saling Bergantungan

Jalinan hubungan sosial secara berterusan terbina dalam kalangan anggota masyarakat Malaysia merentas etnik, agama, budaya dan bahasa menerusi interaksi sesama mereka. Umpamanya, nasi yang dimakan oleh pelajar selepas keluar dari bilik kuliah hubungan etnik berkemungkinan besar diperoleh daripada pesawah padi Melayu dari Kedah atau pesawah padi Cina dari Sekinchan, Selangor. Padi tersebut kemudiannya dibawa ke kilang pemprosesan padi oleh pembawa lori daripada etnik India dan

22 Hubungan Etnik

diproses pula oleh pekerja dari peringkat buruh hingga ke peringkat pengurusan mungkin terdiri daripada etnik Melayu, Cina atau India atau mungkin buruh imigran dari Indonesia, Bangladesh atau Myanmar. Padi yang siap diproses menjadi beras kemudiannya dibawa ke pasar raya atau kedai runcit oleh pemandu van atau lori yang mungkin daripada etnik Orang Asli dan ketika sampai di kedai runcit atau pasar raya, beras berkenaan dipunggah, diangkut dan disusun di rak-rak dan seterusnya dijual oleh pekerja kedai runcit dan pasar raya yang mungkin daripada etnik Iban, Kadazan, Melayu, Cina, India, Bidayuh, Kelabit dan Kayan. Beras pula kemudiannya dimasak oleh pengusaha kantin daripada etnik Melayu atau Cina atau India atau Iban atau Kadazan yang dibantu pula oleh pekerja imigran dari Indonesia, India, China, Thailand atau Myanmar. Daripada contoh tersebut, dapat dilihat interaksi dan hubungan antara anggota masyarakat yang terdiri daripada pelbagai etnik dan agama di negara ini melengkapi dan saling bergantungan dalam jalinan rantaian kesepaduan sosial yang panjang. Setiap kali nasi yang dijamah akan mencetuskan fikiran bagaimana rantaian yang saling terkait sebenarnya melibatkan manusia daripada pelbagai etnik yang berbeza. Mereka terlibat dalam memastikan nasi yang dimakan itu boleh sampai kepada kita dan seterusnya membekalkan zat, vitamin dan tenaga untuk kita terus hidup melalui interaksi yang seolah-olahnya begitu terancang. Begitu juga dengan baju yang dipakai, telefon bimbit yang digunakan, komputer untuk melayari internet dan semua barangan yang dibeli dan digunakan dalam kehidupan seharian. Kesemuanya adalah terhasil daripada jalinan hubungan yang saling terkait dan saling bergantungan dan kesemuanya juga berkemungkinan melibatkan individu daripada pelbagai etnik.

Takrifan Autoriti dan Takrifan Harian

Interaksi dan jalinan hubungan sosial antara anggota masyarakat yang saling terkait dan saling bergantungan seperti yang telah dibincangkan adalah unsur-unsur penting dalam membina kesepaduan sosial. Justeru, paradigma kesepaduan sosial lebih memberi tumpuan kepada takrifan terhadap interaksi seharian yang dibentuk oleh anggota masyarakat itu sendiri berbanding dengan takrifan yang dibentuk oleh autoriti.


Takrifan autoriti seperti negara, misalnya, cenderung bersifat tetap dengan sempadannya yang tidak boleh diubah. Contohnya, takrifan Melayu oleh negara sebagaimana yang termaktub dalam Artikel 160 Perlembagaan Persekutuan adalah berbentuk tetap, iaitu seorang Melayu ialah seorang yang menganut agama Islam, bertutur dalam bahasa Melayu dan mengamalkan adat resam dan budaya Melayu. Takrifan negara yang bersifat tetap mungkin bermasalah untuk digunakan ke atas sebahagian daripada orang Melayu, khususnya daripada kelas atasan dan menengah lazimnya amalan pertuturan mereka manakala menggunakan bahasa Inggeris. Memandangkan mereka ini tidak menepati takrifan Melayu seperti yang dikehendaki oleh negara, adakah mereka masih layak dikenali sebagai orang Melayu? Sebaliknya, takrifan harian dalam peringkat masyarakat awam dalam kehidupan seharian berkemungkinan besar berbeza daripada apa yang ditakrifkan oleh negara secara formal dalam hal tersebut. Fenomena yang dipaparkan merupakan suatu contoh kecil yang boleh diambil untuk memperlihatkan takrifan seharian jauh berbeza dengan takrifan oleh negara ke atas warganya. Banyak lagi contoh lain yang boleh diambil untuk membuktikan pernyataan ini seperti sama halnya dengan jenis Islam yang mesti dianuti oleh orang Melayu di Malaysia. Jika menurut takrifan autoriti hanya Islam daripada aliran Sunnah-Wal-Jamaah dengan bermazhabkan Shafie yang mesti dianuti sedangkan mengikut takrifan harian orang Melayu di Malaysia tidak semuanya menganut aliran Sunnah-Wal-Jamaah daripada mazhab Shafie. Malahan ada juga dalam kalangan orang Melayu Islam di Malaysia yang menganut aliran Syiah. Hakikatnya, dalam kehidupan sehari-hari seperti yang dihuraikan sebelum ini terdapat kerencaman yang wujud dan jauh lebih kompleks daripada takrifan autoriti. Malahan, takrifan harian oleh masyarakat awam kemungkinannya lebih anjal, cair, rencam, pelbagai dan terdapat tolak ansur, akomodasi serta saling memahami dalam kalangan mereka untuk memastikan kehidupan seharian mereka dapat diteruskan dengan aman tanpa sebarang konflik. Justeru, dengan mengambil paradigma kesepaduan sosial sebagai suatu cara pandang alternatif untuk menganalisis dan memahami fenomena hubungan etnik di Malaysia, takrifan harian menjadi petunjuk utama dalam mengenal pasti bentuk, tahap, tingkat dan intensiti hubungan etnik yang wujud dalam sesuatu kawasan, tempat, komuniti

24 Hubungan Etnik

dan juga masyarakat Malaysia secara keseluruhannya. Paradigma kesepaduan sosial dalam konteks ini adalah suatu cara pandang yang cuba memberi ruang dan kuasa kepada masyarakat awam agar terlibat dalam proses pembinaan perpaduan. Ringkasnya, kesepaduan sosial memberi pengiktirafan terhadap takrifan harian oleh anggota masyarakat dan takrifan harian dalam konteks hubungan etnik ialah pelekat sosial yang menjadikan masyarakat Malaysia yang majmuk, pelbagai dan rencam ini secara sosialnya bersepadu. Pelekat sosial yang memberi kesepaduan sosial dihasilkan daripada interaksi dan jalinan hubungan sosial yang berlaku setiap hari antara sesama anggota masyarakat yang terdiri daripada pelbagai etnik, agama, budaya dan bahasa tanpa campur tangan daripada pihak negara baik dalam ruang ekonomi, pasar, politik, sosial mahupun budaya.

Kesepaduan Sosial Melalui akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi

Secara konseptual, kesepaduan sosial sudah sedia wujud dalam acuan besar masyarakat Malaysia. Acuan besar merujuk kepada negara bangsa yang dinamakan Malaysia dengan ciri-ciri khasnya yang terhasil daripada proses perkongsian sejarah bersama yang dilalui dan dialami oleh anggota warganya. Dalam acuan besar ini terbina struktur sosial, ekonomi, politik dan budaya yang khas beracuankan Malaysia. Acuan besar dalam konteks masyarakat pelbagai etnik tidak bersifat statik, tetapi sentiasa dinamik dalam suatu proses pengukuhan berterusan yang didukung oleh struktur sosial, ekonomi, politik dan budaya. Kesepaduan sosial pula dibina oleh aktor sosial yang terdiri daripada pelbagai etnik yang berada di dalamnya melalui amalan harian. Mereka ditandai oleh interaksi dan jalinan hubungan sosial yang saling terikat, saling bertaut malah saling berkongsi. Oleh hal demikian, interaksi dan jalinan hubungan sosial sebegini adalah sesuatu yang secara langsung mahupun tidak langsung sudah tersulam ke dalam fabrik sosial masyarakat kerana kesemua mereka berada di dalam satu acuan besar negara bangsa Malaysia yang sama. Proses pentakrifan makna yang dilakukan oleh faktor sosial yang terdiri daripada pelbagai etnik telah mentransformasikan hubungan antara etnik lalu membentuk hubungan sosial yang pelbagai bentuk.


Dalam konteks Malaysia, proses transformasi hubungan etnik tersebut berlaku secara umumnya melalui rundingan sosial yang berterusan antara faktor sosial dalam masyarakat awam untuk memenuhi kepentingan masing-masing. Dalam proses rundingan sosial, unsur-unsur seperti akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi sentiasa berlaku di peringkat yang berbeza sebagai mekanisme untuk terus mengekalkan toleransi etnik, penerimaan terhadap perbezaan dan kesepaduan sosial yang wujud pada hari ini. Justeru, makna yang diberikan oleh aktor sosial ini terhadap interaksi dan hubungan seharian yang berlaku antara mereka melalui proses rundingan sosial yang berterusan yang diwarnai oleh unsur-unsur akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi umumnya cenderung ke arah bentuk positif daripada bentuk negatif. Tafsiran positif yang merujuk kepada interaksi dan hubungan mereka di peringkat harian membentuk kesepaduan sosial pada hari ini walaupun mereka daripada latar belakang etnik, agama, bahasa dan budaya yang berbeza. Antara contoh yang paling jelas tentang wujudnya kesepaduan sosial di peringkat kehidupan harian adalah apabila timbulnya pelbagai isu yang emotif dan provokatif berhubung dengan etnik dan agama, khususnya selepas pilihan raya umum ke-12 pada 8 Mac 2008. Beberapa isu dibangkitkan dan diprovokasi secara berterusan oleh pihak yang ingin mengambil kesempatan demi kepentingan kelompok yang memperjuangkan isu-isu berkaitan. Namun, tindakan tersebut ternyata tidak berakhir dengan rusuhan etnik secara terbuka; sebaliknya kehidupan seharian masyarakat awam terus berjalan secara relatifnya aman dan stabil walaupun isu-isu panas sering diapi-apikan melalui media massa tertentu. Hakikatnya, rakyat Malaysia di peringkat masyarakat awam tidak mudah terpengaruh untuk bertindak secara melulu, emotif dan menggunakan kekerasan terhadap isu-isu yang ditimbulkan. Sebaliknya, daripada realiti sosial, menunjukkan bahawa secara relatifnya masyarakat Malaysia di peringkat awam telah pun sedikit sebanyak terikat dengan suatu bentuk kesepaduan sosial yang baik. Malahan, pihak organisasi sukarelawan masyarakat dan individu daripada pelbagai etnik dan agama telah mengambil bahagian secara aktif untuk meredakan tindakan provokasi yang timbul. Sekiranya isu-isu seperti ini muncul pada tahun 1960-an atau 1970-an, kemungkinan besar isu berkenaan berakhir dengan rusuhan agama atau sengketa etnik secara terbuka seperti dalam Peristiwa 13 Mei.

26 Hubungan Etnik

Bagaimanapun, hakikatnya di Malaysia pada abad ke-21 ini tiada sebarang rusuhan etnik atau agama yang berlaku walaupun isu-isu yang berkenaan sering dibangkitkan dan diprovokasi secara berterusan oleh pihak yang ingin mengambil kesempatan. Keadaan ini merupakan suatu anjakan, perubahan dan transformasi sosial yang cukup besar dalam kehidupan bermasyarakat di negara ini. Justeru, takrifan yang diberikan oleh anggota masyarakat dalam acuan besar bercirikan Malaysia adalah merujuk kepada interaksi dan hubungan sehari-hari yang berlaku antara mereka melalui proses rundingan sosial yang berterusan. Proses ini ditunjangi oleh unsur-unsur akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi yang merupakan inti pati penting untuk memahami hubungan etnik di Malaysia dari perspektif kesepaduan sosial.

Kesimpulan

Kesepaduan sosial boleh wujud dan bercambah, terutama jika terdapat usaha sedar berpunca daripada tindakan authority-defined dan top-down yang dapat melengkapkan dan menjamin kelangsungannya dan meningkatkan daya ketahanan dalam sesebuah masyarakat majmuk itu. Salah satu usaha tersebut adalah bersifat pemantauan berlanjutan melalui prosedur tertentu yang bertindak sebagai sistem amaran awal. Oleh yang demikian, sebarang kemungkinan konflik terbuka berlaku dapat dikawal sebelum menjadi lebih besar dan merebak, lalu merungkai kesepaduan sosial yang telah wujud dengan baiknya. Dengan itu, adalah lebih tepat untuk kita mengungkapkan keadaan ini sebagai “kesepaduan dalam kepelbagaian” (cohesion in diversity) dan bukan “perpaduan dalam kepelbagaian” (unity in diversity). Namun, kita boleh juga menghujahkan bahawa kesepaduan ialah tahap sebelum perpaduan atau prasyaratnya. Di Malaysia, terdapat pola turun naik dan putaran antara keadaan konflik dan keamanan. Sejak lebih 60 lepas sejak Perang Dunia Kedua, kita telah mengharungi tiga era penting. Implikasinya ialah perpaduan adalah work-in-progress kerana perpaduan ialah suatu sasaran pencapaian yang masih belum tercapai. Proses ini memerlukan semua pihak di negara kita berkerja keras secara sedar untuk memastikan kesepaduan sosial yang sedia ada dikekalkan dan dipertahankan, biarpun perpaduan belum kelihatan.


Oleh itu, keamanan dan kestabilan masyarakat Malaysia, justeru kesepaduan sosialnya, tidak boleh diambil seperti sesuatu yang alamiah, sedia ada dan tidak diambil peduli akan keadaan sebenarnya. Kita mesti terus-menerus bekerja keras mengekalkan dan mempertahankannya. Cuma bagaimanakah kita hendak melaksanakannya dalam jangka pendek dan jangka panjang. Kita perlu memikirkan strategi jangka panjang yang lebih kekal sifatnya untuk bukan sahaja menangani ‘api-api kecil’ bahkan juga menghindarinya daripada berlaku atau kalau sudah berlaku, merebak ke sesuatu yang lebih besar dan tidak terkawal.

Soalan Perbincangan

1. Hubungan etnik adalah bersifat dinamik. Bincangkan.2. Bahaskan pola konflik dalam hubungan etnik di Malaysia.3. Apakah yang anda faham dengan kesepaduan sosial? Berikan contoh-

contoh yang sesuai dalam mengaitkan kerelevanan kesepaduan sosial dalam konteks masyarakat berbilang etnik di Malaysia.

BaB 2

Potret hubungan etnik

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat: 1. Memahami Kesultanan Melayu Melaka sebagai lambang kemuncak

kepada pluraliti di Nusantara.2. Memahami kesan penjajah Barat kepada masyarakat pelbagai etnik

di negara ini.3. Menguasai kemahiran untuk menganalisis fenomena sosial dan

masalah hubungan etnik di negara ini.

Pengenalan

Masyarakat pelbagai etnik, budaya dan agama merupakan ciri utama di kebanyakan negara pada hari ini. Persaingan dan konflik antara etnik sering berlaku di negara-negara yang berlatarbelakangkan masyarakat pelbagai etnik. Namun demikian, sejarah juga telah membuktikan negara monoetnik tidak dapat mengelakkan diri daripada kejadian sedemikian. Masyarakat mempunyai kecenderungan untuk mengkategorikan dan menilai sesuatu kumpulan masyarakat yang lain berdasarkan pemikiran dan pemahaman mereka sendiri yang sempit, selain terpengaruh oleh pelbagai faktor. Masyarakat juga mempunyai kebiasaan untuk menilai perbezaan antara masyarakat melalui perspektif budaya majoriti atau budaya tersendiri. Oleh hal demikian, dalam dunia yang didominasi oleh masyarakat pelbagai etnik, adalah wajar untuk membina satu pemahaman yang mendalam dan tepat tentang teori dan definisi yang biasa digunakan untuk menilai kumpulan masyarakat yang berbeza budaya, ras, dan etnik dalam pelbagai aspek untuk mengelakkan konflik antara etnik yang lebih

30 Hubungan Etnik

dahsyat. Kefahaman terhadap budaya yang menyokong masyarakat pelbagai etnik amat diperlukan untuk pembinaan masyarakat yang harmoni dan stabil.

Kesultanan Melayu Melaka – lambang Pertemuan Masyarakat Pelbagai etnik

Kehebatan empayar Melaka menjadi tempat pertemuan pedagang seluruh dunia diakui sehingga digelar sebagai The Venice of the East. Zaman empayar Melaka ialah zaman keemasan dan kemuncak keagungan kerajaan Melayu. Zaman keagungan Melaka boleh dilihat daripada aspek pemerintahan, perdagangan, kependudukan dan kebudayaan.

Pemerintahan

Perlembagaan Melaka adalah berdasarkan ajaran Islam. Melaka menggunakan Hukum Kanun Melaka dan Undang-undang laut Melaka dalam pemerintahan negeri. Perlembagaan ini banyak menyumbang kepada kemakmuran dan kemajuan sistem pemerintahan Melaka. Pegawai istana Melaka terdiri daripada pelbagai bangsa kerana masyarakat Melayu tempatan berkahwin campur dengan bangsa asing yang datang berdagang dan menetap di Melaka. Hal ini menunjukkan bahawa sistem pemerintahan kerajaan Melayu Melaka amat mementingkan keharmonian antara kaum. Pemerintahan dijalankan dengan sikap penuh diplomasi dan terbuka. Para pegawai istana bukan sahaja terdiri daripada kalangan orang Melayu tempatan bahkan terdapat orang India yang dilantik menjawat jawatan dalam istana sultan Melaka. Perkahwinan campur berlaku antara pemerintah Melaka iaitu Sultan Mansur Shah dengan anak perempuan pemerintah negara China, puteri Hang Li Po. Ringkasnya, pemerintah Melaka pada ketika itu telah mengambil kira keharmonian antara kaum.

Perdagangan

Perdagangan di Melaka berjalan dengan lancar hasil daripada sistem pemerintahan terbuka dan pentadbiran pelabuhan yang cekap. Undang-undang Kanun Melaka dilaksanakan bagi menjaga keselamatan laut di

30 Hubungan Etnik Potret Hubungan Etnik 31

Melaka daripada ancaman perompak dan lanun. Tindakan ini dapat menjamin tahap keselamatan yang tinggi kepada ribuan kapal pedagang yang datang berdagang di Melaka. Perdagangan di Melaka berjalan dengan begitu lancar hasil daripada sistem pemerintahan terbuka di samping pelabuhan ditadbir dengan cekap. Keselamatan laut daripada ancaman perompak dan lanun dapat dikawal oleh Laksamana Melaka yang proaktif. Situasi ini menjadikan suasana selamat dan aman untuk para pedagang berdagang di pelabuhan Melaka, apatah lagi keadaan ini disokong kuat oleh Undang-undang laut Melaka yang berteraskan ajaran Islam.

Corak Kependudukan di Melaka

Zaman Kesultanan Melayu Melaka merupakan zaman pluraliti kerana proses penghijrahan berlaku secara semula jadi tanpa pemaksaan mana-mana pihak. Para pedagang tidak memerlukan pasport atau visa sebagai pengenalan diri untuk memasuki sesuatu kawasan. Keadaan ini membolehkan para pedagang dari Arab, India, China dan negara-negara lain berdagang secara bebas dan berinteraksi dengan penduduk tempatan. Pedagang Arab, Cina, India dan Nusantara juga dilihat melalui proses asimilasi dan amalgamasi dengan penduduk tempatan dan akhirnya telah membawa kepada kewujudan masyarakat baharu, iaitu masyarakat Baba Nyonya, Melayu berketurunan Arab dan Melayu berketurunan India.

Kepelbagaian Budaya di Melaka

Keterbukaan pemerintah empayar Melaka menerima kehadiran para pedagang dari seluruh pelosok dunia tanpa syarat yang ketat menyebabkan pelabuhan Melaka berkembang sebagai pelabuhan yang maju dan terpenting di dunia. Kemajuan perdagangan dan empayar Melaka sebagai kota metropolitan menjadikan Melaka sebagai kota multibudaya. Setiap budaya di Melaka mempunyai tempat masing-masing. Pluralisme budaya bukanlah suatu fenomena baharu dalam alam Melayu. Interaksi antara pelbagai budaya seperti Arab pra-Islam, Hinduisme, Buddhisme, Arab Islam dan Eropah seperti Portugis, Sepanyol, Belanda dan British dengan budaya alam Melayu telah berlaku sejak abad ke-5 Masihi. Pertemuan

32 Hubungan Etnik

dan pertembungan budaya besar dunia tersebut telah melahirkan satu ciri fenomena sosial yang istimewa dalam alam Melayu, iaitu fenomena kepluralitian budaya. Zaman Kesultanan Melayu Melaka merupakan zaman keemasan dan kemuncak keagungan kerajaan Melayu. Melaka diperintah oleh para sultan dan pembesar yang berpandangan jauh.

Pembentukan Masyarakat Majmuk era Kolonialisme inggeris

Kedatangan British ke alam Melayu berlandaskan serampang tiga mata, iaitu keagamaan, kekayaan dan kemegahan. Bagi merealisasikan matlamat tersebut, pihak kuasa Barat sebenarnya telah maju dalam bidang sains dan teknologi. Universiti tertua di Eropah, iaitu University of Oxford wujud sejak abad ke-10 lagi. Keadaan ini menyebabkan mereka merupakan golongan yang menguasai ilmu pengetahuan yang tinggi dalam bidang sosial, kemanusiaan dan sains tulen. Perdebatan ilmu begitu hangat selama berabad-abad sehingga berlakunya pemisahan besar antara agama dengan sains moden pada abad ke-15 Masihi. Eropah telah mengalami perubahan epistemologi, iaitu pemisahan antara negara dan agama. Akibat daripada pertelingkahan antara para agamawan dan saintis di Eropah, ilmu pengetahuan akhirnya terpisah dua, iaitu agama dan sains moden. Kedua-duanya dinamakan sebagai Rocks of Ages: Sciences and Religion in the Fullness of Life oleh Stephen Jay Gould (2002), apabila beliau menulis buku mengenai dua perkara pokok di sepanjang sejarah kehidupan manusia. Masyarakat secara umumnya terpisah kepada dua, iaitu pihak yang menyokong agama dan pihak yang menyokong sains moden. Ilmu berasaskan sains moden mendapat sokongan majoriti penduduk Eropah dan akhirnya menyebabkan agama menjadi anutan kepada individu sahaja. Faktor yang menjadikan masyarakat berpegang kepada kepercayaan bahawa agama hanya perlu pada peringkat individu apabila agama dianggap sebagai penyumbang perselisihan pendapat dalam kalangan manusia, dan seterusnya akan mencetuskan pergaduhan dan peperangan. Sebaliknya, ilmu sains mempunyai sifat sarwajagat yang dapat menyatukan manusia di bawah payung kefahaman yang sama dan ini membolehkan manusia hidup secara aman dan damai. Berasaskan fahaman ini, ilmu sains telah diterima sebagai ilmu penting


dan asas dalam kehidupan sosial duniawi manusia. Ringkasnya, ilmu sains menjadi asas kepada segala aspek kehidupan duniawi manusia, termasuklah ilmu pemerintahan dan pentadbiran. Sebaliknya, agama tidak lagi menjadi faktor penting dalam kehidupan duniawi manusia. Kesannya, agama berada pada satu pihak yang lain dan kehidupan duniawi berada pada satu pihak yang lain. Dasar ini diteruskan oleh penjajah British terhadap tanah jajahannya termasuk Tanah Melayu. Pihak penjajah British menguasai pentadbiran negara, manakala hal ehwal agama Islam di Tanah Melayu dan adat istiadat Melayu diletakkan di bawah pengawasan sultan. Di samping itu, penjajah British turut memperkenalkan sistem pentadbiran berdasarkan pengagihan kuasa antara tiga unsur penting, iaitu Kehakiman, Eksekutif dan Perundangan. Masing-masing pihak hanya menjalankan bidang kuasa masing-masing. Keadaan ini berbeza dengan sistem pemerintahan zaman sebelum kedatangan British menyebabkan tiada agihan kuasa berlaku kerana raja atau sultan mempunyai kuasa mutlak. Ketibaan pemerintah kolonial membawa kepada pertembungan antara agama Islam dengan negara pentadbiran kolonial British. Pertemuan ini berlaku dalam suasana empirikal yang berbeza, iaitu antara “Islam sebagai agama dan para penganutnya” dan “negara kolonial sekular”. Pertemuan ini juga berlaku dalam konteks pemodenan yang diperkenalkan dan dirancangkan oleh kerajaan kolonial. Justeru, negara kita bukan negara pertama dalam kalangan koloni British yang melalui pengalaman ini. Negara Asia Selatan seperti India, Pakistan, Bangladesh, Bhutan, Sri Lanka dan Nepal telah melalui proses ini jauh lebih awal. Para sarjana dalam bidang kajian India British seperti Bernard Cohn, seorang ahli antropologi berbangsa Amerika mengutarakan bahawa kolonialisme bukan hanya melibatkan penaklukan ruang fizikal; kerana yang lebih penting ialah kolonialisme turut melibatkan penaklukan terhadap ruang epistemologi atau sistem pemikiran penduduk peribumi. Penaklukan ini berlaku melalui proses penguraian sistem pemikiran peribumi yang mengakibatkan hilangnya kekuatan sistem pemikiran tersebut sebagai kuasa pentaktrifan kehidupan. Proses ini seterusnya digantikan dengan sistem pemikiran asing menerusi aplikasi sistematik siri “modus penyiasatan” kolonial. Cohn yang telah menghabiskan seluruh hidupnya mengkaji sejarah India berdasarkan kaca mata ilmu antropologi menjelaskan bahawa ilmu yang dihimpunkan dan

34 Hubungan Etnik

diklasifikasikan itu ditransformasikan ke dalam bentuk yang dapat dimanfaatkan dalam bentuk laporan, sejarah, gazet, kanun undang-undang dan ensiklopedia. Perbincangan tentang pembentukan masyarakat pluralistik di Malaysia kerap kali tertumpu kepada tiga kelompok komuniti etnik utama, iaitu Melayu, Cina dan India walaupun sebenarnya terdapat pelbagai suku kaum lain. Hal ini demikian kerana ketiga-tiga komuniti etnik tersebut telah memainkan peranan yang paling menyerlah dalam memenuhi tuntutan keperluan ekonomi dan politik British di Tanah Melayu. Bagaimanapun, kewujudan dan kepentingan peranan yang dimainkan oleh suku kaum lain adalah tidak dinafikan. Sebelum tahun 1848, hampir kesemua penduduk Tanah Melayu terdiri daripada orang Melayu. Namun demikian, perkembangan perusahaan bijih timah yang bermula pada pertengahan abad ke-19 dan perusahaan getah pada awal abad ke-20 mengakibatkan penghijrahan orang Cina dan India secara besar-besaran ke Tanah Melayu. Menjelang tahun 1931, jumlah penduduk bukan Melayu melebihi penduduk Melayu. Kewujudan pelbagai kaum yang mengekalkan kebudayaan masing-masing mengakibatkan terbentuknya masyarakat majmuk di Tanah Melayu. Setiap kaum mempunyai agama, bahasa dan cara hidup yang berlainan. Pada umumnya, terdapat persefahaman dan hubungan yang baik antara komuniti etnik Melayu, Cina dan India. Keharmonian hubungan etnik ini berterusan dan terbukti apabila mereka sama-sama berjuang untuk mendapatkan kemerdekaan Tanah Melayu daripada penjajah British pada 31 Ogos 1957 dan apabila Sabah dan Sarawak mengambil keputusan untuk sama-sama membentuk Malaysia pada 16 September 1963. Dasar kolonialisme British memberi dampak yang sangat besar terhadap masyarakat di Malaysia sama ada dalam bentuk material ataupun bukan material. Sungguhpun pemerintahan British telah menyumbang terhadap penambahbaikan kehidupan rakyat, terdapat kritikan bahawa mereka bertanggungjawab secara beransur-ansur menyisihkan dominasi Islam daripada kehidupan masyarakat Malaysia. Sebagai contoh, Al-Attas mengkritik kehadiran kolonialisme Inggeris sebagai suatu dasar tekal memisahkan orang Islam daripada agama mereka. Para sejarawan mencatatkan bahawa dampak dasar dan birokrasi Inggeris boleh dilihat dengan jelas dalam perkara berikut. Pertama,


British mula bertapak kukuh menerusi campur tangan secara tidak langsung pada tahun 1786 apabila Pulau Pinang diperoleh daripada Kedah. British seterusnya telah campur tangan secara langsung dan menguasai pentadbiran negeri-negeri Melayu yang secara tradisionalnya terletak di bawah tadbir urus Sultan Melayu. Mengikut Perjanjian Pangkor 1874, Sultan Perak bersetuju menerima seorang Residen British yang menasihati baginda dalam semua perkara kecuali yang menyentuh agama dan adat istiadat Melayu. Menjelang tahun 1895, sistem residen telah diasaskan dengan kukuhnya di Perak, Selangor, Pahang dan Negeri Sembilan. Melalui Perjanjian Persekutuan 1895 yang dikuatkuasakan pada 1 Julai 1896, keempat-empat negeri berkenaan disatukan di bawah satu pemerintahan pusat dan mula dikenali sebagai Negeri-negeri Melayu Bersekutu. British seterusnya memperluas kuasa mereka ke atas Kedah, Perlis, Kelantan dan Terengganu melalui Perjanjian Bangkok 1909 dengan kerajaan Siam dan kesannya seorang Penasihat British dilantik bagi tiap-tiap negeri berkenaan. Di Sabah, kaum bumiputera yang utama ialah Kadazan, Bajau, Murut dan Suluk. Syarikat Borneo Utara British yang memerintah di Sabah telah menggalakkan penghijrahan orang Cina untuk bekerja di ladang-ladang getah dan tembakau. Bilangan penduduk Cina di Sabah meningkat daripada 27,801 orang pada tahun 1911 kepada 50,056 orang pada tahun 1931. Manakala di Sarawak, kaum bumiputera yang utama ialah orang Iban, Bidayuh, Melayu dan Melanau. Dinasti Brooke yang memerintah di Sarawak telah menggalakkan kemasukan orang Cina untuk bekerja sebagai pedagang, petani dan pelombong. Bilangan penduduk Cina di Sarawak meningkat daripada kira-kira 5,000 orang pada tahun 1871 kepada 123,626 orang pada tahun 1939. Perkara yang amat jelas ialah perluasan pentadbiran British telah memisahkan agama Islam daripada urusan sekular seperti politik, pentadbiran, undang-undang, ekonomi dan pendidikan. Ringkasnya, agama Islam dan adat istiadat Melayu serta kumpulan bumiputera lain terletak di bawah tadbir urus dan kuasa sultan; manakala segala perkara lain terletak di bawah kuasa British. Namun, British kemudiannya gagal memenuhi janji mereka apabila mengingkari dasar “tidak campur tangan” mereka sendiri dalam urusan berkaitan dengan agama Islam dan adat istiadat Melayu. Kesimpulannya, pluraliti bukanlah fenomena baharu dan janggal dalam kalangan masyarakat Malaysia, namun pluraliti juga telah dan

36 Hubungan Etnik

bakal memberi impak yang berterusan dan berpanjangan. Perpaduan dan toleransi yang bertitik tolak daripada tiga komuniti etnik terbesar, iaitu Melayu, Cina dan India bagi memperjuangkan kemerdekaan Tanah Melayu telah melakar sejarah dan membawa kesan yang besar sehingga hari ini terutamanya dalam aspek perpaduan etnik yang dapat hidup aman damai dan menjadi satu kebanggaan negara. Masyarakat plural Malaysia yang wujud kini merupakan hasil interaksi dan integrasi faktor sejarah silam. Tegasnya, pluraliti budaya terdapat di alam Melayu sejak sekurang-kurangnya abad kelima Masihi. Perluasan pengaruh Inggeris di Tanah Melayu pada abad ke-19 dan ke-20 telah mengakibatkan penghijrahan orang Cina dan India secara besar-besaran ke Tanah Melayu. Meskipun pelbagai kumpulan etnik hidup pada umumnya secara berasingan dan mengekalkan kebudayaan masing-masing, terdapat semangat persefahaman dan keharmonian kaum yang erat. Persefahaman dan kerjasama ini membolehkan negara kita mencapai kemerdekaan pada 1957 dan seterusnya mempergiatkan usaha untuk mengeratkan perpaduan nasional dan keharmonian. Perpaduan dan identiti etnik mampu menjadi identiti negara bangsa yang makmur dan aman damai di mata dunia. Dalam kerencaman masyarakat berbilang etnik yang terbentuk akibat daripada kesan migrasi masyarakat Nusantara ke Tanah Melayu dan faktor migrasi massa oleh golongan migran Cina dan migran India demi memenuhi tuntutan kepentingan ekonomi penjajahan Barat, maka terbentuk masyarakat pelbagai etnik yang bersegmen mengikut kegiatan ekonomi. Oleh hal demikian, adakah dasar pecah dan perintah oleh pihak Inggeris akan menjadi penghalang kepada integrasi dalam kalangan masyarakat berbilang etnik di Malaysia?

Fokus hubungan etnik

Lazimnya, manusia berasa selesa dengan amalan adat resam dan cara hidup mereka. Lumrah bagi manusia untuk menyokong etnik sendiri. Setiap etnik terikat kepada sentimen primordial mereka (Geertz 1963). Sentimen primordial menguatkan kesetiaan dan ikatan kepada kelompok sendiri. Apabila kelaziman fikiran dan tindak-tanduk berakar umbi, adalah sukar untuk manusia itu berubah. Hal ini menyebabkan ramai yang bersikap stereotaip dan prejudis terhadap masyarakat etnik


yang lain. Mereka yang bersifat sedemikian memandang dunia semata-mata dari sudut pandangan mereka sendiri. Kebanyakan individu meletakkan diri di tengah-tengah dunia mereka dan melihat orang lain melalui kaca mata mereka sendiri. Individu mesti sedar bahawa dunia tidak berpusat pada dirinya sendiri sama seperti yang pernah dipelajari bahawa cakerawala tidak berpusat pada bumi. Oleh hal demikian, persoalan asas dalam hubungan etnik adalah untuk melihat pemahaman individu terhadap kumpulan etnik yang lain. Bagaimana pemahaman itu dapat memperbaiki pandangan dan sikap terhadap kumpulan etnik yang lain? Bagaimana pemahaman yang mendalam dan perubahan sikap itu dapat mengubah sikap buruk seseorang terhadap etnik yang lain yang telah lama berakar umbi? Bidang kajian hubungan etnik juga memberikan tumpuan kepada usaha untuk memahami dan menjelaskan bentuk-bentuk hubungan antara manusia. Kumpulan etnik yang berlainan disusun dalam pelbagai jenis stratifikasi sosial masyarakat yang berbeza. Apakah kesan bentuk susunan stratifikasi sosial kumpulan etnik yang sedemikian ke atas hubungan antara kumpulan etnik tersebut dan masyarakat itu sendiri? Bolehkah corak masyarakat sedemikian melahirkan masyarakat yang harmoni atau berkonflik? Sarjana dalam bidang hubungan etnik menggariskan empat bentuk perhubungan antara etnik yang dapat dikenal pasti, iaitu bekerjasama, penyesuaian, persaingan dan konflik. Apakah kesan jangka panjang bentuk masyarakat pelbagai etnik itu terhadap hubungan etnik? Apabila kumpulan etnik boleh hidup bersama dalam satu jangka masa yang panjang, mereka mungkin bergerak ke arah penyatuan kumpulan, terus mengekalkan perbezaan atau membesar-besarkan perbezaan tersebut. Masyarakat pelbagai etnik yang sedemikian mungkin sedang menuju ke arah integrasi atau pemisahan melalui proses asimilasi atau pemajmukan.

Kerangka Teori

Dalam proses membina suatu kefahaman terhadap kerangka teori, disiplin ilmu terutamanya daripada ilmu sosiologi, psikologi sosial dan sains kemasyarakatan yang lain adalah perlu dilihat untuk memperoleh konsep asas yang mendasari konsep dalam hubungan etnik. Konsep-konsep ini agak berbeza penggunaannya dalam keadaan popular dan secara akademik dikaji sebagai satu mekanisme untuk mengupas dan menganalisis hubungan etnik dengan lebih mendalam.

38 Hubungan Etnik

Teori Ekologi

Park (1950) merupakan antara sarjana sosiologi yang terawal yang membicarakan persoalan hubungan ras. Beliau dipengaruhi oleh pendekatan Darwin (1859) tentang “kemenangan bagi yang tergagah”. Menurut Park, manusia mempunyai dua bentuk warisan, iaitu:

i. Sebagai ahli sebuah kumpulan ras dia mewarisi pusaka biologikal yang dipindahkan melalui perkahwinan sesama kumpulan; dan

ii. Sebagai ahli kumpulan sosial, dia memindahkan melalui komunikasi warisan sosial kumpulannya. Penulis masa ini menggunakan proses evolusi organik atau biologikal bagi peringkat individu dan proses superorganik atau evolusi sosial dan kebudayaan di peringkat kumpulan.

Teori Ekologi Park boleh dirumuskan ke dalam empat usul, iaitu:

• Penghijrahan membawa bersama, dalam perhubungan yang tidak sama rata, manusia yang memiliki fenotaip yang berbeza iaitu pengkelasan ras mengikut warna kulit seperti Caucasoid, Mongoloid, Negroid dan Australoid.

• Dalam perhubungan persaingan, individu sedar akan ciri-ciri status yang membezakan mereka.

• Manusia yang berstatus tinggi tidak mahu bersaing atas dasar sama rata dengan mereka yang memiliki status rendah; kumpulan yang kemudian dianggap memiliki kategori semula jadi dan layak berada di tempat yang lain dalam pembahagian buruh.

• Prejudis merupakan luahan kesedaran kumpulan oleh kelompok manusia yang istimewa. Prejudis juga mempertahankan kepentingan mereka dan memperkukuh struktur kategori tersebut.


Teori Freudian

Dollard (1937) mengaplikasikan Teori Freudian dengan merujuk kepada konsep prejudis sebagai satu sikap untuk mempertahankan hak orang kulit putih.

Usul yang dibuat oleh Dollard adalah seperti berikut:

• Kehidupan sosial mengakibatkan lahirnya pelbagai kekecewaan psikologi dalam diri individu.

• Kekecewaan itu dapat dikurangkan dengan melepaskan kekerasan.i. Kekerasan lebih senang diluahkan ke atas sasaran tertentu.ii. Bagi orang kulit putih, kehitaman dikaitkan dengan ketakutan

dan keinginan yang terpendam.iii. Semakin lemah kuasa kelompok minoriti, semakin sesuai

kelompok ini dijadikan sebagai sasaran.

Di mana-mana sahaja sekiranya kekerasan diluahkan secara berterusan, luahan tersebut akan diikuti oleh kekerasan yang berterusan sehingga menambahkan lagi elemen tidak rasional kepada tindakan rasional di peringkat awal tadi.

Struktur Fungsionalisme

Parsons (1975) merupakan pelopor dalam pembentukan teori ini. Teori Struktur Fungsionalisme membayangkan individu bertindak kepada insentif dan dikawal oleh hukuman dan denda. Individu mengejar kepentingannya, tetapi masyarakat mengikat kepentingan ini dalam satu pola yang sama sebab wujudnya pembahagian buruh dan individu juga berkongsi nilai bersama yang memakmurkan dan mensejahterakan masyarakat.

Teori Kelas

Cox (1948) mendapati masalah hubungan ras dan etnik di Amerika Syarikat berhubung kait dengan persoalan kelas dan sistem kasta. Cox berpendapat semua pertelingkahan ras boleh dikaitkan dengan dasar dan sikap golongan kapitalis dan orang kulit putih terhadap orang bukan kulit

40 Hubungan Etnik

putih dan kelas buruh. Prejudis dan ideologi ras seperti sikap rendah diri dipupuk dan digunakan sebagai instrumen yang bermatlamatkan politik dan ekonomi kapitalis. Cox melihat hubungan ras sebagai hubungan proletariat-borjuis, dan dengan itu memaparkan masalah hubungan kelas politik. Rumusan Cox dalam Teori Kelas adalah:

• Apabila kapitalisme Eropah berkembang ke kawasan yang kaya dengan sumber asli, wujud keuntungan untuk memperoleh sumber buruh yang berbeza dan membolehkan mereka meletakkan buruh ini dalam kedudukan tertindas.

• Dalam hubungan yang tidak sama rata ini, terbentuk keyakinan yang mendukung ketidaksamarataan tersebut. Perkara ini terbina dalam struktur masyarakat kapitalis yang memisahkan buruh kulit putih daripada kulit hitam.

• Kategori ras wujud dalam kehidupan sosial masyarakat kapitalis kerana, menguntungkan kelas pemerintah dan pertembungan dalam masyarakat ini belum sampai ke tahap yang menunjukkan kedudukan sebenar sistem sosial tersebut dapat dilihat dengan jelas oleh kelas buruh.

Teori Masyarakat Majmuk

Furnivall (1948) dan Smith (1965) mengutarakan konsep masyarakat majmuk untuk mengenal pasti masyarakat di Asia Tenggara, kawasan wujudnya satu rantai manusia - orang Eropah, Cina, India, dan berbagai-bagai kumpulan anak tempatan. Furnivall menjelaskan bahawa mereka bergaul tetapi tidak bergabung dengan setiap kumpulan berpegang pada agama, kebudayaan, bahasa, idea dan cara hidupnya sendiri. Mengikut beliau, sebagai individu mereka bertemu, tetapi hanya di pasar, semasa membeli dan menjual. Wujud satu masyarakat plural dengan pelbagai bahagian komuniti hidup sebelah-menyebelah, tetapi berasingan, dalam unit politik yang sama. Dalam bidang ekonomi pembahagian buruh berlaku mengikut garisan ras (Furnivall 1948). Kuper (1974, 1977) berpendapat bahawa teori struktural fungsionalisme dan Marxisme tidak menjelaskan ciri-ciri utama masyarakat yang dipisahkan oleh batas etnik dan ras. Menurut Kuper lagi, kita boleh membuat deduksi tentang teori masyarakat majmuk dengan mengandaikan teori kelas boleh menjelaskan bentuk pengkategorian ras dalam masyarakat. Dalam hal


ini, bentuk ikatan utama dan konflik yang akan timbul adalah hasil hubungan kumpulan dengan cara pengeluaran dalam ekonomi. Teori Kuper tentang hubungan ras dalam masyarakat majmuk adalah berdasarkan usul:

• Masyarakat yang terdiri daripada kumpulan status atau tuan tanah yang boleh dibezakan mengikut fenotaip, berada di tempat berbeza dalam susunan ekonomi, dan terikat dalam sektor politik pada tahap yang berbeza, akan dikenali sebagai masyarakat majmuk dan berbeza daripada masyarakat berkelas. Dalam masyarakat majmuk, hubungan politik mempengaruhi hubungan cara pengeluaran dan lebih berpengaruh jika dibandingkan dengan hubungan sebaliknya.

• Apabila konflik berlaku dalam masyarakat majmuk, konflik berkenaan mengikut garisan pemisah ras, bukan garisan kelas.

• Kategori ras dalam masyarakat majmuk ditentukan oleh sejarah; dan kategori berkenaan dibentuk oleh persaingan dan konflik antara kumpulan.

Teori Pasaran Buruh Terpisah

Teori Bonacich (1972) bermula daripada kesedaran terhadap perbezaan kuasa dalam pasaran buruh yang boleh melahirkan pertelingkahan antara golongan buruh kulit putih dan kulit hitam. Teori Bonacich boleh dibentangkan seperti berikut:

• Sesetengah pasaran buruh terpisah mengikut garis etnik, yakni kumpulan ras yang mendapat gaji tinggi dibezakan daripada buruh murah mengikut ciri-ciri etnik (ciri-ciri ras juga diambil kira).

• Terdapat tiga kelas utama yang mempunyai kepentingan yang berbeza:

i. Ahli kelas peniaga berkehendakkan buruh murah dan lemah untuk bersaing dengan peniaga-peniaga lain.

ii. Buruh yang dibayar gaji tinggi diancam oleh kewujudan buruh murah.iii. Kelemahan kuasa kelas buruh murah menakutkan buruh bergaji tinggi

kerana mereka ini mudah dikuasai oleh kelas peniaga.iv. Kelas buruh bergaji tinggi akan mencari jalan untuk mengukuhkan

kedudukan mereka dengan cara mendesak agar buruh murah dikeluarkan dari kawasan mereka, atau berpegang kepada susunan kasta yang meletakkan kelas buruh murah kepada pekerjaan tertentu dan bergaji kecil.

42 Hubungan Etnik

Pertelingkahan etnik terjadi kerana wujud persaingan berdasarkan harga buruh yang berbeza. Pertelingkahan etnik ialah manifestasi konflik kelas antara yang bergaji tinggi dengan yang bergaji rendah dalam kelas buruh.

Teori Pilihan Rasional Tentang Hubungan Etnik

Pendekatan teoretis yang cuba meneliti realiti sosial dengan cara melihat pilihan tingkah laku manusia di peringkat individu dan kumpulan dipopularkan, antara lain oleh Sowell (1975), Schelling (1978), Banton (1997) dan Mansor (2000). Teori pilihan rasional tentang hubungan etnik mengandaikan bahawa:

• Individu mempunyai matlamat dan kecenderungan yang berbeza.• Individu bertindak untuk memaksimumkan ganjaran material dan

kedudukan sosial.• Tingkah laku individu merupakan fungsi sentimen peribadi dan

kepercayaan terhadap kelompok sebayanya.• Apabila individu membuat satu pilihan untuk bertindak, tindakan

pilihan yang lain akan tertutup.• Semasa individu bertindak ke atas pilihan tingkah laku yang dibuat,

individu berkenaan akan mewujudkan ikatan sosial yang lebih erat dengan individu lain yang terlibat.

• Apabila individu gagal memaksimumkan ganjaran yang dihajati, maka ia akan mengambil tindakan menggemblengkan kekuatan kolektif, dan dimensi yang dipilih akan menggambarkan konteks sejarah budaya masyarakat tersebut.

• Apabila individu gagal memaksimumkan kepuasan melalui pelbagai dimensi kumpulan sosial yang wujud dalam masyarakat, ia akan berpaling kepada soal-soal keagamaan dan ketuhanan.

• Apabila individu memilih untuk menggemblengkan kekuatan kolektif berdasarkan warisan kebudayaan, batas kumpulan bersifat terbuka.

• Apabila individu memilih untuk menggemblengkan kekuatan kolektif berdasarkan warisan fizikal, batas kumpulan bersifat tertutup.


Teori Pertukaran Sosial

Teori ini berkembang daripada bidang psikologi dan sosiologi. Tokoh utama teori ini ialah John W. Thibaut dan Harold H. Kelly. Teori ini membuat percubaan bagi mengintegrasikan teori tingkah laku, iaitu pembelajaran dibentuk melalui ganjaran dan denda berdasarkan prinsip-pinsip ekonomi klasik. Teori pertukaran sosial melihat manusia terlibat dalam aktiviti sosial bagi mendapatkan ganjaran, keuntungan dan meminimumkan kos. Aktiviti-akitiviti seperti pekerjaan, percintaan, perkahwinan dan persahabatan akan hanya berterusan jika menguntungkan kedua-dua pihak. Inti pati teori pertukaran sosial melihat manusia sebagai makhluk yang rasional. Teori ini menunjukkan kehidupan manusia sebagai ikhtiar sosial kerana dalam kebanyakan kes, manusia cuba memenuhi keperluan diri hanya dengan atau melalui kerjasama dengan individu lain. Atas dasar ini, proses pertukaran sosial manusia memerlukan tolak ansur yang menghasilkan pergantungan sosial. Manusia dapat mengatur tindakan mereka dan menghasilkan ganjaran dengan mengurangkan kos. Manusia rela melibatkan diri dalam perhubungan jangka panjang dan akan terus melibatkan diri dalam pertukaran sosial bagi mencapai hasil yang memuaskan.

Teori Sistem Ekologikal Bronfenbrenner

Teori yang dipelopori oleh Brofenbrenner (1986, 1997) ini percaya bahawa perkembangan manusia dipengaruhi oleh sistem atau budaya di sekeliling. Teori ini melihat persekitaran ekologikal manusia berdasarkan hubungannya dengan konteks individu itu berinteraksi. Beliau membahagikan persekitaran ekologikal tersebut kepada lima sistem, iaitu sistem mikrosistem, mesosistem, eksosistem, makrosistem dan kronosistem sebagaimana ditunjukkan dalam gambar rajah 2.1. Sistem ini saling terangkum dengan persekitaran yang paling dalam atau dekat sebagai tempat individu tersebut berkembang.

44 Hubungan Etnik

Mikrosistem

Mikrosistem melibatkan persekitaran yang terdekat, seperti kanak-kanak mempunyai interaksi secara langsung dan menghabiskan paling banyak masa. Contohnya, interaksi kanak-kanak di dalam keluarga, dengan ibu bapa dan adik-beradik. Keluarga terutamanya ibu bapa merupakan agen sosialisasi paling penting dalam kehidupan seseorang kanak-kanak. Sebagai individu terdekat atau berhampiran dengan kehidupan seorang kanak-kanak, mereka mempunyai pengaruh besar ke atas tingkah laku kanak-kanak. Faktor kepincangan keluarga dan taraf sosioekonomi sesebuah keluarga akan mencorakkan kehidupan seorang kanak-kanak. Maka jelaslah bahawa institusi keluarga memainkan peranan penting sebagai pembentuk sahsiah anak-anak. Mereka merupakan faktor mendorong yang penting kepada kewujudan suasana harmoni.

Mesosistem

Mesosistem merupakan perhubungan antara mikrosistem dengan mikrosistem yang lain. Sebarang perkara yang berlaku dalam satu mikrosistem dapat mempengaruhi interaksi dengan mikrosistem yang lain. Sebagai contoh, keadaan di rumah dapat mempengaruhi tingkah laku dan personaliti individu ketika berada di sekolah. Individu yang mempunyai masalah di rumah akan membawa masalah tersebut ke sekolah. Hal ini akan menyebabkan emosi mereka terganggu dan implikasinya ialah masalah tersebut akan menjejaskan pelajaran mereka.

Eksosistem

Eksosistem merupakan pengalaman dengan persekitaran yang tidak melibatkan murid secara langsung, tetapi keputusan yang diambil dalam persekitaran tersebut memberi kesan kepada kanak-kanak atau orang dewasa yang terlibat dengan kanak-kanak tersebut. Hal ini menunjukkan bahawa pengalaman individu tersebut akan turut mempengaruhi orang lain. Umpamanya, persekitaran sekolah terutamanya dalam aspek pengurusan, kemudahan dan peraturan-peraturan yang dikuatkuasakan di tempat-tempat membeli-belah secara tidak langsung akan mempengaruhi perkembangan sosial kanak-kanak tersebut.


Makrosistem

Makrosistem pula melibatkan perkembangan individu yang dipengaruhi oleh norma-norma, nilai dan amalan masyarakat. Misalnya, dalam sesetengah masyarakat, peranan jantina amat dititikberatkan (Santrock 2008). Di sesetengah negara pula, kaum lelaki diberi peranan dan tanggungjawab yang lebih dominan seperti diberi peluang pelajaran dan pekerjaan berbanding kaum perempuan kerana golongan perempuan dianggap sebagai kaum yang lemah dan tidak layak mendapat pendidikan yang setaraf dengan kaum lelaki. Bagi ibu bapa yang masih lagi berada dalam pemikiran konservatif, mereka menganggap pendidikan tidak penting kepada anak perempuan kerana tugas wanita hanyalah di dapur sahaja.

Kronosistem

Kronosistem merupakan perubahan keadaan dalam suatu tempoh masa. Misalnya, kanak-kanak pada masa kini lebih fokus kepada permainan berteknologi selaras dengan arus perubahan serta pembangunan sesebuah negara seperti permainan internet dan memuat turun maklumat melalui internet. Berbeza dengan kanak-kanak pada zaman dahulu, mereka hanya bermain permainan yang bersumberkan alam sekitar seperti wau dan gasing. Oleh hal yang demikian, pembangunan sesebuah negara memberi implikasi yang besar kepada perkembangan kanak-kanak dari banyak aspek. Kanak-kanak akan menjadi lebih maju ke hadapan serta berpandangan jauh. Namun begitu, setiap kemajuan terdapat juga kesan negatifnya iaitu kanak-kanak tidak bergaul dengan masyarakat luar kerana kehidupan mereka adalah bersama komputer. Selain itu, anasir-anasir negatif juga semakin meningkat andainya pembangunan sesebuah negara semakin maju.

46 Hubungan Etnik

RAJAH 2.1: Teori Sistem Ekologikal Bronfenbrenner

Kerangka Konseptual

Konsep ras dan etnisiti biasa digunakan untuk merujuk kepada ahli-ahli yang berkongsi keturunan atau nenek moyang yang sama. Perasaan kekitaan akan terbentuk dalam kalangan mereka yang menganggap mereka berkongsi keturunan atau nenek moyang yang sama. Kepercayaan dilihat membentuk kumpulan sosial atau kategori sosial yang akan membeza-bezakan antara satu sama lain. Oleh itu, dalam bidang pengajian etnik, penggunaan konsep etnik dan konsep ras kerap disilihgantikan walaupun definisi kedua-dua konsep ini adalah berbeza. Penggunaan konsep-konsep ini agak berbeza dalam keadaan popular dan secara akademik. Ahli sosiologi juga melihat dan menghuraikan konsep-konsep ini dalam pelbagai dimensi yang berbeza. Dalam usaha mendapat pemahaman yang lebih meluas berkenaan konsep etnik dan ras, definisi oleh pelbagai ahli sosiologi akan dibincangkan.


Ciri-ciri Kumpulan Ras

Ras

Ras merupakan kumpulan manusia yang terdiri daripada lelaki dan perempuan yang berkongsi ciri-ciri biologi tersendiri yang diwarisi dan dapat dibezakan dengan jelas dalam masyarakat (Macionis 1998). Pada suatu ketika dahulu, manusia pernah dibahagikan kepada kategori Caucasoid, Mongoloid, Negroid dan Australoid dengan berdasarkan perbezaan fizikal seperti warna kulit, warna rambut dan rupa bentuk. Bagaimanapun, pembahagian sedemikian adalah secara kasar sahaja kerana memang terdapat golongan yang sukar diklasifikasikan ke dalam mana-mana kumpulan ras. Hal ini disebabkan manusia sentiasa bergerak, bersosial, berinteraksi dan perkahwinan campur sering berlaku. Menurut Academic American Encycopedia Vol. 16 (1991), ras bukan sahaja didefinisikan sebagai teori atau falsafah yang menyatakan seseorang mewarisi ciri-ciri selain daripada warna kulit dan rupa bentuk yang tertentu tetapi juga tingkah laku, kelakuan atau tahap intelektual yang tertentu. Pengertian sedemikian menyebabkan sesetengah manusia menganggap kaum mereka adalah lebih unggul daripada kaum lain. Penyalahgunaan konsep ras dalam konteks ini menyebabkan berlakunya prasangka dan diskriminasi antara golongan tertentu. Bagaimanapun, pengertian ini telah disangkal oleh Encyclopedia of Religion. Sebaliknya menurut Encyclopedia of Religion Vol. 12 (1987), manusia tidak sepatutnya dikelaskan mengikut ras. Manusia adalah dalam satu kelas yang sama dan setara. Tiada manusia yang lebih baik atau lebih handal daripada yang lain semata-mata kerana perbezaan warna kulit, rupa bentuk dan sebagainya. Pada hakikatnya, ras memang sukar untuk didefinisikan dengan jelas dan tepat kerana telah berlaku campur aduk golongan yang tulen disebabkan migrasi dan perkahwinan campur. Oleh hal demikian, ramai pakar sosiologi berpendapat ras bukan satu hakikat biologi, tetapi dibentuk oleh masyarakat supaya fahaman perkauman dapat disemarakkan berdasar ciri-ciri fizikal yang “inferior” atau “superior”. Mereka juga berpendapat bahawa konsep ras ini ialah konsep sosiopolitik dan bukan konsep saintifik, dan mereka mencadangkan supaya konsep ini tidak lagi diguna pakai sebagai konsep saintifik (littlefield et.al 1982). Justeru, ras boleh dikatakan satu konstruk yang dibentuk oleh masyarakat, dan mengikut ahli biologi yang lain, sebenarnya hanya terdapat satu kategori ras iaitu ras manusia.

48 Hubungan Etnik

Rasisme

Rasisme merupakan satu ideologi atau kepercayaan yang diwujudkan untuk membuat justifikasi atau penjelasan secara rasional supaya wujudnya ketidaksamarataan dalam kalangan etnik yang berbeza. Rasisme juga ditakrifkan sebagai pandangan, pemikiran atau kepercayaan negatif oleh sesuatu kelompok sosial terhadap kelompok sosial yang lain berdasarkan ciri-ciri fizikal dan biologinya. Mengikut Banton (1970), ideologi rasisme dibentuk berdasarkan tiga fahaman yang berikut:

• Manusia boleh dibahagikan secara semula jadi berdasarkan ciri-ciri fizikal.

• Ciri-ciri fizikal ini berkaitan rapat dengan budaya, personaliti dan kebijaksanaan seseorang itu.

• Oleh sebab keturunan genetik ini, wujudnya kelompok yang lebih tinggi kedudukan sosialnya berbanding dengan kedudukan sosial kelompok yang lain.

Rasisme wujud pada dua tahap, iaitu pada tahap individu dan tahap institusi. Pada tahap individu, rasisme berlaku dalam bentuk kepercayaan bahawa wujudnya ras tertentu yang berstatus lebih tinggi dan ada ras yang berstatus lebih rendah. Rasisme pada peringkat institusi pula melibatkan dasar dan pelaksanaan yang bersifat diskriminasi, seterusnya membentuk ketidaksamaan bagi masyarakat daripada ras yang berbeza.

Ciri-ciri Kumpulan Etnik

Kumpulan atau kategori etnik digunakan untuk merujuk secara asasnya kepada warisan sosiobudaya seseorang itu. Antara ciri konsep etnik ialah budaya, adat, bahasa, agama dan negara asal nenek moyangnya. Kumpulan etnik ialah kumpulan yang ahlinya memiliki satu set ciri sosiobudaya yang tersendiri. Mengikut Yinger (1994) etnik ialah satu kumpulan yang wujud dalam erti kata sebenar apabila satu segmen daripada masyarakat besar dilihat oleh orang lain sebagai berbeza dengan beberapa kombinasi dalam ciri-ciri berikut – bahasa, agama, ras dan negara nenek moyang bersama adat dan kebudayaan yang berkaitan. Mengikut beliau, ahli-ahli kumpulan ini pun melihat diri mereka sedemikian, dan mereka melibatkan diri dalam kegiatan yang dikongsi bersama berdasarkan asal usul keturunan atau kebudayaan yang sama.


Pandangan Yinger ini ada kaitan dengan pemerhatian umum semenjak dulu yang memperlihatkan ahli-ahli keluarga sering kali serupa antara satu sama lain dari segi rupa paras dan tingkah laku jika dibandingkan dengan mereka yang tiada ikatan keluarga. Mengikut Martin (2003) pula, etnik ialah satu kumpulan manusia yang wujud sebagai sebahagian daripada satu masyarakat yang lebih besar dengan ahli-ahli kumpulan ini mengamalkan budaya yang agak seragam. Dalam kalangan ahli kumpulan ini mereka mempunyai rasa kekitaan dan etnosentrik kerana mereka berkongsi pertalian darah yang sama. Kesimpulannya, etnik boleh didefinisikan sebagai sekelompok manusia yang mengamalkan budaya termasuk adat resam, bahasa, agama yang seragam dan berasal dari negara nenek moyang yang sama.

Etnosentrisme

Etnosentrisme merujuk kepada kepercayaan atau rasa bangga yang wujud dalam kalangan anggota sesebuah kelompok etnik bahawa budaya dan etnisiti mereka adalah yang paling baik berbanding dengan kumpulan etnik yang lain (Dale, Romo dan Harriett 1998). Martin (2003) pula melihat etnosentrisme sebagai kecenderungan sesuatu kumpulan etnik untuk menilai kumpulan etnik yang lain berdasarkan kedudukan dan nilai etniknya sendiri.

Meneliti Konsep ras dan etnik di Malaysia

Amalan mengaitkan konsep ras dengan warisan fizikal dan etnik dengan warisan kebudayaan individu sudah diterima pakai secara meluas. Namun demikian, batas dalam sesuatu kumpulan etnik dan ras tidak begitu jelas dan tetap seperti yang diandaikan oleh orang ramai. Kedua-dua konsep ini sering bertindih dan maknanya adalah kabur. Oleh itu, seseorang itu tidak boleh dilabel berdasarkan ciri-ciri fizikalnya atau warisan kebudayaan dan nenek moyangnya. Individu daripada kumpulan ras dan etnik yang berlainan juga boleh berkahwin dan menghasilkan percampuran ras dan perkara ini biasa berlaku di dalam sebuah masyarakat pelbagai etnik seperti Malaysia. Percampuran ras ini menyebabkan ciri-ciri warisan fizikal sesuatu kaum, seperti warna kulit berubah. Malah, perkahwinan campur

50 Hubungan Etnik

antara etnik Cina dengan etnik India di Malaysia pun melahirkan anak yang menyerupai “orang Melayu” dan hal ini juga memberikan kesan kekaburan kepada batas ras orang Melayu. Dari segi budaya juga, etnik Melayu, India, Cina, Kadazan Dusun, Iban, Bidayuh, dan sebagainya banyak meminjam unsur budaya, seperti bahasa, pakaian, makanan, dan agama antara satu sama lain. Sejarah Tanah Melayu juga membuktikan bahawa alam Melayu sebelum kedatangan penjajah barat telah berjaya membina masyarakat pelbagai budaya apabila wujudnya hubungan silang budaya yang berteraskan konsep permeable ethnicity dan canopy ethnicity. Kumpulan etnik di alam Melayu seperti Melayu, Jawa, Minangkabau, Banjar, Bajau, Kadazan Dusun, Murut, Iban, Bidayuh, Melanau, Bugis dan kumpulan etnik tempatan yang lain didapati tidak memiliki batas etnik yang tertutup. Batas kumpulan etnik mereka berubah-ubah kerana wujud hubungan silang kumpulan yang menyebabkan ciri-ciri kumpulan pinjam-meminjam hingga terbina integrasi budaya dan sosial antara satu etnik dengan etnik yang lain. Gambaran yang sama didapati berlaku juga dengan masyarakat Arab, Cina, Portugis dan India yang berhijrah ke alam ini. Akibat daripada hubungan melintasi batas kumpulan dan konsep kumpulan etnik yang berubah-ubah, kumpulan migran ini juga didapati melalui proses integrasi budaya dan sosial dengan masyarakat setempat hingga lahir subkelompok seperti Jawa Peranakan, Peranakan, Baba Nyonya dan Chettiar dalam kalangan mereka (Coppell 1997). Walaupun daripada definisi akademik, terdapat perbezaan terutamanya dari segi budaya antara kumpulan etnik sehingga wujudnya batas-batas etnik, tetapi batas-batas etnik ini bukannya sesuatu yang tetap. Dalam masyarakat kontemporari, ketebalan batas-batas etnik ini dipengaruhi oleh faktor sosioekonomi seperti material, status dan sosial. Sebagai contoh, seorang etnik Melayu menghantar keretanya untuk diservis di sebuah bengkel kereta milik etnik Cina atas banyak kemungkinan; bengkel kereta etnik Cina tersebut mungkin lebih cekap, lebih cepat, dekat dengan rumahnya atau etnik Cina itu adalah kawan baiknya. Contoh lain ialah etnik Cina dan etnik India suka membeli nasi lemak daripada etnik Melayu serta etnik Melayu dan etnik Cina pula suka membeli cendol daripada etnik India. Hal ini juga mungkin disebabkan nasi lemak yang dimasak oleh etnik Melayu adalah lebih tradisional


dan lebih sedap. Cendol yang dibuat oleh etnik India juga kemungkinan lebih sedap daripada yang dibuat oleh etnik Melayu dan etnik Cina. Berdasarkan contoh yang diberikan, adalah jelas bahawa aktiviti harian dalam kalangan masyarakat pelbagai etnik di Malaysia tidak dipengaruhi semata-mata oleh pengiraan etnik atau batas-batas etnik yang sedia ada. Setiap kumpulan etnik mempunyai kekuatan dan keunikan masing-masing dalam pelbagai aspek kebudayan dan sosioekonomi. Kepelbagaian inilah yang dapat mewujudkan satu hubungan yang positif antara kumpulan etnik kerana mereka saling melengkapi. Satu hubungan simbiosis atau saling kebergantungan wujud dan juga menipiskan batas- batas etnik sehingga membentuk satu sistem sosial yang kompleks, iaitu hubungan tidak lagi terhad kepada pengiraan etnik sahaja. Dalam suasana sosial sebegini, masyarakat lebih bersifat bersatu padu dan harmoni. Bagaimanapun, harus diakui bahawa realiti sosial tentang hubungan etnik dan ras serta pengkategorian kumpulan memang wujud dalam masyarakat. Pengkategorian ini bukan sesuatu yang dipaksa melalui faktor semula jadi semata-mata, tetapi masyarakat sebenarnya mempunyai pilihan sama ada menebalkan atau menipiskan, malah melenyapkan batas-batas etnik ini dengan mengenali dan mengakui kelebihan dan kekuatan setiap kumpulan etnik tersebut. Perbahasan tentang aplikasi konsep etnik dan ras di Malaysia menjelaskan bahawa manusia mempunyai ciri kepelbagaian yang tidak terbatas dan ciri-ciri sesuatu kumpulan itu sering bertindih dengan kumpulan-kumpulan yang lain. Perkara ini menunjukkan walaupun masyarakat awam mengaitkan konsep ras dan etnik dengan persamaan ciri-ciri warisan fizikal dan kebudayaan, namun batas-batas kumpulan ini sebenarnya ditentukan oleh satu set persetujuan sosial dalam masyarakat itu sendiri. Tanpa mengira ketulenan batas fizikal dan etnik yang dapat diperhatikan, manusia akan bertindak berlainan berbanding dengan ahli-ahli daripada kumpulan sosial itu atas sebab kepentingan dan perkiraan sosial dalam masyarakat itu sendiri. Logik analisis ini telah menyebabkan pelajar hubungan ras dan etnik berpegang kepada pendapat bahawa konsep ras dan etnik lebih bersifat sosiopolitik yang diakui pelbagai pihak sebagai model hubungan etnik antara yang terbaik di dunia.

52 Hubungan Etnik

Budaya

Budaya didefinisikan sebagai satu sistem pemahaman dan kelakuan yang diwarisi daripada satu generasi kepada satu generasi yang lain (Carter dan Qureshi 1995). Budaya meliputi semua adat, nilai dan tradisi yang dipelajari daripada persekitarannya (Sue dan Sue et.al 1990). Mengikut Sodowsky (1991), dalam setiap budaya, masyarakatnya berkongsi nilai adat, tabiat dan ritual yang sama merangkumi sistem penglabelan, dan penilaian; sikap sosial; persepsi berkenaan kemanusiaan, alam semula jadi, hubungan antara perseorangan, simbol, kesenian dan artifak yang sama. Oleh itu, budaya memainkan peranan sebagai pengaruh penggabungan yang dapat menggabungkan aspek-aspek kehidupan yang berbeza untuk membentuk satu kehidupan yang logik dan menyeluruh. Budaya sentiasa berubah dan saling bergantung kepada persekitarannya. Menurut Venkatesh (1995) tiada satu budaya yang tidak berubah. Tambahan pula, budaya ialah satu fenomena yang dipelajari, individu dan kumpulan boleh mengubah identiti etnik atau budaya mereka melalui pelbagai proses seperti migrasi, konversi, asimilasi atau melalui agen-agen perubahan yang lain (Smedley 1993). Harry (1992) pula mengatakan perkara yang penting untuk difahami mengenai budaya adalah kelakuan sosial seseorang berasal daripada budayanya. Oleh itu, budaya dapat memberikan identiti kepada sesuatu kelompok dalam aspek cara pengendalian hidup. Terdapat dua peranan utama bagi pembentukan sesuatu budaya. Pertama, membina imej negara ke arah mewujudkan keperibadian serta identiti dan kedua, memupuk kesedaran kebangsaan dan kenegaraan bercirikan kerohanian, kemanusiaan, spiritual dan mental. Manusia sendiri membentuk budaya dan perkembangan budaya akan mengikut perkembangan masyarakat itu sendiri (Aziz 2001). Budaya mempunyai ciri-ciri tersendiri, iaitu budaya perlu dipelajari, dikongsi, bersifat sejagat, diwarisi, berubah, mempunyai unsur simbolik dan adanya pandangan semesta. Dalam satu masyarakat pelbagai budaya seperti Malaysia, interaksi antara budaya biasanya menjadi faktor pengubah. Sebagai contoh, cara masakan etnik Cina di Malaysia adalah agak berbeza dengan cara masakan etnik Cina di Tanah Besar China. Etnik Cina di Malaysia menggunakan lebih banyak cili dan rempah dalam masakan mereka berbanding dengan etnik Cina di Tanah Besar China. Ini kerana budaya pemakanan etnik Cina di Malaysia telah berubah akibat interaksi dan asimilasi dengan budaya pemakanan etnik Melayu dan India di Malaysia.


Konsep Stereotaip, Prejudis dan diskriminasi

Stereotaip

Stereotaip merupakan kenyataan umum terhadap sesuatu kumpulan etnik, sama ada berbentuk negatif ataupun positif. Contoh kenyataan positif seperti orang Melayu bersikap peramah, orang Cina pandai Matematik dan orang India juara dalam lumba maraton. Dengan kata lain, stereotaip ialah gambaran yang berlebih-lebihan tentang sesuatu perlakuan baik atau buruk yang ditujukan kepada sesuatu kumpulan etnik oleh etnik lain. Oleh itu untuk mengelakkan berlaku sikap streotaip terhadap sesuatu etnik pemahaman terhadap budaya etnik lain perlu dihayati. Setiap kumpulan etnik mempunyai pandangan stereotaip masing- masing terhadap kumpulan etnik yang lain. Fikiran stereotaip ini wujud daripada pengalaman dalam kehidupan seharian setiap etnik sehingga membentuk imej atau label terhadap kumpulan etnik yang lain. Stereotaip negatif akan menimbulkan perasaan negatif dalam kalangan masyarakat dan seterusnya membataskan interaksi antara etnik dan menimbulkan semangat perkauman yang menebal. Daripada fikiran stereotaip negatif akan memberikan kesan kepada perasaan, kepercayaan dan perangai yang negatif seperti prejudis dan diskriminasi terhadap kumpulan etnik lain.

PrejudisPrejudis ditakrifkan sebagai kepercayaan dan perasaan negatif mengenai ahli atau kelompok etnik lain. Lazimnya, pandangan atau kepercayaan ini bersifat umum dan tidak berasaskan maklumat yang jelas, tepat atau mencukupi. Prejudis wujud berdasarkan satu imej mental, biasanya kurang memuaskan terhadap kumpulan etnik atau ahli-ahli kumpulan etnik tertentu. Sebagai contoh, seorang murid India berkata: “Saya tidak mahu diajar oleh cikgu Melayu kerana ramai kawan mengatakan bahawa cikgu Melayu adalah malas,” atau seorang usahawan Melayu berkata dia tidak suka berniaga dengan orang Cina dan orang India kerana daripada pendapat kawan-kawannya, orang Cina dan orang India adalah tidak jujur.

54 Hubungan Etnik

Daripada contoh tersebut dapat dilihat bahawa prejudis terhadap kumpulan etnik lain boleh dibahagikan kepada dua tahap iaitu:

i. Prejudis kategori - seseorang yang dinilai berdasarkan keahlian dalam sesuatu kumpulan etnik dan bukan personaliti individu.

ii. Prejudis yang tidak fleksibel - satu penilaian yang tetap mengenai sesuatu kumpulan etnik dan tidak menerima perubahan mengenai pendapat sesuatu kumpulan etnik. Prejudis yang kuat terhadap kumpulan etnik lain sukar diubah walaupun fakta yang kukuh diberikan bagi membuktikan bahawa pemahanan tersebut adalah salah.

Melalui proses sosialisasi, sikap prejudis disalurkan daripada satu generasi kepada generasi yang lain. Kesan terhadap sikap prejudis semakin mudah dilihat sehingga berlakunya diskriminasi apabila berlaku persaingan bagi mendapatkan sesuatu yang terhad sama ada dalam aspek politik, ekonomi ataupun sosial.

Diskriminasi

Diskriminasi merujuk kepada layanan buruk sesuatu kumpulan etnik terhadap kumpulan etnik lain, biasanya oleh kumpulan etnik dominan terhadap kumpulan etnik minoriti. Diskriminasi akibat daripada prejudis, layanan yang buruk diberikan kepada seseorang berdasarkan keahliannya dalam sesuatu kumpulan etnik dan bukan atas dasar perilaku peribadinya. Diskriminasi dipengaruhi oleh pandangan, pemikiran dan kepercayaan negatif seseorang atau sekumpulan etnik terhadap kumpulan etnik lain, iaitu akibat pandangan stereotaip dan fikiran prejudis. Diskriminasi berlaku dalam banyak bentuk. Diskriminasi bentuk mudah dapat dilihat apabila individu sesuatu kumpulan etnik cuba mengelakkan diri daripada individu atau etnik yang diprasangkakan. Diskriminasi mencapai tahap tertinggi apabila melibatkan pembuangan kerja, serangan fizikal secara terbuka atau percubaan penghapusan sesebuah kumpulan etnik.


Kerangka Teoretis

Dari segi kerangka teoretis, teori masyarakat majmuk oleh Furnivall masih dijadikan bahan rujukan untuk membicarakan hubungan etnik di Malaysia. Namun, kajian oleh Coppel (1997) dan Hefner (2001) membuktikan kumpulan etnik memang wujud, tetapi gambaran bahawa mereka hidup terpisah, dan hanya bertemu semasa membeli barang di pasar perlu diteliti kembali. Di samping memiliki parameter kumpulan etnik masing-masing, etnik Melayu, KadazanDusun, Bajau, Bidayuh, Iban, Cina, India, dan lain-lain didapati telah menerima budaya setempat dan tidak hidup terpisah seperti yang digambarkan dalam model masyarakat majmuk Furnivall. Amalan oleh setiap ahli kumpulan untuk terikat dengan etnik dominan adalah berdasarkan budaya, bahasa, dan agama setempat. Amalan tersebut mengikat dan mengurangkan jarak hubungan antara kumpulan etnik di negara berkenaan sehingga di sebalik kemajmukan masyarakatnya, hubungan yang harmoni dan bersatu padu dapat diwujudkan. Namun demikian, kewujudan amalan hubungan berteraskan etnik di peringkat kumpulan juga kadangkala dapat merenggangkan dan menimbulkan konflik antara mereka. Dalam suasana ini, tidak dapat dinafikan bahawa hubungan etnik di Malaysia lebih mudah dicorakkan oleh hubungan politik berbanding dengan kedudukan ekonomi (Leo 1974; Horowitz 1989). Selain perkiraan pasaran, struktur masyarakat dan politik, Malaysia juga meletakkan mekanisme politik sebagai alat untuk mengagihkan sumber material dan kedudukan sosial. Masyarakat Malaysia selepas era DEB telah mengalami beberapa perubahan hingga jurang pendapatan antara etnik telah dikurangkan, kemiskinan telah hampir dibasmikan dan budaya hidup kelas menengah menjadi kenyataan (Chamhuri 2005). Transformasi sosial ini menipiskan batas etnik dalam kalangan rakyat pelbagai etnik dan tingkah laku mereka lebih dicorakkan oleh perkiraan ganjaran material, status sosial, dan ikatan sosial berbanding dengan perkiraan kepentingan etnik (Abdul Rahman 2001; Savaranamuttu 1992). Hal ini bermakna batas etnik wujud tetapi bersifat sekunder. Dalam kehidupan harian, perkiraan etnik tidak menjadi perkiraan utama. Malahan perkiraan peribadi lebih diutamakan. Senario hubungan etnik ini lebih dapat diperhatikan di barat Semenanjung. Di utara dan timur

56 Hubungan Etnik

Semenanjung, perkiraan agama lebih diutamakan, manakala di Sabah dan Sarawak, isu kewilayahan lebih berpengaruh sebagai perkiraan asas kepada tindakan berbentuk kumpulan (Mansor 2004). Maksudnya, tiada satu kerangka teori yang boleh menggambarkan kedudukan hubungan etnik di Malaysia. Masyarakat pelbagai budaya di Malaysia adalah bersifat kompleks dan berbeza, menunjukkan bahawa konsep etnisiti telah mempunyai kedinamikan yang tersendiri. Konsep etnisiti boleh menjadi penyebab dan boleh juga menjadi akibat. Jika etnisiti itu adalah cenderung kepada akibat, batas etniknya akan menjadi tebal, dan perkiraan etnik boleh terbentuk oleh perkiraan risiko dalam perjalanan masyarakat. Hal ini menunjukkan beberapa masalah yang wujud dalam perjalanan masyarakat seperti kesan pembangunan, tadbir urus negara dan lain-lain yang tidak diingini yang telah berlaku dan perlu diberikan tumpuan dalam kajian, bukan sekadar memberi penumpuan kepada parameter etniknya sahaja. Namun sekiranya etnisiti tersebut merupakan penyebabnya, hal ini bermakna pengaruh ilmu kolonial tentang konsep ras masih diguna pakai dalam penganalisisan masyarakat walhal kemampuan konsep tersebut untuk menjelaskan realiti sosial pada masa kini sudah ditolak oleh para sarjana. Kedatangan penjajah Barat telah membawa konsep ras atau diterjemahkan sebagai bangsa dalam bahasa Melayu dan digunakan untuk mengkategorikan kumpulan pelbagai etnik dalam pentadbiran dan wacana politik di negara ini. Mereka telah mengamalkan konsep ras yang ditafsirkan secara tertutup berdasarkan ikatan darah dan mempunyai implikasi superioriti ras dan rasisme (Banton 1983). Masyarakat disusun atur dengan memberi peranan untuk orang kulit putih berada di atas susun lapis masyarakat, sementara orang Cina, India, Melayu dan bumiputera lain berada di stratifikasi bawah. Orang kulit putih diberi ruang ekonomi dalam perdagangan bijih timah dan getah, manakala orang Cina diletakkan sebagai buruh dalam mengusahakan kegiatan timah dan perniagaan. Orang India dijadikan sebagai buruh di estet-estet getah, pembinaan infrastruktur bangunan dan jalan, manakala orang Melayu dijadikan sebagai pentadbir bawahan, petani dan nelayan sahaja. Mengikut Horowitz (1989), konsep ras dan status sosial diguna pakai oleh penjajah Inggeris demi mengukuhkan kepentingan ekonomi dan kuasa mereka di negara ini. Kaedah pemerintahan yang menggunakan falsafah pemerintahan pecah dan perintah telah mengubah bentuk


hubungan etnik yang terbina di alam Melayu hingga jelas kelihatan bentuk pekerjaan oleh sesuatu etnik adalah terpisah-pisah mengikut kumpulan etnik. Kepelbagaian dan ketidakseragaman hidup dari segi budaya, bahasa dan agama dalam kalangan rakyat Malaysia pada masa kini sudah boleh diterima, diperakui dan diraikan. Malahan sudah wujud ruang sosial yang luas dengan perkongsian pendapat awam lebih terbina dalam kalangan rakyat pelbagai budaya jika dibandingkan dengan perbezaan antara mereka. Jika ada perbezaan pendapat, perkara ini boleh diterima tanpa mempengaruhi hubungan sosial yang sudah terbina harmoni antara mereka. Namun demikian, ada juga pihak yang mengamalkan corak tingkah laku pengelompokan etnik dalam kehidupan harian terutama pada peringkat awal penghijrahan, pengajian di universiti dan bekerja di tempat baharu dalam suasana yang mencabar. Pengelompokan etnik seperti ini merupakan satu mekanisme proses penyesuaian diri. Namun, terdapat rakyat Malaysia yang memanipulasi etnik dengan bermain dengan sentimen etnisiti dan agama kerana ingin mempertahankan kepentingan material dan kedudukan mereka. Oleh sebab itu, rusuhan kaum 13 Mei 1969 terjadi lebih kerana jurang ekonomi yang memisah antara etnik dan bukan kerana perbezaan etnik semata-mata. Pergaduhan yang berlaku seperti di Kampung Rawa, Pulau Pinang pada 1997 dan Kampung Medan, Selangor pada 2001 antara etnik Melayu dengan etnik India menunjukkan pengurusan kumpulan miskin dan terpinggir di bandar perlu diberi perhatian utama jika keharmonian etnik yang dikecapi sekarang mahu dikekal dan ditingkatkan. Inti pati penyelesaian masalah etnik di Malaysia terletak pada tadbir urus yang baik dalam pemerintahan negara. Acuan ekonomi negara yang menekankan pertumbuhan ekonomi bersama pengagihan sumber material masyarakat antara etnik, agama, wilayah, bandar dan desa merupakan kejayaan, kemakmuran dan kesejahteraan masyarakat pelbagai etnik. Formula ini perlu penyuburan yang berterusan dalam amalan tadbir urus pihak kerajaan dan swasta yang baik dan adil dalam pengurusan masyarakat pelbagai budaya agar insiden di Kampung Rawa, Pulau Pinang dan Kampung Medan di Selangor dijadikan fakta dan tinggalan sejarah konflik dalam hubungan etnik negara.

58 Hubungan Etnik

Antara prasyarat pembentukan bangsa Malaysia adalah keupayaan amalan tadbir urus di sektor awam dan swasta yang dipastikan berjalan tanpa meminggir, mengasing dan mengetepi individu dan kumpulan etnik. Pengalaman hubungan etnik di Malaysia membuktikan bahawa perbezaan etnik bukan merupakan penyebab berlakunya konflik antara etnik, tetapi melibatkan soal masalah kemunduran, ketidaksamarataan, kemiskinan dan kepinggiran yang melanda rakyatnya. Dalam mengatasi kemelut dan konflik, perkara yang penting ialah aspek pengukuhan berdasarkan pengalaman dan acuan Malaysia dalam membina hubungan etnik yang harmoni dengan mempertingkatkan lagi tahap kepekaan etnik dalam kalangan rakyat pelbagai budaya. Mata pelajaran yang merangkumi kehidupan pelbagai budaya di Malaysia juga diajar di peringkat sekolah. Pelajar sekolah perlu digalakkan untuk mempelajari bahasa ibunda etnik lain selain bahasa Melayu dan Inggeris. Malahan mata pelajaran membina kemahiran hubungan interpersonal yang merentasi batas budaya dan agama perlu dipertingkatkan terutama untuk ibu bapa, guru, lapisan kepemimpinan dalam komuniti, ahli Rukun Tetangga, media dan ahli-ahli politik. Perkara ini penting untuk memupuk dan menyemai perasaan kekitaan dan kefahaman terhadap kepelbagaian dalam masyarakat di Malaysia. Kestabilan, kemakmuran dan keharmonian etnik yang dikecapi tidak datang bergolek tetapi berlaku atas kesedaran dan kemahuan untuk menerima perbezaan dalam masyarakat sebagai sebahagian daripada kehidupan kita. Justeru, kemampuan untuk memahami perubahan dalam masyarakat dan memahami ciri etnisiti adalah penting bagi memastikan pemilihan kerangka konseptual dan teoretis yang akan diguna pakai dapat menjelaskan keharmonian dan konflik etnik di negara ini.

Konsep-konsep Tahap hubungan etnik

Pencapaian sebuah masyarakat yang berintegrasi bukan merupakan sesuatu yang mudah. Tahap-tahap hubungan etnik boleh dilihat bermula daripada hubungan terpisah, iaitu segregasi sehingga kepada hubungan berbentuk sebati, iaitu amalgamasi. Bagi memahami konsep-konsep ini dengan lebih mendalam, beberapa contoh diberikan berdasarkan perubahan keadaan hubungan etnik di Malaysia bermula dari zaman penjajahan sehingga kini.


Segregasi

Segregasi merujuk kepada satu proses sosial yang menyebabkan individu atau kumpulan sosial tertentu dipisahkan atau diasingkan dengan individu atau kumpulan sosial lain. Pemisahan boleh berlaku dalam beberapa keadaan – merangkumi aspek budaya, ras, agama, kelas sosial, dasar, adat resam, kawasan tempat tinggal, sistem persekolahan, pengangkutan dan kemudahan awam. Sebagai contoh, semasa zaman penjajahan British, kumpulan etnik Melayu, Cina dan India dipisahkan melalui tempat tinggal yang berasingan mengikut bidang pekerjaan masing-masing. Kumpulan etnik tersebut juga dipisahkan melalui sistem persekolahan yang berlainan. Pemisahan atau segregasi menyebabkan kumpulan etnik kurang berinteraksi antara satu sama lain dan peluang mereka untuk saling memahami menjadi semakin terhad. Segregasi boleh wujud sama ada secara rela atau tanpa rela. Segregasi secara rela merujuk kepada keadaan dalam golongan manusia yang memencilkan diri dengan tujuan untuk berada dalam kumpulan mereka sendiri sahaja. Segregasi secara tanpa rela timbul kerana paksaan daripada pihak yang berkuasa seperti segregasi de jure apabila kerajaan memaksa pengasingan atau pemisahan yang ketat ke atas individu atau kumpulan manusia dengan pelaksanaan undang-undang seperti Dasar Aparteid di Afrika Selatan, antara tahun 1948-1994.

Akomodasi

Akomodasi merujuk kepada proses yang menyebabkan setiap kumpulan etnik sedar serta menghormati norma dan nilai kumpulan etnik lain yang wujud dalam sesebuah masyarkat. Kesedaran ini akan menyebabkan setiap kumpulan etnik menyesuaikan diri dalam keadaan yang pelbagai budaya supaya dapat hidup secara harmoni dan saling menghormati. Konsep ini diwakili oleh formula A + B + C = A + B + C. A, B dan C merujuk kepada budaya (Ting 1987). Pada peringkat pemerintahan, setiap kumpulan etnik dapat melibatkan diri secara bebas dan sama rata dalam bidang ekonomi, politik dan pendidikan. Konsep ini begitu meluas diamalkan di Malaysia terutamanya selepas merdeka. Pembangunan ekonomi berlaku dengan pesat, penglibatan pelbagai etnik dalam pembangunan sosial dan

60 Hubungan Etnik

kerjasama antara etnik dalam bidang politik telah memberi lebih peluang untuk bergaul dan hidup bersama antara kumpulan etnik yang berbeza. Oleh hal demikian, setiap kumpulan etnik masih bebas mengamalkan budaya mereka dalam keadaaan harmoni dan saling menghormati.

Akulturasi

Akulturasi merupakan satu proses penerimaan unsur kebudayaan dalam kalangan individu atau kelompok daripada sesuatu kebudayaan lain yang berbeza. Akulturasi terjadi apabila satu kelompok manusia dengan suatu kebudayaan tertentu dihadapkan dengan unsur daripada suatu kebudayaan etnik lain yang berbeza sehingga unsur kebudayaan asing itu akhirnya diterima dan diolah dalam kebudayaan sendiri. Berbeza dengan proses asimilasi, proses akulturasi tidak menyebabkan kehilangan identiti asal masyarakat penerima. Konsep ini diwakili oleh formula A + B + C = A** + B** + C**. A**, B** dan C** merujuk kepada budaya etnik lain yang telah diterima dan diolah mengikut kebudayaan sendiri. Dalam sejarah tamadun manusia sering berlaku pertemuan atau pertembungan antara dua atau lebih kebudayaan sehingga menyebabkan proses pinjam-meminjam. Pada peringkat awal, unsur pinjaman digunakan secara langsung dan kemudian diolah serta dijadikan unsur kebudayaan sendiri. Proses akulturasi boleh berlaku sepanjang hayat. Sejak lahir, manusia mula belajar dan mengadaptasi budaya yang paling dekat dengan mereka seperti ahli keluarga. Proses ini dikenali sebagai sosialisasi primer, diikuti dengan proses pembelajaran dan penerimaan unsur-unsur baharu. Adaptasi ini akan terus berlaku dengan masyarakat yang lebih besar yang dikenali sebagai sosialisasi sekunder. Dalam konteks Malaysia, apabila masyarakat pelbagai etnik sudah lama tinggal bersama di sesuatu kawasan perumahan yang sama atau sudah lama bekerja bersama di sesuatu tempat, mereka mula pinjam-meminjam budaya atau bahasa dalam kalangan mereka. Sekiranya semakin kerap peminjaman budaya itu berlaku, maka semakin rapat hubungan antara etnik itu terjalin. Contohnya, pemakaian baju kurung dalam kalangan perempuan bukan Melayu, fesyen baju kurung yang disertai dengan potongan dan butang baju Cheong Sam, pemberian angpau pada Hari Raya Aidilfitri, makan nasi ayam di Chicken Rice Shop, mi Wantan di Old Town Coffee House, budaya memakan


makanan ala barat seperti makanan segera McDonald, perkataan ta pau, tosei dan rojak. Berlaku proses mengolah semula ke atas unsur budaya yang diambil daripada etnik lain contohnya dalam aspek makanan seperti ‘dimsum’ dan ‘kuetiau’ yang popular bagi etnik Cina. Makanan ini juga digemari oleh etnik lain yang beragama Islam di Malaysia dan telah dilakukan ubah suai dalam penyediaan makanan tersebut untuk memenuhi konsep halal. Dalam hal ini akulturasi yang berlaku dalam sesebuah masyarakat pelbagai etnik memperlihatkan keazaman masing-masing untuk menyesuaikan dan memanfaatkan kepelbagaian dalam kehidupan harian mereka.

Asimilasi

Istilah ini merujuk kepada satu proses apabila kumpulan minoriti atau kumpulan etnik yang baharu mengamalkan budaya dan identiti kumpulan majoriti untuk mengurangkan batas etniknya. Menurut Ting (1975), asimilasi adalah satu proses yang merujuk kelompok yang berfikir, berperasaan dan bertindak secara berlainan, menjadi satu dalam kesatuan sosial serta budaya yang sama. Asimilasi boleh juga didefinisikan sebagai proses pencantuman dan penyatuan antara kumpulan etnik berlainan budaya sehingga membentuk satu kelompok dengan kebudayaan dan identiti yang sama. Oleh itu, menurut Abramson (1980), melalui proses asimilasi ini masyarakat akan menjadi semakin homogeneous. Asimilasi mutlak atau sempurna akan menyebabkan berlakunya penghapusan penuh perbezaan dari segi kebudayaan dan identiti. Konsep ini diwakili dengan formula A + B + C = A. A mewakili golongan dominan sementara B dan C mewakili kumpulan etnik minoriti. Contohnya, orang Melayu di Thailand mengalami proses asimilasi yang menyebabkan nama, bahasa dan hampir semua aspek cara hidup mereka (kecuali agama) telah disatukan dengan amalan dan cara hidup orang Thai. Di Malaysia, perkara yang berlaku ke atas masyarakat Jawa, Cina Kelantan, Baba dan Nyonya merupakan contoh proses asimilasi. Namun, bagi etnik Cina di Kelantan serta Baba Nyonya, asimilasi berlaku dalam konteks budaya tanpa melibatkan anutan kepercayaan atau agama. Menurut Gordon (1964), asimilasi boleh dibahagikan kepada dua jenis, iaitu asimilasi budaya dan asimilasi struktur. Asimilasi budaya ialah satu proses apabila kumpulan minoriti mempelajari ciri kebudayaan

62 Hubungan Etnik

masyarakat tuan rumah, seperti bahasa, pakaian dan adat resam untuk diamalkan dalam kehidupan seharian masyarakat. Asimilasi budaya tidak semestinya bermakna bahawa kumpulan minoriti akan kehilangan identiti etniknya. Manakala, asimilasi struktur pula ialah satu proses apabila anggota kumpulan minoriti berjaya menyertai institusi utama dan aktiviti sosial dalam masyarakat dominan. Proses asimilasi berlaku apabila wujudnya interaksi yang erat antara ahli kumpulan etnik berbeza budaya bagi suatu tempoh yang lama. Kejayaan asimilasi umumnya bergantung kepada kesanggupan etnik minoriti menghilangkan identiti mereka dan menerima identiti kumpulan etnik majoriti. Terdapat banyak persamaan budaya antara kumpulan etnik dan kesanggupan kumpulan etnik majoriti menerima kumpulan etnik minoriti. Contoh asimilasi dan akulturasi ialah makanan seperti kuih bangkit yang dibuat daripada campuran tepung sagu dan bahan-bahan lain yang boleh dimakan bukan semasa Hari Raya sahaja, tetapi juga semasa Tahun Baru Cina. Muruku bukan saja dihidangkan semasa perayaan Deepavali, tetapi juga didapati dijual semasa musim perayaan Hari Raya dan Tahun Baru Cina. Kek buah yang merupakan signature kek semasa Krismas juga dijual sepanjang tahun. Bagaimanapun, terdapat juga keunikan dalam jenis-jenis makanan semasa hari-hari perayaan yang tertentu yang memang menjadi simbol perayaan etnik-etnik tertentu. Antaranya, hidangan lemang dan ketupat serta rendang untuk Hari Raya, Yee Sang (raw fish salad) untuk Tahun Baru Cina, dan jelebi, laddu, gheeballs semasa perayaan Deepavali. Begitu juga makanan popular yang terdapat di Sabah dan Sarawak seperti ambuyat, ayam pansoh, umai dan kek lapis Sarawak.

Amalgamasi

Amalgamasi merupakan istilah yang dikategorikan dalam asimilasi biologi, iaitu satu tahap asimilasi yang paling tinggi. Amalgamasi merupakan satu proses yang terjadi apabila budaya atau ras bercampur untuk membentuk jenis budaya dan ras baharu. Cara utama dalam menentukan proses amalgamasi adalah dengan terjadinya perkahwinan campur antara kumpulan etnik. Proses ini memakan masa yang lama dan biasanya melalui beberapa generasi. Teori amalgamasi dinyatakan dalam bentuk formula A + B + C = D. A, B, C mewakili kumpulan etnik berlainan dan D mewakili amalgam,


satu kumpulan baru terhasil daripada penyatuan A, B dan C. Sebagai contoh kumpulan-kumpulan etnik yang sedia wujud mengamalkan perkahwinan campur lalu membentuk satu generasi baru atau budaya baru tanpa menurut budaya asal mereka. Fenomena perkahwinan campur biasa berlaku terutamanya dalam konteks masyarakat pelbagai etnik.

Kesimpulan

Kebanyakan kajian hubungan etnik yang lain di Malaysia telah memberikan penekanan kepada perbezaan antara etnik dan mengabaikan kewujudan aspek persamaan, perkongsian nilai, dan sikap saling menghormati antara etnik ini (Fatimah 1984; lee 1989 dan Mansor 1991). Kebanyakan tingkah laku dalam kehidupan seharian juga diwarnai dengan sikap negatif terhadap etnik lain tanpa disedari kerana sikap tersebut telah menjadi sebati dengan diri individu. Pendedahan kepada konsep asas hubungan antara manusia seperti stereotaip, prejudis, etnosentrisme dan diskriminasi adalah sangat penting untuk individu menilai dirinya dalam hubungan antara etnik terutama dalam sebuah masyarakat yang pelbagai etnik seperti Malaysia. Pemahaman terhadap takrif konsep ini dapat menyedarkan individu untuk mengambil tindakan bagi membetulkan kelakuan diri sendiri supaya pandangan dan pemikiran yang sempit dan tertutup tidak diwariskan kepada generasi muda. Terdapat juga tingkah laku yang lebih dipengaruhi oleh nilai-nilai bukan etnik. Perkara ini menunjukkan individu daripada kumpulan etnik yang berbeza dapat membina hubungan yang tidak bersifat etnik; hubungan mereka dikenal pasti sebagai hubungan sosial. Oleh hal demikian, masyarakat umum tidak seharusnya menganggap semua hubungan sosial antara individu daripada kumpulan etnik yang berbeza sebagai hubungan etnik. Perhubungan etnik hanya berlaku apabila hubungan tertentu telah diwarnai oleh ciri-ciri sosial berdasarkan kesedaran wujudnya relativiti budaya, saling menghormati perbezaan nilai atau adat yang mungkin wujud antara kaum. Keadaan ini menandakan hubungan silang budaya sudah wujud dalam kalangan masyarakat pelbagai budaya di negara ini. Perpaduan kaum telah pun terbina dan hubungan antara kumpulan etnik secara keseluruhannya adalah harmoni.

Soalan Perbincangan

1. Berdasarkan teori hubungan etnik yang anda pelajari, bincangkan teori yang paling sesuai diaplikasikan dalam konteks masyarakat pelbagai etnik di Malaysia.

2. Bandingkan antara konsep rasisme dan etnosentrisme.3. Tahap-tahap hubungan etnik bermula daripada segregasi sehingga

kepada hubungan berbentuk sebati, iaitu amalgamasi. Nilaikan kenyataan tersebut berdasarkan hujah-hujah yang relevan.

BaB 3

limpahan Kemakmuran Merentasi etnik

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat:1. Menerangkan hubung kait antara pembangunan ekonomi dengan

hubungan etnik di Malaysia.2. Menghuraikan dasar-dasar pembangunan ekonomi yang berkaitan

dengan persoalan pertumbuhan ekonomi dan agihan di Malaysia.3. Menganalisis interaksi antara globalisasi dengan dasar berkaitan

pertumbuhan dan agihan di Malaysia.

Pengenalan

Dalam sebuah negara yang masyarakatnya terdiri daripada pelbagai etnik, budaya dan agama seperti di Malaysia, persoalan perpaduan dalam masyarakat merupakan persoalan yang penting. Perpaduan dalam masyarakat dianggap penting kerana keharmonian hidup antara pelbagai etnik akan menyumbang kepada kestabilan sosiopolitik dalam negara. Negara yang tidak stabil sosiopolitiknya mempunyai kesan negatif terhadap tingkat pelaburan dalam negara tersebut. Kemerosotan pelaburan akan memberi implikasi negatif ke atas pertumbuhan dan pembangunan ekonomi. Oleh itu, pertumbuhan dan pembangunan ekonomi amat berkait rapat dengan kestabilan sosiopolitik dalam sesebuah negara. Bagaimanapun, dalam usaha mencapai keharmonian hidup antara pelbagai etnik dan kestabilan politik, kekayaan negara perlu diagihkan secara adil dan saksama. Tujuannya adalah untuk mengelakkan mana-mana kumpulan etnik berasa terpinggir daripada menikmati faedah pembangunan yang dapat menimbulkan masalah ketegangan dan konflik dalam masyarakat.

66 Hubungan Etnik

Di Malaysia, falsafah yang menjadi panduan kerajaan dalam mencapai perpaduan masyarakat ialah “pertumbuhan dengan agihan”. Falsafah ini dijadikan panduan dalam Dasar Ekonomi Baru (1971-1990) dan matlamat teras serampang dua mata, iaitu membasmi kemiskinan dan menstruktur masyarakat diteruskan dan dikekalkan dalam dasar-dasar pembangunan negara yang terkemudian iaitu Dasar Pembangunan Nasional (1991-2000) dan Dasar Wawasan Nasional (2001-2010). Namun, agihan yang dimaksudkan dalam falsafah “pertumbuhan dengan agihan” adalah berpusat kepada dimensi agihan antara etnik. Falsafah ini mengandaikan bahawa sekiranya perbezaan dan ketidakseimbangan ekonomi antara etnik dapat dihapuskan, maka perpaduan dalam masyarakat Malaysia yang berbilang etnik, budaya dan agama akan dapat dicapai. Dalam usaha merangka erti dan falsafah “pertumbuhan dengan agihan”, perkara ini kadangkala membawa dilema kepada pihak kerajaan. Agenda agihan kekayaan negara dengan agenda pertumbuhan ekonomi sering kali mempunyai kesan yang bertentangan atau mempunyai hubungan songsang antara satu dengan yang lain. Pertumbuhan ekonomi yang pesat dianggap penting kerana melalui ekonomi yang berkembang, agihan akan dilakukan tanpa menjejaskan mana-mana kumpulan etnik dalam masyarakat. Sebaliknya, pelaksanaan agenda agihan pula dalam keadaan tertentu dapat memberi kesan negatif kepada pertumbuhan ekonomi negara. Malah, dalam keadaan ekonomi Malaysia yang semakin terbuka, kuasa-kuasa pasaran telah melemahkan keupayaan kerajaan untuk melaksanakan agenda agihan dengan tegas. Keadaan ini menuntut kerajaan membuat keputusan yang sukar iaitu untuk mencari dan memilih titik keseimbangan antara agenda pertumbuhan dengan agenda agihan kekayaan agar pembangunan ekonomi dalam negara dapat dimaksimumkan.

isu Sosioekonomi pada awal Kemerdekaan

Selepas mencapai kemerdekaan pada tahun 1957, kerajaan Perikatan pada ketika itu meneruskan dasar ekonomi bebas penjajah Inggeris. Penerusan pendekatan ekonomi penjajah ini telah menghasilkan pertumbuhan ekonomi yang agak tinggi. Kadar pertumbuhan KDNK

66 Hubungan Etnik Limpahan Kemakmuran Merentasi Etnik 67

benar ialah 4.1 peratus bagi tempoh 1956-1960, 5.0 peratus bagi tempoh 1961-1965 dan seterusnya 5.4 peratus bagi tempoh 1966-1970 (Bank Negara Malaysia 1994). Bagaimanapun, faedah daripada pertumbuhan ekonomi tersebut didapati tidak “menitis” kepada rakyat. Pada akhir tahun 1960-an, hampir separuh daripada rakyat Malaysia tinggal dalam kemiskinan iaitu sebanyak 49.3 peratus. Isu kemiskinan menjadi semakin rencam apabila terdapat hubung kait antara kemiskinan dengan kumpulan etnik tertentu. Sebahagian besar daripada isi rumah miskin adalah dalam kalangan etnik Melayu. Pada tahun 1970, sebanyak 65.9 peratus daripada etnik Melayu adalah miskin, berbanding dengan hanya 27.5 peratus dalam kalangan etnik Cina dan 40.2 peratus bagi etnik India. Selain itu, isi rumah luar bandar mencatatkan kadar kemiskinan yang tinggi berbanding dengan isi rumah bandar. Oleh sebab majoriti penduduk luar bandar adalah juga etnik Melayu, maka masalah kemiskinan dilihat sebagai masalah etnik Melayu. Walaupun terdapat etnik Cina dan India yang miskin, dan juga orang bandar dan luar bandar yang miskin, kemiskinan dalam kalangan etnik Melayu menjadi tumpuan. Etnik Melayu menjadi sinonim dengan kemiskinan - orang miskin ialah Melayu dan etnik Melayu adalah miskin. Masalah ini dirumitkan lagi dengan ketakseimbangan yang ketara dari segi hak milik kekayaan antara etnik. Pada tahun 1970, etnik Melayu hanya memiliki 2.4 peratus daripada pemilikan modal saham dalam syarikat berhad, berbanding dengan 27.2 peratus bagi etnik Cina sebagaimana ditunjukkan dalam Jadual 3.1.

JADUAl 3.1: Pemilikan Modal Saham oleh Syarikat Berhad di Semenanjung Malaysia (1969- 1990)

PEMIlIKAN MODAl SAHAM 1969 1970 1975 1980 1985 1990

Bumiputera dan Agensi Amanah 1.5 2.4 9.2 12.5 19.1 19.2

Cina 22.8 27.2 n.a n.a 33.4 45.5

India 0.9 1.1 n.a n.a 1.2 1

lain-lain - - - - - -

Syarikat Nomini 2.1 6 n.a n.a 1.3 8.5

Firma Kawalan Tempatan 10.1 - - - 7.2 0.3

Firma Milikan Asing 62.1 63.4 53.3 42.9 26 25.4

n.a : TiadaSumber: Rancangan Malaysia Ketujuh 1996-2000

68 Hubungan Etnik

Selain itu, terdapat juga ketakseimbangan yang ketara dari segi guna tenaga dan pekerjaan antara etnik tersebut. Pada tahun 1970, hampir dua pertiga guna tenaga dalam sektor pertama, iaitu pertanian dan perikanan adalah etnik Melayu. Etnik Cina dan India kebanyakannya bergiat dalam sektor kedua, iaitu perlombongan, pembuatan, pembinaan, utiliti dan pengangkutan dan ketiga, iaitu perdagangan borong dan runcit, kewangan, perkhidmatan awam dan lain-lain. Pekerjaan dalam kategori profesional, teknikal, pengurusan dan jualan didominasi oleh etnik Cina, manakala etnik Melayu kebanyakannya bekerja sebagai petani dan pekebun kecil sebagaimana ditunjukkan dalam Jadual 3.2. Oleh hal demikian, etnik Melayu bukan sahaja kebanyakannya miskin, tetapi mereka juga terlibat dalam sektor pertanian sara diri dan rendah produktiviti. Sebaliknya, etnik bukan Melayu kebanyakannya terlibat dalam sektor perlombongan, pembuatan dan pembinaan yang tinggi produktiviti.

JADUAl 3.2: Malaysia-Peratus Guna Tenaga Mengikut Sektor dan Kumpulan Etnik (1970 -1985)

SEKTORBUMIPUTERA CINA INDIA ETNIK LAIN

1970 1985 1970 1985 1970 1985 1970 1985Pertanian, perhutanan,ternakan dan perikanan 67.6 75 21.4 15.5 10.1 8.8 0.9 0.7

Perlombongan dan kuari 24.8 50.5 66.0 37.8 8.40 9.5 0.8 2.3Pembuatan 28.9 45.8 65.4 42.8 5.30 10.9 0.4 0.5Pembinaan 21.6 42.2 72.0 51 6.10 5.8 0.3 1.0Elektrik, gas dan air 48.2 72.6 18.1 10.3 32.5 15.6 1.2 1.4Pengangkutan, penyimpanan dan perhubungan

42.6 52.4 39.6 33.9 17.1 13 0.7 0.7

Perdagangan borong dan runcit, hotel dan restoran 23.5 36.4 65.3 55.2 10.7 7.8 0.5 0.9

Kewangan, insurans,harta-harta dan perkhidmatan perniagaan

- 41.4 - 46.4 - 10.6 - 1.9

Perkhidmatan kerajaan 48.5 66.7 35.7 24.3 14.0 8.5 1.8 0.5Perkhidmatan-perkhidmatan lain 48.5 66.8 35.7 24.2 14.0 8.5 1.8 0.5

Sumber: Kajian Separuh Penggal Rancangan Malaysia Kelima 1986-1990. Kuala Lumpur: Jabatan Percetakan Negara. Hal: 66


Oleh yang demikian, pada awal kemerdekaan negara, isu kemiskinan dan agihan kekayaan negara merupakan isu yang penting. Namun, isu ini sebenarnya tidak ada kaitan dengan etnik seseorang. Seseorang itu miskin bukanlah disebabkan etniknya, tetapi disebabkan faktor-faktor lain yang mungkin menyumbang kepada keadaan tersebut. Sebagai contoh, seseorang itu boleh jadi akan hidup dalam kemiskinan apabila dia tidak mempunyai pendidikan dan kemahiran, tidak memiliki modal atau tanah, ataupun dia merupakan orang kurang upaya. Sesiapa sahaja, tanpa mengira etnik, jika memiliki ciri-ciri tersebut berkemungkinan akan hidup dalam kemiskinan.

ekonomi Menjadi isu etnik

Isu kemiskinan menjadi persoalan utama pada tahun 1970-an terutamanya dalam kalangan etnik Melayu dan wujud ketakseimbangan ekonomi antara kumpulan etnik, khususnya antara orang Melayu dengan etnik Cina. Namun perspektif etnik kepada masalah tersebut merupakan perspektif yang simplistik dan sempit. Persoalan kemiskinan dan ketaksamarataan merupakan masalah yang rencam yang tidak dapat dijelaskan sepenuhnya daripada perspektif etnik semata-mata. Hal ini boleh dilihat dengan jelas apabila persoalan ketaksamarataan pendapatan diteliti. Antara tahun 1957 dengan tahun 1970, purata pendapatan benar isi rumah didapati telah meningkat daripada RM207 kepada RM261. Namun, ketaksamarataan pendapatan dalam masyarakat didapati semakin melebar. Perkara ini ditunjukkan oleh peningkatan koefisyen Gini daripada 0.412 kepada 0.513. Maknanya, jurang pendapatan antara yang kaya dengan yang miskin bertambah luas. Dapat diperhatikan, dalam tempoh 1957-1970, bahagian golongan 20 peratus terkaya dalam pendapatan negara telah meningkat daripada 48.6 peratus kepada 55.9 peratus, manakala bahagian golongan 40 peratus termiskin telah merosot daripada 15.9 peratus kepada 11.6 peratus. Di samping itu, jurang pendapatan antara penduduk bandar dengan penduduk luar bandar juga semakin melebar. Nisbah dispariti pendapatan penduduk bandar dengan luar bandar meningkat daripada 1.84 pada tahun 1957 kepada 2.14 pada tahun 1970. Namun, bukan sahaja ketaksamarataan pendapatan semakin melebar antara penduduk bandar dengan luar bandar, tetapi jurang pendapatan juga didapati

70 Hubungan Etnik

semakin melebar dalam kalangan penduduk bandar dan luar bandar itu sendiri. Malah, dapat diperhatikan bahawa antara tahun 1957 dengan tahun 1970, ketaksamarataan pendapatan dalam kalangan penduduk luar bandar melebar dengan drastik. Maknanya, ketaksamarataan pendapatan dalam kalangan penduduk luar bandar meningkat lebih cepat daripada ketaksamarataan pendapatan dalam kalangan isi rumah bandar. Hal ini bermakna, agihan pendapatan dalam kalangan kumpulan etnik, sama ada di bandar atau di luar bandar, semakin melebar, dan didapati lebih menonjol dalam kalangan etnik Melayu sama ada mereka di bandar atau di luar bandar. Apabila indeks yang mengukur agihan pendapatan dipisahkan kepada sumbangan ketaksamarataan antara kumpulan dengan sumbangan ketaksamarataan dalam kumpulan, didapati ketaksamarataan antara kumpulan etnik, menyumbang peratus yang kecil kepada keseluruhan ketaksamarataan pendapatan. Perkara ini bermakna sebahagian besar daripada ketaksamarataan pendapatan dalam penduduk Malaysia adalah berpunca daripada ketaksamarataan dalam kalangan etnik itu sendiri. Oleh itu, ketaksamarataan pendapatan di Malaysia pada awal kemerdekaan negara adalah rencam dan tidak mampu dijelaskan sepenuhnya daripada perspektif etnik semata-mata.

dasar ekonomi Baru

Dasar Ekonomi Baru (DEB) diperkenalkan oleh kerajaan bertujuan bagi memajukan ekonomi serta berusaha menghapuskan pengenalan ekonomi berasaskan kaum yang menjadi asas kepada penyusunan semula sosioekonomi negara. Tindakan kerajaan dalam memperbaiki kedudukan ekonomi selepas tragedi 13 Mei 1969 adalah berdasarkan strategi ke arah pembentukan perpaduan nasional. Memperbanyakkan pembasmian kemiskinan dengan meningkatkan pendapatan dan peluang pekerjaan bagi seluruh rakyat Malaysia tanpa mengira kaum. Sasaran ini dapat dicapai melalui program-program yang dirangka daripada seluruh peringkat produktiviti. Perkembangan peluang-peluang antara sektor dan aktiviti yang mempunyai produktiviti yang rendah ke peringkat yang lebih tinggi. Peruntukan yang lebih meluas terutamanya dalam perkhidmatan sosial dirangka untuk meningkatkan taraf hidup kumpulan-kumpulan yang berpendapatan rendah.


Penggandaan proses penyusunan semula masyarakat Melayu untuk membetulkan ketakseimbangan ekonomi dengan harapan mengurang dan mengetepikan pengenalan etnik melalui fungsi ekonomi. Program-program termasuklah pemodenan kehidupan luar bandar, pembangunan aktiviti bandar yang pesat dan seimbang, penubuhan pusat pertumbuhan yang baru dan perwujudan masyarakat industri dan komersial Melayu di semua kategori dan bumiputera lain menjadi rakan kongsi sepenuhnya dalam semua aspek ekonomi negara (Ahmad 1988). Relevannya, DEB yang mempunyai agenda “serampang dua mata” bukan setakat bertujuan untuk menyatupadukan pelbagai etnik di negara ini tetapi yang penting menandakan satu titik permulaan baru kepada etnik Melayu untuk mula bergiat dalam bidang perdagangan, perindustrian mahupun perniagaan. Fokus utama DEB adalah kepada aspek pengagihan yang lebih saksama dalam pemilikan ekuiti korporat antara bumiputera dan Melayu dengan etnik Cina. Pelaksanaan DEB secara tidak langsung memberi konotasi yang terbatas kepada pola pasaran bebas dalam pengurusan ekonomi akibat campur tangan kerajaan dalam mewujudkan kelas menengah dan golongan kapitalis Melayu (Gomez 2004). DEB juga menyasarkan strategi ke arah mengurangkan paras kemiskinan daripada 50 peratus pada tahun 1970 kepada 16.7 peratus menjelang tahun 1990. Manakala kerajaan turut menyasarkan penguasaan ekuiti dalam sektor korporat oleh bumiputera daripada 2.4 peratus pada tahun 1970 kepada 30 peratus menjelang tahun 1990. Sementara itu, penguasaan ekuiti masyarakat lain terutamanya golongan etnik Cina dibenarkan berkembang daripada 35 peratus kepada 40 peratus manakala pegangan ekuiti oleh bangsa asing dikurangkan daripada 63 peratus pada 1970 kepada 30 peratus menjelang tahun 1990 (Drabble 2000). Kejuruteraan sosial dalam DEB adalah juga bertujuan mewujudkan sebuah Masyarakat Perdagangan dan Perindustrian Bumiputera (MPPB). Penekanan tersebut diberikan bagi membentuk kelas Melayu komersial yang akhirnya membolehkan penyertaan Melayu dalam sektor korporat selaras untuk meningkatkan pegangan ekuiti bumiputera daripada 1.9 peratus pada tahun 1970 kepada 30 peratus pada akhir rancangan DEB pada tahun 1990. Strategi penyusunan semula masyarakat sebenarnya bertujuan mewujudkan penyertaan seimbang semua etnik dalam setiap kegiatan ekonomi. Antara matlamat utamanya adalah pertama, mengurangkan

72 Hubungan Etnik

keadaan tidak seimbang struktur guna tenaga. Kedua, menambahkan hak milik rakyat Malaysia dalam pemilikan modal produktif negara termasuk pemilikan saham sektor syarikat. Tegasnya, matlamat ini bertujuan untuk memastikan bumiputera memiliki sekurang-kurangnya 30 peratus saham sektor syarikat, sementara 40 peratus oleh kaum bukan bumiputera dan 30 peratus rakyat asing. Ketiga, mewujudkan sebuah masyarakat perdagangan dan perindustrian dalam kalangan bumiputera untuk semua lapangan dan peringkat kegiatan ekonomi moden (Nik Hashim 1989). Matlamat dalam DEB dirangka oleh kerajaan memandangkan ketakseimbangan ekonomi antara etnik amat ketara, terutamanya jika perbandingan dilakukan terhadap bumiputera dengan bukan bumiputera. Ketakseimbangan ekonomi yang wujud termasuk aspek corak dan struktur guna tenaga, agihan pendapatan serta pemilikan modal produktif. Kesemua punca ketakseimbangan yang wujud dan bersifat berterusan pasti tidak akan dapat menghasilkan kemantapan mahupun kestabilan ekonomi, sosial serta politik yang diperlukan bagi menjamin kadar pertumbuhan ekonomi yang seimbang untuk meningkatkan taraf hidup penduduk negara ini. Peningkatan ekonomi yang tidak seimbang antara kumpulan etnik jelas digambarkan dalam bidang pemilikan sebagaimana yang ditunjukkan dalam Jadual 3.3. Petunjuk dalam jadual tersebut memaparkan hanya 1.5 peratus modal daripada syarikat yang terdapat di Semenanjung Malaysia adalah dimiliki oleh etnik Melayu pada akhir tahun 1969, sedangkan 22.8 peratus dimiliki oleh etnik Cina dan 62.1 peratus oleh syarikat asing yang dikendalikan menerusi cawangan syarikat yang ditubuhkan di luar negara.

JADUAl 3.3: Pemilikan Modal Saham oleh Syarikat Berhad di Semenanjung Malaysia (1969)

SYARIKAT BERGABUNG DI SEMENANJUNG MAlAYSIA RM (‘000) PERATUS

Melayu dan kepentingan Melayu 70633 1.5Cina 1064795 22.8India 40983 0.9Persekutuan dan Kerajaan 21430 0.5Pencalonan syarikat 98885 2.1Individu lain dan mengendalikan syarikat tempatan 470969 10.1Jumlah pemilikan asing 2909845 62.1Jumlah 4677540 100

Sumber: Rancangan Malaysia Kedua 1971-1975


Berdasarkan fakta dalam Jadual 3.3, jelas menunjukkan bahawa kekuatan dominasi dan kawalan utama ekonomi Malaysia adalah di tangan etnik bukan Melayu, iaitu pemilikan asing dan bukannya pada komuniti Cina. Oleh hal demikian, kerajaan memperkenalkan DEB dengan matlamat mengurangkan kedudukan pemilikan asing dalam negara. Akhirnya, penjelasan yang diterima pakai kepada punca berlakunya rusuhan etnik pada 13 Mei 1969 ialah ketakseimbangan ekonomi antara kumpulan etnik. Justeru, pertimbangan faktor etnik menjadi dasar yang dibentuk bagi menyelesaikan masalah agihan ekonomi dalam memastikan golongan bumiputera Melayu tidak keciciran dalam meningkatkan penguasaan ekonomi seiring dengan etnik lain di negara ini. Dalam pelaksanaan DEB, dasar campur tangan kerajaan adalah bertujuan untuk menaikkan pendapatan masyarakat bumiputera Melayu dengan tujuan untuk mengurangkan kemiskinan khususnya di kawasan luar bandar. Di samping itu, kerajaan menyasarkan pegangan ekuiti dalam sektor korporat ditingkatkan daripada 2.4 peratus kepada 30 peratus menjelang tahun 1990. Sementara itu, pegangan ekuiti oleh etnik Cina dibenarkan sehingga 40 peratus, tetapi pegangan ekuiti oleh golongan asing akan dikurangkan kepada 30 peratus. DEB diperkenalkan untuk membanteras aspek kemiskinan rakyat Malaysia dan menstrukturkan semula masyarakat sehingga dapat menangani pengenalan etnik melalui fungsi ekonomi (Rancangan Malaysia Kedua 1971-1975). Rancangan Malaysia Kedua (RM Ke-2) turut memberi panduan yang jelas terhadap agenda memartabatkan peningkatan penyertaan etnik Melayu dalam arena perniagaan dan perdagangan. RM Ke-2 menggalurkan hasrat kerajaan mewujudkan satu MPPB dalam satu tempoh melalui pelbagai langkah yang meliputi bantuan kewangan dan latihan, mewujudkan tempat perniagaan yang sesuai di bandar-bandar, mengadakan usaha sama dengan bukan Melayu bagi memperoleh pengetahuan, pengalaman dan pasaran, menggalakkan penubuhan perusahaan-perusahaan kecil dan berusaha menukar sikap etnik Melayu agar cenderung ke arah membentuk budaya perniagaan dan perusahaan. Latar belakang pengwujudan MPPB adalah imbasan daripada pelaksanaan DEB yang dimulakan pada RM Ke-2 yang menekankan dua strategi utama. Antara yang terpenting adalah memperbetulkan

74 Hubungan Etnik

ketakseimbangan ekonomi dan seterusnya menghapuskan pengenalan etnik mengikut fungsi ekonomi. Sungguhpun sistem nilai dan sikap bumiputera telah mengalami perubahan positif dalam tempoh dua puluh tahun kebelakangan ini, namun golongan usahawan bumiputera masih ketinggalan dari segi daya cipta, budaya niaga baik serta semangat bekerja yang gigih. Sepanjang pelaksanaan DEB menunjukkan galakan yang diberikan oleh pihak kerajaan dalam usaha menaikkan status ekonomi dalam kalangan etnik Melayu. Pelbagai insentif diadakan demi membantu pencapaian ekonomi terutama dalam kalangan pengusaha Melayu. Tambahan pula, banyak agensi diwujudkan oleh kerajaan untuk memberi peluang kepada bumiputera mendapat pengalaman yang luas serta menjalankan perniagaan sendiri sebagai pengusaha apabila mengumpulkan modal yang secukupnya. Bagaimanapun, kemajuan yang ditunjukkan oleh etnik Melayu dalam menguasai bidang perniagaan dan perdagangan masih belum dapat menjadi ukuran kepada pencapaian matlamat kerajaan yang sebenarnya. Dalam aspek ekonomi politik, sememangnya kerajaan mengamalkan dasar campur tangan dengan melaksanakan DEB dengan harapan dapat memenuhi pencapaian ekonomi mampan antara bumiputera dengan bukan bumiputera seterusnya merapatkan jurang dan memenuhi hasrat perpaduan dalam kalangan masyarakat. Justeru, terdapat pelbagai langkah untuk melahirkan MPPB dengan harapan dapat menambah penyertaan etnik Melayu dalam bidang perniagaan dan perindustrian. Di samping itu, matlamat DEB adalah ke arah mencapai perpaduan nasional melalui penglibatan aktif kerajaan dalam ekonomi untuk mengurangkan ketakseimbangan sosioekonomi yang wujud antara etnik. Pendekatan yang digunakan adalah dengan memberi keutamaan kepada etnik Melayu dan juga bumiputera lain yang ketinggalan dalam arus perdana pembangunan ekonomi. Oleh itu, DEB dianggap sinonim dengan perpaduan nasional dalam membetulkan ketakseimbangan ekonomi antara etnik (Mauzy 1997). Melalui DEB kerajaan mengandaikan sekiranya jurang ketidakseimbangan ekonomi antara etnik dapat dikurangkan, maka ketegangan dan konflik antara etnik akan dapat dielakkan, dan seterusnya pendekatan ini akan membantu mengukuhkan perpaduan dalam kalangan masyarakat pelbagai etnik di Malaysia.


Terdapat dua objektif khusus DEB. Pertama, untuk mengurangkan kemiskinan melalui peningkatan pendapatan dan membuka peluang pekerjaan kepada rakyat tanpa mengira etnik. Kedua, untuk menyusun semula masyarakat supaya pengenalan kumpulan etnik dengan fungsi ekonomi dapat dihapuskan (Malaysia 1991). langkah mengurangkan kemiskinan terkandung dalam tiga strategi utama (Shireen 1988). Pertama, meningkatkan kualiti hidup golongan miskin dengan menyediakan perkhidmatan sosial kepada mereka seperti perumahan, kesihatan, pendidikan dan utiliti. Kedua, meningkatkan pendapatan dan produktiviti golongan miskin dengan pemberian bantuan modal, teknologi, pemasaran dan latihan untuk meningkatkan kemahiran mereka. Ketiga, membuka lebih banyak peluang pekerjaan bagi membolehkan mobiliti golongan miskin untuk keluar daripada sektor produktiviti rendah kepada sektor produktiviti tinggi. Untuk tujuan ini, pendidikan, latihan dan kemahiran akan disediakan untuk membantu penyertaan golongan miskin dalam sektor ekonomi moden. Berkaitan dengan objektif kedua, iaitu menyusun semula masyarakat, matlamat ini akan dicapai melalui penyusunan semula corak guna tenaga, pemilikan modal saham dalam sektor korporat dan pembentukan MPPB. Pembentukan MPPB dianggap penting kerana kewujudan MPPB akan memastikan penyertaan bumiputera yang berkesan dalam sektor ekonomi moden. DEB menyasarkan penyusunan semula masyarakat kepada tiga peringkat. Pertama, meningkatkan bahagian bumiputera dalam guna tenaga di sektor ekonomi moden. Kedua, meningkatkan bahagian bumiputera dalam pemilikan saham korporat, dan ketiga, meningkatkan bilangan usahawan bumiputera dan penguasaan bumiputera dalam pengurusan korporat. Jadual 3.4 menunjukkan objektif dan sasaran DEB.

76 Hubungan Etnik

JADUAl 3.4: Objektif dan Sasaran Dasar Ekonomi Baru

1970 SASARAN (1990)

1 Kadar kemiskinan1

Keseluruhan 49.3 16.7Luar bandar 58.7 23.0Bandar 21.3 9.1

2 Pemilikan ekuiti korporatBumiputera 2.4 30.0Bukan Bumiputera 34.3 40.0Orang asing 63.3 30.0

3 Bumiputera dalam guna tenaga mengikut sektor ekonomi (peratus daripada jumlah guna tenaga)Primer 67.6 61.4Kedua 30.8 51.9Tertiari 37.9 48.4

4 Bumiputera dalam jenis pekerjaan mengikut kategori (peratus daripada jumlah pekerjaan)Profesional dan teknikal 47.2 50.0Pengurusan dan pentadbiran 22.4 49.3Perkeranian 33.4 47.9Jualan 23.9 36.9Pertanian 68.7 62.3Pengeluaran 31.3 52.0Perkhidmatan 42.9 52.3

Nota: 1Semenanjung Malaysia sahajaSumber: Malaysia (1991)

Bagi mencapai objektif dan sasaran tersebut, pelbagai institusi ekonomi dan sosial telah ditubuhkan untuk membantu golongan bumiputera (Kok 1994; Rajakrishnan 1993; Stafford 1997). Agensi-agensi kerajaan yang telah sedia ada seperti Lembaga Kemajuan Tanah Persekutuan (FElDA), Majlis Amanah Rakyat (MARA), lembaga Pemasaran Pertanian Persekutuan (FAMA) dan Institut Pembangunan dan Penyelidikan Pertanian Malaysia (MARDI) disokong dengan dana yang besar untuk melaksanakan dan mempercepatkan projek


pembangunan di luar bandar. Agensi yang baharu seperti Pihak Berkuasa Kemajuan Pekebun Kecil Perusahaan Getah (RISDA), MAJUIKAN (Anak Syarikat lembaga Kemajuan Ikan Malaysia) dan MAJUTERNAK juga ditubuhkan untuk meningkatkan pendapatan dan produktiviti golongan bumiputera. Selain itu, Perbadanan Pembangunan Bandar (UDA) dan Perbadanan Kemajuan Ekonomi Negeri ditubuhkan untuk melaksanakan projek industri dan komersial bagi menggalakkan dan membolehkan penyertaan bumiputera dalam sektor ekonomi moden. Kemudahan kredit, khidmat nasihat dan infrastruktur disediakan melalui agensi seperti MARA, Malaysian Industrial Development Finance (MIDF) dan Bank Bumiputera. Bagi meningkatkan penyertaan dan pemilikan bumiputera dalam ekonomi, Perbadanan Nasional Berhad (PERNAS) telah ditubuhkan untuk menguasai dan membangunkan syarikat sebagai amanah bagi pihak bumiputera. Bagi memastikan matlamat penyusunan masyarakat tercapai terutamanya dalam pemilikan ekuiti korporat, kerajaan telah menggubal Industrial Coordination Act (ICA) pada tahun 1975. Tujuan utama kerajaan memperkenalkan ICA adalah untuk mewujudkan penstrukturan ekuiti dan pemilikan berdasarkan formula pembahagian 30:30:40, iaitu 30 peratus peruntukan kepada bumiputera Melayu, 30 peratus oleh bangsa asing manakala 40 peratus dimiliki oleh etnik Cina (Snodgrass 1995). ICA 1975 menetapkan bahawa sesebuah firma atau syarikat yang memiliki RM100,000 atau lebih dalam bentuk syer serta mempunyai 25 orang pekerja atau lebih perlu memperuntukkan sebanyak 30 peratus peluang pekerjaan kepada golongan Melayu bumiputera dan juga perlu memperuntukkan 30 peratus ekuiti firma atau syarikat kepada bumiputera Melayu (lee 2000). ICA telah dapat meningkatan aktiviti-aktiviti perniagaan dalam kalangan bumiputera. Semua projek dan kilang pembangunan yang mempunyai saiz tertentu harus memastikan bahawa ekuiti bumiputera terdiri daripada 30 peratus. Di samping itu, ICA yang diletakkan di bawah Kementerian Perdagangan dan Industri bertanggungjawab penuh dalam soal kelulusan dan pemberian lesen, pemilikan, penggajian dan pengambilan pekerja, kuota pembahagian produk-produk pengeluaran serta penetapan pada harga dalam sesuatu produk. Pengenalan ICA telah mengundang masalah tidak puas hati dalam kalangan pengusaha firma terutamanya masyarakat niaga Cina. Mereka terpaksa merizabkan 30 peratus ekuiti

78 Hubungan Etnik

syarikat kepada bumiputera Melayu dan mengambil pekerja daripada etnik Melayu. Di samping itu, corak guna tenaga dalam sesebuah syarikat juga dikehendaki mencerminkan komposisi rakyat di negara ini. Melalui pelaksanaan ICA, syarikat yang ingin melabur dalam sektor pembuatan perlu mendapatkan lesen daripada kerajaan. Lesen hanya akan diberikan kepada pelabur atau syarikat yang mematuhi syarat-syarat tertentu dan juga menjalankan aktiviti yang selari dengan objektif ekonomi dan sosial negara. Hal ini bermakna, pelaburan yang dijalankan harus selari dengan DEB yang menghendaki penyertaan bumiputera dalam hak milik modal dan pekerjaan. Oleh itu, ICA merupakan kerangka institusi yang melaksanakan dan memastikan matlamat penyusunan semula masyarakat dapat dicapai. Objektif DEB untuk menyusun semula masyarakat merupakan objektif yang paling banyak mendapat kritikan dan menimbulkan perdebatan, khususnya dalam kalangan bukan bumiputera. Objektif DEB untuk meningkatkan pemilikan ekuiti bumiputera dalam sektor korporat kepada 30 peratus pada tahun 1990 itu dianggap sebagai satu diskriminasi etnik. Tidak kurang juga yang mempunyai pendapat bahawa DEB menjadi faktor penghalang kepada pertumbuhan pesat ekonomi negara. Hakikatnya, DEB secara jelas menyatakan bahawa dalam usaha untuk meningkatkan penyertaan dan pemilikan bumiputera dalam ekonomi, ia tidak akan meminggirkan dan merugikan kumpulan etnik lain. Bagi tujuan tersebut, objektif penyusunan semula masyarakat dilaksanakan dalam konteks pertumbuhan ekonomi yang pesat. Pembahagian kekayaan bagi menyusun semula masyarakat hanya dilakukan ke atas kekayaan baharu yang dihasilkan melalui pertumbuhan pesat ekonomi negara. Dengan yang demikian, pertumbuhan ekonomi yang pesat menjadi sesuatu yang penting dalam usaha mencapai matlamat DEB. Dianggarkan pelaksanaan DEB memerlukan ekonomi negara tumbuh pada kadar 8.0 peratus setahun sepanjang tempoh perlaksanaan DEB (1971-1990) (Malaysia 1991). Pelaksanaan DEB adalah berpandukan falsafah pembangunan “pertumbuhan dengan agihan”. Berasaskan falsafah ini, pertumbuhan dilihat bukan sebagai matlamat, tetapi lebih sebagai alat untuk mencapai matlamat akhir dasar pembangunan negara, iaitu perpaduan nasional. Perpaduan nasional bagaimanapun diandaikan akan tercapai apabila ketakseimbangan ekonomi antara etnik dapat diatasi. Tegasnya, falsafah “pertumbuhan dengan agihan” memberi tumpuan kepada agihan kekayaan negara antara kumpulan etnik.


Apabila berakhirnya era DEB pada tahun 1990, kedudukan pemilikan modal saham bumiputera telah meningkat agak ketara walaupun tidak berjaya mencapai sasaran 30 peratus ekuiti korporat sebagaimana yang ditetapkan dalam DEB. Perkara yang penting dalam falsafah pertumbuhan dan agihan secara umumnya memperlihatkan DEB telah berjaya meningkatkan penyertaan bumiputera dalam pekerjaan di bandar, melahirkan golongan profesional dan kelas menengah bumiputera serta melahirkan golongan pemodal bumiputera. Sungguhpun matlamat penyusunan semula masyarakat mendapat kritikan hebat, khususnya dalam kalangan etnik Cina, namun dapat diperhatikan bahawa bahagian pemilikan etnik Cina adalah meningkat, iaitu jumlahnya menghampiri separuh daripada nilai keseluruhan pemilikan ekuiti nasional iaitu 45 peratus pada tahun 1990 berbanding 27 peratus pada tahun 1970. Falsafah “pertumbuhan dengan agihan” dalam DEB sebenarnya membawa kepada limpahan kemakmuran merentasi etnik. Dalam meneliti falsafah di sebalik DEB, sebenarnya ia merupakan situasi menang-menang yang memperlihatkan masyarakat bukan bumiputera khususnya etnik Cina juga menerima “limpahan kemakmuran” daripada dasar kerajaan. Kebanyakan projek yang dilaksanakan pada masa itu diketuai oleh kontraktor-kontraktor etnik Cina, umpamanya pembersihan hutan, pembinaan jalan, tali air dan bahan-bahan binaan untuk kawasan petempatan. Keadaan ini sebenarnya bukan sekadar memberi peluang kepada etnik Cina menikmati pendapatan yang memuaskan tetapi turut melonjakkan penguasaan dan pemilikan saham selepas pelaksanaan DEB.

Kejayaan ekonomi Malaysia

Secara umumnya, ekonomi Malaysia telah menempa kejayaan yang boleh dibanggakan. Malah, terdapat beberapa pengkaji dan pemerhati pembangunan ekonomi Malaysia mengungkapkan pandangan yang begitu positif atas kejayaan ekonomi Malaysia ini. Sebagai contoh, Bank Dunia mengiktiraf ekonomi Malaysia sebagai salah satu negara yang tergolong dalam “keajaiban ekonomi Asia Timur” (World Bank 1993). Snodgrass (1995) mengatakan ekonomi Malaysia merupakan kejayaan pembangunan ekonomi dalam masyarakat multietnik. Chowdhury dan Islam (1996) dan Ahluja (1997) pula mengatakan bahawa Malaysia

80 Hubungan Etnik

merupakan negara yang berjaya mencapai pertumbuhan dengan agihan, manakala Athukorala dan Menon (1999) mengungkapkan bahawa Malaysia merupakan salah satu negara yang mempamerkan kisah kejayaan pembangunan. Persepsi sedemikian umumnya membuatkan Malaysia dipertimbangkan sebagai model untuk diikuti negara sedang membangun yang lain.

Pertumbuhan dan Perubahan Struktur Ekonomi yang Pesat

Semenjak merdeka pada tahun 1957, pertumbuhan ekonomi Malaysia boleh dibanggakan. Jadual 3.5 menunjukkan kadar pertumbuhan KDNK Malaysia daripada tahun 1960-an sehingga tahun 2007. Dalam jangka masa tersebut, Malaysia mencatatkan kadar pertumbuhan antara lima peratus hingga 8.5 peratus yang menggambarkan Malaysia mampu mengekalkan pertumbuhan yang agak tinggi. Malah, walaupun berhadapan dengan pelbagai kitaran perniagaan dan turun naik ekonomi, khususnya kemelesetan ekonomi pada tahun 1980-an dan hujung tahun 1990-an, Malaysia telah memperlihatkan kemampuan untuk mengekalkan pertumbuhan ekonominya dengan baik. Walaupun terdapat kemelesetan ekonomi pada 1985/86 dan juga krisis ekonomi Asia pada 1997, Malaysia masih mampu mencatat purata pertumbuhan ekonomi yang positif. Malah, sebelum berlakunya krisis ekonomi Asia, Malaysia berjaya mengekalkan pertumbuhan ekonomi lebih daripada lapan peratus setahun dalam jangka masa lebih kurang sepuluh tahun (1986-1997).

JADUAl 3.5: Kadar Pertumbuhan Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK)

TAHUN KADAR PERTUMBUHAN (PERATUS)Purata 1960-an 5.2Purata 1970-an 7.5Purata 1980-an 5.8Purata 1990-an 7.12000 8.52002 5.42003 5.82004 6.82005 5.02006 5.92007 6.0

Sumber: Bank Negara Malaysia (1994, 1999, 2002); Bank Negara Malaysia Annual Report 2007


Pertumbuhan pesat ekonomi Malaysia juga telah membolehkan pendapatan per kapita meningkat. Pada tahun 1960, kadar per kapita ialah RM721 dan meningkat dengan ketara kepada RM6,099 pada tahun 1990 dan seterusnya kepada RM9,786 pada tahun 1995 (Bank Negara Malaysia 1994; Malaysia 1996). Pada tahun 2006, pendapatan per kapita meningkat lagi kepada RM20,841 dan seterusnya kepada RM22,345 pada tahun 2007 (Unit Perancang Ekonomi, JPM).

Pembangunan Manusia dan Pengurangan Kadar Kemiskinan

Pencapaian yang lebih membanggakan ialah pertumbuhan pesat ekonomi Malaysia dalam tempoh empat dekad yang lalu telah berjaya diterjemahkan kepada pengurangan kadar kemiskinan dan kemajuan dari segi pembangunan manusia. Kadar kemiskinan di Malaysia berjaya dikurangkan dengan ketara iaitu daripada 52.4 peratus pada tahun 1970 kepada 17.1 peratus pada tahun 1990 dan seterusnya kepada 5.7 peratus pada tahun 2004. Bilangan isi rumah miskin berjaya dikurangkan daripada 1,000,000 isi rumah pada tahun 1970 kepada 311,300 isi rumah pada tahun 2004. Kemiskinan tegar juga berjaya dikurangkan daripada 3.9 peratus pada tahun 1990 kepada 1.2 peratus pada tahun 2004. Dalam tempoh yang sama (1990-2004), bilangan isi rumah miskin tegar berjaya dikurangkan lebih kurang separuh, iaitu daripada 137,100 isi rumah pada tahun 1990 kepada 67,300 isi rumah pada tahun 2004.

Kualiti Hidup yang Meningkat

Pertumbuhan dan peningkatan pendapatan yang agak tinggi semenjak empat dekad yang lalu menyebabkan kualiti hidup rakyat Malaysia telah meningkat sebagaimana ditunjukkan dalam Jadual 3.6. Hal ini dapat dilihat dari aspek kesihatan seperti jangka hayat yang semakin meningkat, kadar kematian bayi dan kadar kematian yang semakin rendah. Begitu juga jika dilihat dari aspek pendidikan, pemilikan barang-barang keperluan asas dan penyediaan infrastruktur seperti jalan raya. Peningkatan kualiti hidup rakyat Malaysia ini ditunjukkan oleh peningkatan dalam Indeks Kualiti Hidup Malaysia (IKHM) yang merupakan ukuran kebajikan dan kesejahteraan kehidupan dalam perspektif yang lebih luas. IKHM meliputi

82 Hubungan Etnik

bukan sahaja aspek pendapatan, tetapi juga aspek lain kehidupan seperti kehidupan bekerja, kehidupan berkeluarga, pengangkutan dan komunikasi, kesihatan, pendidikan dan keselamatan awam. Semenjak tahun 2000, petunjuk kualiti hidup memperlihatkan trend yang semakin meningkat.

JADUAl 3.6: Indeks Kualiti Hidup Terpilih

TAHUN 1970 1990 2000 2002 2004 2005 2006Jangka hayat hidup (tahun) Lelaki Perempuan

61.665.6

68.973.5

69.974.9

70.775.6

7176

71.876.3

71.876.3

Kadar kelahiran(bagi setiap 1000 penduduk) 32.4 28.4 24.4 21.7 21.3 19.4 19

Kadar kematian bayi (bagi setiap 1000 kelahiran) 39.4 13.1 7.9 6.6 5.9 6.2 6.3

Kadar kematian(bagi setiap 1000 penduduk) 6.7 4.7 4.4 4.4 4.6 4.5 4.5

Nisbah enrolmen sekolah rendah (peratus) 88.2 99.8 96.8 92.4 92.8 91.7 89.9

Nisbah Guru/Pelajar Sekolah rendah Sekolah menengah

28.9 20.418.8

1919

18.116.5

17.216.3

16.516.2

16.116.1

Nisbah Doktor/Penduduk 1:4302 1:2533 1:1465 1:1395 1:1261 1:1300 1:1214Set televisyen (bagi setiap 1000 penduduk) 22 100 - - - - -

Kereta penumpang(bagi setiap 1000 penduduk) 26 96 421.9 441.7 488 516 529

Telefon(bagi setiap 1000 penduduk) 1.0 9.7 - 188 172 166 161

Jumlah jalan raya (km) 21182 39113 67590 75157 77199 77637 78256IKHM - - 108.43 109.82 110.93 - 117.33

Sumber: Malaysia (1991, 2001) (ii) Economic Planning Unit

isu dan Cabaran

Ekonomi Malaysia telah mempamerkan prestasi yang membanggakan dari segi kepesatan pertumbuhan ekonomi, pengurangan kadar kemiskinan dan peningkatan kualiti hidup rakyat. Selain itu, melalui pertumbuhan ekonomi yang pesat, penyusunan semula masyarakat telah berjaya dilakukan walaupun kejayaannya barangkali terhad.


DEB yang dilaksanakan telah berjaya melahirkan golongan profesional, meningkatkan kelas menengah bumiputera serta melahirkan golongan usahawan bumiputera. Namun, kejayaan tersebut juga diiringi dengan kelemahan yang menjadi isu dan cabaran dalam menguruskan ekonomi negara.

Ketaksamarataan Pendapatan yang Semakin Melebar

Dalam tempoh pelaksanaan DEB, ketaksamarataan pendapatan dalam masyarakat seperti yang ditunjukkan oleh nilai koefisyen Gini, pada awalnya semakin melebar sehingga tahun 1976. Namun, ketaksamarataan pendapatan kemudiannya semakin baik sehingga tahun 1990. Walau bagaimanapun, semenjak tahun 1990 agihan pendapatan memperlihatkan keadaan yang semakin buruk dengan jurang pendapatan antara yang kaya dengan yang miskin semakin melebar semula. Selepas tahun 1990, ketaksamarataan agihan pendapatan juga didapati semakin buruk dalam kalangan kumpulan etnik. Semenjak tahun 1990 ketaksamarataan agihan pendapatan dalam kalangan etnik Melayu, Cina dan India semakin melebar. Pada tahun 2004, nilai koefisyen Gini bagi kumpulan etnik Melayu, Cina dan India ialah masing-masing 0.452, 0.446 dan 0.425. Dapat diperhatikan juga bahawa ketaksamarataan agihan pendapatan dalam setiap kumpulan etnik tersebut adalah lebih buruk pada tahun 2004 jika dibandingkan dengan keadaan pada awal kemerdekaan negara pada tahun 1957. Selain itu, Jadual 3.7 juga menunjukkan bahawa etnik Melayu telah berubah daripada kumpulan etnik yang paling sama rata pada tahun 1957 kepada kumpulan etnik yang paling tidak sama rata pada tahun 2004.

84 Hubungan Etnik

Jadual 3.7: Koefisyen Gini Mengikut Etnik (1957-2004)

TAHUN MELAYU CINA INDIA

1957/58 0.342 0.374 0.3471967/68 0.400 0.391 0.4031970 0.466 0.455 0.4631976 0.494 0.505 0.4581979 0.488 0.470 0.4601984 0.469 0.452 0.4171987 0.447 0.428 0.4021990 0.428 0.423 0.3941997 0.450 0.419 0.4091999 0.433 0.434 0.4132004 0.452 0.446 0.425

Sumber: Snodgrass (1980); Shari and Zin (1990); Malaysia (1990, 1996, 2001, 2006); MAPEN II (2001)

Nisbah jurang pendapatan antara bandar dengan luar bandar pula telah menurun antara tahun 1970 dan tahun 1990 tetapi selepas tahun 1990 jurang tersebut telah meningkat. Jadual 3.8 menunjukkan pada tahun 1970, nisbah jurang pendapatan antara bandar dengan luar bandar ialah 2.14. Nisbah ini telah mengecil kepada 1.70 pada tahun 1990 tetapi kemudiannya meningkat kepada 2.11 pada tahun 2004. Malah, pada tahun 2004, jurang pendapatan antara bandar dengan luar bandar hampir kembali kepada keadaan asal pada tahun 1970. Hal ini menggambarkan selepas tahun 1990, walaupun pendapatan isi rumah di bandar dan di luar bandar telah meningkat, kadar peningkatan pendapatan tersebut adalah lebih tinggi di bandar berbanding dengan di luar bandar. Maksudnya, masalah ketaksamarataan pendapatan antara bandar dan luar bandar masih merupakan antara masalah yang perlu ditangani.


JADUAl 3.8: Nisbah Ketaksamaan Pendapatan Isi Rumah Bandar dengan Isi Rumah luar Bandar, 1957-2004

TAHUN NISBAH KETAKSAMAAN

1957/58 1.801970 2.141980 1.771990 1.701993 1.751995 1.981997 2.041999 1.812004 2.11

Sumber: Malaysia (1976, 1991, 1996, 2001, 2006)

Pertumbuhan atau Agihan?

Perbincangan tersebut menunjukkan, melalui falsafah “pertumbuhan dengan agihan” Malaysia telah berjaya mencapai pertumbuhan ekonomi yang cukup pesat. Lebih membanggakan, pertumbuhan ekonomi tersebut telah berjaya diterjemahkan dalam bentuk penurunan kadar kemiskinan yang signifikan dan juga peningkatan kualiti hidup rakyat Malaysia. Namun, rekod kecemerlangan ekonomi Malaysia dari segi pertumbuhan tersebut tidak diiringi oleh agihan pendapatan yang lebih sama rata dalam masyarakat. Malah, ketaksamarataan pendapatan kekal tinggi, kalaupun tidak semakin melebar. Keadaan ini memberi gambaran bahawa pengalaman Malaysia seolah-olah dalam “pertumbuhan tanpa agihan”. Selain itu, dimensi agihan yang dahulunya diabaikan kini muncul dan menjadi cabaran penting dalam menguruskan ekonomi negara. Ketaksamarataan antara etnik, antara wilayah/negeri dan antara bandar dengan luar bandar menjadi dimensi agihan yang menuntut perhatian. Sementara itu, kemiskinan di luar bandar dan juga bagi Orang Asli dan kelompok minoriti tertentu di Sabah dan Sarawak masih secara relatifnya tinggi. Keadaan ini memberi cabaran baharu dalam menguruskan ekonomi negara. Cabaran ini menjadi lebih rumit dalam keadaan ekonomi Malaysia yang semakin meningkat keterbukaannya kepada ekonomi global. Justeru, telah mendedahkan ekonomi Malaysia

86 Hubungan Etnik

kepada risiko berkaitan perkembangan ekonomi global dan memberikan cabaran besar kepada kerajaan dalam menguruskan ekonomi negara, khususnya dalam usaha mengekalkan kepesatan pertumbuhan ekonomi dan mengagihkan kekayaan negara agar lebih sama rata. Umumnya, walaupun falsafah “pertumbuhan dengan agihan” telah dikekalkan dalam semua dasar pembangunan negara, dari era DEB hingga sekarang, namun agak menarik bahawa ketegasan pelaksanaannya telah berubah melalui masa. Boleh dikatakan bahawa ketegasan kerajaan dalam melaksanakan semangat yang terkandung dalam DEB, khususnya berkaitan dengan penyusunan semula masyarakat, hanya diikuti dengan tegas dalam tempoh Rancangan Malaysia Kedua (1971-1975). Dalam tahun-tahun selepas tempoh Rancangan Malaysia Kedua (1971-75), akibat daripada pelbagai faktor, ketegasan kerajaan dalam melaksanakan penyusunan semula masyarakat diperhatikan menjadi semakin lemah. Pada tahun 1985-1986, Malaysia mengalami kemelesetan ekonomi akibat daripada kemelesetan ekonomi dunia. Kemeleseten berkenaan menyebabkan kejatuhan mendadak harga komoditi utama seperti kelapa sawit dan getah serta merosotnya permintaan eksport barangan elektronik negara. Akibatnya, pertumbuhan ekonomi Malaysia telah jatuh mendadak daripada 7.8 peratus pada tahun 1984 kepada -1.1 peratus pada tahun 1985 dan 1.2 peratus pada tahun 1986. Bagi menarik pelaburan dan memastikan ekonomi negara terus berkembang pesat, kerajaan telah membuat perubahan dasar yang agak drastik. ICA yang merupakan institusi yang akan memastikan matlamat penyusunan semula masyarakat dicapai telah dilonggarkan. Malah, keperluan lesen telah dikecualikan bagi membolehkan usahawan Cina menguasai industri kecil dalam sektor pembuatan (Yasuda 1991). Kemelesetan ekonomi yang dialami negara pada tahun 1985-1986 juga mengurangkan pendapatan kerajaan dan keadaan ini memberi kekangan kepada perbelanjaan kerajaan dalam usahanya meningkatkan penyertaan bumiputera dalam ekonomi moden. Bagi mengatasi beban kewangan yang dihadapi kerajaan dan memastikan ekonomi negara terus berkembang, kerajaan telah melaksanakan liberalisasi ekonomi dengan program penswastaan.


Dasar penswastaan yang mula diperkenalkan pada tahun 1983, melibatkan pemindahan perkhidmatan atau perusahaan milik awam kepada sektor swasta. Antara tujuan dasar penswastaan adalah untuk: 1. Mengurangkan beban kewangan dan pentadbiran kerajaan; 2. Meningkatkan persaingan, memperbaiki kecekapan dan menambah

produktiviti; 3. Merangsang pelaburan dan keusahawanan persendirian; 4. Mengurangkan bilangan dan saiz sektor awam; dan 5. Membantu pencapaian matlamat DEB.

Selain daripada mengurangkan beban kewangan kerajaan, dasar penswastaan bertujuan untuk meningkatkan kecekapan dan produktiviti, yang merupakan elemen penting dalam meningkatkan pertumbuhan ekonomi. Namun, tujuan kelima dasar penswastaan memastikan bahawa melalui proses penswastaan, kerajaan dapat menggalakkan lebih banyak penyertaan syarikat swasta bumiputera atau bilangan pengurus-pengurus bumiputera bagi memenuhi matlamat DEB. Golongan bumiputera juga akan lebih berpeluang untuk terlibat dalam sektor perindustrian. Hal ini bermakna, walaupun program penswastaan dilihat sebagai usaha untuk meningkatkan pertumbuhan ekonomi melalui pengembangan peranan pasaran dalam ekonomi negara, namun matlamat penyusunan semula masyarakat kelihatan tidak diabaikan. Liberalisasi ekonomi dan penekanan kerajaan terhadap agenda pertumbuhan berbanding dengan agenda agihan kelihatan semakin jelas di bawah pentadbiran Perdana Menteri Datuk Seri Najib Tun Razak. Bagi melonjakkan ekonomi Malaysia mencapai status negara maju seperti yang dihasratkan dalam Wawasan 2020, Model Ekonomi Baru (MEB) telah dilancarkan. Antara tonggak penting dalam MEB ialah Program Transformasi Ekonomi (PTE) dan Rancangan Malaysia Kesepuluh (2011-2015). Dalam kedua-dua tonggak ini, penekanan diberikan kepada sektor swasta bagi menjana pertumbuhan ekonomi. Selain itu, subsidi juga akan dikurangkan secara berperingkat-peringkat bagi meningkatkan kecekapan ekonomi. Barangkali penekanan yang berlebihan kepada agenda pertumbuhan dalam MEB, melalui PTE dan RM Ke-10, telah menimbulkan persepsi bahawa semangat DEB semakin terabai sehingga menimbulkan keresahan sebahagian etnik Melayu/bumiputera.

88 Hubungan Etnik

Kesimpulan

Kegiatan ekonomi secara umumnya telah meningkatkan interaksi antara pelbagai etnik di Malaysia dan menyumbang kepada perpaduan dalam masyarakat. Namun sekiranya output (pendapatan dan kekayaan) negara tidak diagihkan secara adil antara etnik dan kelas, keadaan ini boleh menimbulkan ketidakpuasan hati dalam masyarakat. Keadaan ini akan mengundang kepada ketegangan dan konflik dalam masyarakat dan seterusnya mungkin membantutkan pertumbuhan ekonomi dan pembangunan negara. Oleh yang demikian, ekonomi Malaysia perlu diuruskan dengan baik dan berkesan. Hal ini memerlukan bukan sahaja kepada agenda memacu ekonomi negara agar tumbuh pesat, tetapi juga memerlukan agenda agihan kekayaan agar hasil daripada pertumbuhan ekonomi tersebut dapat dinikmati secara adil oleh masyarakat. Mencari titik keseimbangan antara agenda pertumbuhan dengan agenda agihan yang adil merupakan satu peranan berat yang perlu dilaksanakan oleh kerajaan. Pada tahun 1971, DEB telah dibentuk dengan matlamat untuk mewujudkan perpaduan nasional dan ketakseimbangan ekonomi antara etnik dapat diatasi. DEB mengambil perspektif etnik dalam mengemukakan penyelesaian terhadap persoalan agihan kekayaan negara. Walaupun umumnya kerajaan berhasrat untuk memastikan penyusunan semula masyarakat dicapai, namun didapati kerajaan agak fleksibel dan pragmatik dalam hal ini. Penyusunan semula masyarakat dilakukan dengan pendekatan membesarkan kek ekonomi yang kemudiannya baru diagih-agihkan. Apabila ekonomi negara berhadapan dengan kemelesetan ekonomi, kerajaan didapati lebih mengutamakan agenda pertumbuhan ekonomi daripada agenda agihan. Dalam keadaan tertentu, kerajaan bergerak seiring dengan kuasa pasaran bagi memastikan kepesatan pertumbuhan ekonomi negara. Sepanjang tempoh empat dekad yang lalu, ekonomi Malaysia telah mencatatkan prestasi yang membanggakan. Pertumbuhan pesat ekonomi Malaysia telah berjaya diterjemahkan dalam bentuk pengurangan kadar kemiskinan dengan begitu signifikan. Begitu juga berlaku peningkatan dalam aspek pembangunan manusia dan kualiti hidup secara keseluruhannya. Kedudukan ekonomi etnik Melayu juga telah dapat dipertingkatkan. Kejayaan ini sebahagiannya boleh dikatakan disumbangkan oleh keharmonian sosial dan kestabilan politik


yang wujud dalam negara sepanjang tempoh tersebut. Perlu ditegaskan bahawa keharmonian sosial dan kestabilan politik negara ini bukan dicapai secara tidak sengaja bersandarkan kepada nasib semata-mata tetapi disokong oleh dasar kerajaan yang dibentuk secara berwawasan. Walau bagaimanapun, di sebalik kepesatan pertumbuhan ekonomi negara dan kejayaan mengurangkan kemiskinan, terdapat perkembangan yang membimbangkan. Ketaksamarataan pendapatan dalam negara semakin melebar antara yang kaya dengan yang miskin dalam kalangan setiap etnik. Dasar kerajaan yang dilaksanakan selama ini untuk mencapai perpaduan nasional mungkin akan berhadapan dengan masalah ketegangan dan perpecahan dalam etnik itu sendiri sekiranya isu ketaksamaan ini gagal ditangani dengan berkesan.

Soalan Perbincangan

1. Sejauh manakah Dasar Ekonomi Baru (DEB) berjaya merapatkan jurang ekonomi antara masyarakat berbilang etnik di Malaysia?

2. Dasar Ekonomi Baru (DEB) membawa kepada limpahan kemakmuran. Bahaskan.

3. Model Ekonomi Baru (MEB) bertujuan untuk menjadikan Malaysia sebagai negara berpendapatan tinggi. Bincangkan langkah-langkah ke arah menjayakan objektif model tersebut.

BaB 4

Perlembagaan Persekutuan: Tiang Seri hubungan etnik

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat:1. Menjelaskan sikap akomodatif yang wujud dalam kalangan pelbagai

etnik semasa penggubalan Perlembagaan Persekutuan.2. Membahaskan peranan dan kepentingan unsur-unsur tradisi dan

permuafakatan sosial dalam konteks hubungan etnik di Malaysia.3. Menganalisis rasional unsur-unsur tradisi dalam Perlembagaan

Malaysia.

Pengenalan

Tiada satu negara memiliki bentuk dan struktur perlembagaan yang sama. Di dunia ini terdapat pelbagai bentuk dan struktur perlembagaan. Perkara ini berlaku kerana perlembagaan sesebuah negara adalah hasil perjalanan sejarah sosial setempat hasil interaksi dengan proses migrasi dan globalisasi. Perlembagaan negara ini dipengaruhi oleh perjuangan nasionalisme Melayu dan bumiputera serta penglibatan etnik-etnik lain yang berunding sesama mereka dan dengan Sultan negeri-negeri dan British. Perlembagaan Malaya dan Malaysia memperuntukkan kedudukan anak watan dalam kalangan Melayu dan bumiputera, Orang Asli dan juga etnik-etnik lain. Perlembagaannya bersifat mengurus etnonasionalisme anak watan dan keperluan masyarakat pelbagai etnik yang sivil. Pengalaman pemerintahan persekutuan di Negeri Sembilan dijadikan asas untuk membina negara moden Malaya dan Malaysia. Kepentingan setiap rakyat, negeri dan kumpulan minoriti diambil kira dan dilindungi oleh Perlembagaan Persekutuan dan undang-undang tubuh setiap negeri.

92 Hubungan Etnik

definisi dan Konsep Perlembagaan

Perlembagaan merupakan dokumen yang mengandungi semua undang-undang tertinggi yang mustahak bagi penubuhan dan kewujudan sesebuah negara dan sistem politiknya. Perlembagaan menjadi sumber kepada undang-undang dalam negara berkenaan. Semua undang-undang lain tidak boleh bertentangan dengan undang-undang dan prinsip-prinsip perlembagaan dan jika bertentangan, maka undang-undang perlembagaan yang lebih unggul diterima pakai sebagai undang-undang yang lebih utama. Undang-undang perlembagaan dengan itu dapat membatalkan mana-mana undang-undang lain yang bertentangan dengannya (Mohd Salleh 1984). Hashim (1983) pula berpendapat perlembagaan lebih daripada apa-apa perkara yang hanya berkenaan dengan urusan kerajaan, rangka-rangka demokrasi dan perlindungan akan hak-hak rakyatnya. Perlembagaan juga ialah sebuah dokumen yang mengandungi peruntukan-peruntukan asas tertentu yang secara tersendiri mencerminkan pertimbangan suasana muhibah, penerimaannya yang murni dan kesefahaman antara rakyatnya. Perlembagaan bukan sekadar satu dokumen undang-undang tetapi ialah dokumen yang tidak terpisah daripada sejarah, perkembangan dan tradisi sesuatu negara khususnya di Malaysia yang terdiri daripada pelbagai etnik. Berdasarkan takrifan ini, terbentuk beberapa kesimpulan tentang makna perlembagaan iaitu:

i. Undang-undang dasar yang menjadi teras panduan pemerintahan negara.

ii. Kerangka asas yang membentuk dan memandu sistem pemerintahan sesebuah negara.

iii. Undang-undang tertinggi dan asas kepada semua undang-undang lain di dalam negara.

iv. Rujukan tentang aspirasi dan pelan induk pemerintahan negara.v. Mengawal pemerintah dan yang diperintah dalam mempertahankan

kewujudan dan kesinambungan negara.

Perlembagaan Persekutuan Malaysia mengamalkan perlembagaan bertulis. Badan perundangan, kehakiman dan eksekutif mendapat kuasa daripada perlembagaan. Perlembagaan Persekutuan mengandungi 15

92 Hubungan Etnik Perlembagaan Persekutuan: Tiang Seri Hubungan Etnik 93

Bahagian, 183 Perkara dan 13 Jadual. Secara ringkas, Perlembagaan Persekutuan menyentuh bidang kuasa eksekutif, legislatif, kehakiman, kedudukan agama Islam, kewarganegaraan, bahasa kebangsaan, kedudukan istimewa orang Melayu, bumiputera Sabah dan Sarawak dan lain-lain. Perlembagaan adalah penting kerana kesemua perkara dalam perlembagaan adalah sama dengan mana-mana perlembagaan di dunia. Namun, Perlembagaan Persekutuan adalah unik kerana mengekalkan unsur-unsur tradisi seperti agama Islam, bahasa Melayu, kedudukan istimewa orang Melayu dan pemerintahan beraja. Manakala pindaan terhadap Perlembagaan Persekutuan boleh dilakukan melalui:

i. Perkara 159 (4) menjelaskan bahawa sesetengah perkara boleh dipinda hanya memerlukan sokongan lebih 2/3 setiap dewan tanpa mendapat persetujuan sesiapa seperti sumpah dan ikrar taat setia, pemilihan dan persaraan ahli-ahli Dewan Negara dan meliputi perkara-perkara yang tidak disebut dalam perkara lain.

ii. Perkara 161 (E) menjelaskan sesetengah perkara boleh dipinda iaitu perlu mendapat sokongan 2/3 setiap dewan dan dipersetujui oleh Yang di-Pertua Negeri Sabah dan Sarawak bagi yang melibatkan kepentingan Sabah dan Sarawak seperti bidang kuasa kerajaan negeri dan kedudukan istimewa bumiputera.

iii. Perkara 159 (5) menjelaskan bahawa perlu mendapat sokongan 2/3 setiap dewan dan perkenan Majlis Raja-Raja yang melibatkan perkara-perkara seperti kedaulatan raja-raja, kedudukan istimewa orang Melayu, bumiputera Sabah dan Sarawak, bahasa kebangsaan dan agama persekutuan.

Perlembagaan Persekutuan juga mengguna pakai konsep ketertinggian perlembagaan. Melalui konsep ini, tidak terdapat institusi yang mengatasi ketertinggian Perlembagaan Persekutuan. Malahan ketiga-tiga badan kerajaan, iaitu perundangan, kehakiman dan eksekutif mahupun Yang di-Pertuan Agong tertakluk kepada Perlembagaan Persekutuan (Mohamed Suffian 1987). Sebagai contoh, kuasa perundangan hendaklah dijalankan tertakluk kepada peruntukan yang dikenakan oleh perlembagaan. Malah, undang-undang persekutuan atau negeri mengenai sesuatu perkara boleh diisytiharkan sebagai tidak sah oleh mahkamah jika undang-undang itu bercanggah dengan

94 Hubungan Etnik

Perlembagaan Persekutuan setakat mana ia bercanggah. Hal ini kerana perlembagaan memperuntukkan dengan nyata Perkara 4(1) bahawa Perlembagaan Persekutuan ialah undang-undang utama persekutuan dan apa-apa undang-undang yang diluluskan selepas hari Merdeka dan yang berlawanan dengan perlembagaan ini hendaklah terbatal setakat yang berlawanan itu.

Sejarah Penggubalan Perlembagaan Persekutuan

Di Malaysia, sebelum kewujudan Hukum Kanun Melaka yang ditulis pada masa pemerintahan Sultan Muzaffar Shah (1446-1456) oleh Hang Sidi Ahmad dan Undang-Undang laut Melaka, perundangan Islam telah diamalkan lebih awal daripada itu melalui Prasasti Terengganu yang bertarikh 14 Rejab 702H bersamaan 22 Februari 1303 (Syed Naquib 1970). Prasasti Terengganu memperuntukkan beberapa peraturan berhubung dengan jenayah, urus niaga dan pentadbiran. Manakala perlembagaan bertulis yang paling awal dihasilkan di Tanah Melayu adalah pada tahun 1895, iaitu Perlembagaan Negeri Johor diikuti dengan Perlembagaan Terengganu 1911. Dalam perlembagaan tersebut, diperuntukkan bahawa seorang raja hendaklah berbangsa Melayu, berdarah raja, seorang keturunan raja-raja Johor, lelaki dan menganut agama Islam. Malah menteri-menteri juga mesti Melayu, rakyat sultan dan menganuti agama Islam. Sementara dalam perkara VII pula diperuntukkan bahawa agama negeri bagi negeri Johor ialah agama Islam. Agama Islam hendaklah secara terus-menerus dan selamanya menjadi agama negeri Johor (Muhamad Arifin 1999). Peruntukan ini kekal termaktub dalam Undang-Undang Tubuh Negeri-Negeri yang beraja sehingga kini. Undang-undang tersebut tidak boleh disamakan dengan prinsip-prinsip perlembagaan moden disebabkan nilai dan struktur masyarakat pada masa itu berbeza dengan situasi masa kini. Justeru, perlembagaan di Tanah Melayu telah bermula sejak kewujudan Hukum Kanun Melaka lagi. Bahan-bahan sejarah termasuk Hukum Kanun Melaka adalah antara bukti jelas yang menunjukkan negara ini telah mempunyai sistem perlembagaan sebelum kuasa Eropah tiba di Tanah Melayu (Abdul Aziz 2008). Hal ini kerana sifat dan kandungan sesebuah perlembagaan itu bergantung atau dipengaruhi oleh keperluan zamannya.


Malayan union

Menurut Perlembagaan Malayan Union, Malayan Union akan diperintah oleh Gabenor bagi memastikan penyelarasan dasar dan pentadbiran antara Tanah Melayu, Singapura, Brunei, Sabah dan Sarawak. Sultan-sultan cuma menjadi raja kehormat sahaja. Manakala majlis yang membincangkan hal ehwal agama Islam akan dianggotai oleh sultan-sultan tetapi Gabenor yang menjadi pengerusinya. Perlembagaan Malayan Union juga cuba memberikan hak kerakyatan kepada golongan bukan Melayu menerusi prinsip jus soli yang bermaksud jika seseorang itu dilahirkan di Tanah Melayu selepas Malayan Union, seseorang itu berhak menerima kerakyatan dengan mudah. Dari segi pentadbiran, Gabenor memerintah bersama-sama dengan Majlis Penasihat sehingga dua badan tetap, iaitu Majlis Perundangan dan Majlis Mesyuarat Kerajaan dapat ditubuhkan (Zainal Abidin 1979). Setelah memperoleh bidang kuasa ke atas negeri-negeri Melayu, kerajaan British melalui Perintah Malayan Union dalam Majlis 1946 dan Arahan Diraja pada 27 Mac 1946, telah mengisytiharkan Malayan Union pada 1 April 1946 (Mohamed Suffian 1970). Bagaimanapun, hanya sebahagian daripada perlembagaan Malayan Union yang dikuatkuasakan. Malayan Union tidak dapat bertahan lama dan menjelang Februari 1948 ia dibubarkan kerana mendapat tentangan daripada orang Melayu kerana sebab-sebab berikut:

i. Kuasa Raja-raja Melayu dilenyapkan dalam urusan pentadbiran negeri dan hanya berkuasa dalam soal agama Islam, adat istiadat Melayu dan mengetuai Majlis Penasihat Melayu.

ii. Pemberian hak kerakyatan yang sama pada kaum-kaum lain melalui prinsip jus soli.

iii. Hak sama rata kepada semua warganegara tanpa mengira bangsa iaitu penduduk peribumi tidak memiliki apa-apa keistimewaan.

iv. Cara Harold MacMichael mendapatkan tandatangan Raja-raja Melayu yang menggunakan cara paksaan dan ugutan seperti Sultan Kedah telah diberi kata dua, iaitu menandatangani persetujuan Malayan Union atau dilucutkan daripada takhta pemerintahan.

Orang Melayu mula mengadakan beberapa rapat umum dan tunjuk perasaan menentang Malayan Union. Keberhasilan orang Melayu

96 Hubungan Etnik

membubarkan Malayan Union memperlihatkan kejayaan orang Melayu mengembalikan semula kuasa dan martabat Raja-raja Melayu serta kedudukan istimewa orang Melayu dalam Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu.

Persekutuan Tanah Melayu 1948Malayan Union diganti dengan sebuah persekutuan, iaitu Persekutuan Tanah Melayu 1948. Wilayahnya meliputi wilayah yang dicadangkan bagi Malayan Union. Menerusi konsep persekutuan ini, kerajaan pusat berkuasa dalam semua perkara yang penting secara menyeluruh tetapi pada masa yang sama ia mengekalkan autonomi negeri-negeri serta menghormati kebesaran, martabat dan bidang kuasa Raja-raja dalam hal ehwal Islam dan adat istiadat Melayu. Persekutuan Tanah Melayu telah diisytiharkan pada 1 Februari 1948 di bawah Perintah Majlis Persekutuan Tanah Melayu 1948 meliputi sembilan negeri Melayu dan dua daripada tiga Negeri-negeri Selat, iaitu Pulau Pinang dan Melaka. Singapura terpisah sebagai sebuah Tanah Jajahan Mahkota di luar Persekutuan kerana orang Melayu merasakan mereka mungkin dikuasai oleh orang Cina sekiranya Singapura menyertai Persekutuan Tanah Melayu dari segi bilangan penduduk. Perlembagaan baharu ini telah memenuhi kehendak pihak yang terbabit dalam pertikaian tentang idea penubuhan Malayan Union. Kedaulatan Raja-raja Melayu telah dikembalikan, begitu juga dengan kedudukan istimewa orang Melayu serta prinsip jus soli telah digugurkan. Pembentukan persekutuan merupakan satu kejayaan kepada orang Melayu kerana mengiktiraf kedaulatan dan hak negeri-negeri yang dahulunya telah dihapuskan dalam Malayan Union. Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu 1948 telah menjadi asas bagi Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu 1957 (Mohd Aris 1983).

Kerjasama antara etnik dalam Menuju Kemerdekaan

Dengan penubuhan Persekutuan Tanah Melayu, kerjasama antara etnik Melayu dan bukan Melayu mula terjalin. Sebagai contoh, penubuhan Jawatankuasa Perhubungan Kaum 1949 yang terdiri daripada pelbagai etnik telah berusaha menyelesaikan sesetengah masalah perlembagaan, politik dan ekonomi yang wujud akibat permintaan yang berlainan


daripada pelbagai etnik. Maka, pada Pilihan Raya Umum 1955, Parti Perikatan telah bertanding dalam pilihan raya dengan meletakkan calon bagi semua 52 kerusi iaitu Parti Negara sebanyak 33 kerusi dan PAS sebanyak11 kerusi. Jika dilihat dari segi pembahagian kerusi dan calon, ternyata Perikatan yang diterajui oleh UMNO telah mengamalkan konsep perkongsian kuasa melalui pembahagian kerusi dalam pilihan raya ini. Hal ini kerana walaupun pada Persidangan Perwakilan UMNO, ahli UMNO meminta 40 kerusi diberikan kepada UMNO atas alasan jumlah pengundi Melayu ialah 84.2 peratus, tetapi demi perpaduan dan mengamalkan konsep perkongsian kuasa, UMNO diperuntukkan 35 kerusi sahaja, MCA 15 kerusi dan MIC sebanyak dua kerusi. Berasaskan kekuatan mengundi, UMNO sepatutnya menuntut tidak kurang daripada 90 peratus daripada jumlah kerusi. Gambaran ini dapat dilihat dalam Jadual 4.1.

JADUAl 4.1: Kedudukan Calon Parti Perikatan dalam Pilihan Raya Umum 1955

PARTI PERUNTUKAN KERUSI PERATUSAN KERUSI PERATUSAN PENGUNDI

UMNO 35 69 84.2 (Melayu)MCA 15 28 11.2 (Cina)MIC 2 3 3.9 (India)

Satu perkara yang menarik semasa Pilihan Raya Umum 1955 ialah penolakan sikap perkauman dalam kalangan orang Melayu. Jika orang Melayu bersikap perkauman, mereka boleh menubuhkan kerajaan Melayu dan menggubal satu perlembagaan bagi Tanah Melayu yang merdeka. Pastinya perlembagaan tersebut akan menjamin kekuasaan orang Melayu dengan cara yang berterusan. Pada Julai 1954, Perikatan dan pihak British telah bersetuju untuk mengadakan sebuah Majlis Perundangan Persekutuan yang mempunyai 98 orang ahli, 52 daripadanya adalah dipilih dan 46 orang lagi dilantik. Daripada 46 ahli yang dilantik ini, lima orang daripadanya dicalonkan oleh parti politik yang mendapat majoriti dalam pilihan raya. Dalam pilihan raya ini, pengundi Melayu adalah majoriti dalam 50 daripada 52 kawasan pilihan raya kerana 84 peratus daripada pengundi adalah daripada pengundi seluruh negara. Selain itu, daripada 46 orang ahli yang dilantik terdiri daripada orang Melayu iaitu sembilan orang Menteri Besar (Zainal Abidin 1996).

98 Hubungan Etnik

Oleh yang demikian, sekiranya orang Melayu bersikap perkauman, mereka boleh memenangi 50 kerusi yang dipertandingkan dan boleh mencalonkan lima lagi ahli Melayu daripada 46 ahli yang dilantik. Maka, orang Melayu akan mendapat 65 ahli termasuk seorang wakil Orang Asli. Jumlah ini adalah lebih 2/3 daripada jumlah ahli dalam Majlis Perundangan. Hal ini juga bermakna orang Melayu mempunyai cukup majoriti untuk meminda perlembagaan atau menggubal perlembagaan baru yang menguntungkan orang Melayu. Namun demikian, orang Melayu tidak menggunakan peluang ini demi kepentingan perhubungan dan perpaduan antara etnik. Pengorbanan yang telah dibuat oleh orang Melayu pada masa itu adalah sangat besar yang mendorong kepada semangat toleransi antara etnik. Dalam konteks ini, isu mengenai kemerdekaan melewati batas perkauman dan mewujudkan masyarakat yang bersatu padu. Perkara ini membolehkan mereka mengetepikan pandangan sempit perkauman dan bekerja ke arah menuntut kemerdekaan daripada penjajah. Setelah berunding dengan Pesuruhjaya Tinggi, Sir Donald MacGillivray, Tunku membentuk Kabinet yang terdiri daripada komposisi berbilang kaum, iaitu enam orang Melayu, tiga orang Cina, dan seorang India. Pemilihan Kabinet ini menunjukkan satu kerjasama yang baik dengan pelantikan tiga orang Cina dan seorang India untuk memberikan keseimbangan etnik yang lebih diterima dalam Majlis Legislatif.

Suruhanjaya reid

Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu telah digubal oleh Suruhanjaya Reid yang ditubuhkan pada tahun 1956. Keahliannya terdiri daripada lord Reid dari Britain (Lord of Appeal in the Ordinary), Sir Ivor Jennings juga dari Britain (Master of Trinity Hall, Cambridge), Sir William Mckell dari Australia (bekas Gabenor Jeneral Australia), B. Malik dari India (bekas Hakim Besar Mahkamah Tinggi Allahabad) dan Hakim Abdul Hamid dari Pakistan (Hakim Mahkamah Tinggi Pakistan Barat). Menyentuh mengenai keahlian Suruhanjaya ini, Perikatan bersetuju dengan anggota-anggota Suruhanjaya yang akan dipilih oleh British sendiri tanpa melibatkan rakyat Tanah Melayu bagi menentukan dan bertanggungjawab merangka perlembagaan. Hal ini disebabkan perundingan yang dijalankan di London dianggotai oleh pegawai-pegawai British yang ramai, iaitu 35 orang berbanding dengan wakil Perikatan dan Raja-raja Melayu seramai lapan orang.


Perjanjian London juga telah menetapkan agar perlembagaan yang hendak digubal perlu mengambil kira perkara-perkara berikut:

i. Pembentukan sebuah persekutuan dengan kerajaan pusat yang kuat.ii. Pemeliharaan kedudukan, keistimewaan, kehormatan dan hak Raja-

raja Melayu.iii. Pengwujudan jawatan ketua negara yang bergelar Yang di-Pertuan

Agong.iv. Pemeliharaan hak-hak istimewa orang Melayu serta hak-hak yang

sah milik kaum-kaum lain.v. Pembentukan sebuah sistem kewarganegaraan yang seragam untuk

seluruh Persekutuan Tanah Melayu.

Suruhanjaya ini juga mempunyai dua objektif dalam menyediakan rangka perlembagaan yang baharu, iaitu:

i. Mestilah ada peluang sepenuhnya untuk pertumbuhan sebuah negara yang bersatu padu, bebas dan demokratik.

ii. Mestilah ada kemudahan lengkap untuk membangunkan sumber negara dan mengekalkan serta meningkatkan taraf hidup rakyat.

Berdasarkan perkara tersebut, Suruhanjaya ini juga meneliti kedudukan perlembagaan unit-unit dalam Persekutuan, melawat negeri-negeri Melayu dan Negeri Selat, berjumpa Raja-raja, Menteri-menteri Besar, Penasihat-penasihat British, Pesuruhjaya-pesuruhjaya Residen serta pegawai-pegawai negeri dan Negeri Selat. Suruhanjaya ini juga telah membuat pertemuan secara terbuka dan sering mengadakan mesyuarat tidak rasmi. Perlembagaan ini menjadi kukuh dan praktikal serta dihormati kerana Suruhanjaya telah meminta cadangan dan pandangan daripada bukan sahaja parti politik tetapi juga orang ramai, individu dan Raja-raja Melayu. Hal ini menunjukkan Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu 1957 telah mendapat persetujuan dan pandangan majoriti rakyat Malaysia. Inilah yang dikatakan permuafakatan sosial (kontrak sosial), iaitu orang Melayu dan bukan Melayu bersetuju atas beberapa perkara yang sangat penting kepada kestabilan negara. Dalam hal ini, Ahmad (1992) menjelaskan bahawa Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu digubal hasil daripada persetujuan bersama yang telah dicapai antara penduduk di Tanah Melayu daripada kalangan etnik Melayu, Cina dan

100 Hubungan Etnik

India. Perlembagaan Tanah Melayu bukan sahaja merupakan dokumen perundangan bahkan merupakan kontrak sosial dan perjanjian perdamaian. Melalui permuafakatan sosial ini, orang bukan Melayu diberikan hak kewarganegaraan yang longgar berasaskan prinsip jus soli. Kedudukan orang Melayu dikekalkan dalam perlembagaan dan begitu juga tentang kedudukan agama Islam, bahasa Melayu dan kedudukan istimewa orang Melayu serta kedudukan Raja-raja Melayu.

Jawatankuasa Kerja dan Perisytiharan Perlembagaan

Satu jawatankuasa telah ditubuhkan oleh Perikatan, Raja-raja Melayu dan kolonial British untuk mengkaji semula cadangan Suruhanjaya Reid tersebut bagi menyediakan Kertas Putih. Laporan tersebut mengumpulkan hasil semakan dan penelitian yang dibuat berkenaan dengan laporan yang disediakan oleh Suruhanjaya Reid yang diserahkan kepada Baginda Ratu dan Raja-raja Melayu pada Februari 1957. Kertas Putih yang mengandungi pindaan ke atas Penyata Reid dan rangka perlembagaan yang disusun oleh jawatankuasa itu telah diterbitkan pada 3 Julai 1957. Jawatankuasa kerja dipengerusikan oleh MacGillivray dan termasuk empat wakil dari Perikatan dan empat wakil dari Raja-raja Melayu. Wakil Perikatan ialah Tunku Abdul Rahman (UMNO), Datuk Abdul Razak (UMNO), Ong Yoke lin (MCA) dan V.T Sambathan (MIC), manakala wakil Raja-raja Melayu ialah Mustapha Albakri (Penyimpan Mohor Besar Raja-raja), Shamsudin Nain, Tunku Ismail Tunku Yahya dan Neil Lawson. Ahli lain ialah Ketua Setiausaha Kerajaan, Sir David Watherston, Peguam Negara, T.V.A Brodie dan E.O laird yang bertindak sebagai Setiausaha. Draf Perlembagaan Persekutuan diterima dan diisytiharkan sebagai Perlembagaan Tanah Melayu pada 31 Ogos 1957. Perlembagaan Persekutuan sekali lagi diperbaharui apabila Singapura, Sabah dan Sarawak bergabung dengan Tanah Melayu, lalu membentuk Malaysia pada 16 September 1963.

unsur-unsur Tradisi dalam Perlembagaan Persekutuan

Perkataan tradisi mempunyai pelbagai makna. Namun pada amnya, tradisi bermakna pemindahan dan kesinambungan daripada satu generasi kepada generasi yang lain. Perkara ini menggambarkan bahawa tradisi mencerminkan sejarah, budaya dan fahaman sesuatu


bangsa dan masyarakat (Abdul Aziz 2002). Dalam konteks politik dan perlembagaan, yang dimaksudkan dengan sistem tradisi merujuk kepada sistem yang wujud sebelum kedatangan zaman moden, iaitu sebuah sistem yang keesahannya bergantung kepada agama dan nilai-nilai asal lainnya. Terdapat beberapa negara luar yang masih menekankan kepentingan institusi tradisi sehingga kini. Selain menjadi faktor sejarah dan kesinambungan sesuatu bangsa, institusi tradisi dapat menampung kekurangan yang sukar diatasi oleh sistem demokrasi. Unsur-unsur tradisi ini perlu kerana telah wujud ratusan tahun sebelum Perlembagaan Persekutuan 1957. Unsur-unsur berkenaan berperanan menstabilkan sistem politik negara dan laporan yang dibuat oleh Suruhanjaya Reid menekankan betapa pentingnya perlembagaan mengambil kira faktor-faktor sejarah, tradisi, ekonomi dan sosial yang wujud sebelum tahun 1957 (Mohd Salleh 1984). Keadaan ini menunjukkan betapa pentingnya unsur-unsur tradisi sehingga ia dilindungi di bawah Akta Hasutan 1948 dan dianggap sebagai isu-isu sensitif yang dilarang daripada dijadikan isu perbincangan awam. Bagi rakyat Malaysia, khususnya etnik Melayu, unsur-unsur ini penting kerana perkara ini menjadi identiti dan kestabilan negara. Unsur-unsur tradisi juga merupakan satu prasyarat dan permuafakatan yang diterima oleh etnik Melayu dan bukan Melayu. Maknanya, hak istimewa orang Melayu, Islam sebagai agama persekutuan dan bahasa Melayu diterima sebagai bahasa kebangsaan sebagai prasyarat penerimaan hak kewarganegaraan oleh etnik bukan Melayu dikekal dan diperkukuhkan. Prasyarat ini menunjukkan bahawa pemimpin terdahulu telah menerima satu formula bagi menyelesaikan masalah yang wujud tanpa melibatkan konflik antara etnik di Tanah Melayu pada ketika itu. Disebabkan kepentingan unsur-unsur tradisi yang mendasari perlembagaan tersebut, maka unsur-unsur ini boleh dianggap sebagai tiang seri hubungan etnik di Malaysia.

Kesultanan atau Pemerintahan Beraja

Pemerintahan beraja telah sedia wujud dalam sistem sosial di negeri-negeri Melayu sejak berabad-abad lamanya. Menurut sistem beraja, raja mempunyai kuasa mutlak dalam setiap pemerintahan dan pentadbiran negeri dengan dibantu oleh pembesar-pembesar yang dilantik khususnya

102 Hubungan Etnik

sebelum penjajahan British. Sebelum Perang Dunia Kedua (1939-1945), sultan merupakan pemerintah yang berdaulat dan memiliki kuasa penuh dalam negeri masing-masing walaupun berada dalam penjajahan British. Pada masa yang sama, dalam beberapa perjanjian dengan British, sultan perlu menerima nasihat daripada pegawai British yang dilantik sebagai Residen atau Penasihat British kecuali yang menyentuh tentang agama Islam. Apabila Persekutuan Tanah Melayu mencapai kemerdekaan pada tahun 1957, institusi pemerintahan beraja diteruskan dengan beberapa pindaan supaya disesuaikan dengan konsep demokrasi berparlimen dan raja berperlembagaan. Menurut konsep Raja Berperlembagaan, mereka dikehendaki menerima nasihat daripada menteri dan bertindak menurut nasihat itu. Sebagai contoh, di peringkat pusat, Yang di-Pertuan Agong menjalankan tugasnya menurut nasihat Kabinet. Manakala di peringkat negeri pula, raja hendaklah bertindak atas nasihat Majlis Mesyuarat Kerajaan. Di peringkat Persekutuan, Yang di-Pertuan Agong mestilah dilantik, iaitu seorang sultan yang dipilih daripada Raja-raja dari sembilan buah negeri Melayu. Berdasarkan konsep Raja Berperlembagaan, Yang di-Pertuan Agong diberi kuasa memerintah persekutuan dan baginda dikehendaki bertindak atas nasihat Kabinet. Yang di-Pertuan Agong juga adalah Pemerintah Tertinggi Angkatan Tentera Persekutuan dan mempunyai kuasa untuk mengampun dan menangguhkan hukuman orang yang telah disabitkan oleh mahkamah tentera dan bagi kesalahan-kesalahan yang dilakukan di dalam wilayah persekutuan Kuala Lumpur. Institusi beraja yang wujud di Malaysia hari ini dilindungi oleh perlembagaan melalui Perkara 38(4) iaitu tiada pindaan boleh dibuat terhadap peruntukan berhubung dengan Majlis Raja-Raja, susunan keutamaan dan hak-hak mereka untuk warisan sebagai raja negeri masing-masing tanpa persetujuan Majlis Raja-Raja. Seterusnya, tiada undang-undang yang secara langsung menyentuh keistimewaan, kedudukan, kemuliaan atau kebesaran mereka boleh diluluskan tanpa persetujuan Majlis Raja-Raja. Hal ini menunjukkan bahawa amat sukar memperoleh persetujuan seperti itu dan terlindung menurut perlembagaan. Selain daripada melaksanakan kuasa yang diperuntukkan oleh perlembagaan, Yang di-Pertuan Agong juga menjadi lambang perpaduan masyarakat Malaysia yang terdiri daripada pelbagai etnik. Etnik Melayu,


Cina, India, bumiputra Sabah dan Sarawak dan bangsa-bangsa lain menganggap baginda sebagai pemelihara kepentingan dan harapan setiap etnik di Malaysia. Hal ini kerana di bawah perlembagaan telah memperuntukkan bahawa adalah menjadi tanggungjawab dan amanah Yang di-Pertuan Agong untuk memelihara kedudukan istimewa orang Melayu dan bumiputera Sabah dan Sarawak serta kepentingan sah kaum lain. Majlis Raja-Raja mempunyai kuasa dalam soal pindaan terhadap peruntukan berkaitan dengan kewarganegaraan. Amanah dan tanggungjawab ini merupakan satu perkara yang amat sukar kerana isu-isu seperti agama dan kedudukan istimewa orang Melayu/bumiputra serta kewarganegaraan sering kali menjadi polemik dalam masyarakat yang berbilang etnik. Jika isu tersebut tidak ditangani dengan baik, perkara ini dapat menggugat kestabilan negara. Walaupun fungsi baginda sebagai lambang perpaduan dan kesinambungan ini kelihatan pasif dan tiada kontroversial, namun jaminan yang akan membantu menonjolkan sifat berkecuali Yang di-Pertuan Agong perlu ada bagi mengelakkan baginda daripada dipandang sebagai alat pemerintah (Abdul Aziz 1999). Institusi beraja juga dikaitkan dengan persoalan agama kerana mereka ialah ketua agama di negeri masing-masing. Mereka bertanggungjawab menjaga agama Islam serta sebarang pindaan yang ingin dibuat terhadap agama Islam perlu mendapat perkenan raja-raja terlebih dahulu. Rasional peranan Majlis Raja-Raja dalam soal ini ialah perlembagaan hanya menekankan persoalan pentadbiran negara. Maka, hal persoalan agama dibiarkan untuk dikendalikan oleh institusi beraja. Yang di-Pertuan Agong juga merupakan lambang keadilan dan kesaksamaan kerana baginda yang melantik semua hakim Mahkamah Persekutuan dan Mahkamah Tinggi atas nasihat Perdana Menteri setelah berunding dengan Majlis Raja-Raja. Begitu juga perlu dirundingi mengenai pelantikan juruaudit negara, pengerusi dan ahli-ahli Suruhanjaya Pilihan Raya dan Suruhanjaya Perkhidmatan Pelajaran. Jawatan-jawatan ini penting dalam menjaga hak rakyat dengan sikap berkecuali iaitu tidak memihak kepada individu mahupun kerajaan sendiri. Baginda juga boleh dianggap sebagai tonggak kehormatan kerana baginda diberi kuasa untuk mengurniakan penghormatan, pingat dan bintang kepada pihak berkenaan yang telah memberikan khidmat cemerlang kepada negara tanpa mengira batasan etnik.

104 Hubungan Etnik

Yang di-Pertuan Agong dan Majlis Raja-Raja adalah unsur tradisi yang amat penting di Malaysia. Bagi etnik Melayu, mereka adalah harapan dan sebagai lambang perpaduan dalam kalangan rakyat berbilang etnik kerana mereka bukan dipilih secara politik dan terkecuali daripada sebarang pengaruh politik. Keadaan ini membolehkan institusi beraja mempunyai potensi untuk memainkan peranan tanpa mengenakan syarat seperti yang ditetapkan oleh parti politik. Setiap keputusan parti politik akan terikat dengan sentimen dan pertimbangan kepartian. Yang di-Pertuan Agong ialah satu-satunya institusi perlembagaan yang bersifat Melayu dan Islam serta amat penting kerana Perdana Menteri, Kabinet dan Parlimen tidak semestinya dikuasai oleh etnik Melayu. Secara simboliknya, Yang di-Pertuan Agong bertindak sebagai pemegang autoriti dan kuasa yang diserahkan oleh negeri-negeri Melayu kepada pihak berkuasa pusat.

Agama Islam

Islam dalam perlembagaan bukan sahaja hanya terkandung dalam Perkara 3, tetapi juga harus dibaca bersama-sama dengan Perkara 8, 11, 12, 121, 150 dan kedudukan Yang di-Pertuan Agong dalam hal ehwal agama Islam. Walaupun perkara ini menunjukkan bahawa Islam dalam perlembagaan mempunyai keistimewaan namun agama-agama lain tetap diberi perlindungan. Islam dalam perlembagaan ialah satu isu yang penting kerana isu ini berkait rapat dengan kepercayaan dan pegangan majoriti penduduk Malaysia. Isu ini juga merupakan isu yang sensitif kerana etnik Melayu merasakan bahawa agama tidak dapat dipisahkan daripada kehidupan seharian mereka. Walaupun soal kepercayaan dan keimanan ialah urusan seseorang, namun dalam konteks Malaysia, perkara ini boleh memberi kesan kepada ketenteraman awam khususnya yang melibatkan ketegangan antara kaum seperti dalam kes Natrah pada tahun 1950 dan Nur Aisyah pada tahun 1998. Hal ini diakui oleh Syed Muhammad Naqiub al-Attas (1972) yang mengatakan Islam mempunyai kedudukan yang sangat penting dalam sejarah dan kebudayaan Melayu. Keadaan ini menjelaskan kenapa Islam tidak termasuk dalam rangka perjanjian antara Raja-raja Melayu dengan pihak British yang bermula dengan Perjanjian Pangkor 1874 yang memberi kuasa kepada British dalam sistem pemerintahan di Tanah


Melayu ketika itu. Namun, ini memang tujuan British untuk mengecilkan peranan Islam dalam sistem pentadbiran negara yang menyebabkan kedudukan Islam itu dalam bidang tertentu sahaja iaitu tidak bersifat menyeluruh. Menurut Hashim (1983), beberapa perkara boleh dirumuskan berkenaan dengan Islam dalam Perlembagaan Persekutuan seperti mengiktiraf Malaysia sebagai sebuah negara Islam, agama Islam berada di bawah bidang kuasa kerajaan negeri, kebebasan beragama dan undang-undang yang menghalang penyebaran mana-mana kepercayaan dalam kalangan orang Islam. Kewujudan peruntukan Islam dalam perlembagaan telah memberi keistimewaan kepada agama Islam. Berdasarkan perbincangan tersebut, jelas menunjukkan bahawa terdapat beberapa keistimewaan Islam yang menonjol dalam perkara berikut:

1. Perkara 160 memberi definisi Melayu sebagai seorang beragama Islam, lazim bercakap bahasa Melayu dan menurut adat istiadat Melayu. Dalam hal ini, Melayu dan Islam ialah unsur yang saling berkaitan dan tidak boleh dipisahkan untuk tujuan undang-undang dan perlembagaan.

2. Yang di-Pertuan Agong dilantik daripada kalangan raja di negeri-negeri Melayu dan di dalam setiap perlembagaan negeri mensyaratkan seorang raja mestilah berbangsa Melayu, beragama Islam dan keturunan raja.

3. Dalam sumpah memegang jawatan Yang di-Pertuan Agong, baginda mengangkat sumpah dengan didahului oleh lafaz Wallahi, Wabillahi, Watallahi yang merupakan lafaz sumpah yang dikehendaki dalam agama Islam. Sumpah ini dikaitkan dengan janji baginda untuk memelihara tentang kesucian dan kemuliaan agama Islam.

4. Yang di-Pertuan Agong mengikut peruntukan Perkara 3 (3) ialah ketua agama Islam di negeri-negeri Melaka, Pulau Pinang, Sabah, Sarawak dan juga Wilayah Persekutuan yang tidak mempunyai raja.

5. Raja dan sultan di negeri-negeri yang beraja ialah ketua agama Islam bagi negeri masing-masing. Dalam menjalankan tugas sebagai ketua agama Islam, mereka mempunyai budi bicara dan tidak terikat dengan nasihat Majlis Mesyuarat Negeri (EXCO).

106 Hubungan Etnik

6. Menjadi tanggungjawab Yang di-Pertuan Agong untuk melindungi hak istimewa orang Melayu seperti yang termaktub di dalam Perkara 153 Perlembagaan Persekutuan. Oleh sebab Melayu dan Islam ialah dua entiti yang tidak boleh dipisahkan, maka tugas menjaga hak-hak istimewa orang Melayu juga termasuk menjaga dan melindungi agama Islam.

7. Walaupun dalam keadaan darurat, kedudukan agama Islam tidak boleh dipinda dan perkara ini kekal terjamin.

8. Sah bagi kerajaan, sama ada kerajaan pusat atau negeri memperuntukkan sejumlah wang bagi pembangunan Islam di Malaysia.

9. Peruntukan Islam terjamin dalam keadaan mana sekalipun kerana untuk memindanya memerlukan sokongan majoriti lebih 2/3 parlimen dan perkenan Yang di-Pertuan Agong.

10. Walaupun tidak dibenarkan perbezaan dalam apa-apa juga keadaan dalam mana-mana undang-undang dan pelantikan pihak berkuasa awam, namun terdapat pengecualian terhadap pelantikan bagi sesuatu institusi agama Islam.

11. Undang-undang negeri boleh menyekat apa-apa penyebaran dalam kalangan orang Islam mengenai agama selain daripada Islam.

12. Bidang kuasa Mahkamah Syariah terpisah daripada Mahkamah Sivil yang menunjukkan pengiktirafan kepada Mahkamah Syariah.

Bahasa Melayu

Bahasa kebangsaan disentuh dalam perlembagaan melalui Perkara 152, iaitu memperuntukkan bahasa kebangsaan ialah bahasa Melayu. Namun, perkara ini juga melindungi bahasa-bahasa lain dan seterusnya memperuntukkan bahawa tiada sesiapa pun boleh dilarang atau ditahan daripada menggunakan atau mengajar atau belajar bahasa lain kecuali bagi maksud rasmi. Bahasa kebangsaan diwujudkan sebagai medium komunikasi atau bahasa pertuturan umum dan bahasa rasmi negara bagi menyatupadukan rakyat yang terdiri daripada pelbagai etnik. Hasil permuafakatan perlembagaan, bahasa Melayu diterima sebagai bahasa kebangsaan dalam Perkara 152 Perlembagaan Persekutuan.


Peruntukan Perkara 150(6A) dengan terang menyatakan bahawa hal-hal yang berhubung dengan bahasa Melayu, walaupun dalam keadaan darurat adalah dilindungi oleh perlembagaan. Perkara 150(6A) ini penting kerana secara umumnya perisytiharan darurat mempunyai kesan menggantung sebahagian besar peruntukan perlembagaan. Dengan kata lain, perkara berkenaan menyebut pengecualian terhadap bahasa Melayu kepada kuasa darurat yang luas itu (Abdul Aziz 2005). Kedudukan bahasa Melayu semakin jelas dalam perlembagaan melalui Perkara 10 (4) yang menjadikan bahasa Melayu adalah antara perkara sensitif yang dilarang daripada dibahaskan di tempat terbuka atas tujuan keselamatan dan ketenteraman awam. Kedudukan ini juga begitu kukuh kerana tidak dapat dipinda oleh Parlimen jika tidak mendapat sokongan 2/3 dewan dan perkenan Majlis Raja-Raja melalui Perkara 159 (5). Begitu juga dengan kedudukan sebagai bahasa rasmi bagi tujuan kerajaan baik kerajaan persekutuan mahupun kerajaan negeri dan termasuk apa-apa tujuan untuk sesuatu kuasa awam, hendaklah menggunakan bahasa Melayu kecuali atas beberapa perkara yang dibenarkan oleh undang-undang seperti yang termaktub dalam Seksyen 4, Akta Bahasa Kebangsaan. Antara pengecualian tersebut adalah bagi tujuan hubungan diplomatik dan latihan yang dijalankan oleh pakar-pakar asing. Seterusnya, perkara ini ditambah lagi dengan peruntukan di bawah Perkara 160(B) yang menjelaskan bahawa jika perlembagaan diterjemahkan ke dalam bahasa kebangsaan dan jika terdapat percanggahan teks terjemahan dengan teks dalam bahasa Inggeris, maka teks kebangsaan itu hendaklah mengatasi teks bahasa Inggeris. Persefahaman menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan juga tidak menjejaskan penggunaan bahasa ibunda kaum lain malah dijamin oleh Perlembagaan Persekutuan. Sejarah mencatatkan, sebelum Perang Dunia Kedua, bahasa Melayu digunakan secara meluas bagi tujuan rasmi seperti mesyuarat, surat-menyurat, perundangan dan kehakiman di Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu, Jabatan Polis dan sebagainya bagi memudahkan urusan pentadbiran kerana kakitangannya terdiri daripada pelbagai kaum (Mohd Salleh 1984). Kedudukannya diperkuatkan lagi oleh hakikat bahawa bahasa Melayu diterima sebagai bahasa rasmi apabila Johor menerima Penasihat Inggeris pada 1914.

108 Hubungan Etnik

Pegawai Eropah yang memegang lebih 95 peratus jawatan Kumpulan I perlu mempelajari bahasa Melayu, mengambil ujian bahasa Melayu dan dikehendaki lulus, barulah boleh ditempatkan di Persekutuan Tanah Melayu pada ketika itu (Mohamed Suffian 1987). Keadaan ini menunjukkan bahasa Melayu telah diterima sebagai bahasa perantaraan rasmi walaupun pada zaman penjajahan British. Perkara ini telah diiktiraf oleh Tan Siew Sin dalam Majlis Perundangan Persekutuan, 10 Julai 1957 yang mengatakan bahawa pemimpin Melayu pada asasnya adalah adil dan berpandangan luas bagi memastikan bahasa Melayu dijadikan alat perpaduan. Tujuan utama di sebalik menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan adalah untuk memenuhi keperluan bagi menyatupadukan pelbagai etnik melalui penggunaan satu bahasa yang sama, iaitu bahasa Melayu yang telah menjadi bahasa pengantara negara ini sejak zaman Kesultanan Melayu Melaka lagi. Hal ini disebabkan semasa perlembagaan digubal, para pemimpin terdahulu telah memutuskan bahawa sebuah negeri yang merdeka tidak dapat terus menggunakan bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi jika hendak menyatupadukan penduduknya yang bersifat pelbagai etnik.

Kedudukan Istimewa Orang Melayu

Peruntukan orang Melayu dalam perlembagaan bukan sahaja setakat dalam Perkara 153, tetapi juga terangkum dalam Perkara 8(5e), Perkara 89 dan 90 dan Jadual 13 seperti yang terkandung di dalam Perlembagaan Persekutuan. Jika merujuk takrif Melayu, maknanya sangat luas dan jika diambil dalam pengertian sejarah dan sosiobudaya, Melayu itu meliputi mereka yang mendiami kepulauan Melayu. Walaupun terdapat pelbagai suku bangsa, bahasa dan loghat, namun ahli-ahli bahasa dan budaya menganggap mereka sebagai satu kumpulan yang sama, iaitu keturunan Melayu (Syed Husin 2008).


Jika merujuk kepada Perlembagaan Persekutuan, orang Melayu ditakrifkan dalam Perkara 160(2) sebagai seseorang yang menganut agama Islam, lazimnya bercakap dalam bahasa Melayu, menurut adat istiadat Melayu, dan:

a. Lahir sebelum Hari Merdeka di Persekutuan atau di Singapura atau ibu atau bapanya telah lahir di Persekutuan atau di Singapura atau pada Hari Merdeka itu ia adalah berdomisil di Persekutuan atau di Singapura atau

b. Ia adalah keturunan seseorang yang tersebut.

Terdapat beberapa perkara yang boleh dibincangkan dalam peruntukan tersebut:

i. Untuk menjadi seorang Melayu bagi maksud perlembagaan tidaklah semestinya seseorang itu berketurunan Melayu. Umpamanya, seorang India boleh dianggap sebagai Melayu sekiranya ia menganut agama Islam, menjadi kelazimannya bertutur dalam bahasa Melayu dan mengamalkan adat Melayu. Sebaliknya, walaupun dia seorang Melayu jati daripada keturunan Melayu sekalipun, bagi maksud perlembagaan ia bukan Melayu jika bukan beragama Islam (Mohamed Suffian 1987).

ii. Untuk menjadi seorang Melayu bagi maksud perlembagaan, seseorang mestilah mempunyai sedikit sebanyak perhubungan dengan Persekutuan Tanah Melayu atau Singapura. Oleh itu, seorang Indonesia yang menganut Islam, kebiasaannya bertutur dalam bahasa Melayu dan mengamalkan adat Melayu, bukanlah seorang Melayu bagi maksud perlembagaan jika dia dilahirkan sebelum Hari Merdeka di Persekutuan atau Singapura atau dia keturunan seseorang yang tersebut.

Peruntukan orang Melayu dalam Perlembagaan Persekutuan disentuh dalam perkara berikut:

Pertama, Perkara 153. Perkara ini menjelaskan bahawa adalah menjadi tanggungjawab Yang di-Pertuan Agong untuk menjamin kedudukan istimewa orang Melayu dan juga melindungi hak kaum lain.

110 Hubungan Etnik

Yang di-Pertuan Agong atas nasihat kerajaan boleh memberi peruntukan kepada orang Melayu beberapa bahagian yang difikirkan patut dalam perkara-perkara berikut:

i. Menentukan suatu kadar bilangan jawatan dalam perkhidmatan awam.

ii. Menentukan kadar perizaban permit dan lesen bagi menjalankan sebarang perniagaan atau pekerjaan.

iii. Menentukan kadar perizaban dalam biasiswa, bantuan dan keistimewaan pelajaran dan latihan atau kemudahan khas yang diberikan atau diadakan oleh kerajaan.

Kedua, Perkara 89, yang menyentuh tentang tanah rizab Melayu seperti berikut:

i. Tanah Rizab Melayu terus menjadi tanah rizab Melayu selepas merdeka.

ii. Mana-mana tanah yang bukan tanah rizab Melayu boleh diisytiharkan sebagai tanah rizab Melayu mengikut undang-undang.

iii. Kerajaan negeri boleh mengambil tanah untuk menempatkan orang Melayu dan bukan Melayu.

iv. Jika tanah tersebut telah dimiliki oleh orang bukan Melayu, maka tanah rizab Melayu tidak boleh diisytiharkan.

Ketiga, Perkara 90 pula menyentuh mengenai pengecualian undang-undang yang ada berkenaan tanah adat di Negeri Sembilan dan Melaka serta undang-undang yang ada di Terengganu mengenai tanah pegangan orang Melayu. Keempat, Perkara 8 (5)(f) pula menjelaskan bahawa kemasukan untuk perkhidmatan Rejimen Askar Melayu di-Raja hanya diperuntukkan kepada orang Melayu. Namun, kemasukan ke rejimen tentera yang lain adalah terbuka kepada semua etnik di Malaysia dan tiada sekatan dikenakan.


Kelima, Jadual 13 dalam perlembagaan pula menjelaskan bahawa terdapat empat prinsip yang perlu dipatuhi sebelum penentuan atau penyemakan semula sempadan pilihan raya dibuat. Keempat-empat prinsip tersebut ialah:

i. Sebuah kawasan hendaklah jangan melintasi sempadan negeri dan mempertimbangkan kesukaran yang akan timbul jika kawasan dewan undangan negeri meliputi Dewan Rakyat.

ii. Perlunya dipertimbangkan segala kemudahan yang ada dalam kawasan berkenaan bagi pendaftaran pengundi.

iii. Ditetapkan juga bahawa jumlah pengundi bagi tiap-tiap kawasan pilihan raya hendaklah sama. Namun, perlembagaan juga menetapkan bahawa kawasan luar bandar hanya separuh daripada jumlah pengundi bagi sesebuah kawasan pilihan raya di bandar diperlukan.

iv. Perlu juga dipertimbangkan mengenai segala kesukaran apabila suatu kawasan ditukar dan mustahaknya dikekalkan perhubungan seseorang dengan kawasannya.

isu-isu islam dan Orang Melayu dalam Perlembagaan

Permasalahan Kebebasan Beragama

Permasalahan kebebasan beragama di Malaysia banyak disentuh khususnya daripada perspektif hak asasi dalam Perkara 11 Perlembagaan Persekutuan. Isu yang selalu dibangkitkan ialah setakat mana kebebasan seorang Islam mengamalkan agamanya, isu murtad dan penyebaran agama bukan Islam dalam kalangan orang Islam. Selain Perkara 11, kebebasan beragama juga boleh dirujuk dalam Perkara 3(1), Perkara 10, Perkara 8 dan Perkara 12. Hal ini jelas menunjukkan bahawa kebebasan beragama diberikan kepada penganut agama Islam dan bukan Islam. Bagaimanapun, kebebasan dalam penyebaran beragama adalah tidak mutlak. Sebagai contoh, Perkara 11(4) memberi kuasa kepada Parlimen atau Dewan Undangan Negeri meluluskan undang-undang pengawalan agama bukan Islam dalam kalangan orang Islam. Maksudnya, orang bukan Islam tidak boleh menyebarkan agama mereka dalam kalangan

112 Hubungan Etnik

orang Islam dan orang Islam dibenarkan berbuat demikian. Perkara ini seperti berlaku ketidakadilan dalam kebebasan beragama. Namun menurut Harding (2002), peruntukan ini dimasukkan demi memelihara kestabilan masyarakat. Perlembagaan dengan jelas menyatakan bahawa kebebasan ini tertakluk kepada undang-undang yang diluluskan bagi mengawal atau menyekat pengembangan agama yang lain daripada Islam dalam kalangan umat Islam. Dengan kata lain, agama lain boleh diamalkan secara aman jika tidak mengganggu ketenteraman awam dan tidak menyakitkan hati penganut agama lain. Selain itu, kebebasan beragama ini tertakluk kepada undang-undang awam seperti Akta Keselamatan Dalam Negeri 1960, Akta Pertubuhan 1966 dan Akta Polis 1967. Kebebasan beragama juga tidak boleh diertikan bahawa seseorang itu bebas mendirikan kuil atau tokong di mana-mana sahaja yang ia suka kerana kebebasan sedemikian akan membawa kepada kekacauan dan huru-hara. Selain menyebut soal kebebasan beragama, dalam konteks penganutan dan pengamalannya oleh seseorang, perlembagaan juga dengan jelas melindungi seseorang itu daripada dipaksa membayar sebarang cukai sekiranya cukai tersebut digunakan untuk maksud-maksud agama yang lain daripada agama anutannya. Perlembagaan juga melindungi kumpulan-kumpulan agama yang dengan jelas menyebut bahawa mereka berhak menubuhkan atau menguruskan yayasan bagi tujuan agama atau kebajikan mereka serta hak memperoleh atau memegang harta. Dengan ini boleh dikatakan bahawa hak kebebasan agama ini mencakupi hak perseorangan dan juga hak kumpulan. Ternyata hak kebebasan beragama bersifat tidak mutlak. Terdapat sekatan dalam perlembagaan dan undang-undang yang diluluskan oleh Parlimen. Justeru, adalah satu tanggapan tidak tepat yang mengatakan bahawa kebebasan beragama yang diperuntukkan dalam perlembagaan bersifat mutlak kerana selagi sekatan tersebut tidak bercanggah dengan perlembagaan, maka ia dianggap sah.

Kesamarataan

Perlembagaan memperuntukkan bahawa semua orang adalah sama di sisi undang-undang dan juga berhak mendapat perlindungan yang sama di sisi undang-undang. Tidak dibenarkan sebarang bentuk diskriminasi yang memihak kepada mana-mana orang atas alasan ia merupakan salah


seorang rakyat raja mana-mana negeri, kecuali yang dibenarkan oleh perlembagaan. Diskriminasi terhadap warganegara tidak boleh diamalkan semata-mata atas alasan agama, ras, keturunan atau tempat lahir dalam mana-mana undang-undang atau dalam pelantikan bagi apa-apa jawatan atau pekerjaan di bawah pihak berkuasa awam atau dalam mana-mana pentadbiran undang-undang yang berhubung dengan perolehan, pemegangan atau pelupusan harta atau berhubung dengan penubuhan atau perjalanan apa-apa perdagangan, perniagaan, kerjaya atau pekerjaan. Pihak berkuasa awam tidak boleh mengamalkan diskriminasi terhadap sesiapa pun atas alasan dia bermastautin atau menjalankan perniagaan di mana-mana negeri di persekutuan atau di luar bidang kuasa pihak berkuasa itu. Hal ini yang dikatakan sebagai konsep sama rata. Perubahan politik dan ekonomi telah menyedarkan kerajaan bahawa untuk mewujudkan masyarakat yang adil, perisytiharan keadilan dan hak sama rata di sisi undang-undang sahaja tidak mencukupi. Namun jaminan hak asasi semata-mata tanpa memikirkan aspek hidup yang lain tidak juga bermakna. Dalam sesuatu perubahan sosial dan ekonomi, tidak dapat dinafikan terdapat sebahagian rakyat yang ketinggalan dalam arus kemajuan negara. Persamaan secara mutlak dalam masyarakat pelbagai etnik dengan golongan yang berlainan dengan peringkat pembangunan yang berlainan akan hanya mengakibatkan huru-hara. Pada tahun 1865, pindaan ke-13 Perlembagaan Amerika Syarikat telah dibuat bagi menghapuskan perhambaan. Implikasinya, keistimewaan yang didapati daripada orang kulit hitam yang sebelum pindaan dibuat ialah hamba abdi, hanyalah kebebasan diri dan seterusnya hak mengundi. Tidak terdapat rancangan perlembagaan yang positif untuk meninggikan taraf hidup orang kulit hitam di Amerika Syarikat. Melalui sistem laissez faire ia telah mendedahkan orang kulit hitam dalam keadaan yang jauh ketinggalan daripada etnik lain. Begitu juga satu sistem persamaan dan peluang yang sama yang tidak ada batas akan mengakibatkan penghapusan masyarakat Melayu sedikit demi sedikit. Menurut Hashim (1983), satu masyarakat yang mempunyai sistem feudal agrarian tidak boleh diubah dalam sekelip mata kepada satu sistem moden. Tanpa perlindungan, golongan Melayu ketinggalan dari segi ekonomi berbanding dengan golongan lain yang lebih aktif di negeri ini. Hak sama rata tidak lagi menjadi hak mutlak. Kehadiran doktrin ini menyebabkan hak asasi ini terpaksa dilonggarkan dan diberikan hak

114 Hubungan Etnik

bersyarat. Perkara ini adalah sesuatu yang tidak dapat dinafikan di negara yang mempunyai masyarakat pelbagai etnik dan kedudukan sosial yang tidak seimbang.

Diskriminasi Perlindungan

Bagi sesebuah negara yang bersifat pelbagai etnik adalah sesuatu yang biasa apabila perlembagaan negara tersebut memperuntukkan konsep diskriminasi perlindungan sebagai salah satu peruntukan yang penting dan diiktiraf. Melalui diskriminasi perlindungan ini, undang-undang memberi perlindungan dan keistimewaan kepada golongan atau etnik di dalam sesebuah negara dan pada masa yang sama tidak menafikan peluang terhadap kumpulan atau etnik lain. Peruntukan ini disediakan untuk membantu sesuatu etnik di dalam beberapa aspek kehidupan seperti perkhidmatan awam, ekonomi dan pendidikan. Menerusinya, etnik yang ketinggalan dalam arus pembangunan negara dapat dibantu dan ditingkatkan taraf hidup mereka agar dapat menyaingi etnik lain yang lebih terkehadapan. Negara India menjadi contoh yang jelas iaitu diskriminasi perlindungan diamalkan kerana India mempunyai penduduk yang bersifat pelbagai etnik sehingga menimbulkan masalah. Sebilangan besar mereka adalah mundur terutamanya golongan minoriti. Justeru, Perlembagaan India memperuntukkan perlindungan kepada golongan minoriti ini.

Di Malaysia, konsep ini berlaku dalam beberapa perkara di bawah peruntukan perlembagaan seperti dalam peruntukan Perkara 153 yang memberi perlindungan kepada etnik Melayu dan bumiputera di Sabah dan Sarawak. Perkara 153 merujuk kepada kedaulatan Raja-raja Melayu tidak pernah dipertikaikan seperti yang dibuktikan dalam beberapa perjanjian antara Raja-raja negeri dengan British sebelum wujudnya perjanjian Persekutuan Tanah Melayu 1948. Perjanjian-perjanjian itu menunjukkan satu hasrat secara umum agar orang Melayu dibantu. Dalam perdebatan Dewan Perundangan, mesyuarat ke-13 dan ke-14 sesi kedua Dewan Perundangan Kedua Persekutuan Tanah Melayu 1956 telah dijelaskan oleh Menteri Kewangan bahawa orang Melayu perlu dibantu disebabkan ketinggalan dari sudut ekonomi.


Secara ringkasnya, diskriminasi perlindungan itu dibuat dengan tujuan berikut:

i. Membetulkan semula ketidakseimbangan politik di sesebuah negara yang rakyatnya bersifat pelbagai dan baru mencapai kemerdekaan. Keutamaan memasuki perkhidmatan awam diberikan kepada orang Melayu dengan tujuan mereka boleh menguasai keadaan politik negara kerana pegawai kerajaan memainkan peranan penting dalam melaksanakan polisi dan dasar pemerintah. Begitu juga dengan perkhidmatan tentera dan polis yang dikuasai oleh majoriti orang Melayu untuk tujuan yang sama.

ii. Diskriminasi perlindungan diberi kepada golongan minoriti supaya kepentingan mereka dapat dipertahankan daripada ditenggelami golongan majoriti. Sebagai contoh, dalam Perlembagaan India, hak golongan minoriti seperti bahasa, kebudayaan dan kepercayaan dijamin dan dipertahankan.

iii. Perlembagaan memberi keutamaan kepada kumpulan yang telah merasai dan mengecapi keistimewaan itu sebelumnya. Tujuannya adalah supaya sebarang perubahan secara radikal tidak berlaku apabila perlembagaan diperkenalkan. Sesuatu keistimewaan yang telah dikecapi sekian lama sekiranya ditarik balik sudah tentu menyemarakkan api kemarahan kumpulan itu. Keistimewaan orang Melayu sebenarnya sudah wujud pada zaman penjajah hasil perjanjian antara penjajah British dengan Raja-raja Melayu. Begitu juga di India, kumpulan yang telah mendapat beberapa keistimewaan sebelum merdeka juga dilanjutkan keistimewaan itu apabila Perlembagaan India diperkenalkan.

iv. Perlembagaan memberi kuasa kepada kerajaan untuk memperbaiki taraf kehidupan dari segi ekonomi, sosial dan kebudayaan masyarakat mundur. Tanpa diskriminasi perlindungan ini, tidak mungkin masyarakat mundur itu dapat bangun dan bersaing dengan masyarakat maju. Perlembagaan India dan Malaysia mempunyai peruntukan yang nyata dalam hal ini.

v. Diskriminasi perlindungan juga berlaku disebabkan oleh kompromi antara etnik atau kumpulan tertentu semasa perlembagaan digubal. Sesuatu yang diberi kepada kumpulan lain bererti kumpulan memberi itu berhak kepada beberapa keistimewaan yang lain. Misalnya, dalam Perlembagaan Persekutuan, taraf kewarganegaraan yang diberi kepada kaum pendatang harus diganti dengan pemberian beberapa keistimewaan kepada kaum bumiputera atau dikenali sebagai kontrak sosial (Kamal Halili 1990).

116 Hubungan Etnik

Persoalan Perkara 153

Persoalan Perkara 153 difokuskan kepada dua, iaitu dari segi pencapaian pendidikan dan ekonomi. Manakala persoalan tentang pencapaian dalam perkhidmatan awam tidak dibincangkan kerana dengan adanya penggunaan sistem kuota, bilangan etnik Melayu yang menjawat jawatan tinggi dalam perkhidmatan awam adalah semakin ramai berbanding sebelum tahun 1970. Sebagai contoh, statistik perkhidmatan awam di Pulau Pinang mengikut etnik sehingga 30 September 2008 ialah 81.95 peratus Melayu, 12.92 peratus Cina dan 5.05 peratus India. Manakala pada 2005, bilangan yang ditempatkan dalam perkhidmatan awam mengikut etnik ialah Melayu 77.4 peratus, Cina 9.37 peratus dan India 5.14 peratus (Utusan Malaysia 25 November 2008). Justeru, persoalan yang sering dibangkitkan ialah adakah peruntukan Perkara 153 merupakan cara paling berkesan dalam mengatasi kemiskinan dan kemunduran etnik Melayu khususnya dari segi pencapaian ekonomi dan pendidikan kerana kedudukan etnik Melayu telah termaktub dalam perlembagaan dari segi perkhidmatan awam, pendidikan dan ekonomi telah dilaksanakan sejak merdeka? Namun, adakah kedudukan etnik Melayu telah berubah dari segi mengeluarkan etnik Melayu daripada cengkaman kemiskinan dan dapat menyeimbangkan kedudukan mereka dengan etnik lain di Malaysia melalui penyusunan semula masyarakat? Berdasarkan statistik kerajaan, Perkara 153 ini telah membantu ke arah mengeluarkan etnik Melayu daripada kemiskinan dan meningkatkan pencapaian mereka dari sudut ekonomi dan pendidikan (lee 2006). Walau bagaimanapun, penyertaan dalam bidang profesional dan teknikal masih lagi ketinggalan. Manakala dalam bidang lain, statistik menunjukkan bilangan hampir seimbang antara Melayu dan bukan Melayu. Secara keseluruhannya, etnik Melayu hanya meliputi 38.8 peratus sahaja berbanding bukan Melayu iaitu 61.2 peratus pada tahun 2005. Pelaksanaan Perkara 153 wajar diteruskan dalam bidang pendidikan bagi mengatasi ketakseimbangan antara IPTA dengan IPTS serta pelajar di luar negara melalui penggunaan sistem kuota dan biasiswa. Keadaan ini penting untuk menyeimbangkan bilangan pelajar bukan Melayu di IPT adalah lebih ramai berbanding pelajar Melayu. Walaupun kadar kemiskinan etnik Melayu bertambah baik, tetapi mereka masih ketinggalan daripada etnik bukan Melayu. Nisbah pendapatan antara luar bandar dengan bandar ialah 1:2.11 pada tahun


2004. Jurang pendapatan antara etnik mengikut nisbah juga semakin baik. Nisbah pendapatan bumiputera berbanding etnik Cina ialah 1:1.64 dan bumiputera dan India ialah 1:1.27 pada tahun 2004. Pendapatan isi rumah pada tahun 2004 mengikut etnik ialah Melayu RM2,552, Cina RM4,127 dan India RM3,215. Kadar kemiskinan mengikut kawasan luar bandar dengan bandar juga bertambah baik, iaitu 11.9 peratus dan 2.5 peratus pada tahun 2004. Kadar kemiskinan mengikut etnik pula ialah 8.3 peratus bagi Melayu, 0.6 peratus bagi Cina dan 2.9 peratus bagi India pada tahun 2004 (Rancangan Malaysia Kesembilan 2006). Keadaan ini menunjukkan pendapatan etnik Melayu semakin baik tetapi masih ketinggalan berbanding etnik lain. Jika dibandingkan dengan kemiskinan dalam kalangan etnik Cina, kadar kemiskinan amat rendah dan kemajuan seterusnya akan dapat mengeluarkan mereka daripada kemiskinan. Keadaan yang sama juga untuk etnik India yang kadar kemiskinan mutlaknya tidak jauh berbeza dengan etnik Cina (Faaland, Parkinson dan Rais 2005). Begitu juga dengan kadar kemiskinan mengikut negeri-negeri yang majoriti Melayu masih tinggi berbanding negeri lain, iaitu Kelantan, Terengganu, Kedah dan Perlis. Statistik tersebut menunjukkan bahawa dalam bidang ekonomi, pencapaian etnik Melayu belum menepati sasaran DEB. Perkara 153 khususnya dalam bidang perniagaan tidak banyak membantu mengatasi masalah kemiskinan etnik Melayu dan mencapai matlamat DEB untuk memastikan penguasaan 30 peratus pengagihan ekuiti negara. Hal ini disebabkan sebanyak 75 peratus etnik Melayu bergantung hidup kepada pertanian dan perikanan, sedangkan sumbangan pendapatan daripada kedua-dua sektor tersebut adalah kecil. Walaupun etnik Melayu diberi perlindungan dan hak istimewa dalam bidang ekonomi, keadaan etnik Melayu tidak banyak berubah. Meskipun kini sudah ramai lahir usahawan Melayu yang menjalankan pelbagai perniagaan besar malah sudah pun lahir jutawan Melayu, tetapi kejayaan segelintir etnik Melayu dalam perniagaan tidak boleh dianggap sebagai mewakili kejayaan etnik Melayu keseluruhannya dalam bidang ekonomi. Dalam pemilikan modal saham mengikut sektor juga, etnik Melayu masih lagi ketinggalan berbanding bukan Melayu. Perkara ini dijelaskan dalam Jadual 4.2, iaitu tiada satu sektor yang menunjukkan etnik Melayu melebihi etnik bukan Melayu. Cuma dalam sektor pembinaan, matlamat 30 peratus itu telah tercapai.

118 Hubungan Etnik

JADUAl 4.2: Peratusan Hak Milik Modal Saham Mengikut Sektor dan Etnik tahun 2004

ETNIK A B C D E F G H I J JUM

Bumiputera 16.4 12.3 8.1 6.3 35.2 20.4 26.7 12.5 18.7 24.3 18.9

Bukan Bumiputera

54 39.8 25 9.2 44 53.3 30.6 10.5 40.9 48.6 40.6

Petunjuk: A: Pertanian, B: Perlombongan, C: Pembuatan, D: Utiliti, E: Pembinaan, F: Perdagangan, borong dan runcit, G: Pengangkutan, H: Kewangan, I: Perkhidmatan, J: lain-lain

Sumber: Rancangan Malaysia Kesembilan, 2006: 357.

Walaupun perkara hak istimewa etnik Melayu dianggap sebagai satu isu sensitif, tidak bermakna perkara ini menghalang perbincangan tentang pelaksanaannya sama ada berjaya atau tidak. Sekiranya matlamatnya sudah dicapai, adakah etnik Melayu masih lagi memerlukan hak istimewa tersebut? Dalam hal ini, etnik Melayu masih memerlukan Perkara 153 ini khususnya dalam bidang ekonomi disebabkan matlamat untuk meningkatkan taraf ekonomi etnik Melayu masih belum tercapai. Perkara 153 perlu diteruskan ke arah mencapai matlamat yang dikehendaki khususnya dalam bidang ekonomi dan pendidikan. Namun, pada masa yang sama pelbagai kemudahan dan keistimewaan turut diberikan kepada etnik bukan Melayu dalam aspek pendidikan. Sebagai contoh, apabila negara mencapai kemerdekaan, kerajaan tidak terus menghapuskan sekolah rendah jenis kebangsaan Cina dan Tamil, sebaliknya mempertahankan kewujudan sekolah tersebut walaupun Penyata Razak 1956 mahu mewujudkan sistem pendidikan kebangsaan secara beransur-ansur. Begitu juga dengan kewujudan Maktab Rendah Sains MARA (MRSM) dan Matrikulasi yang dikhususkan kepada etnik Melayu, namun untuk merapatkan lagi hubungan etnik dan perpaduan dalam kalangan pelajar, keistimewaan ini turut diberikan kepada bukan Melayu apabila kerajaan membenarkan mereka memasuki MRSM dan Matrikulasi dengan kuota 10 peratus. Kemasukan pelajar ke IPTA melalui sistem kuota juga telah ditukar kepada sistem meritokrasi iaitu pemilihan pelajar berdasarkan merit akademik tanpa mengira etnik. Walaupun kedudukan istimewa mengenai pendidikan termaktub dalam perlembagaan, namun pelbagai sikap akomodatif antara Melayu dengan bukan Melayu telah diwujudkan dalam usaha ke arah memantapkan hubungan etnik.


Dari segi ekonomi pula, walaupun melalui DEB ditetapkan kadar pemilikan ekuiti negara bagi etnik Melayu sebanyak 30 peratus, tetapi sasaran itu masih lagi belum tercapai. Sebaliknya, pemilikan ekuiti negara bagi etnik Melayu hanyalah sebanyak 19.2 peratus pada tahun 1990 daripada 2.4 peratus pada tahun 1970. Namun, pemilikan ekuiti negara bagi etnik bukan Melayu telah meningkat daripada 28.3 peratus pada tahun 1970 kepada 34.4 peratus pada tahun 1990 (Rancangan Malaysia Ketujuh 1996).

Perjanjian 20 Perkara bagi Sabah dan Perjanjian Perkara 18 bagi Sarawak

Pembentukan Malaysia pada tahun 1963 membawa satu lagi dimensi kepada hubungan etnik di Malaysia. Dengan kemasukan Sabah dan Sarawak, kedudukan etnik bumiputera di kedua-dua negeri tersebut diberikan status yang sama sebagaimana etnik Melayu, iaitu mereka turut dimasukkan ke dalam Perkara 153. Namun peruntukan tersebut tidak memberi hak untuk menindas etnik lain kerana hak istimewa etnik Melayu dan bumiputera Sabah dan Sarawak perlu dilindungi dengan cara tidak menafikan kedudukan sah etnik-etnik lain. Perjanjian Malaysia yang dibuat pada tahun 1963 merupakan satu persetujuan yang telah disepakati antara pemimpin Tanah Melayu, Sabah dan Sarawak yang dikenali sebagai Perjanjian 20 Perkara bagi Sabah dan Perjanjian 18 Perkara bagi Sarawak. Antara tuntutannya adalah tentang imigresen, bahasa, kewangan dan hak istimewa bumiputera Sabah dan Sarawak seperti yang terkandung dalam Senarai II dan Senarai III. Kedudukan Sabah dan Sarawak dalam perlembagaan dilindungi oleh kuasa Yang di-Pertua Negeri berkenaan dan pindaan hanya boleh dibuat sekiranya kedua-duanya memberikan persetujuan. Parlimen tidak boleh meminda kedudukan istimewa bumiputera Sabah dan Sarawak iaitu menyamai peranan dan kuasa Majlis Raja-Raja berhubung dengan kedudukan etnik Melayu di Semenanjung. Perkara 165 dalam Perlembagaan Malaysia memasukkan Perjanjian 20 Perkara bagi Sabah dan Perjanjian 18 Perkara bagi Sarawak. Antara perkara tersebut adalah:

i. Agama - Sabah menuntut supaya negeri itu tidak memperakukan suatu agama sebagai agama rasmi negeri.

120 Hubungan Etnik

ii. Bahasa - Sabah bersetuju bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi/kebangsaan, tetapi memohon supaya bahasa Inggeris boleh terus digunakan tanpa had masa.

iii. Perlembagaan - Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu menjadi asas Perlembagaan Malaysia, tetapi penggubalannya patut melibatkan semua negeri.

iv. Imigresen - Bersetuju bahawa kuasa imigresen ialah kuasa pusat, tetapi soalan tentang keluar atau masuk ke Sabah harus dikawal oleh Sabah sendiri.

v. Kewangan - Sabah wajar mengawal kewangannya sendiri.vi. Bumiputera Sabah - Mendapat hak istimewa seperti orang Melayu

(Persekutuan Tanah Melayu), tetapi formula berkenaan harus disesuaikan dengan keadaan (sifat demografi) Sabah.

Kesimpulan

Perlembagaan Persekutuan telah digubal dengan mengambil kira kepentingan setiap etnik di Malaysia. Walaupun perkara yang termaktub dalam perlembagaan seolah-olah memberi kelebihan kepada sesuatu etnik, namun terdapat perimbangan bagi setiap perkara tersebut. Permuafakatan sosial yang dipersetujui sewaktu menggubal perlembagaan adalah persetujuan yang telah diterima oleh semua etnik pada ketika itu. Pengingkaran kepada permuafakatan sosial akan menimbulkan perasaan tidak puas hati dalam kalangan etnik. Perkara ini sepertimana yang pernah dinyatakan oleh Mesyuarat Majlis Raja-Raja ke-215, iaitu Islam dan orang Melayu merupakan asas utama pembentukan negara Malaysia. Justeru, setiap lapisan masyarakat khususnya generasi muda hendaklah sentiasa bersikap terbuka dan toleran dalam sesuatu isu khususnya yang melibatkan Islam dan etnik Melayu dalam perlembagaan.

Soalan Perbincangan

1. Kedudukan istimewa etnik Melayu adalah satu bentuk diskriminasi. Bahaskan.2. Kebebasan beragama di Malaysia terjamin dalam perlembagaan. Bincangkan.3. Perjanjian 20 Perkara bagi Sabah dan Perjanjian 18 Perkara bagi Sarawak

perlu dinilai semula untuk meningkatkan integrasi nasional. Bincangkan.

120 Hubungan Etnik

BaB 5

Permuafakatan Politik dalam Konteks hubungan etnik di Malaysia

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat:1. Mengetahui perkembangan parti politik di Malaysia. 2. Menghuraikan usaha yang diambil untuk mengukuhkan kesepaduan

sosial melalui politik.3. Mengenal pasti cabaran yang dihadapi dalam memupuk integrasi

etnik di negara ini dalam konteks politik.

Pengenalan

Dalam menelusuri sejarah politik di Malaysia, pentadbiran Kesultanan Melayu Melaka sering dijadikan titik permulaan dalam memahami pentadbiran feudalisme di Tanah Melayu. Sultan Melaka yang memerintah dibantu oleh pembesar berempat, iaitu Bendahara, Temenggung, Laksamana dan Penghulu Bendahari. Di samping itu, kerajaan Melayu Melaka memiliki undang-undang kanun Melaka yang membantu dalam memastikan keamanan pelabuhan Melaka dan berjaya menjadi sebuah kerajaan termasyhur pada abad ke-15. Sistem politik tradisional tidak membenarkan persaingan kuasa secara bebas. Sultan mempunyai kuasa mutlak dan kesetiaan rakyat dan kedaulatan raja Melayu sentiasa dijunjung dan penderhakaan terhadap raja atau sultan dianggap satu kesalahan besar. Rakyat menumpahkan kesetiaan dan ketaatan tidak berbelah bahagi kepada raja. Kemasukan penjajah ke Tanah Melayu, terutama penjajah Inggeris menghakiskan kuasa institusi kesultanan Melayu. Gullick (1978) menyatakan bahawa kuasa-kuasa sultan Melayu menjadi lemah pada tahun 1870-an berikutan wujudnya campur tangan pihak kolonial British dalam sistem

122 Hubungan Etnik

pemerintahan di negeri-negeri Melayu. Termeterainya Perjanjian Pangkor pada 1874 menandakan bermulanya era campur tangan British dalam negeri- negeri Melayu dengan pengenalan sistem residen. Sistem residen telah diperluas ke negeri-negeri Melayu yang mempunyai kepentingan ekonomi kepada pihak British. Negeri-negeri yang kaya dengan bijih timah dan emas seperti Selangor, Negeri Sembilan dan Pahang telah dipaksa menerima residen kononnya untuk memberi nasihat pentadbiran kepada sultan. Implikasinya kedudukan sultan dalam aspek pentadbiran terutama melibatkan pungutan cukai semakin terhakis akibat daripada peranan yang dimainkan oleh residen Inggeris. Sultan hanya mempunyai kuasa yang terhad, iaitu bertanggungjawab terhadap soal kedudukan agama Islam dan hal ehwal berkaitan dengan adat resam orang Melayu sahaja. Usaha pihak British dalam menguasai negeri-negeri Melayu bermula dengan menggabungkan negeri Perak, Selangor, Negeri Sembilan dan Pahang dalam satu unit pentadbiran yang dikenali sebagai Negeri-negeri Melayu Bersekutu (NNMB) pada 1896. Selepas itu, Inggeris berjaya memperoleh negeri-negeri Melayu yang lain, iaitu Perlis, Kedah, Kelantan dan Terengganu melalui Perjanjian Bangkok pada tahun 1909 dan diletakkan dalam unit pentadbiran yang dikenali sebagai Negeri- negeri Melayu Tidak Bersekutu (NNMTB) bersama-sama dengan negeri Johor. Penguasaan kolonial British mencapai kemuncak apabila memperkenalkan Malayan Union pada 1 April 1946 yang akhirnya menjadikan Tanah Melayu sebagai sebuah negeri jajahan. Penubuhan Malayan Union membawa kepada penentangan orang Melayu kerana kuasa sultan semakin dilenyapkan oleh pihak British. UMNO ditubuhkan dalam Kongres Melayu Se-Tanah Melayu di Kelab Sultan Selangor, Kuala lumpur secara rasmi dalam persidangan pada 11 dan 12 Mei 1946. UMNO yang diterajui oleh Dato’ Onn Jaafar sebagai presiden pertama bertujuan untuk menentang Malayan Union. Akibat daripada tentangan yang hebat oleh orang Melayu akhirnya Malayan Union dimansuhkan dan digantikan dengan Persekutuan Tanah Melayu pada tahun 1948. Pada awal tahun 1950-an, parti UMNO telah menyaksikan satu peristiwa penting dalam konteks permuafakatan politik negara. Pertama kali dalam sejarah, UMNO dan MCA telah bergabung dengan mewujudkan parti Perikatan yang mengamalkan konsep perkongsian

122 Hubungan Etnik Permuafakatan Politik dalam Konteks Hubungan Etnik di Malaysia 123

kuasa atau pakatan politik walaupun memperjuangkan kepentingan mengikut etnik. MCA yang dipimpin oleh Tan Cheng Lock sebagai presiden dibentuk pada Februari 1949 dengan tujuan untuk melindungi kepentingan sosial, ekonomi, politik dan budaya masyarakat Cina. Perkembangan seterusnya menyaksikan Malaysia mempunyai pelbagai parti politik yang pada dasarnya mewakili pelbagai kaum. Faktor etnik merupakan elemen utama yang mempengaruhi penubuhan parti politik dan perkembangan politik, terutama sebelum dan pada awal kemerdekaan negara sama ada di Semenanjung Tanah Melayu ataupun di Sabah dan Sarawak. Justeru, dasar dan tindakan politik menjadikan faktor etnik sebagai persoalan penting bagi membendung konflik terbuka, sementara demokrasi permuafakatan dianggap sebagai pendekatan terbaik. Permuafakatan berteraskan prinsip tolak ansur, tawar-menawar, akomodasi dan konsensus dalam kalangan pelbagai parti politik yang menyertai gabungan membolehkan parti-parti membentuk kerajaan dan mengekalkan kuasa. Parti politik di Malaysia hakikatnya bergerak di atas landasan perkauman. Asas kerjasama parti pemimpin politik pelbagai kaum adalah menjurus kepada aspek permuafakatan sehingga boleh membentuk gabungan politik. Gabungan berkenaan mencerminkan keinginan untuk berkongsi kuasa kerana menyedari bahawa tidak mungkin bagi satu-satu kaum mendominasi kuasa dan memerintah di negara ini. Bagi mencapai matlamat dan kepentingan bersama maka penggabungan parti politik terbentuk. Gabungan berkenaan berjaya menentukan solidariti dan kestabilan politik sejak kemerdekaan. Bagi lijphart (1952), pembentukan demokrasi permuafakatan mampu mewujudkan kestabilan politik kerana pendekatan tersebut mengutamakan pengagihan sumber kekayaan dan politik kepada etnik yang berbeza. Perkongsian kuasa dapat memberi kepuasan kepada pelbagai etnik. Parti politik yang mewakili pelbagai etnik dapat bekerjasama untuk menjalankan pentadbiran negara dan membawa pembangunan. Ratnam (1969) yakin bahawa faktor perkauman dapat dikurangkan melalui mekanisme perpaduan yang wujud dalam parti Perikatan. Asas sistem politik Malaysia ialah permuafakatan, kerjasama dan tolak ansur bagi memastikan wujudnya kestabilan. Konflik kepentingan kaum ditangani melalui permuafakatan dalam kalangan pemimpin elit yang mewakili pelbagai etnik dalam gabungan berkenaan. Sebaliknya, Vasil (1972)

124 Hubungan Etnik

tidak menganggap bahawa mekanisme perpaduan dalam Perikatan sebagai mantap dan kekal, malah tidak mendapat sokongan pengundi seperti pada pilihan raya 1969. Justeru, terdapat kritikan terhadap teori dan model politik permuafakatan kerana teori berkenaan tidak menjelaskan realiti kehidupan berpolitik di negara ini. Malah, tidak wujud satu parti yang dapat membentuk Dewan Rakyat atau Dewan Undangan Negeri dan membentuk kerajaan sehingga menyebabkan beberapa buah parti perlu bergabung. Fenomena ini dikenali sebagai demokrasi permuafakatan berdasarkan prinsip tawar-menawar, bertolak ansur, pengorbanan dan perundingan bagi memastikan suara setiap kaum diwakili, termasuk etnik minoriti. Di peringkat kerajaan persekutuan, BN kini dianggotai oleh 14 buah parti, iaitu UMNO, MCA, MIC, Parti Progresif Penduduk (PPP), dan juga parti dari Sabah dan Sarawak. Parti dari Sabah ialah Parti Demokratik Sabah (PDS), Parti liberal Demokratik (lDP) dan Parti Bersatu Sabah (PBS), selain daripada UMNO. Sarawak pula diwakili Parti Pesaka Bumiputera Bersatu (PBB), Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP), Parti Rakyat Sarawak (PRS) dan Parti Progresif Demokratik Sarawak (SPDP). Kadangkala ada parti komponen terbabit keluar daripada gabungan apabila menghadapi masalah tertentu. Misalnya, PAS yang menganggotai BN pada 1974 terkeluar pada 1977 selepas berlaku krisis kepemimpinan di negeri Kelantan. Keadaan ini turut dihadapi oleh parti PBS yang mengambil keputusan untuk keluar daripada BN Sabah pada 1987 tetapi kemudiannya menyertai BN semula pada 1994. Gabungan dibentuk kerana pakatan sedemikian dianggap memberi faedah kepada pihak terbabit. Sekiranya parti yang terlibat dengan penggabungan gagal memperoleh faedah, besar kemungkinan kerjasama tersebut tidak dapat dipertahankan dan parti berkenaan akan keluar daripada gabungan.

Pembangunan Politik

Pembinaan negara bangsa merupakan matlamat utama pembangunan politik, iaitu satu wilayah yang mempunyai sempadan, pemerintahan atau kerajaan dan warganegara atau bangsa. Pembinaan negara bangsa pula dapat dicapai melalui pelbagai pendekatan, termasuk penerapan dasar awam yang digubal oleh kerajaan dan pemupukan semangat


nasionalisme melalui simbol dan ritual negara seperti lagu kebangsaan, bendera kebangsaan dan perayaan hari kemerdekaan. Usaha mewujudkan negara bangsa bukan suatu yang mudah kerana terdapat pelbagai faktor perlu diambil kira. Antaranya merangkumi aspek kesan penjajahan, kepelbagaian suku kaum, gabungan wilayah dan gabungan kerajaan. Kewujudan parti politik, parlimen, perlembagaan negara dan pilihan raya merupakan komponen atau kriteria penting untuk menentukan kewujudan amalan demokrasi di negara ini.

Pemupukan hubungan etnik Secara Formal dalam Politik

Usaha memupuk hubungan etnik yang harmoni memerlukan tindakan secara formal daripada pihak atasan. Semasa pelaksanaan Malayan Union pada tahun 1946, secara tersirat memperlihatkan pihak British ingin memperkenalkan corak pemerintahan unitary yang berasaskan penguasaan majoriti oleh pihak British dan rakyat pula ditadbir sebagai satu bangsa. Semua kelompok etnik di Tanah Melayu disatukan secara muslihat atau secara paksaan. Usaha awal Dato’ Onn Jaafar melalui parti multietnik, iaitu Parti Kemerdekaan Malaya (IMP) tewas pada Pilihan Raya Majlis Perbandaran Kuala lumpur pada tahun 1952. Tindakan beliau yang boleh disifatkan mendahului zaman itu tidak dapat diterima oleh masyarakat majmuk ketika itu, kerana masing-masing yakin bahawa kepentingan etnik perlu terlebih dahulu diperjuangkan. Onn Jaafar keluar daripada UMNO pada 1951 kerana cadangan beliau ditolak oleh sebahagian besar ahli UMNO termasuk sebilangan rakyat daripada etnik Melayu, Cina dan India. Sejak menjelang kemerdekaan lagi, Parti Perikatan mengamalkan konsep perkongsian kuasa atau pakatan politik. Perkongsian kuasa antara Melayu dengan Cina terjalin apabila UMNO dan MCA berpakat dan bertanding dalam Pilihan Raya pada tahun 1952 untuk menentang IMP. Dalam pilihan raya bersejarah itu, Perikatan memenangi 9 daripada 12 kerusi yang dipertandingkan. Manakala dalam Pilihan Raya Persekutuan 1955, Perikatan yang turut disertai MIC mendapat sokongan padu rakyat dengan memenangi 51 daripada 52 kerusi yang dipertandingkan. Dalam pilihan raya itu politik perkauman adalah begitu ketara sekali. Selepas pilihan raya itu, Tunku Abdul Rahman dilantik sebagai Ketua Menteri Persekutuan Tanah Melayu. Kemenangan besar berkenaan,

126 Hubungan Etnik

membuktikan kejayaan awal kerjasama antara kaum, menjadi asas dan modal bagi Tunku Abdul Rahman yang menerajui UMNO dan Perikatan untuk mendapatkan kemerdekaan daripada pihak British. Kemenangan Perikatan pada 1955 menjadi bukti bahawa kerjasama politik dan perkongsian kuasa antara etnik boleh berjalan dengan baik dan kerjasama tersebut memudahkan lagi usaha menuntut kemerdekaan. Pada 18 Januari – 8 Februari 1956, satu sesi perundingan untuk mendapatkan kemerdekaan diadakan di London, melibatkan pemimpin parti Perikatan dengan pihak British. Persidangan tersebut memutuskan bahawa Persekutuan Tanah Melayu akan mencapai kemerdekaan pada 31 Ogos 1957. Pada tahun 1960-an, satu lagi parti berbilang etnik yang wujud ialah National Convention Party (NCP) pimpinan Abdul Aziz Ishak. NCP adalah berteraskan Melayu sebagai alternatif kepada UMNO dan PAS, namun ia gagal bertahan lama. Parti Gerakan Rakyat Malaysia (Gerakan) dengan majoriti keahlian daripada etnik Cina ditubuhkan pada tahun 1968, juga berusaha menarik pengundi Melayu. Sokongan etnik Melayu merosot sesudah Gerakan mengalami krisis dalaman pada tahun 1971. Kesedaran politik berasaskan ciri perkauman yang primodial berkurangan dan kaum tertentu tidak mengundi parti yang hanya mewakili kaumnya sahaja dalam pilihan raya 1969 (Vasil 1972). Buktinya, di kebanyakan negeri yang majoriti penduduknya ialah Melayu, Perikatan hanya menang di kawasan Melayu yang kurang daripada 90 peratus dan kalah kepada pembangkang di kawasan majoriti Melayu. Keputusan pilihan raya tersebut membuktikan sokongan pengundi Melayu adalah terhadap calon parti politik pelbagai etnik berbanding parti berciri etnik. Parti Gerakan misalnya meletakkan sembilan calon Melayu dalam pilihan raya negeri dan tiga calon dalam pilihan raya parlimen, meraih undi yang banyak di Selangor dan Pulau Pinang. Pada tahun 1972, Perikatan telah bertambah besar dengan penyertaan Parti Islam Se-Malaysia (PAS) dan Gerakan dari Semenanjung dan parti politik lain dari Sabah dan Sarawak. Namun, PAS terpaksa dikeluarkan daripada BN pada tahun 1977 berikutan tiada persefahaman dalam komponen tersebut. Parti Perikatan ditukarkan namanya kepada BN pada tahun 1974 yang dianggotai oleh sembilan buah parti. BN merupakan satu bentuk gabungan kerajaan campuran berteraskan permuafakatan dan konsensus antara elit politik yang menganggotainya. Kunci utama kepada akomodasi permuafakatan ialah proses bertolak ansur dan


tawar-menawar dalam kalangan golongan elit politik, tanpa mengancam kedudukan komuniti terbabit. BN diwujudkan bagi memperkukuh kerjasama pelbagai parti etnik dan agar setiap kelompok etnik diwakili dalam keputusan politik di peringkat tertinggi negara. Kerajaan ketika itu berpendapat bahawa pertelagahan politik tidak membawa manfaat, maka parti pembangkang diajak menyertai gabungan bagi menjamin kestabilan politik. Peristiwa 13 Mei 1969 menyebabkan para pemimpin berusaha memastikan tragedi sedemikian tidak akan berulang. Satu daripada pendekatan adalah melalui permuafakatan politik dengan memberi tempat kepada semua kaum dari pelbagai negeri bergabung di bawah BN. Setakat ini, BN yang terdiri daripada pelbagai parti dari pelbagai wilayah dan pelbagai kaum dapat mengurangkan masalah persaingan politik perkauman dan konflik perkauman. Hubungan etnik yang harmoni memainkan peranan penting bagi memastikan pembangunan politik yang sihat dan matang. Ketika gagasan Malaysia diumumkan, Sabah dan Sarawak belum bersedia untuk diberi pemerintahan sendiri. Kerajaan kolonial Britis memperoleh Sabah daripada Syarikat Berpiagam Borneo Utara, manakala Sarawak daripada Brooke yang memerintah Sarawak sejak tahun 1841. Tahap kesedaran politik penduduk di Sabah dan Sarawak pada ketika itu adalah rendah. Melalui pilihan raya 1963 di Sabah dan Sarawak, parti yang pro-Malaysia, iaitu Perikatan Sabah dan Perikatan Sarawak berjaya mendapatkan sokongan rakyat untuk bergabung dengan Persekutuan Tanah Melayu dan Singapura. Namun, Singapura keluar daripada Malaysia pada 9 Ogos 1965. Pada Julai 1963, Perjanjian Malaysia ditandatangani sebagai tanda persetujuan antara pemimpin Persekutuan Tanah Melayu, Sabah, Sarawak dan Singapura. Perkara 165 dalam Perlembagaan Malaysia memasukkan Perjanjian 20 Perkara bagi Sabah dan Perjanjian 18 Perkara bagi Sarawak.

demografi dan Politik

Di Malaysia, setiap kumpulan etnik mempunyai bahasa, adat resam, kepercayaan, agama dan kecenderungan yang berbeza, termasuk dalam berpolitik. Aspek demografi mempunyai pengaruh yang kuat terhadap demografi politik dan proses politik khususnya dalam pilihan raya. Bilangan pengundi merupakan faktor penting dalam politik dan pilihan raya.

128 Hubungan Etnik

Jumlah ahli dalam parti politik dan jumlah pengundi di sesuatu kawasan turut mempengaruhi kemenangan parti di sesuatu kawasan. Komposisi dan pola taburan penduduk di sesuatu kawasan pada amnya menentukan parti yang mewakili kawasan terbabit. Agihan kerusi Parlimen dan Dewan Undangan Negeri (DUN) keseluruhannya menggambarkan komposisi penduduk sebenar. Hal ini dapat dilihat berdasarkan perkembangan dan angka rasmi pilihan raya sejak tahun 1959. Contohnya, berdasarkan pilihan raya tahun 1995, 1999 dan 2004 dapat disimpulkan bahawa:

i. Peranan dan kedudukan etnik Melayu dalam politik negara adalah jelas. Di Semenanjung, Sabah dan Sarawak, etnik Melayu atau Bumiputera mempunyai 125 kerusi, iaitu etnik Melayu merupakan pengundi majoriti di kawasan parlimen berkenaan. Di Sabah dan Sarawak pula terdapat 31 kerusi majoriti peribumi. Secara keseluruhan, kerusi Melayu atau bumiputera dalam politik negara adalah 156 atau bersamaan 71.2 peratus kerusi.

ii. Etnik Cina di Semenanjung merupakan majoriti pengundi di 23 kawasan parlimen atau bersamaan 10.5 peratus. Sementara di Sabah mempunyai satu kerusi dan enam kerusi lagi di negeri Sarawak. Hal ini menjadikan kerusi parlimen bagi etnik Cina adalah sebanyak 30 kerusi atau bersamaan 13.7 peratus. Akan tetapi, tidak ada satu kerusi parlimen pun yang mempunyai majoriti pengundi India. Daripada jumlah 219 kerusi parlimen, 33 kerusi atau 15.1 peratus merupakan kerusi plural. Maksudnya, di kawasan parlimen berkenaan tidak terdapat suatu kumpulan etnik yang mewakili majoriti pengundi di tempat berkenaan.

iii. Bilangan kerusi kawasan parlimen yang majoriti pengundinya daripada kumpulan etnik tertentu memang tidak dapat dielakkan kerana taburan penduduknya ditentukan oleh faktor sejarah dan ekonomi.

iv. BN berjaya mencipta formula agar agihan kerusi parlimen keseluruhannya mencerminkan komposisi penduduk sebenar. Pakatan dan perkongsian kuasa yang diamalkan sejak sekian lama masih relevan hingga kini.

v. Pengundi semakin sedar tentang keperluan untuk mengundi parti politik yang bersifat multietnik tanpa mempertikaikan latar belakang kaum, bahasa atau agama yang berlainan. Politik baharu yang bersifat integrasi berbilang etnik mulai menjadi trend dan ikutan (Rizal dan Jumaat 2002).


Kejayaan BN di Semenanjung, Sabah dan Sarawak untuk terus mengekalkan kuasa membuktikan kejayaan konsep dan amalan pakatan dan kerjasama politik antara pelbagai etnik. Kerjasama dan pakatan berkenaan wujud kerana adanya kesedaran untuk mengekalkan kestabilan politik dan sosial serta pertumbuhan ekonomi yang berterusan yang akhirnya membawa kepada perkembangan dan kematangan politik. Sesuatu parti politik atau kumpulan etnik tidak akan dapat memerintah sendiri, tanpa pembabitan etnik lain. Kejayaan BN memperlihatkan keyakinan pengundi dan rakyat terhadap kemampuan BN untuk memerintah. Formula perkongsian kuasa membolehkan pemimpin yang mewakili pelbagai etnik bekerjasama menentukan dasar dan hala tuju dan masa depan negara.

Pakatan Politik di Sabah dan Sarawak

Di Sabah dan Sarawak terdapat banyak parti politik yang mewakili etnik masing-masing, terutamanya menjelang pembentukan Persekutuan Malaysia. Perkembangan politik banyak dipengaruhi oleh struktur masyarakat majmuk di kedua-dua negeri. Melalui proses sosialisasi politik, rakyat pelbagai etnik menganggotai parti politik, menyertai kempen dan mengikuti isu politik melalui media massa. Politik Sabah dan Sarawak lebih kompleks daripada di Semenanjung. Sarawak dan Sabah mengamalkan gabungan politik bagi membentuk kerajaan sejak tahun 1963. Selepas penubuhan Malaysia, Ketua Menteri pertama Sarawak ialah Stephen Kalong Ningkan daripada kaum Iban, manakala Gabenor pertama ialah Datu Abang Haji Openg daripada kaum Melayu. Amalan berkenaan merupakan satu bentuk permuafakatan awal dari segi perkongsian kuasa antara kaum bumiputera Islam dengan kaum Dayak yang bukan Islam. Di Sabah, politik permuafakatan atau pakatan politik begitu ketara selepas pilihan raya 1994 apabila beberapa parti politik, sebelum dekad tersebut, seperti United Sabah National Organization (USNO), Berjaya dan Parti Bersatu Sabah (PBS) mendominasi kerajaan secara sendirian. Namun, parti berkenaan tetap tidak dapat memerintah sendiri, melainkan perlu mendapat sokongan daripada etnik lain. Gabungan sedemikian penting untuk menjamin kestabilan dan memastikan suara semua etnik diwakili.

130 Hubungan Etnik

Pakatan Politik di Sabah

Di Sabah, tidak terdapat kelompok dominan dari segi saiz penduduk. Empat kelompok bumiputera tidak jauh berbeza dari segi peratusannya. Contohnya, etnik Kadazan Dusun merupakan etnik terbesar, iaitu mewakili 24.8 peratus dan diikuti oleh kategori peribumi lain sebanyak 20.6 peratus, suku kaum Bajau mewakili 18.5 peratus dan etnik Melayu pula sebanyak 18.5 peratus. Kebanyakan etnik Kadazan Dusun, Bajau, Murut dan peribumi lain merupakan penduduk luar bandar dan persisiran. Penempatan ini memberikan gambaran bahawa wujudnya dua sistem kepercayaan, iaitu kumpulan etnik bumiputera bukan Islam yang merangkumi Kadazan Dusun, Murut dan Rungus serta subetnik lain yang mengamalkan kepercayaan tradisional. Manakala masyarakat bumiputera Islam pula terdiri daripada Bajau, Idahan, Iranum, Bisaya, Orang Sungai dan Sulu. Perkembangan politik di Sabah dan Sarawak memperlihatkan pola yang hampir sama. Pada awalnya, kemunculan parti-parti politik merupakan reaksi terhadap cadangan pembentukan Persekutuan Malaysia. Lazimnya, pelbagai etnik bumiputera terpisah berasaskan etnik dan agama, iaitu Islam dan bukan Islam. Justeru, parti-parti terbabit berusaha untuk mendapatkan sokongan daripada etnik tertentu sama ada yang beragama Islam atau Kristian. Sejak penubuhan Malaysia, kerjasama antara kelompok etnik di Sabah diwujudkan dengan pakatan antara pelbagai parti politik. Donald Stephens (kemudian dikenali sebagai Tun Fuad Stephens) menubuhkan United National Kadazan Organization (UNKO) pada tahun 1961 bagi menyatupadukan masyarakat Kadazan Dusun dan bumiputera bukan Islam. USNO yang berada di bawah pimpinan Tun Dato’ Mustapha Dato’ Harun ditubuhkan pada Disember 1961 mewakili etnik Bajau, Suluk dan etnik-etnik lain. Orang Cina pula bernaung di bawah Sabah Chinese Association (SCA). Dengan mengambil ilham daripada model kerjasama UMNO-MCA-MIC, UNKO, USNO dan SCA di Sabah bergabung untuk menubuhkan parti Perikatan. Beberapa parti lain turut ditubuhkan seperti Pasok Momogun yang diterajui G. S. Sundang pada tahun 1962. Pasok Momogun bersaing dengan UNKO bagi mendapatkan sokongan bumiputera bukan Islam. Bagi orang Cina, dua lagi parti politik ditubuhkan, iaitu United Party (UP) dan Democratic Party namun parti terbabit tidak dapat bertahan


lama. Kedua-dua parti berkenaan bergabung menjadi Parti Kebangsaan Borneo Utara pada Oktober 1962. Parti Perikatan menerajui Sabah antara tahun 1963 hingga tahun 1967 selepas komponen parti terbabit memenangi pilihan raya secara tidak langsung, iaitu Residency Electoral Colleges. Dalam pilihan raya tersebut, parti USNO memenangi lapan kerusi, parti UNKO memperoleh lima kerusi, Sabah National Party (SANAP) mendapat empat kerusi dan parti Pasok Momogun memenangi satu kerusi Dewan Undangan Negeri Sabah. Perikatan Sabah pada peringkat awal dianggotai oleh USNO, UNKO, UPKO, SANAP/SCA dan Sabah Indian Congress. Selepas pilihan raya negeri 1967, Perikatan Sabah terdiri daripada USNO dan SCA setelah UPKO dibubarkan dan majoriti ahlinya menyertai USNO. Pilihan raya diadakan untuk pertama kali bagi memilih wakil kerajaan tempatan pada April 1964. Pilihan raya umum pertama di Sabah adalah pada 27 April 1967. Dalam pilihan raya itu, USNO memenangi 14 kerusi, UPKO mendapat 12 kerusi dan SCA pula memperoleh lima kerusi. Kerajaan negeri pertama adalah di bawah pemerintahan USNO-SCA dan UPKO keluar daripada pakatan pada 16 Mei 1967. Selama Mustapha Harun dan USNO mengetuai tampuk pemerintahan negeri, semua etnik turut berada dalam pakatan Perikatan. Teraju kepemimpinan negeri diambil alih oleh Tun Fuad Stephens, dan kemudiannya oleh Harris Salleh selepas parti Bersatu Rakyat Jelata Sabah (Berjaya) memenangi pilihan raya pada tahun 1976. Dalam pilihan raya itu, Berjaya memenangi 28 kerusi, manakala USNO 20 kerusi daripada 48 kerusi DUN. Kejayaan Berjaya menumbangkan Mustapha yang telah memerintah selama 13 tahun, menyaksikan Fuad Stephen dilantik menjadi Ketua Menteri dan Harris Salleh sebagai timbalan beliau. Parti Berjaya yang memerintah Sabah dari tahun 1976 sehingga tahun 1985 merupakan sebuah parti berbilang etnik dianggotai oleh bumiputera Islam dan bukan Islam yang ditubuhkan pada Julai 1975 meskipun pucuk pimpinannya dimonopoli oleh bumiputera Islam. Kepemimpinan Harris Salleh menyebabkan beliau hilang sokongan daripada kerajaan pusat kerana beliau dianggap “keras” menyebabkan sesetengah pemimpin Sabah dan rakyatnya tidak berpuas hati. Parti Bersatu Sabah (PBS) oleh Joseph Pairin Kitingan telah memberi tentangan terhadap Harris Salleh dan buat pertama kali sejak tahun 1976, parti pembangkang berjaya menumbangkan kerajaan BN di Sabah pada tahun 1985. Hal ini adalah

132 Hubungan Etnik

rentetan daripada rasa kekecewaan kaum Cina dan Kadazan terhadap Parti Berjaya pimpinan Harris Salleh. Dalam pilihan raya tersebut, Parti Berjaya hanya memenangi enam kerusi berbanding 44 kerusi yang dikuasainya sebelum itu dengan Harris sendiri tewas di kerusi kawasan Tenom. USNO yang dipecat daripada BN menguasai 16 kerusi dan PBS mendapat majoriti apabila memenangi 26 kerusi. Kejayaan PBS bermaksud kemunculan penguasaan kaum bukan bumiputera dan bukan Islam untuk pertama kali. PBS diterima ke dalam BN pada 5 Jun 1986. Dalam pilihan raya 1990, PBS memenangi 34 kerusi berbanding USNO 14 daripada 48 kerusi DUN di Sabah. Manakala parti-parti lain yang bertanding mengalami kekalahan teruk. Ketika Sabah berada dalam genggaman PBS, krisis dan ketegangan berlaku antara kerajaan negeri dengan kerajaan pusat. PBS yang merupakan sebuah parti pelbagai etnik dimonopoli bumiputera bukan Islam dari segi kepemimpinan. Parti PBS telah berjaya memerintah negeri Sabah untuk jangka masa sepuluh tahun iaitu pada tahun 1985 sehingga tahun 1994 sebelum diambil alih oleh BN yang diterajui oleh UMNO yang mula bertapak di Sabah pada awal dekad 1990-an. Dalam pilihan raya negeri pada tahun 1994, hubungan kerajaan pusat-negeri semakin tegang. Beberapa hari selepas DUN dibubarkan untuk membolehkan pilihan raya pada tahun 1994, Timbalan Presiden PBS yang juga Timbalan Ketua Menteri, Yong Teck Lee bertindak keluar parti dan menubuhkan Parti Maju Sabah (Sabah Progressive Party - SAPP). Akhirnya SAPP diterima untuk menyertai komponen BN. Dalam keputusan pilihan raya tersebut, parti PBS menang tipis iaitu memperoleh 25 kerusi daripada 48 kerusi yang dipertandingkan, manakala parti BN mendapat 23 kerusi. Bagaimanapun, beberapa hari selepas keputusan diumumkan, 12 orang ADUN PBS telah keluar parti dan menubuhkan parti baharu yang kemudiannya diterima untuk menyertai BN. Akibatnya pada 17 Mac 1994, Joseph Pairin Kitingan yang mengetuai kerajaan negeri Sabah dengan kemenangan tipis terpaksa membubarkan kerajaan, sekali gus memberi laluan kepada BN untuk menerajui Sabah.


Kejatuhan PBS membawa perubahan besar seperti berikut dalam politik di Sabah:

i. UMNO berjanji sekiranya parti tersebut berjaya merampas pemerintahan negeri, jawatan Ketua Menteri akan mengikut giliran antara bumiputera Islam, bumiputera bukan Islam dan Cina supaya semua rnempunyai peluang memerintah. Sejak tahun 1994, atas semangat kerjasama antara etnik, jawatan Ketua Menteri disandang beberapa pemimpin daripada golongan etnik yang berbeza-beza bagi memenuhi janji BN dalam pilihan raya umum negeri tahun 1994.

ii. UMNO berjaya menyatukan pelbagai etnik bumiputera Islam dan bukan bumiputera Islam, Kristian dan lain-lain.

iii. Kejatuhan PBS melahirkan beberapa buah parti baharu seperti Parti Bersatu Rakyat Sabah (PBRS) dan Parti Demokratik Sabah (PDS), yakni melibatkan mantan pemimpin utama PBS. Antaranya ialah Bernard Dompok yang mengetuai PDS dan Joseph Kurup yang mengetuai PBRS .

Proses politik di Sabah turut memperlihatkan kewujudan parti politik berasaskan kepentingan kumpulan etnik tertentu. Pada masa yang sama, usaha terus dijalankan untuk memupuk perpaduan etnik melalui kerjasama politik. Etnik Bajau, Suluk, Melayu Brunei dan bumiputera lain yang beragama Islam berjaya disatukan di bawah UMNO. Sementara itu, perpaduan dalam etnik KadazanDusun atau bumiputera bukan Islam di bawah PBS berhadapan dengan cabaran daripada beberapa buah parti seperti UPKO dan PBRS. Namun demikian, dengan kemasukan semula PBS ke dalam BN pada tahun 2003, semua parti yang bersaing untuk mendapatkan sokongan KadazanDusun ialah ahli komponen BN.

Pakatan Politik di Sarawak

Di Sarawak, komposisi penduduk turut memperlihatkan wujudnya pluraliti, malah lebih kompleks daripada di Semenanjung dengan jumlah sekitar 30 suku kaumnya. Pada umumnya, tidak terdapat satu kumpulan etnik yang majoriti secara mutlak di Sarawak. Jumlah penduduk di Sarawak ialah 2.5 juta orang dengan etnik Dayak memiliki 44.3 peratus, diikuti oleh etnik Melayu yang mewakili 23.2 peratus dan etnik Melanau sebanyak 5.7 peratus merupakan kelompok peribumi yang membentuk

134 Hubungan Etnik

73.2 peratus daripada keseluruhan penduduk Sarawak. Majoriti mereka tinggal di pedalaman, rumah panjang, kampung dan persisiran. Etnik Cina yang kebanyakannya tinggal di bandar berjumlah kira-kira 26.5 peratus dan India pula hanya sekitar 0.2 peratus atau 6,000 orang daripada keseluruhan penduduk Sarawak. Dalam kategori etnik Dayak, terdapat subetnik Iban, Bidayuh dan Orang Ulu. Orang Ulu merupakan kategori yang mewakili kira-kira 20 kelompok peribumi kecil seperti Kayan, Kenyah, Kelabit, Punan, Penan, Lahanan, Kejaman, dan Sihan. Di Sarawak, pelbagai parti politik ditubuhkan menjelang penubuhan Persekutuan Malaysia pada tahun 1963. Pada peringkat awal, keanggotaan parti politik di Sarawak adalah bersifat berbilang kaum. Namun, perkembangan pada dekad seterusnya memperlihatkan arah keanggotaan dan perjuangan yang menuju kepada perkauman. SUPP yang ditubuhkan pada tahun 1959 merupakan parti tertua di Sarawak. SUPP pada peringkat awal penubuhannya adalah bercorak berbilang kaum dengan 46 peratus terdiri daripada kaum bumiputera. Pada tahun 1962, SUPP yang dipimpin oleh Ong Kee Hui sebagai pengerusi dan Stephen Yong sebagai setiausaha agung mendapat galakan daripada pentadbiran kolonial sebagai persediaan ke arah pemerintahan sendiri yang dirancang pihak British. Kewujudan SUPP menjadi inspirasi kepada etnik bumiputera untuk turut menubuhkan parti masing-masing yang dapat memperjuangkan kepentingan, kebajikan dan aspirasi bumiputera. Namun identiti pelbagai etnik yang berjuang atas landasan ideologi sosialisme dalam SUPP terhakis apabila calon-calon bukan Cina kalah dalam pilihan raya kerajaan tempatan pada tahun 1963. Kesannya, SUPP menjadi pembangkang yang kuat dari tahun 1963 hingga tahun 1970 sebelum menyertai Perikatan Sarawak pada tahun 1971. Penyertaan SUPP dalam perikatan meningkatkan sokongan masyarakat Cina terhadap kerajaan dalam usaha mewujudkan kestabilan politik ketika Sarawak masih lagi memerangi pengaruh komunis. Memandangkan SUPP tidak sehaluan dengan pemerintahan kolonial, sebuah lagi parti mewakili etnik Cina, Sarawak Chinese Association (SCA) pimpinan William Tan telah ditubuhkan pada tahun 1962. Parti SCA merupakan hasil gandingan usaha suku Foochow dari Sibu dan suku Teochew dari Kuching. SCA ditanggapi sebagai parti berpandangan sederhana oleh pihak Kolonial, kemudiannya diterima menyertai kerajaan pertama, berdasarkan pilihan raya tiga peringkat iaitu tempatan, bahagian dan negeri pada tahun 1963.


Namun, parti SCA tidak dapat bertahan apabila sokongan kaum Cina memihak kepada SUPP sehingga akhirnya SCA dibubarkan pada tahun 1974. Cadangan penubuhan Persekutuan Malaysia turut menggerakkan penubuhan parti etnik Melayu-Melanau seperti Parti Negara Sarawak (PANAS) pada tahun 1960 dan Parti Barisan Rakyat Jati Sarawak (Barjasa) pada tahun 1961, manakala etnik Iban pula menubuhkan Parti Kebangsaan Sarawak (SNAP) atau Sarawak National Party. SNAP merupakan sebuah parti berbilang kaum pada awal penubuhan dan menyertai Perikatan Sarawak pada tahun 1963 tetapi keluar pada tahun 1966 selepas Presidennya dipecat sebagai Ketua Menteri pertama Sarawak ekoran krisis perlembagaan. Namun, SNAP menyertai semula gabungan BN pada tahun 1976 tetapi keluar pada tahun 2004 dan menyertai Pakatan Rakyat pada tahun 2010. Di samping itu juga, terdapat sebuah parti berbilang etnik, iaitu Parti Melayu-Cina-India-Dayak (MACINDA) yang ditubuhkan pada tahun 1964 dan merupakan parti serpihan Parti Negara Sarawak (PANAS). Bagi etnik Melayu dan Melanau, dua parti ditubuhkan berasaskan etnik dan kawasan. Berasaskan dakwaan bahawa etnik Dayak di Lembah Rejang tidak mendapat tempat dalam SNAP yang mewakili Iban dari kawasan Skrang-Saribas, maka Parti Pesaka Anak Sarawak (Pesaka) pun ditubuhkan oleh Temenggong Jugah anak Barieng pada 1962. Parti PANAS yang dipimpin oleh Datu Bandar Abang Haji Mustapha pada awalnya adalah bersifat mutlietnik tetapi lebih cenderung memperjuangkan kepentingan kaum bumiputera. Berasaskan pandangan bahawa mereka tidak diwakili dalam PANAS, maka orang Melayu dan Melanau di Lembah Rejang menubuhkan Berjasa. Berjasa dipimpin oleh Tuanku Haji Bujang, seorang Melayu dari Sibu serta Abdul Rahman Ya’kub dan Abdul Taib Mahmud daripada etnik Melanau. Tuanku Haji Bujang kemudiannya menjadi Gabenor kedua Sarawak, manakala Rahman Ya’kub menjadi Ketua Menteri Sarawak ketiga (1970-81) dan Taib Mahmud menjadi Ketua Menteri keempat dari tahun 1981 hingga kini. Menjelang pilihan raya pada tahun 1963, parti Berjasa, PANAS, Pesaka dan SCA bergabung menubuhkan Parti Perikatan Sarawak. Parti PANAS dan Berjasa yang mewakili kaum Melayu dan Melanau bergabung menjadi Parti Bumiputera pada tahun 1967, sekali gus mengurangkan pertentangan yang berlaku sejak tercetusnya gerakan

136 Hubungan Etnik

antipenyerahan atau anti-cession pada tahun 1946 apabila wujud dua kelompok yang menyokong dan menentang Sarawak diserahkan kepada kerajaan kolonial British daripada pemerintahan Brooke. Pelbagai etnik daripada pelbagai latar agama bersatu di bawah Parti Bumiputera. Selepas itu, parti Pesaka yang mewakili kaum Dayak menyertai gabungan berkenaan menjelang pilihan raya pada tahun 1974 dan membentuk Parti Bumiputera Bersatu Sarawak (PBB) pada tahun 1973 sekali gus mengukuhkan kekuatan politik Melayu dan Melanau. Parti PBB merupakan parti tulang belakang BN Sarawak yang kini mempunyai 35 kerusi daripada 71 kerusi DUN. Dalam pilihan raya pada tahun 1970, Parti Bumiputera, SUPP dan parti SNAP masing-masing memperoleh 12 kerusi, manakala parti Pesaka mendapat lapan kerusi dan diikuti oleh parti SCA mendapat tiga kerusi, dan calon bebas satu kerusi. Rahman Yaákub menjadi Ketua Menteri menggantikan Tawi Sli selepas pilihan raya berkenaan pada 7 Julai 1970, iaitu dua hari selepas pilihan raya. Satu persetujuan telah dicapai bahawa seorang calon Bumiputera Islam akan menjadi Ketua Menteri, seorang calon dari parti SUPP dan seorang calon daripada etnik Iban dijadikan masing-masingnya sebagai Timbalan Ketua Menteri. Formula permuafakatan dan pakatan berkenaan diteruskan sehingga kini dengan Presiden PBB sebagai Ketua Menteri, Presiden SUPP sebagai Timbalan Ketua Menteri dan Timbalan Presiden PBB, seorang Iban, daripada sayap Pesaka turut menjadi Timbalan Ketua Menteri. Dalam pilihan raya Parlimen tahun 1974, Perikatan Sarawak yang dianggotai oleh parti PBB dan SUPP menguasai 15 kerusi dan SNAP sebagai pembangkang hanya memenangi sembilan kerusi. Dalam konteks etnik Cina pula, SUPP telah diundang menyertai kerajaan campuran BN selepas pilihan raya umum pada tahun 1969 hingga tahun 1971. Mulai tahun 1974, 'Democratic Action Party' (DAP) muncul sebagai pesaing SUPP untuk meraih sokongan masyarakat Cina. DAP mengalami nasib politik turun naik dengan hanya menguasai satu atau dua kerusi Parlimen atau peringkat DUN. Namun, DAP berjaya memenangi enam kerusi bandar dengan majoriti pengundi Cina dalam pilihan raya negeri pada tahun 2006 disebabkan kekecewaan masyarakat Cina terhadap SUPP dan kepemimpinan negeri. Dalam pilihan raya negeri pada tahun 2010, DAP mencatatkan prestasi terbaik apabila memenangi 13 daripada 15 kerusi yang dipertandingkan.


Selama lebih 30 tahun selepas penubuhan Parti Bumiputera, kemunculan beberapa parti baharu Melayu dan Melanau tidak berjaya menggugat kedudukan politik Melayu dan Melanau. Kehadiran Parti Rakyat Jati Sarawak (Pajar) pada tahun 1978 pimpinan Ali Kawi yang tidak puas hati dengan kepemimpinan Rahman Ya'kub memberi alternatif lain kepada etnik Melayu. Namun, kehadiran Pajar tidak memberi kesan apabila kesemua 17 calonnya kalah dalam pilihan raya negeri pada tahun 1979. Tidak lama kemudian muncul pula Sarawak People’s Organization (Sapo) pimpinan Raymond Szetu. Kedua-dua parti iaitu parti Pajar dan parti Sapo tidak dapat bertahan lama. Kehadiran Persatuan Rakyat Malaysia Sarawak (Permas) pada tahun 1987 bertolak daripada rasa kecewa dengan kepemimpinan Taib Mahmud sebagai Ketua Menteri. Parti itu yang diterajui oleh beberapa orang tokoh Melayu dan Melanau seperti Rahman Ya’kub, Salleh Jafaruddin, Habsah Harun dan Bujang Ulis sedikit sebanyak menggugat kedudukan PBB pimpinan Taib Mahmud. Pada pilihan raya umum negeri pada tahun 1987, pakatan Permas dan Parti Bansa Dayak Sarawak (PBDS) hampir berjaya menumbangkan kerajaan pimpinan Taib Mahmud selepas berlakunya peristiwa Ming Court apabila memenangi 20 daripada 48 kerusi DUN. Sebelum tahun 1963, etnik Dayak sering berpecah antara SNAP dan Pesaka sebelum penubuhan Malaysia, namun kini etnik terbabit menyertai semua parti politik, sama ada BN atau parti pembangkang. Meskipun SNAP menjadi pilihan etnik Dayak sepanjang tempoh 1970-1976, perpaduan Dayak di bawah SNAP telah dimusnahkan dengan penubuhan PBDS pada tahun 1983. PBDS ditubuhkan oleh leo Moggie, bekas pemimpin SNAP. Selepas Leo Moggie meletak jawatan sebagai presiden pada 24 Jun 2003, parti etnik Dayak berkenaan mengalami krisis dalaman apabila berlaku perebutan jawatan antara Timbalan Presiden, Daniel Tajem yang mengambil alih kepimpinan parti tetapi dibantah dan dipertikaikan oleh Ketua Penerangan PBDS, James Jemut Masing. Parti Rakyat Sarawak (PRS) diasaskan pada tahun 2004 selepas krisis kepemimpinan PBDS yang mengakibatkan pembatalan pendaftaran pada 5 Disember 2003. PRS yang dianggotai kaum Dayak diperuntukkan sembilan kerusi, tetapi tewas di kerusi Ngemah dalam pilihan raya negeri pada tahun 2006. SNAP turut mengalami masalah dalaman sehingga melahirkan parti serpihan antaranya Sarawak Progressive Democratic Party (SPDP) pimpinan William Mawan Ikom. SPDP yang dianggotai kaum Dayak kini mempunyai lapan kerusi DUN.

138 Hubungan Etnik

Tsunami Politik: Politik Perkauman Semakin Mengendur

Pilihan raya umum ke-12 pada 8 Mac 2008 disertai lebih daripada 20 parti politik yang menyaksikan BN gagal mengekalkan majoriti dua pertiga di Dewan Rakyat. BN turun ke gelanggang dengan keyakinan bahawa kejayaan cemerlang dalam pilihan raya ke-11 pada tahun 2004 akan berulang. Sebaliknya, pilihan raya umum 2008 itu menyaksikan persaingan yang sengit antara BN dengan pakatan pembangkang. Dalam pilihan raya tersebut, Parti Keadilan Rakyat (PKR), DAP dan PAS melancarkan manifesto yang menggambarkan sensitiviti dan keprihatinan mereka terhadap isu yang berkembang dalam masyarakat. DAP melancarkan manifesto yang bertemakan “Perubahan”, PKR dengan “Harapan Baru Untuk Malaysia” dan PAS dengan konsep “Negara Berkebajikan”. Pakatan Rakyat menekankan optimisme tentang masa depan, yang memang diharapkan oleh rakyat ketika mereka berasa gelisah dan kecewa dengan keadaan ekonomi yang kian mencengkam. BN pula melancarkan manifesto dengan cogan kata, “Selamat, Aman dan Makmur”, sesuai dengan isu yang menjadi perhatian pengundi pada waktu tersebut iaitu membabitkan isu ekonomi dan keselamatan. Rakyat berdepan dengan masalah kos sara hidup yang semakin meningkat dan keadaan keselamatan yang tidak terjamin apabila berlaku kes jenayah seperti ragut yang berleluasa terutama di bandar besar. BN memperkenalkan agenda kesinambungan dan meyakinkan rakyat tentang rekod pencapaian mereka selama ini, iaitu sebagai parti yang membawa banyak kemajuan dan pembangunan. Bagi meyakinkan pengundi, BN mengkategorikan manifestonya kepada lima bahagian, iaitu ekonomi, pembangunan seimbang, pendidikan, meringankan beban kenaikan harga serta undang-undang dan ketenteraman awam. Dalam pilihan raya tahun 2008, BN hanya menguasai 140 atau memperoleh 63 peratus kerusi termasuk lapan kerusi dimenangi tanpa dicabar, manakala pembangkang memenangi 82 kerusi bersamaan 37 peratus daripada 222 kerusi Parlimen yang dipertandingkan. Bagaimanapun, BN hanya memerlukan lapan kerusi lagi untuk mendapatkan kuasa dua pertiga bagi membolehkannya meminda akta di Dewan Rakyat tanpa banyak cabaran. Enam orang pemimpin kanan BN, termasuk empat orang anggota Kabinet tewas, iaitu pemangku presiden Gerakan serta presiden MIC dan Parti Progresif Penduduk (PPP). Dari segi bilangan undi, BN dan pembangkang hanya dibezakan


dengan 4.91 peratus undi dengan BN menguasai 52.98 peratus manakala pembangkang 48.07 peratus undi. Kemenangan besar di Sabah dan Sarawak yang menyumbang 24 kerusi dan 30 kerusi masing-masing membolehkan BN mengekalkan kuasanya di peringkat persekutuan. Dalam pilihan raya 2004, BN memperoleh 24 daripada 25 kerusi manakala di Sarawak 27 daripada 28 kerusi. Semasa pilihan raya 2008, selain wilayah persekutuan Kuala lumpur, lima buah negeri, iaitu Perak, Pulau Pinang, Kedah, Selangor, dan Kelantan dikuasai pembangkang tetapi kemudiannya Perak dikuasai semula oleh BN. BN hanya memenangi satu daripada 11 kerusi di wilayah persekutuan Kuala lumpur. Di peringkat Dewan Undangan Negeri, BN meraih 307 kerusi, PAS mendapat 83 kerusi, DAP memenangi 71 kerusi terutamanya di kawasan bandar manakala PKR memperoleh 42 kerusi dan Bebas sebanyak dua kerusi. Pilihan raya berkenaan menyaksikan landskap politik negara sudah beranjak dengan radikal. Ternyata, hasrat BN untuk meneruskan pencapaian cemerlang seperti pada pilihan raya 2004 tidak kesampaian apabila ayunan undi yang besar beralih kepada pembangkang.

Perubahan Trend dan Corak PengundianKeputusan pilihan raya 2008 memperlihatkan trend dan corak pengundian yang berbeza daripada pilihan raya sebelumnya, iaitu BN menguasai majoriti kerusi tanpa banyak cabaran, kecuali bagi pilihan raya 1969. Dalam pilihan raya 2008, BN mendapat sokongan masyarakat pelbagai kaum sehingga menjamin kemenangan mereka mempertahankan majoriti dua pertiga. Unsur politik lama yang bertunjangkan politik perkauman kurang berkesan dalam menarik sokongan penyokong dan pengundi. Terdapat pemimpin dan parti politik yang memanipulasi isu perkauman untuk meraih undi kerana strategi sedemikian mudah memancing emosi pengundi kaum terbabit, apatah lagi jika yang disentuh itu membabitkan hak dan kepentingan kaum berkenaan seperti agama, bahasa, ekonomi dan pendidikan. Strategi memanipulasikan isu perkauman begitu berkesan yang menjadi formula kemenangan untuk sekian lama. Sebaliknya, dalam pilihan raya umum ke-12, gaya politik baharu mengambil tempat. Untuk pertama kali dalam kebanyakan kawasan, pola pengundian tidak lagi berdasarkan kaum dan agama,

140 Hubungan Etnik

sebaliknya pengundi lebih mengutamakan parti yang diwakili calon, tidak kira sama ada dari parti BN atau pembangkang. Pengundi memilih sesuatu parti atau calon merentasi garis perjuangan perkauman. Pengundi lebih berminat dengan isu yang lebih besar dan utama membabitkan tadbir urus yang baik, ketelusan, akauntabiliti, kebebasan bersuara, keadilan dan seumpamanya. Justeru, strategi dan pendekatan kempen dan perjuangan parti politik juga disesuaikan dengan perubahan yang berlaku dalam masyarakat. Untuk mendapat perhatian dan undi, mereka perlu bergerak seiring dengan perubahan nilai dan sikap masyarakat. Justeru, mereka bergerak daripada perjuangan yang berteraskan perkauman kepada perjuangan yang mengutamakan kepentingan dan nilai universal. Masyarakat dan pengundi yang sebelumnya terperangkap dalam kepompong politik perkauman mulai melihat perkembangan politik dan demokrasi dalam konteks yang lebih kritis dan menyeluruh. Perubahan tersebut sedikit sebanyak menggambarkan perubahan dari segi kematangan demokrasi dan berpolitik dalam kalangan rakyat.

Masyarakat Pelbagai Etnik Beralih Angin

Dalam pilihan raya 2008, di luar daripada jangkaan ramai, rakyat lebih memihak kepada pembangkang dan menolak BN yang disifatkan sebagai tsunami politik. Untuk pertama kali BN kehilangan sokongan masyarakat pelbagai kaum. Terdapat peralihan ketara dari segi sokongan pengundi Melayu, Cina dan India terhadap pembangkang, terutama di kawasan pekan, bandar dan bandar raya. Mereka bukan sahaja memberi undi kepada DAP, tetapi juga PKR dan PAS. Kekalahan teruk MCA dan Gerakan yang mewakili masyarakat Cina memberi kesan besar terhadap peluang BN memenangi majoriti dua pertiga. MCA umpamanya, hanya meraih 15 kerusi Parlimen dan 31 kerusi DUN, berbanding 31 daripada 40 kerusi Parlimen dan 76 daripada 90 kerusi DUN pada tahun 2004. Parti Gerakan yang menguasai Pulau Pinang untuk sekian lama juga menyaksikan negeri berkenaan terlepas ke tangan pembangkang. Persaingan sengit begitu ketara bagi kawasan bercampur, yang satu-satu etnik bukan majoriti menyaksikan calon BN mengalami kekalahan sedangkan sebelumnya kawasan sedemikian merupakan kubu kuat BN. Kawasan majoriti Melayu tetap merupakan kubu kuat BN khususnya


di negeri Johor, Negeri Sembilan, Melaka dan Perlis, namun tidak bagi wilayah Kuala Lumpur, Selangor, dan Perak. Dari segi corak pengundian etnik Cina pula, di kawasan yang mempunyai 30 peratus majoriti Cina, mereka lebih cenderung menyokong pembangkang. Misalnya, calon Melayu yang bertanding atas tiket PKR di Ampang memenangi kerusi sekitar 34 peratus pengundi Cina, manakala calon PAS di Hulu Langat memenangi kerusi itu di kawasan 37 peratus pengundi Cina. Bagi kawasan yang didominasi kaum Cina pula, sokongan terhadap BN adalah rendah. Semakin tinggi jumlah kaum Cina, maka semakin kuatlah sokongan terhadap parti pembangkang terutama DAP dan PKR. Sokongan kepada MCA dan Gerakan semakin lemah, sebaliknya sokongan kepada DAP dan PKR di kawasan pengundi Cina adalah 50 peratus ke atas. Misalnya, di Bukit Bendera, Bagan, Batu Kawan, Pulau Pinang calon MCA dan Gerakan tewas di tangan DAP. Satu ciri yang menarik ialah sokongan terhadap pembangkang bukan mengikut garis etnik, sebaliknya lebih berdasarkan parti. Pengundi Cina dan Melayu cenderung menyokong calon pembangkang tanpa mengira etnik calon berkenaan. Semakin ramai orang Cina dan India di sesuatu kawasan, semakin rendah pula sokongan mereka terhadap BN. Misalnya, calon DAP daripada etnik India di Ipoh Barat, Perak dan Batu Kawan, Pulau Pinang memenangi kerusi berkenaan meskipun majoriti pengundinya ialah etnik Cina. Dalam pilihan raya umum ke-12, masyarakat dan pengundi Cina menolak MCA dan Gerakan; sebaliknya memberi sokongan padu kepada DAP. Prestasi MCA merupakan yang terburuk dalam sejarah penyertaannya dalam pilihan raya, dengan hanya meraih 10.54 peratus. Sokongan orang Melayu terhadap PKR kian meningkat di kawasan yang mempunyai ramai pengundi Melayu. Sejak ditubuhkan pada tahun 1998, iaitu selepas Datuk Seri Anwar Ibrahim dipecat daripada jawatannya sebagai Timbalan Perdana Menteri, PKR mendapat sokongan tertinggi dalam kalangan parti pembangkang pada Pilihan Raya Umum 2008, dengan meraih sokongan sebanyak 19 peratus. PAS turut mendapat sokongan yang lebih kuat berbanding UMNO di kawasan serupa. Bagaimanapun, sokongan terhadap UMNO dan PAS meningkat dengan pengundi Melayu adalah berada pada tahap 65 peratus bagi UMNO dan sekitar 75 peratus bagi PAS. Maksudnya, pengundi Melayu masih lagi memberi sokongan kepada UMNO dan PAS kerana didapati

142 Hubungan Etnik

di kawasan yang terdapat lebih daripada 50 peratus pengundi Melayu, telah dimenangi oleh UMNO dan PAS . Jika kawasan berkenaan hanya mempunyai sekitar 10-30 peratus pengundi Melayu, peluang untuk kedua-dua parti itu memenangi kerusi berkenaan adalah tipis. Kegagalan BN mengekalkan majoriti dua pertiga dan kejayaan Sarawak dan Sabah menjadi kubu kuat dengan masing-masing kalah hanya satu kerusi dan menyumbang sebanyak 54 kerusi. Keadaan ini menyebabkan kedua-dua negeri itu dianggap sebagai simpanan tetap BN. Dengan prestasi yang kurang memberangsangkan itu, kepemimpinan BN mengecilkan saiz kabinet Persekutuan. Pemimpin politik dari Sabah dan Sarawak juga diberi peranan yang lebih dominan termasuk sebagai Speaker dan Timbalan Speaker Dewan Rakyat. Sabah dan Sarawak mempunyai kuasa yang lebih meluas dan dominan dalam politik nasional. Dengan perubahan dalam landskap politik itu juga, BN telah memikirkan pendekatan yang lebih inklusif bagi memastikan penglibatan yang lebih menyeluruh daripada masyarakat pelbagai kaum di negara ini. Justeru, BN telah mengambil pendekatan proaktif dan realistik meminda perlembagaannya dengan memperkenalkan keanggotaan bersekutu dan keanggotaan bergabung pada November 2010. Individu yang ingin menganggotai BN boleh memohon secara terus sebagai ahli bersekutu, manakala pertubuhan bukan kerajaan (NGO) dan parti politik boleh memohon terus untuk menjadi ahli gabungan. Tindakan ini disifatkan mampu membuka pintu keahlian BN kepada individu daripada pelbagai latar belakang kaum, NGO dan parti politik yang mempunyai falsafah, ideologi, idea dan pandangan yang sama dalam usaha mengukuhkan kembali kedudukan dalam arena politik negara.

Kesimpulan

Pengalaman lalu membuktikan bahawa negara kita berjaya mengukir kejayaan dalam pelbagai bidang dan mencapai perpaduan kerana rakyat pelbagai kaum bersedia untuk menjalin kerjasama, berkongsi kuasa dan permuafakatan dari segi politik. Parti politik yang mewakili pelbagai kaum membentuk kesepakatan, baik di pihak parti kerajaan mahupun pembangkang. Prinsip perkongsian kuasa dan permuafakatan serta akomodasi antara kaum dan pelbagai parti politik merupakan tonggak keutuhan dan survival negara ini.


Kewujudan Perikatan pada tahun 1950-an di Semenanjung Tanah Melayu, hasil gabungan UMNO dengan MCA merupakan titik tolak bersejarah kepada amalan perkongsian kuasa di negara ini. BN yang terdiri daripada parti politik yang mewakili pelbagai kaum sejak awal tahun 1970-an juga merupakan contoh terbaik permuafakatan politik yang berjaya mengurangkan pertelagahan; sebaliknya berjaya mewujudkan konsensus dan permuafakatan sehingga kestabilan sosiopolitik dapat dijamin. Melalui permuafakatan politik wakil pelbagai kaum saling berkompromi dan cuba menyalurkan tuntutan, masalah dan aspirasi kaum yang diwakili. Tidak mungkin bagi mana-mana kaum memonopoli atau mendominasi kuasa dan memerintah di negara ini. Percakaran perkauman dapat dikurangkan dan konflik kepentingan kaum diredakan melalui demokrasi permuafakatan. Permuafakatan politik akan terus menjadi formula mujarab bagi menjamin kestabilan dan kemajuan masa depan negara ini.

Soalan Perbincangan

1. Sejauh manakah Barisan Nasional yang memerintah negara ini memenuhi aspirasi anda sebagai generasi muda?

2. Permuafakatan politik membantu mewujudkan kesepaduan sosial masyarakat pelbagai kaum di negara ini. Bahaskan.

3. Sabah dan Sarawak merupakan simpanan tetap Barisan Nasional untuk terus mengekalkan kuasanya. Adakah anda bersetuju?

BaB 6

Kepelbagaian agama: Mencari Titik Pertemuan

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat:1. Memupuk kefahaman tentang kepelbagaian agama di Malaysia.2. Membezakan kepercayaan agama utama di Malaysia.3. Mengamalkan nilai tolak ansur dalam konteks kebebasan beragama

di Malaysia.

Pengenalan

Agama merupakan fenomena penting dalam kehidupan manusia. Agama bukan sahaja membantu manusia untuk mengenal Tuhan, tetapi juga memberi kesejahteraan hidup. Di Malaysia, agama dan etnik telah menjadi identiti kelompok yang saling melengkapi sehinggakan kelompok etnik disamakan dengan kelompok agama. Orang Melayu dianggap sebagai orang Islam, orang India sebagai orang Hindu, orang Cina dan Siam sebagai orang Buddha serta masyarakat Orang Asli dan suku kaum bumiputera di pedalaman Sabah dan Sarawak sebagai penganut animisme. Mereka yang bertukar agama dianggap telah keluar daripada kelompok etnik.

Takrif agama

Secara umum agama bolehlah ditakrifkan sebagai hubungan antara manusia dengan sesuatu kekuasaan luar biasa yang dianggap dapat memberikan perlindungan. Hubungan yang dianggap suci ini membawa

146 Hubungan Etnik

kepada rasa tunduk manusia kepadanya dan manusia mencintainya, mempercayai dan meminta perlindungan daripadanya. Dari perspektif antropologi, agama merupakan set peraturan yang mengatur hubungan manusia dengan kuasa ghaib, khususnya dengan Tuhan. Agama juga merupakan suatu sistem keyakinan yang dianut dan amalan yang diwujudkan oleh suatu kelompok atau masyarakat dalam mentafsirkan dan memberi respons terhadap apa-apa yang dirasakan dan diyakini sebagai yang ghaib dan suci. Daripada beberapa pendapat di atas, definisi agama boleh dilihat dari dua sudut, iaitu substantif dan fungsional. Takrif yang pertama melihat agama dari segi bentuk dan amalannya, sementara yang kedua, dari segi fungsi dan tujuan kewujudan agama tersebut. Antara agama besar yang terdapat di dunia sekarang ialah Islam, Kristian, Buddhisme, Hinduisme, Sikhisme, Jainisme, Judaisme, Shinto, Bahai dan Zoroastrianisme. Selain itu, ada juga sistem kepercayaan suku kaum primitif yang terasing dan terpisah di kawasan dunia yang berlainan dan berkembang secara bebas tanpa hubungan sejarah antara satu sama lain seperti praanimisme, animisme, fetisyme, shamanisme, dan totemisme.

Mengapakah Manusia Beragama?

Kebanyakan pengkaji sejarah agama sependapat bahawa agama ialah keperluan asasi setiap manusia. Oleh sebab itu, tiada sebuah masyarakat pun di dunia ini yang tidak mempunyai agama. Kepercayaan kepada agama merupakan sifat sejagat bagi seluruh manusia sama ada manusia moden ataupun primitif. Pemikiran tentang agama sudah wujud dalam diri manusia sejak mereka lahir lagi. Bukti penemuan arkeologi menunjukkan kehidupan manusia terawal sudah dipengaruhi oleh agama. Selain naluri semula jadi, manusia mengamalkan agama kerana warisan kebudayaan, faktor keselamatan, kesejahteraan, mengukuhkan ikatan persaudaraan dan mencari jawapan pada persoalan yang sukar dijawab. Warisan kebudayaan merupakan faktor utama menentukan agama seseorang manusia. Selalunya individu akan menganut agama yang dianuti oleh keluarga, suku kaum atau etnik yang diwarisi daripada satu generasi kepada satu generasi berikutnya. Misalnya, rata-rata etnik Melayu menganut agama Islam kerana keluarga dan nenek moyang mereka beragama Islam.

146 Hubungan Etnik Kepelbagaian Agama: Mencari Titik Pertemuan 147

Faktor keselamatan juga memainkan peranannya kerana apabila memeluk sesuatu agama seseorang berasa selamat dan percaya bahawa kuasa agung yang dipercayainya akan menjaga keselamatannya. Kuasa agung juga menjadi tempat mengadu hal serta mendapatkan pertolongan dan perlindungan. Faktor kesejahteraan di akhirat juga adalah penting kerana kebanyakan agama menjanjikan kesejahteraan di akhirat kepada penganut yang patuh kepada ajaran agama masing-masing. Faktor lain adalah kerana agama merupakan jawapan terhadap persoalan kehidupan yang sukar dijawab. Persoalan mengenai manusia dan hakikat diri, alam sekitar dan pengalaman ghaib yang tidak dapat dijangkau oleh akal fikirannya, semuanya dijawab oleh agama. Tegasnya, agama akan memberi jawapan kepada pertanyaan yang sukar dijawab oleh akal. Akhirnya, agama diminati kerana agama merupakan elemen pengukuhan ikatan persaudaraan. Mengikut Durkheim (1915) kepercayaan dan amalan yang sama dalam sesuatu agama akan menyatukan semua anggota yang menganutinya dalam satu komuniti bermoral.

Peranan agamaKebanyakan ahli falsafah, malah ahli rasionalis Zaman Kecemerlangan seperti Condocet bersetuju bahawa agama, sungguhpun palsu pada suatu ketika dahulu, mempunyai fungsi tertentu dalam kehidupan peribadi mahupun sosial. Dari kaca mata ahli fungsionalis, agama mempunyai fungsi peribadi kepada pemeluknya kerana agama memberi darjat jaminan yang menenteramkan. Agama menimbulkan keberanian kepada manusia ketika dicengkam ketakutan, memberikan kegigihan dalam kesukaran, kekuatan pada saat-saat manusia dalam keadaan lemah dan meringankan beban jiwa dalam menghadapi kekecewaan. Agama memberi harga diri dalam menelan kekalahan, kerendahan hati apabila sedang berjaya dan juga kepekaan hati nurani. Sementara peranan agama dalam kehidupan sosial adalah sebagai asas moral, kesenian, kebudayaan, kesusasteraan dan kewujudan tamadun bagi sesuatu bangsa dan masyarakat.

148 Hubungan Etnik

Peranan agama dilihat dalam konteks yang lebih luas adalah seperti berikut:

1. Agama sebagai sumber nilai moral Agama berperanan menjadi kod etika dan aturan moral yang

dinamik dan menjadi pedoman bagi penganutnya dalam mengatur kehidupan spiritual supaya lebih bermakna. Mengikut Weber (1930) dengan adanya kod etika, Protestan dapat menyumbangkan kemakmuran ekonomi dan industri moden di England dan Eropah Barat. Keadaan ini terjadi kerana mereka berpegang kepada etika Protestan, iaitu percaya bahawa agama Kristian mengharapkan penganutnya bekerja kuat, menabung, melabur dan menunjukkan inisiatif perniagaan. Etika Protestan juga dikatakan memainkan peranan penting dalam membentuk pembangunan rakyat Amerika Syarikat ke arah mewujudkan peribadi yang tahan lasak, semangat daya usaha, kegiatan perusahaan, dan kejayaan kewangan.

2. Penyatuan Agama menjadi sangat penting bagi masyarakat kerana agama

membangunkan ikatan sosial dan menyatukan individu dengan individu yang lain sehingga munculnya masyarakat, kelompok dan sebagainya. Agama mempunyai fungsi integratif kerana ajaran agama mengandungi nilai-nilai pemersatuan yang ada dalam setiap doktrinnya. Upacara keagamaan berfungsi mengukuhkan integrasi sosial dan memperbaharui solidariti kelompok. Melalui pelbagai upacara yang diraikan, anggota masyarakat kembali berkumpul dan membentuk solidariti organik.

3. Pendorong dan Pengesahan Program Pembangunan Perubahan sosiobudaya yang cepat tidak bererti menurunkan

peranan agama dalam pembangunan. Hal ini terbukti apabila agamawan sering digunakan untuk memberi pengesahan program pembangunan yang tidak mendapat sambutan daripada masyarakat. Kajian menunjukkan bahawa program pembangunan dapat segera diterima oleh masyarakat apabila disahkan oleh ahli agama atau apabila komunikasi dan informasi pembangunan menggunakan bahasa agama.


4. Menumbuhkan Semangat Kebangsaan Agama merupakan salah satu faktor penting bagi pertumbuhan

nasionalisme seperti yang dibuktikan oleh Mehden (1968) dalam kajiannya di Filipina, Indonesia dan Burma. Hal ini kerana agama merupakan identiti yang membezakan antara penjajah dengan anak negeri. Mereka menganggap dirinya sebagai suatu bangsa yang memiliki bahasa, sejarah, adat istiadat dan agama yang sama sejak berabad-abad lamanya. Di Indonesia, sebelum abad ke-20, muncul pelbagai organisasi nasionalis yang bersifat keagamaan untuk menentang dominasi asing. Akibatnya, berlakulah Perang Jawa dan Perang Aceh.

Di Malaysia peranan ulama dalam hubungannya dengan gerakan nasionalis sebelum dan selepas kemerdekaan adalah cukup kuat. Mereka ialah pemimpin gerakan kebangsaan dalam pertempuran melawan Inggeris. Begitu juga di Burma, pengaruh biara Buddha (Pongyikyang) dan organisasi pemuda Buddha (YMBA) adalah sangat besar.

5. Perpaduan Nasional Bagaimanakah agama memberi sumbangan terhadap perpaduan

nasional? Walaupun agama atau ideologi merupakan satu aspek sahaja daripada proses perpaduan, namun agama merupakan faktor yang terpenting, malah sebagai faktor penentu. Menurut Geertz (1973), pembentukan negara yang berdaulat timbul kerana faktor sentimen primordial. Agama dan etnik merupakan dua aspek yang terpenting. Begitu juga ketika Malaysia merdeka, masalah utama yang menentukan kelangsungan sebuah negara baharu ini adalah tentang persoalan agama atau ideologi negara, iaitu Islam. Dalam konteks ini, Islam memiliki pengalaman sejarah dalam mengelola pluraliti seperti Piagam Madinah yang dapat menjelaskan bagaimana perjanjian untuk hidup bersama, membangunkan masyarakat yang adil, aman dan sejahtera berjaya dilakukan.

150 Hubungan Etnik

6. Kewujudan tamadun Agama berperanan mendorong manusia untuk membina tamadun

manusia. Banyak pertumbuhan dan perkembangan tamadun dipengaruhi oleh perkembangan sesuatu agama. Bukti sejarah menunjukkan bahawa jatuh bangunnya sesuatu tamadun atau kerajaan adalah berkait dengan sesuatu agama. Hal ini dapat dilihat dalam tamadun Barat yang dipengaruhi oleh agama Kristian, tamadun Timur Tengah yang kebanyakannya dipengaruhi oleh Islam dan tamadun Asia Timur oleh Hindu-Buddha.

7. Fungsi Pemerintahan Bagi sesetengah negara, fungsi pemerintahan juga dijalankan melalui

peranan agama. Ketua negara juga menjadi ketua agama, seperti Kerajaan Mesir ketika pemerintahan Firaun. Kadang-kadang kuasa sesebuah negara diperkuat oleh institusi agama seperti pada zaman pemerintahan tradisional Melayu dan pada zaman Pertengahan di Eropah. Mereka kuat kerana dikaitkan dengan doktrin hak ketuhanan raja. Justeru, agama amat berguna untuk memberi sokongan kepada pemimpin serta memelihara aturan pemerintahan dan adat resam.

8. Mengembangkan Kesenian Agama juga berfungsi mengembangkan kesenian disebabkan agama

mempunyai hubungan yang rapat dengan aktiviti kesenian yang menjadi sumber penghargaan dan kenikmatan serta ia juga orientasi estetik seperti seni bina, lukisan, ukir kayu dan seni pahat.

Penggolongan agama

Terdapat dua pendapat yang berbeza dalam membuat penggolongan agama oleh ahli akademik. Satu golongan menganggap agama sebagai satu daripada unsur kebudayaan sesuatu masyarakat. Sementara golongan kedua pula berpendapat bahawa agama terbahagi kepada dua, iaitu agama ciptaan manusia dan agama ciptaan Tuhan. Terjadinya percanggahan pandangan dalam kalangan ilmuwan dalam melihat agama terutama agama wahyu adalah kerana persepsi mereka tentang agama yang disamakan dengan institusi lain seperti institusi sosial, ekonomi dan politik.


Agama Samawi

Agama ciptaan Tuhan atau agama samawi ialah agama yang bersumberkan wahyu Tuhan. Agama ini diturunkan oleh Allah SWT untuk memenuhi keinginan dan kecintaan jiwa manusia yang semula jadi kepada Tuhan. Agama ini diturunkan menerusi tokoh manusia pilihan Tuhan yang berjiwa suci dan luhur yang digelar rasul-rasul Allah. Agama dengan pengertian ini tidak boleh dianggap sebagai unsur kebudayaan manusia kerana agama ini bukan hasil pemikiran dan pengalaman manusia. Agama yang berbentuk pengajaran bersifat ketuhanan daripada Allah dalam bentuk perintah dan larangan yang dibawa oleh rasul-rasul Allah dalam bentuk wahyu ini terdiri daripada Islam, Kristian dan Yahudi. Ketiga-tiga agama ini diturunkan dari langit dan penganut mereka percaya bahawa Tuhan itu pencipta alam, percaya kepada rasul-rasul dan kitab-kitab Allah. Perbezaan antara penganut agama ini adalah dalam perkara yang berkait dengan konsep bentuk Tuhan, rasul terakhir, kitab Allah yang tulen dan tentang persoalan kitab Allah yang paling sempurna.

Agama Ciptaan Manusia

Agama ciptaan manusia atau agama duniawi ialah agama yang datang daripada diri manusia. Agama duniawi juga dikenali sebagai agama alam atau agama budaya kerana agama itu lahir dalam kebudayaan, dibentuk oleh falsafah masyarakat dan dirumuskan oleh ahli fikir masyarakat. Agama itu terdiri daripada gagasan dasar dan peraturan umum yang ditetapkan oleh beberapa kumpulan yang berpengaruh supaya mereka dapat mematuhinya. Agama berkenaan tidak bersandarkan wahyu dan ajaran-ajaran rasul, sebaliknya berbentuk pengajaran dan kaedah-kaedah umum. Agama ini lahir daripada usaha-usaha manusia mencari tuhan dengan akal fikiran. Agama yang tumbuh melalui cara ini merupakan hasil pemikiran dan pengalaman mereka dan diwarisi daripada satu generasi kepada satu generasi berikutnya. Terdapat pelbagai jenis agama ciptaan manusia yang wujud di dunia sekarang. Antara sifat agama ini ialah kitab sucinya berdasarkan ilham pengasasnya. Terdapat agama dalam kelompok ini yang merupakan gabungan sesetengah unsur agama ciptaan Tuhan dengan tambahan dan pindaan daripada fikiran ahli agama. Agama ini berubah mengikut perubahan penganutnya.

152 Hubungan Etnik

Sebahagian agama dalam kategori ini percaya kepada penjelmaan tuhan atau tuhan -tuhan dalam tubuh manusia. Terdapat juga yang mempercayai bahawa tuhan menghendaki korban jamuan dan upacara pemujaan, wujud orang suci sebagai wakil tuhan atau selaku perantara yang dapat berhubung dengan tuhan atau tuhan-tuhan. Selain itu, pengamal agama berkenaan juga memuja roh datuk nenek moyang atau roh orang tertentu. Terdapat juga penyembahan cakerawala seperti matahari dan bulan, adanya simbol seperti berhala, gambaran dan panji -panji. Selain itu, terdapat ajaran atau upacara penyeksaan diri dan pengharaman daripada nikmat hidup tertentu. Tujuannya adalah untuk mencapai kesucian diri dan restu Tuhan. Agama ciptaan manusia ini mempunyai pengaruh yang kuat dalam kalangan masyarakat primitif, mundur dan terpencil.

agama-agama di Malaysia

Agama Islam

Islam ialah agama yang dianuti oleh sebanyak 60 peratus penduduk Malaysia. Seseorang yang beragama Islam bererti berserah diri dan mengikuti perintah Allah SWT serta mencontohi Nabi Muhammad SAW. Penganut Islam perlu memberi kesaksian bahawa tidak ada Tuhan melainkan Allah dan Muhammad adalah utusan-Nya. Ketundukan ini perlu dibuktikan dengan melaksanakan tanggungjawab seperti yang diperintah oleh Allah serta menjauhi larangan-Nya. Muslim mengakui bahawa Nabi Muhammad SAW berfungsi sebagai penyampai ajaran Islam daripada Tuhan dan dalam masa yang sama sebagai ikon yang perlu dicontohi. Menjunjung tinggi akidah dan akhlak Islam adalah misi utama Baginda.

Ajaran Islam

Sumber ajaran Islam ialah al-Quran. Seluruh teks al-Quran tidak boleh diubah. Sumber kedua ialah al-Sunnah yang merangkumi ucapan, tindakan serta sifat-sifat Rasulullah SAW dalam bentuk manifestasi ajaran Islam yang juga dikenali sebagai hadis. Islam mewajibkan pengikutnya percaya kepada Allah, semua rasul, kitab suci yang telah


diturunkan oleh Allah, malaikat, hari kiamat, qada dan qadar. Dalam hadis juga terkandung Sirah yang mengandungi sejarah hidup Baginda. Melalui hadis seorang Muslim dapat mencontohi bagaimana cara Nabi Muhammad SAW beribadah dan menjalani kehidupan seharian. Sumber ketiga ialah ijtihad, ijmak, qiyas, syura dan sebagainya yang diinstitusikan juga sebagai respons ulama terhadap perubahan dan kemajuan dalam kehidupan harian. Institusi tersebut mampu memberikan penjelasan berdasarkan prinsip syariah kepada umat yang memerlukannya. Sebagai contoh prinsip yang perlu diguna pakai dalam perdagangan saham yang belum wujud pada zaman awal Islam. Islam ialah suatu peraturan hidup dan agama praktikal berkaitan dengan kehidupan dunia dan akhirat. Bagi Islam, Allah telah menentukan jalan yang perlu dilalui sebagai panduan kepada manusia dalam bentuk Syariah. Syariah adalah prinsip Islam yang tertinggi, mengatur kehidupan harian Muslimin yang meliputi segala aspek kehidupan manusia daripada urusan ibadat sampai kepada urusan ekonomi, pemerintahan dan kemasyarakatan. Nabi Muhammad SAW ialah rasul yang terakhir dalam rangkaian pesuruh Allah. Peristiwa sejarah yang terdapat dalam al-Quran merupakan kisah yang benar berlaku.

Islam Agama Sejagat

Islam ialah agama sejagat yang berada dalam kelasnya yang tersendiri dari segi kosmologi, epistemologi, metafizik dan weltanschauung. Islam mengiktiraf kewujudan pelbagai bangsa, budaya dan cara hidup yang berbeza-beza seperti yang terkandung dalam al-Quran, “…kami jadikan kamu berbangsa-bangsa dan berpuak-puak supaya kamu dapat berkenal-kenalan antara satu sama lain” (al-Hujuraat: 13). Petikan ini membuktikan pendekatan kehidupan sosial Islam yang harmoni, saling mengenali tanpa mengira bangsa, etnik juga agama. Menurut sejarah, penubuhan kerajaan Islam di Madinah (622M), menandakan pengiktirafan Islam terhadap hak dan tanggungjawab orang bukan Islam dalam negara Islam. Islam membuka laluan kepada kesatuan seluruh bangsa. Setiap manusia tanpa mengira bangsa dan keturunan adalah setaraf di sisi Tuhan. Prinsip-prinsip keadilan harus ditegakkan dan dilaksanakan merentasi perbezaan agama.Tidak ada perbezaan antara mereka

154 Hubungan Etnik

kecuali takwa. Tegasnya, tidak ada perbezaan antara mereka kecuali dari segi bakti dan kebersihan hati. Hal ini merupakan suatu landasan yang baik untuk menghasilkan kehidupan yang harmoni dan secara tidak langsung akan menghapuskan perasaan kesukuan dan perkauman.

Ciri-ciri Utama Islam

Dari segi ekonomi, Islam memberi kebebasan kepada umatnya untuk berusaha mencari kekayaan tetapi dengan cara yang mulia dan bersih. Islam meletakkan tanggungjawab membasmikan kemiskinan dan penderitaan masyarakat di tangan orang yang berharta dan berkuasa. Dalam masa yang sama Islam menentang sistem ekonomi yang mempunyai unsur eksploitasi, penindasan, pemerasan, monopoli dan penipuan. Islam mewajibkan zakat pada golongan yang berada serta menggalakkan umatnya menderma dan berkorban untuk kebajikan orang lain sebagai salah satu cara pembersihan hati serta mekanisme membanteras kemiskinan. Islam mementingkan hasil kerja dan pendapatan suci dan halal. Sebarang pendapatan yang diperoleh haruslah secara halal adalah suci dan mendatangkan berkat. Islam memandang suci sebarang pekerjaan yang halal walaupun berstatus rendah. Islam mengajar majikan berlaku adil dan mengelakkan daripada melakukan pemerasan ke atas pekerjanya. Begitu juga pekerja diajar agar berlaku amanah kepada majikan. Dalam bidang politik, Islam menekankan dasar musyawarah, keadilan dan pemilihan pemimpin secara adil tanpa membezakan manusia berdasarkan kelas, keturunan, bangsa, agama atau warna kulit. Tegasnya, Islam menghormati hak asasi setiap manusia. Selain itu, Islam juga menggalakkan rakyatnya supaya berani menegur pemerintah. Hal ini sesuai dengan ajaran Islam yang menghormati kebebasan berfikir selagi tidak memerangi ketuhanan dan merosak kesejahteraan awam. Pencerobohan hak orang lain dan pencabulan perjanjian adalah perbuatan yang tidak diterima dalam Islam. Dari segi sosial, Islam memperjuangkan dasar kehormatan diri manusia. Tidak ada perhambaan dan pemujaan melainkan perhambaan dan pemujaan pada Allah semata-mata. Islam juga menegakkan dasar kebersihan diri manusia. Seluruh manusia dilahirkan dalam keadaan bersih dan suci. Mereka bertanggungjawab atas setiap tindak-tanduk yang dilakukan dan tidak menanggung dosa orang lain. Islam menetapkan


dasar bahawa setiap anggota masyarakat bertanggungjawab atas segala keburukan yang berlaku dalam masyarakatnya. Dengan ini, bermakna setiap orang tidak boleh bersikap berkecuali dalam menyelesaikan masalah dalam masyarakat. Dengan dasar ini Islam menggalakkan setiap orang mempertahankan kebersihan jiwanya dan menjauhi dosa serta berusaha untuk mencapai kebaikan bagi diri dan masyarakat. Dasar ini dapat membentuk cara berfikir masyarakat supaya bertindak tegas dalam hal-hal yang bertentangan dengan kepentingan masyarakat dan memberi sumbangan serta kerjasama dalam sebarang aktiviti kebajikan masyarakat. Amalan ini dapat membantu melicinkan pelaksanaan peraturan dan undang-undang negara. Dari segi keluarga, Islam mengajar supaya menghormati kedua-dua ibu bapa, memberi kasih sayang yang sama pada anak-anak, berlaku adil terhadap isteri, menjalin hubungan yang baik dengan kaum keluarga dan jiran tetangga. Prinsip kebebasan beragama juga diraikan dan diperuntukkan tempat yang wajar dalam Islam. Penganut pelbagai agama bebas mengamalkan agama pegangan masing-masing dengan aman tanpa merasa takut dan terancam. Berasaskan prinsip ini, rumah-rumah ibadat dibenarkan untuk didirikan. Islam menganggap semua agama berhak untuk diamalkan oleh penganut masing-masing. Dari segi ilmu pengetahuan, Islam menggalakkan perkembangan ilmu dan menganjurkan supaya menjalankan kajian serta penyelidikan terhadap rahsia-rahsia alam. Islam mewajibkan setiap orang sama ada lelaki ataupun perempuan menuntut ilmu. Penekanan diberikan dalam al-Quran yang menyeru agar manusia menyelidik dan berfikir tentang kejadian-kejadian alam. Kemajuan ilmu pengetahuan dalam Islam adalah untuk kebajikan manusia dan masyarakat. Ciri-ciri yang ada dalam Islam seperti yang dinyatakan adalah sangat berguna untuk menjaga kebajikan manusia sejagat. Namun, untuk melaksanakan peraturan-peraturan yang ditetapkan, Islam menganjurkan supaya ia dibuat dengan niat yang jujur atas dasar bertanggungjawab secara langsung pada Allah. Tegasnya, setiap perbuatan yang dilakukan akan dinilai dari segi kejujuran niat. Kejujuran dan amanah dalam menunaikan tanggungjawab sama ada terhadap individu atau masyarakat mampu memberi impak dalam kehidupan manusia.

156 Hubungan Etnik

Perayaan Agama Islam

Terdapat dua perayaan besar di dalam agama Islam yang diamalkan di Malaysia dan negara-negara Islam lain iaitu Hari Raya Aidilfitri dan Hari Raya Aidiladha. Selain itu, ada juga perayaan agama yang lain seperti Maulidur Rasul, Asyura, Israk Mikraj, Maal Hijrah, dan lain-lain. Hari Raya Aidilfitri atau Hari Raya Puasa jatuh pada 1 Syawal menurut kalendar Hijrah dan disambut setelah orang Islam menunaikan fardu puasa bulan Ramadan selama sebulan. Ia disambut dengan mengadakan solat Raya Aidilfitri secara berjamaah di masjid dan surau. Sebelum itu, orang Islam dikehendaki membayar zakat fitrah untuk membantu fakir miskin dan orang yang memerlukan pada bulan puasa. Sementara Hari Raya Aidiladha juga dikenali sebagai Hari Raya Korban atau Hari Raya Haji pula jatuh pada 10 Zulhijah, iaitu ketika sebahagian penganut Islam sedang menunaikan haji di Mekah. Pada hari itulah mereka disunatkan berkorban, iaitu dengan menyembelihkan unta, lembu, kerbau, kambing atau biri-biri untuk disedekahkan kepada golongan fakir dan miskin. Pada hari tersebut juga orang Islam menunaikan solat sunat Hari Raya Korban.

Agama Buddha

Agama Buddha merupakan agama kedua terbesar di Malaysia. Majoriti penganut Buddha di Malaysia terdiri daripada etnik Cina yang berpegang kepada mazhab Buddha Mahayana. Manakala terdapat juga yang mengamalkan Buddha Theravada terutama bagi komuniti Thai yang kebanyakannya tinggal di utara Semenanjung Malaysia.

Asal Usul Agama Buddha

Kemunculan agama Buddha merupakan suatu reaksi terhadap kekerasan dan penindasan oleh golongan Brahman yang menyebabkan golongan lain bangkit menentang terutama golongan Kshatriya yang terdiri daripada anak-anak raja dan perajurit. Agama ini diasaskan oleh Siddhartha Gautama yang selalu memikirkan punca penderitaan dan kemelaratan. Dalam usia 29 tahun dia meninggalkan istana dan memulakan kehidupan zuhud serta bercita-cita untuk sampai ke peringkat mengetahui rahsia alam.


Dia meninggalkan segala kemewahan dan berpuas hati dengan pakaian yang koyak-rabak atau daun pokok untuk menutupi badannya. Dia berbaring di tempat- tempat berduri dan berbatu, tidak menjamah makanan dan minuman. Kadang-kadang dia makan hanya sebiji nasi sehari. Akhirnya, dia berteduh di bawah sepohon pokok di dalam hutan Urvela, iaitu tempat dia mendapat petunjuk. Kemudiannya dia diberi gelaran Buddha, seorang arif yang bercahaya atau Gautama yang bermaksud pendeta. Kebanyakan sarjana menafikan Buddha sebagai pelopor agama kerana dia tidak mengikrarkan akidah atau mengasaskan apa-apa mazhab falsafah. Dia tidak menyeru pengikutnya menganut agama seperti agama-agama lain. Buddha mengasaskan seruannya kepada cara untuk mendapatkan pengalaman rohani yang tidak dapat diterangkan dengan kata-kata. Seruannya ialah cerita tentang pengalamannya dan tentang jalan yang diikutinya. Baginya, kebenaran itu tidak dapat diketahui dengan pendapat atau teori, tetapi dengan melalui jalan yang menuju kepada kebenaran tersebut. Buddha mengetepikan perbincangan tentang ketuhanan. Dia mengelakkan perkara yang berhubung dengan perbahasan ketuhanan dan metafizik kerana dia berpendapat bahawa manusia bergantung kepada diri sendiri bukannya Tuhan. Malah, dalam salah sebuah pidatonya, dia mengejek orang yang mengakui kewujudan Tuhan. Lantas itu, golongan Brahman pada zamannya telah mendakwa beliau sebagai seorang ateis. Oleh sebab Buddha tidak menyentuh tentang keimanan kepada Tuhan sedangkan desakan jiwa pengikutnya ke arah itu adalah kuat sehingga pengikut Buddha selepasnya telah memikirkan tentang Tuhan. Malah, ada yang menganggap Buddha bukanlah manusia semata-mata, tetapi roh Tuhan telah meresap ke dalamnya. Mengikut penganut Buddha, peribadinya ialah ketuhanan dan kemanusiaan kerana peribadi ketuhanan masuk meresap ke dalam peribadi kemanusiaan. Penganutnya berpendapat Buddha tidak bercakap tentang Tuhan kerana dia sendiri adalah Tuhan. Antara ajaran moral Buddha yang terpenting adalah menghormati kehidupan, sama ada manusia, tumbuhan ataupun haiwan. Pengikut Buddha tidak boleh membunuh atau menyembelih binatang untuk dimakan kerana binatang dianggap sebagai saudara mereka. Malah,

158 Hubungan Etnik

mereka tidak boleh memandang binatang sebagai kejadian yang lebih rendah daripada mereka. Ketenangan rohani dan kasih sayang terhadap semua yang bernyawa itu yang diajarkan oleh Buddha. Antara prinsip yang terpenting diseru oleh Bud dha ialah pembasmian kasta. Di Malaysia, bukan semua etnik Cina menganut agama Buddha kerana sebahagian daripada mereka juga berpegang kepada ajaran Taoisme, Konfusianisme, Kristian dan Islam. Malah, terdapat dalam kalangan mereka yang mengamalkan dua atau lebih ajaran Konfusianisme, Buddha dan Taoisme dalam masa yang sama.

Upacara Keagamaan

Dalam upacara keagamaan Buddha, objek utama yang sangat signifikan ialah ‘Tiga Permata’ (Tripple Gem), iaitu Buddha, dharma (ajaran Buddha) dan sangha (komuniti Buddha yang berpegang dengan ajarannya). Upacara penyembahan yang dilakukan di tokong, wat atau rumah dimulakan dengan menyembah patung Buddha dan diikuti dengan bacaan mantera bertujuan untuk memohon perlindungan. Wesak merupakan antara perayaan penting yang disambut oleh penganut agama Buddha. Perayaan ini biasanya jatuh pada bulan Mei setiap tahun. Perayaan Wesak disambut bersempena dengan memperingati kelahiran, kemunculan dan pencapaian Gautama Buddha ke nirvana (syurga). Penganut Buddha akan berhimpun di tokong bagi menjalankan upacara meditasi.

Agama Hindu

Agama Hindu dianuti oleh sebahagian besar komuniti India di negara ini, malah ia merupakan salah satu identifikasi bagi kaum India, walaupun terdapat dalam kalangan mereka yang menganut agama selain Hindu. Agama ini merupakan sekumpulan adat istiadat, budi pekerti dan gambaran kehidupan orang Hindu. Agama yang wujud sejak awal abad ke-8 S.M ini juga dikenali dengan nama agama Brahma. Daripada Brahma inilah diambil perkataan Brahman, iaitu gelaran terhadap pendeta Hindu yang dipercayai mempunyai unsur ketuhanan. Sehingga sekarang tidak diketahui siapakah pengasas agama ini.


Agama ini merupakan agama yang berevolusi daripada ajaran Veda yang muncul sebelum penaklukan bangsa Arya ke atas India. Sejarah menerangkan isi kandungan agama ini meliputi pelbagai kepercayaan yang membawanya turun hingga kepada penyembahan batu dan pokok-pokok dan membawanya naik kepada perkara-perkara falsafah yang abstrak dan halus. Terdapat beratus-ratus malah beribu-ribu buah kitab suci Hindu. Walau bagaimanapun, pada umumnya kitab suci mereka yang terbesar adalah terdiri daripada Veda, Undang-Undang Manu, Mahabharata, Gita, Yoga Vasishtha dan Ramayana.

Kitab Veda

Kitab Veda adalah yang terbesar malah dianggap sebagai ensiklopedia agama Hindu. Veda mengandungi cerita tentang pelbagai aspek kehidupan bangsa Arya di India pada masa lampau. Bermula daripada permukiman, pengembaraan, agama, politik, peradaban, kebudayaan, kehidupan, pergaulan, tempat tinggal, makanan, minuman, pekerjaan, mata pencarian hinggalah pada doa- doa ketuhanan. Kitab Veda terdiri daripada empat jenis, iaitu Rig Veda, Yajur Veda, Sams Veda dan Athar Veda. Setiap Veda yang empat ini mengandungi empat bahagian pula iaitu Samhita, Brahman, Aranyaka dan Upanishads. Penganut Hindu mempercayai banyak tuhan. Bagi mereka setiap kekuatan alam semula jadi sama ada mendatangkan faedah atau membahayakan adalah tuhan yang diharapkan pertolongan oleh mereka. Pada masa ditimpa kesusahan, penganut Hindu menyeru tuhan-tuhan ini supaya memberkati keturunan, harta benda serta menolong mereka untuk menentang musuh. Sebenarnya, penyembahan kepada kekuatan tabii ini tidak dijalankan secara sekali gus tetapi berperingkat-peringkat. Pada mulanya, bentuk-bentuk alam yang indah dan menarik perhatian menimbulkan kesedaran beragama pada mereka. Mereka kagum pada bentuk-bentuk ini dan terus menikmatinya. Selepas mereka bersyukur dan senang dengannya, mereka memuji-muji, kemudian menyangka bahawa bentuk-bentuk ini mempunyai roh. Roh-roh ini dianggap mempunyai kekuatan yang tersembunyi di sebalik bentuk yang kelihatan lalu mendekatinya melalui perbuatan ibadat. Mereka menghadiahkan korban-korban dan menganggapnya sebagai tuhan-tuhan yang diseru ketika ada hajat. Oleh sebab itulah bilangan tuhan bertambah banyak dalam kalangan mereka. Apabila mereka menyembah salah satu daripada tuhan mereka, upacara korban akan dilakukan.

160 Hubungan Etnik

Memerintah dan Diperintah

Dalam kalangan tuhan penganut Hindu ada yang memerintah dan diperintah, ada ketua dan sebahagiannya diketuai. Ketua dan yang memerintah menjadi tuhan segala tuhan dan dewa segala dewa. Semua makhluk dan tuhan lain berada di bawah perintahnya. Mereka menamakan tuhan ini sebagai Brahma, Vishnu dan Siva atau juga dipanggil tiga dalam satu dan satu dalam tiga. Dalam agama Hindu, terdapat sistem kasta yang terbahagi kepada empat golongan, iaitu Brahman, Kshatriya, Vaishya dan Shudra. Golongan ini memuja lembu dan tunduk kepada peraturan kasta. Dalam Peraturan Manu, diterangkan tugas tiap-tiap golongan ini iaitu Brahman menjadi ketua agama, Kshatriya menjadi perajurit, Vaishya pula bertani dan berniaga dan Shudra memberi khidmat pada ketiga-tiga golongan yang dianggap mulia. Seseorang Brahmin menerima penghormatan daripada semua tuhan disebabkan keturunannya. Dia berhak memiliki harta benda Shudra. Seorang Brahmin tidak dikotori dosa sekalipun dia membunuh ketiga-tiga golongan itu. Raja pula diangkat daripada golongan Kshatriya. Raja mesti dihormati walaupun masih kanak-kanak kerana dipercayai bahawa sifat ketuhanan itu meresap dalam bentuk Raja yang berupa manusia. Shudra pula tidak boleh mengumpulkan harta melebihi golongan Brahmin. Perbuatan ini dipercayai dapat menyakiti golongan Brahman akibat kekotorannya. Kesan kehadiran awal agama Hindu di Malaysia dapat dibuktikan dengan penemuan kesan binaan Hindu lama di Lembah Bujang, Kedah. Kesan ini merujuk kepada pengaruh agama Hindu sejak kurun ke-7 Masihi. Agama Hindu telah meninggalkan kesan kepada masyarakat Melayu di Malaysia. Senkritisme agama dapat dilihat dengan jelas dalam adat resam masyarakat Melayu seperti dalam upacara perkahwinan, membabitkan persandingan, pemakaian inai dan upacara menepung tawar. Institusi agama dan pusat ibadat agama Hindu yang terkenal di Malaysia ialah Kuil Murugan di Batu Caves. Kuil itu merupakan pusat ibadat yang paling besar dan terkenal bagi penganut Hindu di Malaysia. Di hadapan pintu masuk kuil itu terdapat patung Tuhan Murugan yang besar. Ritual keagamaan di kuil diketuai oleh ketua agama yang dikenali sebagai Sami.


Tanda warna yang dipakai pada dahi penganut Hindu ialah pottu yang terdiri daripada pelbagai warna. Pottu dipakai secara berbeza oleh lelaki dan wanita yang belum berkahwin dan wanita yang sudah berkahwin. Sementara susu dan bunga juga merupakan simbol suci yang banyak digunakan dalam upacara penyembahan dewa bagi agama Hindu. Oleh itu, kebanyakan kawasan di sekitar kuil terdapat penjual bunga yang menyediakan kemudahan kepada penganut Hindu untuk bersembahyang. Ganga Snanam ialah upacara mandi minyak apabila sejenis minyak disapukan ke seluruh badan pada awal pagi pada Hari Deepavali. Upacara ini dipercayai dapat menghapuskan dosa penganutnya. Penganut Hindu meraikan Deepavali yang biasanya disambut pada akhir Oktober atau awal November setiap tahun. Deepavali merupakan perayaan utama penganut Hindu di Malaysia. Perayaan ini bertemakan penghapusan kejahilan daripada seseorang penganutnya sesuai dengan maknanya, iaitu deretan lampu. Satu lagi perayaan Hindu ialah Thaipusam apabila penganutnya menunaikan pelbagai nazar kepada Dewa Murugan.

Agama Kristian

Agama Kristian asalnya merupakan mazhab daripada kepercayaan Yahudi yang menerima Jesus daripada Nazaret sebagai messiah atau kristus. Sesetengah penganut Kristian menggelar Jesus sebagai penyelamat orang Yahudi seperti yang dijanjikan dalam Kitab Perjanjian Lama. Penganut Kristian sama ada gereja Roman Katolik, Ortodok Timur ataupun Gereja Protestan menerima Doktrin Triniti atau Tritunggal sebagai ajaran utama agama Kristian. Penganut Kristian percaya bahawa selepas berakhirnya kehidupan Jesus Christ di dunia wujud tuhan kekal di dunia dalam bentuk Roh Suci atau Roh Kudus yang terdiri daripada tiga makhluk, iaitu Bapa, Anak dan Roh Suci. Orang Kristian menganggap Jesus sebagai jelmaan tuhan iaitu tuhan yang mengambil rupa manusia; mempunyai sifat-sifat manusia. Bagi orang Kristian, Jesus meninggal dunia untuk menyelamatkan manusia daripada dosa. Tegasnya, kematian Jesus adalah untuk menyelamatkan manusia daripada dosa. Agama Kristian mengajar bahawa tuhan menurunkan anaknya, Jesus ke dunia sebagai hamba pilihannya, yang dinamakan al-Masih, untuk menolong manusia melakukan tugas keagamaan mereka. Kitab

162 Hubungan Etnik

suci Kristian iaitu Bible mengandungi Kitab Perjanjian Lama atau Bible Ibrani dan Perjanjian Baru. Kitab tersebut mencatatkan riwayat hidup dan ajaran Jesus, perkembangan gereja pada peringkat awal dan menerangkan pengertian kepercayaan mengikut Jesus. Dua amalan penting dalam Kristian ialah pembaptisan dan Eukaris yang kedua-duanya berlangsung dalam gereja. Pembaptisan ialah upacara untuk meraikan kemasukan seseorang dalam Kristian. Sementara Eukaris atau Perhimpunan Suci atau Makan Malam Terakhir pula ialah majlis makan roti dan wine sebagai tanda perpaduan antara penganut Kristian dan Jesus. Pemimpin gereja yang paling berkuasa ialah bishop Rom, yang dinamakan Paus di Barat dan Patriach di Constantinople di Timur. Antara perayaan suci dalam Kristian ialah Krismas, Easter dan Good Friday. Penganut Kristian digalakkan berkumpul di gereja untuk beribadat dan menjalani kehidupan yang lurus mengikut peraturan moral tuhan.

Agama Sikh

Sikh merupakan kelompok agama minoriti di Malaysia. Agama Sikh dianuti oleh sebahagian besar etnik India berketurunan Punjabi di negara ini. Penganut Sikh lebih mudah dikenali dengan identifikasi pemakaian serban dan berjanggut panjang terutama lelaki. Bagi lelaki, biasanya menggunakan nama akhir Singh bermaksud singa manakala wanita menggunakan Kaur, bermaksud puteri. Agama Sikh diasaskan oleh Guru Nanak pada tahun 1469M. Ajaran agama ini kemudiannya diteruskan dan dikembangkan oleh sembilan orang Guru lain. Agama Sikh mempercayai satu Tuhan. Kitab suci agama Sikh dikenali sebagai Sri Guru Granth Sahib Ji yang menjadi the living Guru dan sumber rujukan utama dalam kehidupan penganut Sikh. Kitab setebal 1,430 muka surat tersebut ditulis dan disempurnakan oleh Guru Sikh dan terdapat di setiap gurdwara, iaitu pusat ibadat dan kediaman orang Sikh. Kandungannya meliputi ajaran agama Sikh dan juga mazmur (hymn) bagi tujuan upacara keagamaan serta nasihat untuk panduan hidup. Lima simbol utama dalam agama Sikh yang dikenali umum sebagai 5K, iaitu Kesh (berambut panjang), Kangha (sikat), Kara (gelang besi), Kirpan (pedang kecil) dan Kachera (seluar pendek khas). Kelima-lima simbol ini merupakan pakaian rasmi yang wajib dipakai sepanjang masa


oleh ahli Persaudaraan Khalsa, selepas menjalani upacara amrit sanskar. Upacara tersebut diperkenalkan pada tahun 1699M oleh Guru Gobind Singh, Guru Sikh yang ke-10 dan terakhir.

Ritual dan Upacara Keagamaan

Dalam agama Sikh, Granthi Sahib, ahli agamanya memainkan peranan penting dalam menjalankan sesuatu upacara keagamaan di gurdwara. Granthi Sahib membaca kitab suci dan menyanyikan kirtan (mazmur) serta menyampaikan katha (syarahan) tentang ajaran agama Sikh dalam bahasa Punjabi. Selalunya upacara keagamaan diakhiri dengan bacaan ardas (doa) iaitu penganut Sikh berdiri sambil merapatkan kedua-dua belah tapak tangan yang bertujuan memanjatkan kesyukuran, meminta maaf, berterima kasih atau meminta sesuatu hasrat daripada Waheguru dengan penuh keikhlasan. Guru ka langgar, iaitu makanan berupa sayuran dimasak oleh orang Sikh di gurdwara (tempat ibadat) yang disediakan kepada pengunjungnya tanpa mengira agama. Penganut Sikh amat mementingkan seva (kerja amal) kepada umat manusia tanpa mengira agama.

Perayaan

Vaisakhi merupakan perayaan terpenting bagi penganut Sikh. Perayaan ini disambut pada bulan April setiap tahun. Pada hari tersebut, penganut Sikh mengunjungi gurdwara bersama keluarga dan sanak saudara. Mereka menuju ke darbar sahib (dewan sembahyang) tempat letaknya kitab suci. Sanggat perlu menghormati kitab suci sepanjang masa terutama ketika berada di gurdwara. Aktiviti keagamaan yang utama dĳalankan semasa sambutan perayaan Vaisakhi ialah amrit sanskar (upacara pembaptisan). Upacara suci ini menandakan kesediaan penganut Sikh memohon amrit (air suci) bagi mendekatkan diri kepada Waheguru. Penganut Sikh tidak kira lelaki atau perempuan boleh menjalani upacara tersebut pada bila-bila masa tanpa sekatan umur. Namun persediaan diri terutama mental dan spiritual amat penting. Kesh atau berambut panjang simbol terpenting bagi kaum Sikh sebagai simbol keimanan. Penganut Sikh tidak seharusnya memotong atau mencukur rambut dan bulu di mana-mana bahagian badan. Jika berbuat demikian, dia melanggar perintah Tuhan. Kangha atau sikat mempunyai

164 Hubungan Etnik

hubungan yang rapat dengan rambut, supaya rambut sentiasa bersih. Simbol ini dibuat daripada kayu dan sentiasa terletak di dalam serban. Kara atau gelang besi yang dipakai di tangan kanan untuk mengingatkan seseorang agar mengelakkan kejahatan serta melambangkan ikatan dan kepatuhan yang teguh antara pemakai dengan agamanya. Kirpan atau pedang kecil menunjukkan bahawa seseorang yang memakainya setia dan teguh pegangan agamanya serta mempunyai iltizam yang tinggi terhadap agama. Pedang itu biasanya digunakan untuk melawan ketidakadilan, penganiayaan dan membantu golongan yang lemah, tetapi tidak boleh digunakan sesuka hati untuk menguasai orang lain. Kacha atau seluar khas pendek melambangkan kesediaan setiap waktu serta ketangkasan pergerakan dalam proses melakukan sesuatu. Namun, tujuan sebenarnya agar penganut Sikh menjaga diri dan tidak melakukan perbuatan yang tidak bermoral seperti berzina. Selepas menjalani upacara amrit sanskar untuk menganggotai Persaudaraan Khalsa, penganut Sikh perlu mematuhi char kurahit (empat larangan) utama seperti yang telah ditetapkan oleh Guru Gobind Singh. Larangan tersebut adalah, pertama mereka tidak dibenarkan untuk memotong atau mencukur sebarang rambut di mana-mana bahagian badannya, kedua, mereka tidak boleh memakan daging kecuali yang dipotong secara jhatka, yakni sekali pancung, ketiga mereka tidak boleh meminum arak, menghisap tembakau atau dadah dan akhir sekali, mereka tidak boleh mengadakan hubungan seks selain dengan pasangan masing-masing.

Animisme

Animisme ialah istilah bagi mana-mana kepercayaan yang melibatkan pemujaan roh dan semangat alam semula jadi. Kepercayaan animisme menganggap bahawa segala sesuatu di dalam alam ini termasuk benda alam yang mati mempunyai jiwa dan dapat berfikir dan berkeperibadian seperti manusia. Semangat dan kuasa luar biasa ini disifatkan sebagai tuhan. Penganutnya menyembah dan memuja batu, pokok, sungai, gunung, pokok, patung dan juga benda hasil buatan mereka sendiri seperti keris dan tombak. Ringkasnya, animisme percaya bahawa:

i. semua objek di dalam dunia ini memiliki jiwa dan hidup;ii. adanya makhluk halus seperti hantu dan jin di gunung, sungai dan

tempat keramat; daniii. bintang, matahari dan bulan memiliki jiwa.


Roh-roh ini terdiri daripada roh mereka yang sudah meninggal dan membawa kepada pemujaan nenek moyang; atau mungkin ada roh yang umum, yang tidak dihubungkan dengan seseorang, yang mirip dengan mana daripada kepercayaan orang di kepulauan Pasifik atau manito daripada kepercayaan orang Indian Amerika. Roh-roh ini harus dijaga agar tidak boleh dipermainkan. Dukun, orang keramat, dan ahli sihir merupakan orang penting yang menghubungkan manusia dengan makhluk halus atau roh-roh ini.

Ajaran Konfucius

Konfucius ialah seorang ahli falsafah China yang terkenal pada Dinasti Chou. Konfucianisme tidak dianggap sebagai satu agama yang berunsurkan ketuhanan tetapi merupakan prinsip-prinsip hidup yang baik. Ajaran Konfucius menekankan perasaan perikemanusiaan terhadap orang lain dan harga diri. Apabila Konfucius disoal pengikutnya tentang makna perikemanusiaan, dia menjawab "kebolehan mengamalkan lima kebaikan di merata dunia adalah kemanusiaan. Kebaikan itu ialah budi bahasa, kemurahan hati, amanah, kerajinan dan sifat baik." Ajaran Konfucius dikumpulkan oleh pengikutnya dalam bentuk buku berjudul lun-Yu atau Analekta. Ia berkenaan dengan li atau Rukun Bangsa. Antaranya ajaran Konfucius ialah bagaimana keamanan dan kepatuhan boleh dibawa kepada negaranya. Ringkasnya, ajaran Konfusius mementingkan kesopanan dan kesusilaan dalam kehidupan seseorang. Tabiat yang terpuji serta kelakuan yang baik, terutama sekali hormat kepada ibu bapa, orang tua dan negara adalah perkara yang dituntut daripada penganut ajaran Confucius.

Ajaran Tao

Taoisme berasaskan ajaran Lao Tze yang menyarankan supaya manusia menarik diri daripada duniawi dan mencari jalan bahagia secara mengasingkan diri daripada peraturan duniawi dan upacara yang merugikan. Perkara yang ideal bagi pengikut ajaran Tao ialah manusia seharusnya bebas daripada peraturan ciptaan manusia. Lao Tze mengatakan bahawa perasaan tamak dan nafsu seseorang mendorongnya bertindak dengan kurang bijak dan tidak rasional. Buku-buku ajaran Tao merupakan koleksi ajaran yang bertulis dalam bentuk sajak warisan kesusasteraan yang terkenal.

166 Hubungan Etnik

Konflik agama

Secara umumnya agama sentiasa mengajar penganutnya erti kasih sayang, pengampunan dan perdamaian. Walau bagaimanapun, banyak konflik agama dapat dilihat berlaku di beberapa negara. Misalnya pada April 1992, berlaku konflik antara Bosnia-Herzegovina dengan Serbia. Pada Disember 1992 pula berlaku konflik Hindu-Islam di India. Konflik juga berlaku antara Islam-Kristian di Ambon, Maluku dan Almahera di Indonesia. Di samping itu, konflik agama turut tercetus di Tibet, Turkmenistan, Azerbaijan, Kazakhstan, Mesir, Algeria, Afghanistan, Croatia, Filipina dan Ireland Utara. Agama menganjurkan kedamaian, namun konflik antara agama tetap berlaku. Konflik ini boleh terjadi kerana tafsiran berbeza dalam memahami ajaran agama. Terdapat juga kes agama digunakan untuk mengabsahkan sesuatu tindakan demi kepentingan politik atau ekonomi mengatasi kelompok lawan. Konflik juga boleh berlaku kerana kegagalan seseorang atau sesuatu kelompok agama untuk memahami dan seterusnya menghormati ajaran dan upacara agama orang lain.

Mencari Titik Pertemuan

Kefahaman dan tingkah laku beragama boleh memisah atau membina hubungan sesama penganut dalam sesuatu agama atau dengan penganut-penganut agama lain. Kemampuan agama dalam membina ikatan dan hubungan merentas individu dan kumpulan agama yang berlainan adalah potensi yang perlu diteliti dan perhalusi. Oleh itu, kepekaan kepada ruang sosial sedia ada amat diperlukan bagi memungkinkan peluang membawa penganut pelbagai agama bergerak ke arah persefahaman. Potensi ini harus digarap dengan berhati-hati dan berhemah agar individu dan kelompok agama yang berlainan dapat menemui satu titik pertemuan yang membolehkan hubungan mereka dijalin erat. Shamsul (2011) melihat agama dari sudut tafsiran autoriti akan memisah dan mengasingkan penganut pelbagai agama terutama sekali apabila agama itu telah diideologi dan dipolitikkan. Dalam suasana agama dijadikan contestation sudah pasti dinding keagamaan yang dibina itu akan membawa ke arah ketegangan dan konflik. Di Malaysia perkara ini berlaku apabila dua insan membina rumah tangga bahagia dengan salah seorang meninggalkan agama asal dan menganut agama


pilihan atas dasar cinta. Namun, apabila berlaku konflik dalam hubungan perkahwinan, perbezaan agama antara keluarga pasangan tersebut menimbulkan ketegangan, bukan hanya kepada keluarga pasangan terbabit, malah juga kepada komuniti yang lebih besar. Perkara ini dapat dielak sekiranya perhubungan tersebut diurus dengan cara yang penuh hikmah. Namun, di sebalik konflik yang berlaku yang dikaitkan dengan agama, kesemua agama memiliki nilai kesejagatan yang berpotensi untuk membina keharmonian kehidupan bermasyarakat, kestabilan dan kemajuan. Perubahan yang drastik dalam kehidupan moden terutamanya dalam bidang teknologi pengangkutan menyebabkan berlaku penghijrahan dari satu tempat ke tempat lain di setiap penjuru dunia pada hari ini. Ia mengakibatkan hampir tidak wujud lagi masyarakat yang hanya mempunyai satu agama, malah sifat masyarakat rata-ratanya adalah pelbagai agama. Mereka berada dalam persekitaran sosial yang menyebabkan mereka bertemu, berhubungan, bekerja dan tinggal bersama dengan penganut pelbagai agama. Interaksi antara mereka mampu membina ikatan sosial yang kuat dengan perbezaan agama anutan. Contohnya ketika berlaku malapetaka seperti banjir, ahli-ahli persatuan Buddha menghulurkan bantuan beras kepada orang beragama Islam. Begitu juga seorang yang menganut animisme membantu jiran beragama Sikh untuk membersihkan rumahnya yang telah ditenggelami banjir. Malahan, pemerhatian dalam masyarakat mendapati perayaan agama dan kebudayaan seperti Hari Raya, Hari Tahun Baru Cina, Deepavali, Keamatan, Gawai Dayak dan Hari Krismas masing-masing telah dikongsi dan raikan bersama dan bazaar Ramadan dinanti-nantikan oleh penganut agama lain. Dalam konteks perbezaan amalan beragama, masih banyak ruang nilai kemanusiaan yang boleh dikongsi bersama dan mampu mengikat individu dan kumpulan yang berbeza agama ini untuk berhubungan sesama mereka. Nilai kesejagatan tersebut yang dikongsi bersama telah membawa rakyat Malaysia untuk memilih tindakan di atas perkiraan sosial yang rasional dan dihajati bersama iaitu keharmonian, kedamaian, kekayaan, kemuliaan dan kebaikan.

168 Hubungan Etnik

Kesimpulan

Perlu diakui bahawa Malaysia mempunyai penganut dari empat agama besar dunia, iaitu Islam, Buddha, Kristian dan Hindu ditambah dengan agama-agama lain yang turut mencorakkan warna kehidupan beragama. Kebebasan beragama yang diperuntukkan oleh perlembagaan memberi ruang yang secukupnya untuk semua agama menikmati pengamalan agama masing-masing dan dalam masa yang sama mencipta suasana sosial yang harmoni dengan menghormati agama orang lain. Kepelbagaian anutan, fahaman dan amalan agama di Malaysia merupakan suatu model yang sukar dibandingkan dengan negara luar. Jalinan hubungan antara agama yang positif perlu dipupuk agar keharmonian sosial menjadi lebih segar. Persoalan sumbangan agama dalam kehidupan multietnik sukar dinafikan dengan mengambil kira agama sebagai elemen penting kepada identifikasi etnik di negara ini. Potensi mengukuhkan hubungan antara etnik dengan pembinaan hubungan harmoni antara agama amat besar. Masyarakat Malaysia mempunyai ruang yang luas dan terbuka untuk meraikan hubungan etnik dengan pengukuhan hubungan antara penganut pelbagai agama.

Soalan Perbincangan

1. Bincangkan peranan agama dalam memupuk hubungan etnik yang harmoni di Malaysia.

2. Bezakan antara agama samawi dengan agama ciptaan manusia.3. Mengapakah konflik agama berlaku?

168 Hubungan Etnik

BaB 7

dari Segregasi ke integrasi

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat:1. Memahami konsep segregasi dan integrasi dalam konteks hubungan

etnik di Malaysia.2. Menilai peranan kerajaan dalam mengeratkan hubungan etnik di

Malaysia.3. Menghargai peranan masyarakat dan NGO dalam konteks hubungan

etnik di Malaysia.

Pengenalan

Segregasi dan integrasi merupakan dua konsep yang berbeza. Dalam konteks Malaysia, segregasi perlu dielakkan, sebaliknya kita perlu berusaha untuk memupuk integrasi dalam kalangan rakyat. Segregasi berlaku kesan daripada dasar pecah dan perintah yang diamalkan oleh pihak British berdasarkan kegiatan ekonomi mengikut etnik. Integrasi antara kaum pula memerlukan usaha dan sokongan daripada semua pihak sama ada secara top-down atau bottom-up dalam merealisasikan negara Malaysia yang unggul menjelang tahun 2020. Kepelbagaian rakyat Malaysia perlu dilihat sebagai aset yang tidak sekadar berjaya memupuk kesepaduan sosialnya, malah menuju ke arah integrasi. Integrasi hanya akan dapat terjelma apabila rakyat yang terdiri daripada pelbagai etnik itu bersedia menerapkan unsur-unsur akomodasi, akulturasi hingga ke peringkat asimilasi dalam kalangan mereka. Persoalannya, apakah cabaran yang dihadapi dalam usaha membina integrasi pelbagai etnik di negara ini? Apakah langkah-langkah yang dilakukan oleh kerajaan dalam memupuk dan membina integrasi?

170 Hubungan Etnik

dari Pengasingan ke Penyatuan

Segregasi merujuk kepada pemisahan atau pengasingan antara satu kumpulan etnik dengan kumpulan etnik yang lain dalam sesebuah negara. Pemisahan itu berlaku dalam beberapa keadaan seperti kawasan tempat tinggal, jenis pekerjaan, sistem persekolahan dan penerbitan akhbar mengikut bahasa ibunda masing-masing. Sebelum merdeka, Malaysia telah pun melalui keadaan ini selari dengan dasar pecah dan perintah British sebagai kuasa penjajah. Dasar berkenaan mewujudkan segregasi dalam kalangan pelbagai etnik yang dapat mengukuhkan kedudukan kuasa politik dan ekonomi British. Seterusnya, British dapat bertapak dan menjajah selama 170 tahun di negara ini. Pengalaman segregasi yang pernah dilalui rakyat negara ini turut sama dirasai oleh penduduk di Afrika Selatan. Sungguhpun terdapat perbezaan yang nyata antara kedua-dua negara, tetapi terdapat pengajaran penting tentang kesan negatif amalan segregasi tersebut. Di Afrika Selatan, segregasi yang diamalkan dari tahun 1948 hingga tahun 1994 didasarkan oleh undang-undang yang dikenali sebagai dasar aparteid. Justeru, isu yang berlegar sekitar hubungan etnik adalah penting untuk difahami demi membina kesejahteraan hidup rakyat. Malaysia lebih mengutamakan integrasi dalam usaha memupuk perpaduan rakyat di negara ini. Integrasi ialah satu proses penyesuaian bersama pelbagai kebudayaan dan ciri-ciri sosial yang dapat diterima oleh semua kelompok etnik. Identiti, budaya dan hak hidup sesuatu kumpulan etnik tidak dihapuskan, tetapi disuburkan. Dalam konteks Malaysia, integrasi merupakan satu proses bagi mewujudkan satu identiti nasional dalam kalangan etnik yang terpisah-pisah dari segi budaya, agama, sosial dan kawasan penempatan. Mereka dipupuk menerusi integrasi politik, ekonomi, sosial, kebudayaan, pendidikan dan di peringkat wilayah (Shamsul 2007). Proses untuk mencapai sebuah masyarakat berintegrasi bukan sesuatu yang mudah dan dapat dicapai dalam waktu yang singkat. Menurut Ting (1987), integrasi ialah suatu proses yang sangat kompleks. Tahap-tahap hubungan etnik boleh dilihat dari segi darjah kedekatan bermula dengan hubungan terpisah, iaitu segregasi sehingga hubungan berbentuk sebati iaitu amalgamasi. Hubungan yang lebih rapat antara wilayah dapat mewujudkan integrasi dalam bidang politik dan nilai. Hubungan ini seterusnya mampu mengurangkan konflik dan mengutamakan persefahaman, serta mewujudkan semangat perpaduan antara pelbagai etnik.

170 Hubungan Etnik Dari Segregasi ke Integrasi 171

Cabaran dalam Memupuk integrasi di Malaysia

Terdapat beberapa faktor yang boleh mencetuskan perpecahan dalam masyarakat antaranya, prasangka, perkauman, diskriminasi, stereotaip, rasisme dan etnosentrisme. Perpecahan juga boleh berlaku apabila wujudnya konflik antara kumpulan masyarakat, kedudukan lokasi kelas, taraf pendidikan, kemahiran kerja, pendapatan dan budaya hidup yang sesetengahnya membatasi peluang mobiliti sosial mereka untuk keluar daripada golongan miskin (Mansor 2006). Konflik juga berlaku disebabkan oleh kerumitan menanggung kos hidup yang terus meningkat, perkhidmatan awam yang kurang memuaskan, pengangguran, kemiskinan, keterpinggiran dan ketidaksamarataan dalam masyarakat, gejala sosial yang berleluasa dan wujudnya banyak kumpulan samseng. Justeru, isu-isu berkenaan secara tidak langsung telah memberi kesan kepada masalah perpaduan dalam kalangan rakyat. Seterusnya konflik bukan sahaja disebabkan perbezaan budaya dan agama, tetapi turut berpunca daripada faktor kemiskinan dan keterpinggiran. Contohnya, rusuhan kaum di Kampung Medan, Selangor dikaitkan dengan isu kemiskinan dan pembangunan (Mansor 2006). Jelaslah bahawa isu kemiskinan dan pembangunan perlu ditangani secara serius untuk mengelakkan ketegangan etnik. Persoalan asas adalah bagaimana perbezaan etnik itu diatasi, serta bagaimana kepentingan politik dan ekonomi disesuaikan dengan kehendak pelbagai etnik sehingga keharmonian dapat dicapai. Perkara ini akan menjadi penanda aras hubungan etnik di sesebuah negara (Chandra 2008). Malaysia sering menjadi contoh kepada negara lain dari segi hubungan etnik kerana berjaya mewujudkan keharmonian dalam kalangan etnik yang pelbagai. Sebahagian besar kejayaan ini merupakan hasil usaha kerajaan yang bersifat top-down dan disokong oleh pihak swasta, badan bukan kerajaan (NGO) dan rakyat sendiri yang bersifat bottom-up. Proses ini bertujuan memupuk perpaduan dan hubungan etnik yang mantap dalam kalangan rakyat Malaysia. Usaha ini dipelopori oleh kerajaan untuk memastikan kestabilan politik dan keadilan sosioekonomi serta keamanan negara sentiasa terpelihara.

172 Hubungan Etnik

Peranan Kerajaan

Memupuk semangat hubungan etnik yang harmoni menjadi agenda utama kerajaan yang dilaksanakan menerusi perancangan dan pelaksanaan dasar-dasar tertentu. Usaha-usaha ini diteruskan dengan memperkenalkan konsep 1Malaysia oleh Perdana Menteri Datuk Seri Najib Tun Razak dengan slogan "rakyat didahulukan pencapaian diutamakan". Konsep ini bertujuan untuk melahirkan bangsa Malaysia yang lebih berdaya tahan dalam menghadapi pelbagai cabaran yang dibawa oleh arus globalisasi. Disamping itu konsep ini juga bertujuan memperkukuhkan hubungan dan kerjasama antara rakyat pelbagai etnik di negara ini.

Pelbagai agensi kerajaan juga dipertanggungjawabkan untuk memastikan segala usaha dan perancangan kerajaan dalam menyatupadukan masyarakat pelbagai etnik di negara ini dilaksanakan dengan berkesan.

Penubuhan Jabatan Perpaduan negara dan integrasi nasional (JPnin)

Jabatan Perpaduan Negara dan Integrasi Nasional adalah sebuah badan yang ditubuhkan dan bertanggungjawab memupuk dan memelihara perpaduan antara kaum di negara ini. Masyarakat Malaysia yang terdiri daripada pelbagai kaum mempunyai latar belakang budaya, agama, bahasa dan adat resam yang berbeza. Walaupun kaum yang berlainan ini berganding bahu di bawah satu sistem politik yang sama namun kehidupan mereka adalah berasingan. Interaksi dalam kalangan mereka juga kurang dan hubungan antara mereka hanya terbatas kepada perkara tertentu terutama yang berkaitan dengan aktiviti ekonomi. Pembahagian buruh dalam sistem ekonomi dibuat berdasarkan pemisahan kaum dalam masyarakat dengan setiap kaum mempunyai fungsi ekonomi yang tersendiri. Bagaimanapun suasana ini jauh lebih baik jika dibandingkan dengan suasana sewaktu Tanah Melayu baru mencapai kemerdekaan. Masyarakat pada waktu itu menepati ciri-ciri masyarakat majmuk seperti yang diutarakan Furnivall (1948), kesan daripada pelaksanaan dasar pecah dan perintah oleh British.


Dalam hal ini isu perpaduan dan hubungan antara kaum merupakan agenda penting negara dalam memastikan kestabilan politik sentiasa terjamin. Generasi kini yang mewarisi konsep masyarakat majmuk sejak merdeka masih menghadapi persoalan dan dilema akibat masalah segregasi antara kaum. Keadaan ini secara tidak langsung menggambarkan konflik antara kaum yang wujud akibat perbezaan persepsi dalam kalangan kaum. Masyarakat kini masih belum sepenuhnya menjiwai nilai dan konsep satu bangsa Malaysia sebagaimana yang terkandung dalam cabaran pertama Wawasan 2020 yang menekankan perpaduan masyarakat. Integrasi nasional penting kerana dapat mengikis sentimen perkauman. Nilai perpaduan dalam kalangan masyarakat pelbagai kaum harus dipertahankan agar keharmonian dapat dikekalkan. Majlis Gerakan Negara (MAGERAN) ditubuhkan sebagai usaha untuk memulihkan hubungan antara kaum kesan daripada peristiwa 13 Mei 1969. Di samping itu, kerajaan telah menjadikan Rukun Negara sebagai tunjang kepercayaan dan kesetiaan rakyat berbilang kaum terhadap kepemimpinan negara. Pada 1 Julai 1969, MAGERAN mewujudkan Jabatan Perpaduan Negara untuk menangani isu berhubung pembinaan semula perpaduan kaum di negara ini (Jabatan Perpaduan Negara dan Integrasi Nasional 2006). Selepas MAGERAN dibubarkan, Majlis Penasihat Perpaduan Negara ditubuhkan pada 23 Februari 1971 bagi memupuk dan memelihara perpaduan kaum. Majlis Penasihat Perpaduan Negara diletakkan di bawah tanggungjawab Jabatan Perpaduan Negara (JPN). Antara tahun 1990 – 2004, JPN diletakkan di bawah Kementerian Perpaduan Negara dan Pembangunan Masyarakat dan seterusnya diletakkan semula di bawah tanggungjawab Jabatan Perdana Menteri dengan nama Jabatan Perpaduan Negara dan Integrasi Nasional (JPNIN).

dasar-dasar Kerajaan

Kerajaan telah merangka dan memberi penekanan kepada beberapa dasar dalam bidang sosioekonomi yang menjurus kepada perpaduan dan keharmonian masyarakat pelbagai kaum serta menjalin integrasi nasional. Antara dasar tersebut ialah Dasar Pendidikan Kebangsaan, Dasar Kebudayaan Kebangsaan dan Dasar Ekonomi Baru. Dasar tersebut diperkukuhkan lagi dengan pengenalan Rukun Negara

174 Hubungan Etnik

sebagai ideologi kebangsaan. Kesemua dasar tersebut bertujuan untuk mengurangkan dan mengawal tindak-tanduk politik melampau yang boleh memecahbelahkan perpaduan rakyat. Kerajaan juga telah membentuk beberapa dasar lain seperti Dasar Pembangunan Negara, Dasar Wawasan Negara dan Dasar Sosial Negara. Semua dasar tersebut dimantapkan lagi dengan pengenalan Wawasan 2020 dengan visi dan misi menjadikan Malaysia maju dalam semua aspek kehidupan. Pelan tindakan JPNIN melalui Pelan Tindakan Perpaduan dan Integrasi Nasional 2005 – 2010 telah merancang pelbagai usaha untuk memupuk dan mempertingkatkan lagi perpaduan dan integrasi nasional melalui pelbagai strategi seperti berikut:

Strategi Persefahaman Politik

Dalam aspek ini kerajaan telah berusaha memupuk perpaduan negara berlandaskan peruntukan dalam perlembagaan merangkumi:

i. Sistem kerajaan persekutuan ii. Demokrasi berparlimeniii. Raja berperlembagaaniv. Kedudukan Raja-raja Melayuv. Bahasa kebangsaanvi. Hak mengamalkan agama masing-masingvii. Hak asasi rakyat Malaysiaviii. Kedudukan istimewa kaum bumiputera dan peribumiix. lambang-lambang negara x. Pembahagian kuasa dan tanggungjawab antara kerajaan persekutuan

dengan kerajaan negeri.

Kesemua perkara tersebut merupakan kerangka kepada usaha kerajaan dalam bidang politik untuk memupuk identiti nasional, perpaduan antara kaum dan integrasi antara wilayah. Di samping itu, mewujudkan langkah keselamatan dan undang-undang juga adalah penting untuk mengawal dan mencegah pertubuhan yang memperjuangkan kepentingan sesuatu kaum atau agama daripada melakukan kegiatan yang dapat menjejaskan keharmonian antara kaum dan menggugat kestabilan negara. Pemantauan perlu dilakukan ke atas


amalan dan etika dalam parti politik supaya pendukung parti bersikap dan bertindak sederhana terhadap sesuatu isu untuk mengelakkan daripada berlaku ketegangan antara kaum.

Strategi Keseimbangan Ekonomi

Faktor yang boleh menimbulkan ketegangan hubungan antara kaum selalunya dikaitkan dengan sentimen etnosentrisme, prejudis serta tanggapan dan kedudukan sosioekonomi antara kaum yang tidak seimbang. Masalah ini dirumitkan lagi apabila kaum-kaum dikenali mengikut aktiviti ekonomi mereka. Lantaran itu, usaha kerajaan untuk mencapai perpaduan adalah dengan mengimbangkan kedudukan sosioekonomi antara kaum dan antara wilayah serta mengurangkan pengenalan kaum berdasarkan kegiatan ekonomi. Hal ini ditangani menerusi beberapa kaedah seperti meningkatkan taraf ekonomi antara kaum dan wilayah tanpa merugikan mana-mana pihak. Penjelasan sewajarnya perlu diberikan kepada semua pihak supaya sebarang salah tanggapan dapat diperbetulkan dan perasaan tidak puas hati dapat dibendung. Usaha kerajaan untuk mengurangkan dan membasmi kemiskinan tanpa mengira kaum dan perbezaan wilayah perlu mendapat sokongan daripada sektor swasta supaya pengenalan kaum berdasarkan aktiviti ekonomi dapat dikurangkan.

Strategi Sistem Pendidikan

Sistem pendidikan merupakan salah satu daripada alat terpenting dan berkesan bagi membina jati diri nasional, memupuk semangat kebangsaan, cinta kepada negara dan berperanan mengeratkan perpaduan. Peranan sistem pendidikan meliputi aspek menyediakan persekitaran serta kemudahan yang kondusif bagi keperluan sosialisasi dalam kalangan sebilangan besar rakyat. Semangat perpaduan boleh diterapkan kepada pelajar bermula dalam lingkungan usia muda di samping menanam sikap dan nilai yang dapat melahirkan kesedaran nasional, semangat cinta dan bangga kepada negara dan perpaduan antara kaum. Pelbagai langkah telah diambil untuk menggalakkan wujudnya satu sistem persekolahan dari peringkat prasekolah hingga ke peringkat Institusi Pengajian Tinggi dengan menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa perantara dan menyeragamkan kurikulum, kokurikulum, peperiksaan serta pensijilan yang mempunyai pengiktirafan yang sama.

176 Hubungan Etnik

Di samping langkah yang telah disebutkan, kerajaan juga membenarkan pengajaran dan pembelajaran menggunakan bahasa ibunda kaum tertentu seperti bahasa Mandarin, Tamil, Iban dan Kadazan Dusun di peringkat sekolah rendah dan menengah. Kurikulum sekolah rendah dan menengah memberikan tumpuan yang sewajarnya dalam mata pelajaran sejarah negara, termasuk persetujuan antara kaum dan negeri tentang peruntukan tertentu dalam perlembagaan, budaya dan adat resam kaum di Malaysia, serta unsur-unsur penting agama dan kepercayaan utama. Pendidikan dan aktiviti kokurikulum juga menerapkan sikap dan nilai-nilai yang mendukung pencapaian perpaduan negara. Sikap dan nilai-nilai ini termasuk juga sikap kesejahteraan, bertolak ansur dan saling menghormati antara kaum dan agama, taat setia dan cinta kepada negara. Selain itu, pendidikan sepanjang hayat, iaitu program pendidikan yang dijalankan oleh pelbagai agensi dan pihak di luar sistem pendidikan formal, juga memainkan peranan penting dalam usaha memupuk perpaduan negara dan integrasi nasional. Terdapat pelbagai bentuk pendidikan tidak formal yang disertai oleh pelbagai kaum seperti kursus jangka pendek anjuran badan kerajaan dan NGO. Penyertaan pelbagai kaum dalam program berkenaan secara tidak langsung akan menggalakkan interaksi antara satu sama lain seterusnya dapat menjalin ikatan perpaduan.

Strategi Penggunaan Bahasa Kebangsaan

Penggunaan satu bahasa yang sama merupakan salah satu alat yang paling berkesan untuk memupuk perpaduan. Penggunaan satu bahasa juga membolehkan pelbagai kaum dan keturunan berkomunikasi antara satu sama lain dengan selesa. Mereka menggunakan satu bahasa rujukan yang sama untuk menginterpretasikan alam dan realiti dan mewujudkan satu ciri persamaan antara mereka sebagai unsur utama pembentukan kebudayaan kebangsaan. Dalam hal ini, bahasa Melayu amat sesuai digunakan sebagai bahasa penyatu selain diangkat sebagai bahasa rasmi negara seperti yang termaktub dalam Perlembagaan Malaysia. Berdasarkan fakta sejarah kemampuan bahasa Melayu juga telah terbukti iaitu menjadi lingua-franca terutama dalam zaman pemerintahan Kesultanan Melayu Melaka. Bahasa Melayu juga pernah digunakan dalam hubungan diplomatik antara kerajaan Melayu Melaka dengan negara luar.


Strategi Kepercayaan Agama

Perlembagaan dan Rukun Negara menjamin bahawa rakyat Malaysia bebas menganut dan mengamalkan agama dan kepercayaan masing-masing bertujuan untuk memelihara suasana harmoni antara rakyat berbilang kaum. Walaupun agama Islam sebagai agama persekutuan namun agama-agama lain dilindungi oleh perlembagaan. Pengembangan sesuatu agama dalam kalangan penganut agama lain tertakluk kepada peruntukan dalam perlembagaan dan undang-undang. Justeru, sebarang aktiviti keagamaan perlu dilakukan dengan berhati-hati supaya tidak menyentuh sensitiviti penganut agama lain.

Strategi Kebudayaan

Kerajaan juga berusaha mewujudkan kebudayaan nasional yang menjadi milik bersama rakyat negara ini tanpa mengira kaum, keturunan dan wilayah sebagai asas pembentukan bangsa, jati diri nasional dan perpaduan negara. Kebudayaan nasional dibentuk berpandukan tiga prinsip dalam Dasar Kebudayaan Kebangsaan iaitu Kebudayaan Kebangsaan Malaysia berteraskan kebudayaan rakyat asal rantau ini; unsur-unsur kebudayaan lain yang sesuai dan wajar, diterima menjadi unsur Kebudayaan Kebangsaan; dan Islam menjadi unsur penting dalam pembentukan Kebudayaan Kebangsaan. Kerajaan juga menentukan bahawa pembentukan Kebudayaan Kebangsaan tidak bermakna mengabaikan kebudayaan sukuan. Kebudayaan sukuan yang tidak menjadi sebahagian daripada Kebudayaan Kebangsaan seperti ciri-ciri tertentu dalam kebudayaan Melayu, Iban, Kadazan Dusun, Cina, India termasuk kebudayaan Barat bebas diamalkan selagi tidak menjejaskan nilai-nilai kesopanan dan kesusilaan. Bagaimanapun nilai-nilai masyarakat yang bersifat positif merupakan aspek penting dalam Kebudayaan Kebangsaan kerana nilai-nilai tersebut adalah nilai-nilai sejagat dan menjadi kepunyaan bersama pelbagai kaum dan keturunan di Malaysia.

Strategi Integrasi Wilayah

Kerajaan memperkenalkan pelbagai langkah untuk mengintegrasikan antara rakyat di Semenanjung dengan di Sabah dan Sarawak sejak

178 Hubungan Etnik

Malaysia ditubuhkan. Bagaimanapun faktor geografi telah menyumbang kepada kewujudan jarak sosial antara wilayah tersebut. Antara langkah kerajaan ialah melakukan penambahbaikan dalam sistem perhubungan kebangsaan dan pengangkutan perluasan sistem radio dan televisyen nasional di Sabah, Sarawak dan Wilayah Persekutuan Labuan;penubuhan pelbagai agensi kerajaan persekutuan di negeri berkenaan dan mengadakan program lawatan pemimpin masyarakat untuk melahirkan integrasi yang kukuh antara negeri dan rakyat di wilayah tersebut. Walaupun pelbagai bentuk langkah seperti yang dinyatakan telah dilaksanakan, tetapi masih terdapat pelbagai permasalahan dan salah tanggapan dalam usaha ke arah mengintegrasikan wilayah dan dalam hubungan Kuala lumpur-Kuching-Kota Kinabalu. Oleh itu tumpuan khusus diberi kepada usaha pemupukan integrasi wilayah dan hubungan antara Kuala lumpur-Kuching-Kota Kinabalu dengan cara memberi penekanan terhadap aspek interaksi dan pergaulan yang lebih luas antara rakyat di wilayah berkenaan. Pelan tindakan adalah dengan memberikan penjelasan lebih mendalam tentang adat resam dan kebudayaan setiap kaum serta mengikis salah tanggapan yang timbul dalam bidang sosioekonomi dan sebagainya. Selain daripada melakukan integrasi antara wilayah, tumpuan juga diberikan kepada pengintegrasian antara kawasan bandar dengan kawasan luar bandar agar kemajuan ekonomi dan prasarana yang diadakan dapat dikongsi secara adil dan saksama.

Strategi Keselamatan

Kerajaan juga mengatur langkah keselamatan untuk memelihara dan mencapai perpaduan yang mantap dan berkekalan. Strategi perpaduan negara dalam bidang keselamatan meliputi aspek pencegahan daripada berlakunya ancaman kepada keselamatan negara dan ketenteraman awam. Penekanan diberi kepada aspek pencegahan supaya nyawa dan harta benda awam dan pembangunan negara dapat dipelihara dan tidak terancam. Aspek pencegahan merangkumi penguatkuasaan sekatan di sisi undang-undang ke atas kebebasan bercakap, berhimpun dan menubuhkan persatuan, tahanan preventif, penguatkuasaan peruntukan Akta Hasutan, dan kawalan terhadap penerbitan melalui undang-undang yang berkaitan. Pemulihan pula ialah usaha untuk menenteramkan keadaan setelah berlakunya sesuatu konflik. Aspek pemulihan termasuk keselamatan dan ketenteraman awam yang melibatkan tindakan,


terutamanya daripada pihak polis dan dibantu oleh pihak lain seperti angkatan tentera, Ikatan Relawan Rakyat (RElA), Rukun Tetangga dan dalam keadaan yang ekstrem, mengisytiharkan darurat.

Strategi Pembangunan Kawasan

Dalam aspek pembangunan kawasan, kerajaan mengarahkan pemaju perumahan serta pihak berkuasa tempatan supaya mengambil kira aspek perpaduan kaum. Sesuatu kawasan yang hendak dimajukan untuk dibuat penempatan baharu, misalnya, seharusnya mempunyai penduduk yang terdiri daripada pelbagai kaum agar sentimen perkauman dapat dicairkan. Seterusnya setiap penempatan perlu menubuhkan jawatankuasa penduduk seperti Rukun Tetangga dan menganjurkan aktiviti yang melibatkan semua penduduk tanpa mengira kaum dan agama. Prasarana seperti dewan serba guna dan dewan komuniti perlu disediakan untuk kegunaan penduduk melakukan aktiviti kemasyarakatan. Penyediaan kemudahan tersebut dapat membantu menyemaikan semangat perpaduan dan interaksi antara kaum melalui pelbagai aktiviti sosial yang dianjurkan oleh pelbagai pihak. Kerajaan juga menegaskan supaya sesuatu kawasan perumahan mengandungi pembangunan bercampur seperti fasa perumahan kos rendah, sederhana dan juga mewah agar dapat mengurangkan jurang sosial dalam kalangan masyarakat melalui pergaulan dan interaksi. Kemudahan yang disediakan haruslah dapat dinikmati oleh penduduk dan tidak dibatasi oleh taraf sosioekonomi mereka.

Strategi Penggunaan Tenaga Manusia

Pihak kerajaan meminta kerjasama daripada para majikan sama ada daripada pihak awam ataupun swasta untuk memastikan agar sebarang lantikan mengisi sesuatu jawatan tidak berdasarkan faktor kaum, agama dan budaya. Pemilihan perlu dibuat secara adil berdasarkan kelayakan pemohon kerana hakikatnya, Malaysia merupakan sebuah negara yang terdiri daripada pelbagai kaum dan agama. Majikan juga perlu memainkan peranan menerapkan unsur perpaduan dalam kalangan pekerja melalui pelaksanaan dasar syarikat dan program serta aktiviti yang dianjurkan.

180 Hubungan Etnik

Di samping itu, mereka juga bertanggungjawab melaksanakan setiap dasar yang digubal oleh kerajaan. Interaksi antara pekerja pelbagai kaum perlu digalakkan supaya perasaan prejudis dan salah tanggapan antara mereka dapat dikurangkan. Pemupukan nilai-nilai murni yang menyumbang kepada perpaduan negara seperti semangat patriotisme dan kekitaan perlu sentiasa diterapkan.

Strategi Media Massa

Media massa juga memainkan peranan berkesan untuk membantu memupuk perpaduan negara melalui penyampaian maklumat, pembentukan sikap dan pandangan rakyat serta penerapan nilai-nilai positif ke arah memajukan semangat perpaduan. Internet sebagai wadah penyebaran maklumat juga perlu digunakan sebaik mungkin. Perkembangan media elektronik mampu menghubungkan rakyat termasuk masyarakat terpencil di kawasan pedalaman Sabah dan Sarawak. Syarikat swasta yang mengendalikan stesen televisyen turut memainkan peranan penting dalam usaha memupuk perpaduan negara dan integrasi nasional sebagai tanggungjawab sosial mereka kepada bangsa dan negara. Penerbit akhbar dan majalah juga digalakkan memberi sumbangan kepada usaha memantapkan perpaduan negara berdasarkan etika kewartawanan. Pengamal media dituntut supaya bertanggungjawab dan peka apabila menyentuh dan melaporkan perkara yang dapat menjejaskan perpaduan dan perhubungan antara kaum dan agama. Mereka juga perlu memastikan bahawa laporan tidak melanggar Akta Hasutan 1948 dan Akta Mesin Cetak dan Penerbitan 1984 serta tidak menjejaskan atau menggugat ketenteraman awam dan keselamatan negara.

Strategi Kesukanan

Sukan merupakan bidang yang ideal bagi membentuk perpaduan dan integrasi dalam kalangan rakyat berbilang kaum, khususnya bagi acara sukan yang popular. Sukan mewujudkan peluang dan persekitaran bagi pergaulan dan interaksi sosial dan melahirkan suasana yang sangat sesuai bagi memupuk semangat persaudaraan dan solidariti tanpa mengira kaum dan keturunan. Melalui sukan juga dapat membantu menaikkan semangat patriotisme dan mencairkan perasaan etnosentrisme, prejudis


dan prasangka buruk dalam kalangan rakyat, lebih-lebih lagi apabila acara itu diadakan di tanah air khususnya sukan di peringkat kebangsaan dan antarabangsa yang diwakili oleh pasukan kebangsaan atau negara.

Strategi Perpaduan dan Pertubuhan Sukarela

Kerajaan telah memperkenalkan konsep pemasyarakatan perpaduan pada 1998 untuk menerapkan ciri-ciri identiti nasional bagi membangunkan bangsa Malaysia berasaskan semangat persaudaraan dan kewarganegaraan yang tinggi. Proses penerapan nilai-nilai murni menekankan kepentingan perpaduan dalam kalangan pelbagai kaum menggunakan segala saluran dan prasarana yang sedia ada. Selain itu, diperkenalkan juga jentera kemasyarakatan seperti Rukun Tetangga dan persatuan penduduk dalam usaha menjayakan penerapan nilai-nilai murni, perpaduan dan integrasi nasional melalui aktiviti kemasyarakatan.

Strategi Penyelidikan dan Penerbitan Bahan Bacaan

Usaha kerajaan memperbanyakkan aktiviti penyelidikan tentang perpaduan negara dan integrasi nasional penting untuk mengetahui pola hubungan kaum semasa. Hasil kajian dapat digunakan untuk merangka strategi dan perancangan program yang berkesan di samping mewujudkan instrumen untuk mengukur tahap perpaduan. Ia boleh diperkukuhkan dengan adanya penerbitan bahan bacaan tentang perpaduan dan integrasi serta adat resam masyarakat Malaysia.

Strategi Pemantauan Isu-isu Semasa dan Konflik

Mewujudkan mekanisme pemantauan tahap perpaduan dan integrasi nasional secara berterusan dan sistematik merupakan langkah pengesanan awal terhadap isu-isu semasa dan konflik. Pengesanan perhubungan sosial perlu ditingkatkan lagi melalui sistem dalam talian kerana bukan sahaja maklumat dapat dikesan atau diperoleh dengan segera, tetapi dapat membantu pihak jabatan dan agensi lain untuk mengambil tindakan pencegahan awal.

182 Hubungan Etnik

Strategi Penubuhan Panel Penasihat Perpaduan Negara (PANEL) dan Jawatankuasa Penasihat Perpaduan Peringkat

Negeri (JKPPN)

Penubuhan Panel Penasihat Perpaduan Negara (PANEl) dan Jawatankuasa Penasihat Perpaduan Negeri (JKPPN) bertujuan untuk membincangkan isu perpaduan dan integrasi nasional dan memainkan peranan lebih berkesan. Badan-badan ini bertindak sebagai penyelaras kepada agensi lain dan seterusnya bertanggungjawab menasihat, melapor, dan mendapatkan persetujuan Jemaah Menteri dan Parlimen tentang sebarang isu yang berkaitan dengan perpaduan dan integrasi sosial.

Strategi Program dan Aktiviti Perpaduan

Kerajaan merangka program pemetaan perpaduan untuk meningkatkan kesedaran dan penghayatan kumpulan sasaran termasuk kanak-kanak prasekolah sehingga ke peringkat pengajian tinggi. Seterusnya kakitangan kerajaan dan swasta serta anggota komuniti seperti belia, wanita dan orang kurang upaya serta orang ramai juga boleh berperanan membawa perubahan dari aspek pengetahuan, sikap dan kemahiran tentang perpaduan antara kaum. Di peringkat sekolah, aktiviti yang dicadangkan adalah berbentuk pendidikan pelbagai budaya yang boleh diintegrasikan dalam bentuk kurikulum dan kokurikulum. Di tempat kerja pula, aktivitinya adalah tentang pengurusan kepelbagaian dalam kalangan pekerja, manakala pada peringkat komuniti, aktivitinya berunsurkan pengembangan yang boleh membawa perubahan serta pembangunan kepada masyarakat setempat. Selain itu, strategi lain yang difikirkan dapat membantu memantapkan proses perpaduan dan integrasi juga turut diwujudkan seperti latihan dalam bidang komunikasi antara budaya, pengauditan dasar kerajaan dan menghasilkan satu etika tentang hak dan tanggungjawab kemanusiaan untuk rakyat Malaysia. Usaha juga perlu dipergiatkan untuk menerbitkan bahan bacaan secara meluas tentang kaum-kaum di Malaysia.

Memperkasakan Sekolah Kebangsaan

Sistem pendidikan negara pelbagai aliran menyebabkan tidak ada acuan khusus yang boleh digunakan untuk membentuk masyarakat yang bersatu


padu. Hal ini menyebabkan ibu bapa lebih cenderung memilih aliran mengikut kaum masing-masing. Usaha memupuk perpaduan harus bermula sejak awal lagi, iaitu sewaktu anak-anak berada di peringkat prasekolah, sekolah rendah dan menengah, mengikuti acuan kurikulum yang sama. Dengan itu, sekolah kebangsaan perlu diperkasakan bagi menerapkan semangat perpaduan dalam kalangan pelajar pelbagai etnik supaya mereka dapat dilatih hidup saling bekerjasama dan mempunyai semangat patriotisme serta berakomodatif yang tinggi. langkah-langkah untuk memperkasakan sekolah kebangsaan perlu diletakkan di landasan yang lebih kukuh ke arah menyatupadukan rakyat berbilang kaum tanpa mengetepikan sekolah rendah jenis kebangsaan yang telah dipersetujui oleh semua golongan etnik di bawah kontrak sosial. Setiap ibu bapa diberi kebebasan menghantar anak mereka ke sekolah kebangsaan termasuk sekolah jenis kebangsaan Cina atau Tamil tanpa halangan. Sekolah kebangsaan merupakan institusi pendidikan utama bagi anak-anak Malaysia untuk memenuhi aspirasi dan memiliki jati diri nasional. Sekolah Kebangsaan bukan sahaja berkemampuan mendidik pelajar pelbagai kaum, tetapi juga membantu menanam nilai-nilai perpaduan dalam kalangan warganegara Malaysia. Memupuk semangat perpaduan dan keyakinan terhadap sistem sekolah satu aliran, iaitu sekolah kebangsaan perlu ditadbir sebaik-baiknya supaya bukan sahaja boleh menarik orang Melayu, tetapi juga orang bukan Melayu menghantar anak mereka belajar di sekolah tersebut. Lantaran itu, dalam Rancangan Malaysia Kesepuluh, kualiti pengajaran di sekolah kebangsaan dipertingkatkan dengan 100 peratus guru di sekolah menengah dan 25 peratus guru di sekolah rendah akan mempunyai kelayakan ijazah pertama menjelang tahun 2012 supaya sekolah kebangsaan menjadi sekolah pilihan. Semangat perpaduan dalam kalangan pelajar perlu dipupuk bukan sahaja di peringkat sekolah, tetapi juga di peringkat Institusi Pengajian Tinggi dengan beberapa pendekatan. Antaranya, tidak mengetepikan penguasaan bahasa ibunda masing-masing seperti bahasa Mandarin, Tamil, Iban dan Kadazan Dusun, memberikan kesedaran kepada pelajar tentang kepentingan interaksi antara golongan etnik, mengadakan lebih banyak aktiviti antara golongan etnik, mengadakan program interaksi antara sekolah dan memasukkan unsur-unsur interaksi etnik dalam kurikulum serta meningkatkan kemahiran berinteraksi dengan golongan etnik lain.

184 Hubungan Etnik

Memperkasakan Sekolah Wawasan

Kerajaan telah memperkenalkan konsep Sekolah Wawasan sebagai satu daripada pendekatan alternatif untuk memupuk nilai perpaduan kaum dan integrasi nasional dengan membina dua atau tiga jenis sekolah rendah yang berlainan bahasa pengantar. Namun, pentadbiran terletak dalam kawasan yang sama dan berkongsi kemudahan asas seperti padang permainan dan dewan. Sekolah Wawasan ini bertujuan untuk mewujudkan persekitaran yang memberikan peluang yang luas kepada para pelajar pelbagai kaum untuk bergaul dan berinteraksi melalui pelbagai aktiviti tanpa menjejaskan status dan perkembangan sekolahnya.

Memperkenalkan Program Latihan Khidmat Negara (PLKN)

Program latihan Khidmat Negara (PlKN) mula dilaksanakan pada 2004 sebagai kursus wajib selama tiga bulan di kem latihan bagi remaja lepasan Sijil Pelajaran Malaysia (SPM). PlKN yang berteraskan Rukun Negara mempunyai kurikulum berbentuk multidisiplin yang mengandungi beberapa modul. Antaranya:

i. Modul Fizikal yang merangkumi aktiviti kawad, merempuh halangan, merentas desa dan kembara hutan;

ii. Modul Kenegaraan yang memberi penekanan terhadap aspek pengetahuan tentang pembinaan negara bangsa;

iii. Modul Pembinaan Karektor mencakupi penerokaan diri sendiri dan hubungan interpersonal;

iv. Modul Khidmat Komuniti yang menyentuh antara lain aktiviti gotong-royong seperti membersihkan, mengindahkan dan menceriakan kawasan sekitar.

Antara objektif utama PLKN adalah untuk:

i. Menanam semangat patriotisme dalam kalangan generasi muda atau remaja Malaysia.

ii. Memupuk perpaduan kaum serta integrasi nasional. iii. Membentuk perwatakan positif menerusi nilai-nilai murni.


Peranan Masyarakat dalam Konteks hubungan etnik

Terdapat pelbagai aktiviti yang boleh dimainkan oleh masyarakat untuk memastikan keharmonian etnik sentiasa terjaga. Antara aktiviti itu adalah seperti berikut:

Rukun Tetangga

Rukun Tetangga diperkenalkan pada tahun 1975 berikutan penguatkuasaan Peraturan-Peraturan Perlu mengenai Rukun Tetangga 1975. Pada mulanya Rukun Tetangga bertujuan untuk membolehkan rakyat mengawal keselamatan di kawasan kediaman masing-masing dengan mewajibkan masyarakat setempat berumur 18 hingga 55 tahun menjalankan tugas rondaan pada waktu malam. Mulai 1 Januari 1983, kerajaan telah membuat pindaan terhadap Peraturan Perlu (Rukun Tetangga) 1975 dengan memberi penekanan kepada konsep kejiranan untuk memupuk serta mengukuhkan lagi semangat kejiranan dalam kalangan masyarakat setempat. Pada tahun 2000, peraturan Rukun Tetangga telah dipinda sekali lagi dengan memberi ruang yang lebih luas untuk pembangunan masyarakat secara menyeluruh ke arah mewujudkan perpaduan nasional. Visi dan misi Rukun Tetangga adalah untuk membantu memupuk persefahaman dan bertolak ansur ke arah pembangunan bangsa Malaysia yang bersatu padu serta mempunyai identiti sendiri dengan motonya “Bersatu Terus Maju” dalam konteks pencapaian Wawasan 2020. Objektifnya ialah memelihara, meningkat dan mengukuhkan perpaduan rakyat dan integrasi nasional selaras dengan dasar pembangunan negara berlandaskan Perlembagaan Persekutuan dan Rukun Negara. Dengan kata lain, Skim Rukun Tetangga diperkenalkan sebagai langkah untuk membolehkan rakyat sendiri mengawal dan menjaga keselamatan kawasan kediaman mereka dengan penekanan terhadap konsep kejiranan serta falsafah bahawa kesejahteraan kawasan sejiran akan menjamin kesejahteraan negara. Peranannya diperluaskan lagi kepada pembangunan komuniti bagi memastikan perpaduan dan keharmonian hubungan dalam masyarakat akan berterusan dan berkekalan. Dari aspek sosial, ahli Rukun Tetangga melakukan amalan kunjung-mengunjung semasa musim perayaan. Dari segi pendidikan, mereka

186 Hubungan Etnik

mengadakan sistem pendidikan tidak formal seperti kolokium jiran wanita, kursus motivasi, kursus kepemimpinan, tuisyen dan ceramah dalam pelbagai bidang. Selain itu, mereka juga mengadakan aktiviti sukan seperti sukaneka, larian amal, permainan bola sepak, bola baling, bola jaring, sukan air, sukan tradisional dan sukan rakyat. Mereka juga mengadakan aktiviti rekreasi seperti tai chi, ekspedisi mendaki bukit, kembara mendaki gunung dan khemah kerja. Ceramah kesihatan berkaitan anti-dadah, AIDS, kanser, kempen kebersihan, dan menjaga harta awam juga dianjurkan oleh Jawatankuasa Rukun Tetangga. Ceramah dan forum berkaitan dengan keagamaan juga diadakan. Aktiviti melawat ke rumah warga tua, memberikan sumbangan kepada orang miskin, membuat kerja amal, membantu mangsa banjir, ribut dan bencana alam juga dilaksanakan. Jawatankuasa Rukun Tetangga juga mengadakan kelas seni tari, kraf tangan, permainan tradisional, kelas gamelan, kompang, tarian tradisional, tarian singa, pertunjukan pentas dan lain-lain. Dalam aspek ekonomi pula mereka mengadakan projek tanaman secara hidroponik, ternak ikan air tawar dan membuat air lada manakala dalam aspek keselamatan, mereka mengadakan rondaan sukarela, mengesan dan melaporkan isu hubungan kaum dan menjadi perantara dalam penyelesaian konflik. Aktiviti tersebut bertujuan untuk membolehkan penduduk setempat berkenalan, bantu-membantu dalam menghadapi masalah bersama, berinteraksi dan merapatkan hubungan di peringkat akar umbi antara pemimpin dengan rakyat dan antara rakyat pelbagai keturunan, adat dan budaya.

Rumah Terbuka

Rumah terbuka diadakan sempena sambutan musim perayaan sesuatu kaum di Malaysia. Masyarakat pelbagai etnik saling berkunjung ke rumah jiran tetangga mereka. Sebagai contoh, semasa perayaan Hari Raya Aidilfitri, etnik Cina, India, Kadazan Dusun, Iban dan pelbagai lagi akan berkunjung ke rumah etnik Melayu dan begitulah sebaliknya apabila tiba perayaan etnik lain. Etnik Cina, misalnya, akan berusaha menyediakan makanan yang halal kepada etnik Melayu apabila menjemput etnik Melayu datang ke rumah mereka sewaktu perayaan Tahun Baru Cina. Demikian juga semasa perayaan Krismas atau Deepavali.


Hal ini menunjukkan etnik Cina, India, Iban, dan Kadazan Dusun begitu mengambil berat dan memahami budaya etnik Melayu dan etnik Melayu pula tidak akan menyajikan daging lembu kepada etnik India apabila mereka datang ke rumah semasa Hari Raya Aidilfitri. Pertimbangan ini memperlihatkan keharmonian hubungan etnik sentiasa terjalin kukuh dalam kalangan rakyat dan memahami keharmonian budaya masing-masing. Amalan ini membuktikan kesepaduan sosial dalam masyarakat berada pada tahap yang tinggi walaupun mereka berlainan agama, etnik dan budaya.

Penerimaan Budaya

Pada masa ini, masyarakat bukan Melayu seperti Cina dan India termasuk juga kaum bumiputera di Sabah dan Sarawak telah menerima budaya etnik Melayu dari segi pakaian dan makanan. Contohnya, orang bukan Melayu seperti Cina, India, dan Kadazan Dusun telah memakai baju kurung dan baju Melayu. Malah, trend berpakaian dan menikmati juadah makanan Melayu sudah menjadi lumrah bagi etnik bukan Melayu. Bagi orang Melayu pula, mereka mula menerima masakan Cina dan India serta pemberian duit raya telah menggunakan sampul atau angpau yang terkenal dalam golongan orang Cina.

Program di institusi Pengajian Tinggi (iPT)

Di IPT bahagian hal ehwal pelajar melalui persatuan dan kelab telah menggalakkan aktiviti dan program yang menjurus kepada perpaduan kaum dalam kalangan mahasiswa. Sebagai contoh, aktiviti Pesta Tanglung bukan sahaja melibatkan mahasiswa Cina dan India, tetapi turut disertai mahasiswa Melayu. Dalam aspek kepemimpinan pelajar, ternyata tidak didominasi oleh sesuatu kaum sahaja, malah dianggotai oleh pelbagai kaum seperti dalam Majlis Perwakilan Pelajar (MPP). Kandungan kursus di semua IPT menitikberatkan aspek pendidikan yang harmoni dalam masyarakat pelbagai kaum. Nilai rohani dan budaya diberikan keutamaan dalam subjek Kenegaraan, Tamadun Islam dan Asia khususnya menerusi kursus Hubungan Etnik untuk menguatkan peribadi dan sahsiah pelajar.

188 Hubungan Etnik

Kelab Perpaduan atau Kelab Rukun Negara telah diwujudkan di IPT sebagai usaha menyemai kesedaran terhadap kepentingan perpaduan kaum dengan menggalakkan mahasiswa menganggotai kelab berkenaan. Pelajar juga digalakkan mempergiatkan dan mempertingkatkan aktiviti kokurikulum seperti dalam program sukan, kelab, persatuan, pameran dan ceramah. Aktiviti kokurikulum sedemikian merupakan bidang pembelajaran yang menekankan pemupukan dan perkembangan diri individu melalui psikomotor, kognitif dan afektif. Di luar sistem akademik pula, para mahasiswa dilibatkan dalam aktiviti pelbagai kaum seperti menyertai program keluarga angkat, persatuan dan badan beruniform. Para pelajar juga perlu ditugaskan dalam projek perkhidmatan masyarakat seperti operasi khidmat masyarakat dan mahasiswa balik kampung. Hal ini akan memberi pengalaman yang sangat berharga dalam memahami kehidupan rakyat Malaysia yang pelbagai sifatnya. Aktiviti berpersatuan dan khidmat masyarakat mempunyai peranan penting dalam menggalakkan penyertaan dan pengalaman bersama antara kaum. Lantaran itu, pihak kerajaan dan sektor swasta perlu menyokong sepenuhnya aktiviti berkenaan. Para pensyarah juga perlu diterapkan dan didedahkan dengan sikap perpaduan antara kaum yang positif. Mereka perlu mendapat pendedahan tentang kursus seperti Hubungan Etnik untuk menerapkan nilai-nilai yang penting dalam kalangan pelajar bagi memupuk keharmonian kaum. Para pensyarah dan mahasiswa berperanan sebagai agen penyebar perpaduan dan keharmonian. Mereka merupakan agen integrasi dan perpaduan yang memainkan peranan penting dalam menggalakkan lebih banyak interaksi melalui tugasan dan projek akademik.

Peranan ngO dalam Konteks hubungan etnik

Terdapat pertubuhan induk di peringkat kebangsaan yang menaungi pertubuhan berasaskan etnik seperti Pertubuhan Belia Malaysia dan Dewan Perniagaan dan Perusahaan Malaysia. Pertubuhan NGO pula dapat memainkan peranan untuk mempercepatkan proses hubungan etnik di Malaysia. Dari aspek kepemimpinan pula pemimpin persatuan di peringkat negara atau persatuan, barisan kepemimpinannya disertai oleh pemimpin daripada pelbagai kaum. Sebagai contoh, kepemimpinan


Majlis Belia Malaysia disertai oleh semua golongan etnik. Walaupun terdapat pembahagian pertubuhan mengikut kaum seperti Pergerakan Belia 4B, Persatuan Belia Tamil, Dewan Perniagaan Melayu Malaysia, Dewan Perniagaan Cina dan Dewan Perniagaan India Malaysia, namun persatuan berkenaan dapat digunakan oleh NGO untuk mengadakan pelbagai dialog dan seminar dalam usaha memahami permasalahan dan jalan penyelesaiannya. Melalui dialog dan seminar tersebut, secara tidak langsung akan dapat memupuk hubungan antara etnik. Sains dan teknologi juga memainkan peranan untuk meningkatkan hubungan etnik kerana pembangunan ekonomi di Malaysia berasaskan sains dan teknologi termasuk sektor perindustrian dan pembangunan bioteknologi. Dalam konteks ini, kerajaan telah menetapkan bilangan pelajar dalam bidang sains dan teknologi dan sains sosial adalah berdasarkan nisbah 60:40. Hal ini menunjukkan bilangan saintis yang akan dilahirkan adalah terdiri daripada pelbagai kaum. Justeru, pihak kerajaan dan sektor swasta memainkan peranan dalam usaha menyumbang dana bagi meningkatkan penyelidikan dan pembangunan bagi menghasilkan inovasi dan seterusnya memacu pertubuhan ekonomi negara. Dana dan geran daripada pihak swasta dan penubuhan institusi tertentu seperti Koridor Raya Multimedia (MSC), Akademi Sains Negara dan pelbagai lagi merupakan penjana kepada pembangunan ekonomi negara. Justeru, sains dan teknologi memainkan peranan dalam pembangunan ekonomi negara. Apabila pembangunan ekonomi negara berkembang pesat, kestabilan politik dapat diwujudkan dan kesannya dapat menarik lebih ramai pelabur dari dalam dan luar negara untuk memacu pertumbuhan ekonomi. Keadaan ini akan memberi banyak peluang pekerjaan tanpa mengira golongan etnik. Hasilnya taraf hidup rakyat akan meningkat, jurang ekonomi antara kaum dapat dirapatkan dan akhirnya akan wujud keharmonian rakyat di Malaysia. Sejajar dengan hasrat dan matlamat kerajaan untuk memupuk perpaduan dalam masyarakat, Multinational Corporation (MNC) turut memainkan peranan ke arah kesejahteraan masyarakat dengan cara menaja aktiviti yang memupuk perpaduan dalam kalangan masyarakat pelbagai kaum. Antara syarikat tersebut ialah YTL Corporation, Lion Group, Maxis dan Berjaya Group. Syarikat berkenaan sering menganjurkan aktiviti kemasyarakatan melibatkan pelbagai kaum melalui

190 Hubungan Etnik

penajaan dalam bidang pendidikan, penjagaan alam sekitar, kebajikan, hari keluarga atau dikenali sebagai Corporate Social Responsibility (CSR). Antara matlamat utama syarikat MNC ini adalah untuk memberi peluang kepada golongan sasar terutamanya masyarakat luar bandar yang rendah tahap kehidupan mereka supaya dapat menikmati bantuan menerusi program CSR ini. Tanggungjawab sosial yang diberikan dapat membantu kerajaan memperbaiki kualiti kehidupan dalam kalangan masyarakat yang memerlukan tanpa mengira batas etnik di seluruh pelosok negara. Di samping itu, generasi muda terutamanya para pelajar pelbagai kaum ialah golongan penting kepada syarikat MNC kerana program dan aktiviti anjuran CSR melibatkan pemberian dana bantuan berbentuk biasiswa kepada mereka yang cemerlang untuk meneruskan pengajian ke peringkat yang lebih tinggi. Golongan warga emas juga turut didekati oleh pihak MNC dengan menyalurkan sumbangan untuk meringankan sedikit tanggungan oleh pihak tertentu dan sebagai mengingati jasa dan bakti mereka kepada masyarakat dan negara.

Kesimpulan

Setiap golongan etnik di Malaysia mempunyai jati dirinya sendiri dan diamalkan mengikut etnik masing-masing. Kepelbagaian jati diri ini merupakan satu keunikan yang tidak sewajarnya dicerobohi. Usaha ke arah meraikan kepelbagaian yang sedia ada perlu difahami oleh semua lapisan masyarakat demi mewujudkan keharmonian hubungan antara etnik. Usaha ke arah mewujudkan integrasi kaum di Malaysia perlu melibatkan pelbagai pihak dan tidak seharusnya diserahkan kepada pihak kerajaan semata-mata. Kerajaan dengan pelaksanaan pelbagai dasarnya perlu disokong oleh badan-badan bukan kerajaan dan juga pihak swasta bagi memastikan hubungan kaum sentiasa berada dalam keadaan harmoni. Penglibatan semua pihak mampu menjayakan usaha ke arah mengeratkan hubungan tersebut.


Soalan Perbincangan

1. Nilaikan keberkesanan peranan kerajaan dalam usaha memupuk hubungan etnik di Malaysia.

2. Sejauh manakah media di Malaysia berjaya mewujudkan integrasi kaum?

3. Huraikan peranan NGO dan badan swasta dalam usaha menjayakan program mengeratkan hubungan etnik di Malaysia.

BaB 8

Pemerkasaan Pendidikan ke arah Kesepaduan Sosial

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat:1. Memahami perkembangan sistem pendidikan vernakular di

Malaysia.2. Menghayati kepentingan sistem pendidikan sebagai alat untuk

memupuk perpaduan.3. Menilai pendidikan ke arah kesepaduan sosial.

Pengenalan

Pendidikan merupakan asas penyatuan dalam proses pembinaan negara bangsa. Berdasarkan pengalaman di negara luar seperti Perancis, Amerika Syarikat, Indonesia dan Thailand, matlamat ini dicapai menerusi pelaksanaan dasar pendidikan untuk pelbagai komuniti etnik. Walaupun penerimaannya sehingga kini mencetuskan polemik, namun dasar ini berterusan dipraktikkan. Walaupun negara ini mempunyai Dasar Pendidikan Kebangsaan dan Dasar Bahasa Kebangsaan, tetapi dari sudut praktiknya, dasar tersebut agak berbeza dengan negara berkenaan. Sistem pendidikan di negara ini berorientasikan komuniti etnik tertentu yang berkongsi kurikulum yang sama. Sistem ini disebut sebagai Sistem Pendidikan Vernakular ataupun jenis Kebangsaan. Pengekalan sistem sedemikian akan menggalakkan pemisahan kanak-kanak daripada komuniti etnik yang berbeza. Jika langkah bersepadu kurang mampu dilaksanakan, tidak mustahil matlamat kerajaan untuk memupuk kesepaduan sosial antara anggota masyarakat menerusi sistem pendidikan kebangsaan, sukar untuk dicapai sepenuhnya.

194 Hubungan Etnik

Neena (1985) meletakkan peranan penting pendidikan formal dalam proses sosialisasi. Bagi pelajar yang mempunyai perbezaan latar belakang sosiopolitik, sekolah boleh mensosialisasikan mereka semula mengikut kumpulan yang sama sehingga ke peringkat yang lebih tinggi, di samping dapat mengamalkan semangat bertolak ansur dan saling memahami antara satu sama lain.

Sejarah Pendidikan di Malaysia dan hubungan etnik

Bahasa dan pendidikan adalah dua perkara yang saling berkait rapat. Melalui pendidikan, sesuatu bahasa dapat dipertahankan dan bahasa juga menggambarkan jiwa sesebuah bangsa. Dengan warisan nilai budaya dan peradaban yang berbeza, setiap komuniti etnik di Malaysia, berusaha mempertahankan sistem pendidikan masing-masing. Atas alasan ini, usaha kerajaan untuk membentuk satu identiti kebangsaan menerusi sistem pendidikan kebangsaan dengan menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan agak sukar. Konflik sebegini telah berlaku di negara luar seperti Perancis, Amerika Syarikat dan Thailand. Negara berkenaan mengekalkan satu sistem pendidikan yang dikongsi bersama. Manakala bahasa yang diberi keutamaan ialah bahasa penduduk asal ataupun komuniti awal yang mampu membawa perubahan. Dalam proses ke arah pembentukan dasar kebangsaan, negara berkenaan juga berhadapan dengan penolakan daripada komuniti etnik yang berbeza seperti di Amerika, antara komuniti Anglo-Saxon dengan komuniti Hispanik. Negara berkenaan mengekalkan satu bahasa dan satu sistem pendidikan untuk dijadikan dasar kebangsaan. Keutamaan diberikan kepada bahasa penduduk asal ataupun komuniti awal yang mampu membawa perubahan di negara yang didiami (Huntington 2005). Dalam konteks Tanah Melayu, penjajah berperanan utama dalam menentukan hala tuju sistem pendidikan. Pengaruhnya banyak ditentukan oleh tempoh penjajahan, bentuk sistem pendidikan yang dilaksanakan dan bahasa yang digunakan dalam sistem pendidikan. Dalam tempoh penjajahan selama 130 tahun, pihak British melaksanakan dasar pecah dan perintah dengan mengasingkan etnik mengikut komuniti masing-masing. Matlamatnya adalah untuk mengelakkan konflik antara satu sama lain. Dasar pecah dan perintah itu diperkuatkan lagi dengan usaha setiap komuniti mempertahankan warisan budaya dan peradaban masing-masing.

194 Hubungan Etnik Pemerkasaan Pendidikan ke Arah Kesepaduan Sosial 195

latar Belakang Pendidikan Komuniti etnik di Tanah Melayu

Komuniti Melayu, Cina dan India telah pun mempunyai sistem pendidikan tersendiri yang bersifat tradisi, sebelum pihak British mencampuri bidang berkenaan. Dasar pecah dan perintah mengukuhkan lagi kedudukan sistem pendidikan vernakular. Malah, usaha untuk menyatukan mereka di peringkat ini tidak timbul sehingga berlaku peristiwa Malayan Union 1946 yang merupakan pengukuhan usaha ke arah pembinaan negara bangsa.

Komuniti Melayu

Komuniti Melayu dibentuk bersesuaian dengan sistem nilai dan adat Melayu. Di peringkat awal, dua bentuk sekolah telah dibina. Pertama, persekolahan secara tidak formal, iaitu; sekolah pondok yang menekankan penggunaan bahasa Melayu dan bahasa Arab sebagai bahasa pengantar. Sekolah ini membabitkan sekolah agama, sekolah agama rakyat, sekolah pondok dan madrasah. Sukatan pelajaran pengajaran lebih menekankan pembacaan al-Quran, al-Hadis dan hal ehwal keagamaan yang dibiayai oleh individu tertentu. Sekolah ini bebas daripada pemantauan kerajaan British dan turut menyediakan pengajaran di peringkat rendah dan menengah. Pelajar yang memperoleh keputusan cemerlang diberi peluang untuk melanjutkan pelajaran ke Indonesia, India dan Mesir. Kedua, di sekolah vernakular Melayu yang didirikan oleh kerajaan British, bahasa Melayu dikekalkan sebagai bahasa pengantar dan tumpuan lebih kepada perkara asas seperti membaca, mengira, menulis, ilmu pertukangan, anyaman dan pertanian bagi memenuhi kehendak kehidupan luar bandar (Chelliah 1940). lepasan sekolah Melayu yang berkelayakan akan menyambung pelajaran ke Maktab Perguruan Sultan Idris (MPSI). Walau bagaimanapun, mereka tidak berpeluang untuk menjawat jawatan tinggi disebabkan kelayakan yang rendah berbanding dengan mereka yang berkelulusan sekolah Inggeris. Malah, lulusan daripada kedua-dua jenis sekolah berkenaan tidak diterima untuk berkhidmat dalam pentadbiran British (Roff 1975).

196 Hubungan Etnik

Komuniti Cina

Penghijrahan komuniti Cina ke Tanah Melayu telah bermula sejak abad ke-3 Masihi. Populasi kaum Cina semakin bertambah setelah penguasaan British sekitar abad ke-19. Kedatangan mereka bukan semata-mata kerana pencarian harta, tetapi juga kesusahan hidup disebabkan pergolakan politik, bencana alam dan populasi yang padat, terutamanya di bahagian Selatan China (lynn 1990; Purcell 1967). Berteraskan penerimaan sebahagian ajaran Konfusius yang menekankan kepentingan pendidikan di peringkat rendah dan tinggi, majoriti komuniti Cina mendirikan sekolah di setiap wilayah dan di negara baharu yang diduduki mereka. Kepercayaan yang dipegang ialah hanya menerusi pendidikan dan harta mereka mampu mengubah nasib dan status ke tahap yang lebih baik (Wang 1991). Sebelum tahun 1900, komuniti Cina telah menubuhkan sistem pendidikan tersendiri yang lebih menjurus kepada pendidikan Cina klasik. Sukatan pelajaran pendidikan lebih kepada pemahaman penulisan Cina klasik (loh 1975). Dasar laissez-faire British membuka peluang kepada penubuhan sekolah vernakular Cina yang menerapkan nilai-nilai kecinaan seperti bahasa Cina dikekalkan sebagai bahasa pengantar, sukatan pelajaran, guru dan buku teks adalah berdasarkan negara China. Tujuan penubuhan sekolah berkenaan adalah untuk mengekalkan identiti komuniti Cina di Tanah Melayu agar tidak terpisah dengan negara asal. Sekolah berkenaan ditubuhkan secara persendirian dan dibiayai Persatuan Peniaga Cina (Chinese Chambers of Commerce) dan dilindungi oleh persatuan Cina (Huatuan) dan seterusnya berkembang pesat sebagai institusi keilmuan, budaya, dan bahasa Cina dan mendapat sokongan penuh daripada komuniti Cina. Sekolah itu juga turut menyediakan pelajaran di peringkat sekolah rendah dan menengah (Thock 2005). Sekitar tahun 1920-an, kebangkitan semangat nasionalisme di China seperti fahaman Kuomintang dan Komunis telah meresap masuk ke Tanah Melayu menerusi sekolah vernakular Cina. Kesannya, kedua-dua ideologi berkenaan dan sentimen anti-imperialis dan seterusnya anti-British telah mempengaruhi komuniti Cina secara berleluasa. Sebagai langkah keselamatan, British bertindak tegas dengan menggubal Enakmen Pendaftaran Sekolah bagi membolehkan mereka mengawal pendidikan vernakular Cina dan mengurangkan campur tangan


sepenuhnya dari Persatuan-persatuan Cina. Justeru, bermula tahun 1924, sebahagian besar sekolah berkenaan menerima bantuan kewangan dan dipantau oleh kerajaan (Tan 1987; Chai 1977). Walau bagaimanapun, usaha berkenaan kurang berhasil kerana perkongsian rasa sepunya dengan negara asal telah mencetuskan penentangan daripada sebahagian komuniti Cina. Mereka mendesak agar British tidak campur tangan dalam hal ehwal pendidikan dan kehendak ini berterusan sehingga kini.

Komuniti India

Kedatangan komuniti India ke Tanah Melayu semakin meningkat pada sekitar tahun 1880-1890 bagi memenuhi kehendak pasaran getah British ke Eropah Barat. Kebanyakan mereka datang dari Selatan India dan terdiri daripada subetnik Benggali dan Tamil (Chai 1964). Komuniti India tidak mempunyai sumber ataupun dana kewangan tertentu untuk menubuhkan sekolah. Walaupun kerajaan British menyediakan sekolah vernakular Melayu, tetapi kebanyakan mereka enggan memasukinya (loh 1975). Justeru, sekolah vernakular Tamil ditubuhkan oleh pihak pengurusan estet, dan penerapan nilai-nilai ketamilan diberikan keutamaan oleh komuniti India. Antaranya, penggunaan bahasa Tamil sebagai bahasa pengantar, sukatan pengajaran dan tenaga pengajar diambil dari India. Namun, dengan persekitaran yang serba kekurangan dan lebih kepada penekanan sekolah rendah, para ibu bapa kurang memberi sambutan (loh 1975). Justeru, mereka tidak berpeluang untuk memegang jawatan tinggi dalam pentadbiran British di Tanah Melayu.

Sekolah Vernakular inggeris

Pendidikan Inggeris mula berkembang di Tanah Melayu setelah penubuhan Penang Free School pada tahun 1816. Pada peringkat awal, sekolah ini dikuasai oleh para mubaligh Kristian dan bahasa Inggeris dijadikan sebagai bahasa pengantar utama. Bagi menjamin kualiti sukatan pelajaran, kerajaan British telah mengambil alih sekolah berkenaan dengan tujuan mengeluarkan pegawai tadbir rendah yang mampu memenuhi keperluan kuasa pentadbiran British. Kebanyakan komuniti Cina dan India yang menetap di bandar berpeluang memasuki sekolah berkenaan. Manakala bagi komuniti

198 Hubungan Etnik

Melayu pula, kelas atasan lebih diberikan keutamaan berbanding dengan Melayu kelas bawahan (Chelliah 1940). Para pelajar lepasan sekolah ini berpeluang untuk melanjutkan pelajaran ke peringkat kolej dan universiti sama ada di dalam ataupun di luar negara. Mereka juga berkebolehan untuk memegang jawatan tertentu dalam pentadbiran British, selain dipandang tinggi oleh masyarakat. Rumusannya, setiap komuniti etnik di Tanah Melayu telah mempunyai bentuk sistem pendidikan tersendiri yang diwarisi daripada budaya dan peradaban masing-masing. Ikatan yang erat terhadap sistem nilai warisan asal, mempengaruhi setiap komuniti etnik untuk terus mempertahankannya daripada tergugat. Justeru, proses untuk melaksanakan Dasar Pendidikan Kebangsaan sebagai teras kesepaduan sosial telah berhadapan dengan cabaran terutamanya selepas kemerdekaan dicapai. Proses perkembangan dasar pendidikan ini boleh dibahagikan seperti berikut:

Era Penjajahan di Tanah Melayu (1800-1945)

Sehingga tahun 1920, dua bentuk pendidikan menjadi keutamaan British:

i. Pendidikan Inggeris yang disediakan oleh British (free schools) dan golongan mubaligh Kristian. Majoriti diberikan kepada kelompok Melayu kelas atasan dan komuniti bukan Melayu.

ii. Pendidikan vernakular difokuskan kepada kelompok Melayu kelas bawahan. Pendidikan tersebut ditubuhkan oleh Gabenor Cavenagh setelah berjaya mendapatkan peruntukan kewangan untuk membina Sekolah Vernakular Melayu di Melaka, Pulau Pinang dan Seberang Prai pada tahun 1862. Sekolah berkenaan diasaskan mengikut dasar pendidikan British di Negeri-negeri Selat (Chelliah 1940). Sekolah ini lebih menumpukan kepada perkara asas seperti membaca, mengira, menulis dan pertanian bagi memenuhi kehendak kehidupan luar bandar, tetapi tidak berupaya memenuhi kehendak sosial dan ekonomi pada masa itu.

Pemisahan latar belakang pendidikan dalam komuniti Melayu pada peringkat ini telah dilihat sebagai kesinambungan perkembangan semangat nasionalisme yang tidak sekata dalam proses mencapai


kemerdekaan. Keadaan tersebut juga menandakan kemunduran komuniti Melayu kelas bawahan dalam bidang pendidikan. Manakala bagi komuniti Cina dan komuniti India, walaupun tidak diberikan keistimewaan dalam bidang pendidikan kerana kedatangan mereka adalah sebagai kaum imigran yang bersifat sementara, tetapi mereka berpeluang menyambung pendidikan ke peringkat menengah dan universiti. Peluang pendidikan bagi komuniti Cina dan komuniti India bukan sahaja terbuka dalam pendidikan Inggeris, tetapi turut berpeluang untuk mengukuhkan bentuk sistem pendidikan dan bahasa yang diwarisi dari negara asal. Dasar pendidikan Inggeris membentuk ruang perbezaan antara etnik Melayu dalam komunitinya dan juga antara komuniti Melayu dan komuniti bukan Melayu. Peluang pendidikan lebih diperoleh kelas Melayu atasan dan bukan Melayu (Abdul Rahim 2002). Ada yang berpandangan, komuniti Melayu kurang berpeluang memasuki pendidikan kerana tiga faktor. Pertama, perjanjian yang mengesahkan adat resam dan agama Islam tidak boleh digugat, bertujuan untuk mengelakkan perjanjian ajaran Kristian oleh golongan Mubaligh. Kedua, kebanyakan sekolah berkenaan berada di bandar yang lebih membuka peluang kepada komuniti Cina dan komuniti India. Ketiga, yuran yang agak tinggi sedangkan kedudukan ekonomi komuniti Melayu adalah mundur (Chelliah 1940; Chaesman 1946). Walau bagaimanapun, ada yang menganggap perkara ini sebagai muslihat British untuk memundurkan komuniti Melayu agar mereka tidak bangkit menentang pentadbiran British. Terdapat juga keluarga Melayu di Melaka dan Pulau Pinang yang berusaha untuk menghantar anak-anak mereka ke sekolah Inggeris meskipun tidak mempunyai unsur-unsur Kristian (Jayasuria 1983). Selepas tahun 1920-an, dasar pendidikan Inggeris adalah berdasarkan sistem pendidikan vernakular dengan menekankan empat bahasa, iaitu, Inggeris, Melayu, Mandarin dan Tamil. Situasi ini telah merancakkan lagi pemisahan komuniti yang berbeza mengikut etnik dan budaya masing-masing. Ada yang berpandangan dasar ini menyemai benih pemisahan antara komuniti etnik yang berbeza, yang seterusnya mempengaruhi bidang ekonomi dan juga politik. Dengan menggalakkan kanak-kanak di peringkat awal menerima pendidikan secara vernakular, sistem pendidikan berkenaan telah menyemai dan mengukuhkan nilai

200 Hubungan Etnik

pemisahan antara generasi muda dari sudut warisan sistem nilai, budaya, bahasa, ekonomi, politik dan kesenian (Watson 1980; Kua 1987; Tan 1997). Walau bagaimanapun, dasar British tidak boleh dianggap sepenuhnya sebagai benih pemisahan dalam hubungan etnik terutamanya dalam sistem pendidikan. Hal ini demikian kerana sekiranya British tidak melaksanakan dasar pecah perintah, setiap komuniti etnik tetap akan bergerak dalam komuniti dan membina sistem pendidikan sendiri. Menurut Huntington, ikatan etnisiti menjadi lebih penting apabila wujud unsur yang boleh dikongsi seperti agama, bahasa, keluarga, kebudayaan, tradisi, sejarah dan keturunan yang sama (Huntington 2005). Justeru, dengan warisan sistem nilai dan peradaban yang berbeza, setiap komuniti etnik di Malaysia lebih cenderung untuk mempertahankan sistem pendidikan vernakular. Dalam tempoh pendudukan Jepun (1942-1945), bahasa Jepun digunakan sebagai bahasa perantaraan dalam bidang pendidikan, manakala sistem pendidikan berdasarkan bahasa Inggeris dan Cina disekat. Pentadbiran Jepun tidak menunjukkan inisiatif untuk mengganggu sistem pendidikan Melayu (Fennell 1968).

Dasar Pendidikan dalam Tempoh 1945-1970

Dalam tempoh bermula tahun 1945 sehingga tahun 1970 merupakan peringkat ke arah pemupukan semangat kesepaduan sosial dalam bidang pendidikan. Namun usaha ini kurang berhasil kesan daripada latar belakang budaya dan warisan peradaban yang berbeza. Setiap pihak berusaha mempertahankan sistem pendidikan dan bahasa ibunda masing-masing.

Dasar Cheeseman 1946

Kesan daripada peperangan, kerajaan British telah mengubah dasar pendidikan yang menumpukan ke arah penyatuan dan bukan pemisahan antara komuniti etnik yang berbeza. Justeru, dasar Cheeseman telah diketengahkan pada tahun 1946.


Antara inti pati utama dasar Cheeseman ialah:

i. Peruntukan pendidikan peringkat rendah secara percuma dan dibenarkan penggunaan bahasa ibunda masing-masing.

ii. Pendidikan Inggeris akan didedahkan pada peringkat rendah. Mereka yang berkelayakan boleh meneruskan pelajaran ke peringkat menengah.

iii. Peluang pendidikan yang sama kepada golongan wanita.

Dasar ini telah diperdebatkan dari sudut penggunaan bahasa perantaraan dan jangka masa perubahan yang boleh dibuat. Manakala bagi komuniti Cina, isu yang dibangkitkan ialah, setiap pihak perlu diberi peluang secara percuma untuk memasuki sekolah Inggeris sama ada di peringkat rendah ataupun menengah (Fennell 1968: 62). Dasar ini tidak mampu dilaksanakan kerana kekurangan tenaga pengajar untuk sekolah Inggeris dan ketiadaan kuasa untuk melaksanakannya.

Jawatankuasa Car-Saunders 1947

Jawatankuasa ini dibentuk oleh kerajaan British untuk merangka pendidikan tahap universiti di Tanah Melayu. Matlamat penyatuan menerusi penggunaan bahasa Melayu sebagai bahasa pengantar sukar dicapai kerana komuniti bukan Melayu melihat langkah berkenaan dapat menggugat kedudukan bahasa mereka. Misalnya, komuniti Cina berpendapat penekanan yang kuat terhadap bahasa Melayu akan menggugat kedudukan mereka di peringkat pengajian tinggi. Manakala komuniti India pula lebih menekankan kepentingan bahasa Hindi ataupun bahasa Tamil untuk diketengahkan di Jabatan Pengajian India. Kedua-dua komuniti berkenaan juga mengusulkan agar bahasa dan sistem nilai budaya mereka terus dilindungi (Fennell 1968). Bagi pihak komuniti Melayu, percanggahan pandangan berlaku antara golongan berpendidikan Melayu tradisi dengan berpendidikan Inggeris. Lulusan dari sekolah Melayu menolak cadangan tersebut kerana tahap pendidikan masih rendah. Oleh itu, pendidikan Inggeris dilihat gagal menjaga hak kebajikan komuniti Melayu. Bagi kelompok berpendidikan Inggeris, cadangan berkenaan dipersetujui bagi menyediakan komuniti Melayu dalam bidang pentadbiran. Walau bagaimanapun, mereka mengusulkan agar peluang dibuka kepada komuniti Melayu untuk memasuki pendidikan Inggeris (Fennell 1968).

202 Hubungan Etnik

Jawatankuasa Hubungan Antara Kaum 1949

Jawatankuasa Hubungan Antara Kaum ditubuhkan pada Januari 1949, dengan matlamat untuk memupuk penyatuan dalam masyarakat majmuk bagi membina sebuah negara bangsa baharu yang merdeka. Ahli jawatankuasa diwakili oleh etnik yang berbeza iaitu Dato’ Onn bin Jaafar (Melayu), Tan Cheng lock (Cina) dan Thuraisingham (India). Kaedah untuk mencapai perpaduan yang diusulkan adalah seperti berikut:

i. Bahasa Melayu dan bahasa Inggeris wajib diajar di sekolah rendah.ii. Sekolah kebangsaan akan ditubuhkan bagi menyatukan komuniti

etnik yang berbeza. Manakala bahasa Melayu dan bahasa Inggeris digunakan sebagai bahasa perantaraan.

iii. Bahasa ibunda masing-masing boleh diajar.

Walau bagaimanapun, penyatuan sukar untuk dicapai kerana setiap komuniti etnik masih mempertahankan sistem pendidikan yang diwarisi.

Laporan Barnes 1951

Bermula dengan pembentukan Jawatankuasa laporan Barnes, ciri-ciri ke arah kesepaduan sosial telah dibentuk oleh kerajaan yang dipengerusikan oleh l.J. Barnes dari Universiti Oxford. Matlamatnya adalah untuk menyemak dan memperbaiki bentuk pendidikan Melayu. Beliau juga mencadangkan agar satu corak pendidikan dirangka bagi memenuhi bentuk masyarakat di Tanah Melayu. Hasilnya, penggunaan bahasa Inggeris dan bahasa Melayu dicadangkan sebagai bahasa perantaraan di sekolah rendah bagi memupuk semangat perpaduan dan integrasi antara etnik. Laporan tersebut menganjurkan agar sekolah vernakular dimansuhkan dan digantikan dengan sistem pelajaran kebangsaan sekolah rendah dan wajib menggunakan bahasa Melayu dan bahasa Inggeris sebagai bahasa pengantar. Manakala di peringkat menengah, bahasa Inggeris kekal digunakan sebagai bahasa pengantar (Fennell 1968). laporan ini dilihat kurang berupaya memupuk kesepaduan sosial antara komuniti etnik menerusi pendidikan, kerana wujud penentangan daripada komuniti bukan Melayu, terutamanya etnik Cina. Implikasinya, Jawatankuasa laporan Fenn Wu telah dibentuk.


Laporan Fenn-Wu 1951

Jawatankuasa ini dipengerusikan oleh William P. Fenn, seorang ahli lembaga Amanah Sekolah Tinggi Cina dan Wu Teh-Yao, iaitu pakar dari Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB). Tujuannya adalah untuk menyemak semula sistem pendidikan komuniti Cina. Tiga usul diketengahkan iaitu:

i. Mempertahankan kedudukan sekolah Cina dan mendesak agar pihak kerajaan memberikan bantuan kewangan. Rasionalnya, pendidikan vernakular mampu memberi sumbangan ke arah pembentukan bangsa Tanah Melayu yang bersatu dan menggalakkan kesedaran kebangsaan.

ii. Kedudukan bahasa Cina sebagai salah satu bahasa terbesar dunia. Justeru, sekolah vernakular tidak boleh dihapuskan sehinggalah komuniti Cina merasakan pendidikan tersebut tidak diperlukan.

iii. Gesaan agar sekolah Cina tidak memfokuskan bentuk, kaedah dan sukatan pendidikan dari negara China kerana mereka telah pun mendiami Tanah Melayu (Thock 2005).

Dengan adanya laporan ini, menunjukkan bahawa usaha untuk menjadikan bahasa Melayu dan bahasa Inggeris sebagai bahasa utama dalam sistem pendidikan agak sukar. Keadaan ini berlaku kerana sentimen yang kuat untuk mempertahankan bahasa masing-masing begitu tinggi dan tindakan sedemikian telah menyulitkan usaha ke arah kesepaduan sosial.

Ordinan Pendidikan 1952

Ordinan Pendidikan 1952 digubal menggantikan beberapa laporan sebelumnya dengan menetapkan sama ada bahasa Melayu ataupun bahasa Inggeris sebagai bahasa perhubungan di sekolah rendah. Sekiranya jumlah pelajar bukan Melayu melebihi 15 orang, kemudahan disediakan untuk menggunakan bahasa Cina dan Tamil. Manakala bahasa Inggeris digunakan di peringkat menengah. Tujuan untuk menjadikan sistem pendidikan sebagai teras penyatuan adalah sukar kerana setiap etnik berusaha memartabatkan warisan bahasa masing-masing. Bagi komuniti Melayu, penekanan

204 Hubungan Etnik

terhadap bahasa Inggeris dilihat akan menggugat kedudukan mereka selaku penduduk asal. Oleh itu, mereka mahukan kerajaan mengangkat kedudukan bahasa Melayu. Manakala komuniti Cina dan India menolak usul berkenaan kerana dilihat akan menggugat bahasa dan budaya yang diwarisi (Simandjuntak 1969).

Laporan Razak 1956

laporan Razak 1956 dijadikan Dasar Pendidikan pertama setelah Persekutuan Tanah Melayu mencapai kemerdekaan. Dasar ini lebih berpengaruh dalam memartabatkan peranan bahasa Melayu dalam sistem pendidikan dan seterusnya dalam pembinaan negara bangsa. Antara usul utama yang ditekankan adalah seperti berikut:

i. Bahasa Melayu sebagai bahasa pengantar di sekolah rendah dan di sekolah menengah.

ii. Sekolah Jenis Kebangsaan akan menggunakan bahasa Cina, bahasa Tamil dan bahasa Inggeris sebagai bahasa pengantar.

iii. Penggunaan sukatan pelajaran, sistem peperiksaan, latihan perguruan dan sistem nazir yang sama.

iv. Bagi memupuk kesatuan dalam proses pembinaan negara bangsa, bahasa Melayu dijadikan sebagai kursus wajib untuk semua pelajar.

v. Pendidikan dengan menggunakan bahasa Melayu dilanjutkan ke peringkat menengah dan universiti.

Dengan laporan ini, sekolah vernakular beransur-ansur berubah kepada sekolah kebangsaan yang akan menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa pengantar. Walaupun timbul penolakan daripada komuniti bukan Melayu, namun kerajaan bertolak ansur untuk mengekalkan penggunaan bahasa ibunda di sekolah masing-masing (Fennell, 1968).

Laporan Rahman Talib 1960 dan Akta Pendidikan 1961

laporan Rahman Talib berperanan untuk memantau Ordinan Pelajaran 1957 (Md Jadi 1990, Ong 2000). laporan berkenaan telah diluluskan pada bulan Ogos 1960 dan dimaktubkan dalam Akta Pendidikan 1961 pada Oktober 1961. Antara usul utama ialah pertama; bahasa


kebangsaan ialah medium perhubungan di Malaysia dan dipraktikkan bukan setakat di peringkat sekolah rendah tetapi juga di peringkat menengah dan universiti. Kedua; menyeragamkan sistem peperiksaan dan persekolahan, walaupun berbeza bahasa di peringkat rendah dan menengah. Ketiga; memberi penekanan terhadap pendidikan teknik dan vokasional. Tujuannya adalah untuk membuka peluang kepada komuniti Melayu berkecimpung dalam bidang berkenaan. Keempat; memberi penekanan terhadap pendidikan moral dan keagamaan bagi mengukuhkan semangat saling menghormati antara etnik yang berbeza. Rumusannya, proses penyatuan dalam sistem pendidikan di Malaysia telah bermula semenjak zaman sebelum merdeka, namun agak sukar untuk direalisasikan. Penyatuan dalam bidang ini menerusi penubuhan pendidikan yang bersifat kebangsaan akan tercapai sekiranya setiap komuniti etnik memahami sejarah asal di Tanah Melayu dan perkembangan pendidikan di negara ini.

Sekolah Kebangsaan dan Sekolah Vernakular

Sekolah rendah yang dibiayai oleh kerajaan terbahagi kepada dua jenis, iaitu Sekolah Kebangsaan dan Sekolah Jenis Kebangsaan. Perbezaan antara dua jenis sekolah ini ialah bahasa pengantar yang digunakan. Bahasa Melayu digunakan sebagai bahasa pengantar di Sekolah Kebangsaan. Manakala, bahasa Mandarin dan bahasa Tamil digunakan sebagai bahasa pengantar di Sekolah Jenis Kebangsaan. Kurikulum di kedua-dua jenis sekolah rendah ini pada keseluruhannya adalah sama. Cuma, sukatan pelajarannya sahaja yang sedikit berbeza. Sukatan mata pelajaran bahasa Melayu di Sekolah Jenis Kebangsaan lebih mudah berbanding dengan di Sekolah Kebangsaan. Walaupun terdapat beberapa penyesuaian yang dilaksanakan oleh pihak kementerian dalam kurikulum, namun penyesuaian tersebut tetap memenuhi Falsafah Pendidikan Negara, iaitu untuk melahirkan pelajar yang seimbang dalam aspek jasmani, emosi, rohani dan intelek. Kerencaman yang terdapat dalam struktur pendidikan di negara ini, iaitu sekolah-sekolah yang terdiri daripada pelbagai aliran tidak membawa kepada segregasi. Kerencaman struktur pendidikan wajar dilihat dengan lebih terbuka kerana ibu bapa berpeluang membuat pilihan untuk menghantar anak-anak mereka sama ada ke sekolah aliran

206 Hubungan Etnik

kebangsaan ataupun sekolah jenis kebangsaan. Kini, umpamanya, terdapat kecenderungan dalam kalangan para ibu bapa etnik Melayu menghantar anak-anak mereka ke sekolah jenis kebangsaan Cina berbanding sekolah Tamil walaupun secara majoritinya sekolah jenis kebangsaan adalah didominasi oleh etnik bukan Melayu. Ibu bapa dalam kalangan etnik Cina dan India juga menghantar anak mereka ke aliran kebangsaan. Di sekolah jenis kebangsaan, anak-anak Melayu berpeluang mempelajari bahasa Cina atau Tamil di samping bersaing dalam pencapaian akademik dan kokurikulum. Perkembangan terkini, sekolah aliran kebangsaan turut memperkenalkan kelas-kelas bahasa Cina atau Tamil kepada para pelajar yang majoritinya Melayu. Transformasi dalam pendidikan negara menunjukkan komitmen kerajaan ke arah memupuk perpaduan kaum dengan lebih berkesan. Peluang mempelajari bahasa asing yang diwujudkan di sekolah rendah kebangsaan memberi kefahaman kepada pelajar bahawa perbezaan bahasa tidak menyebabkan segregasi, tetapi lebih kepada mewujudkan integrasi. Hal ini kerana kanak-kanak yang terdedah kepada persekitaran pelbagai kaum akan menjadikan mereka lebih terbuka dan saling menghormati antara satu sama lain. Pengekalan kepelbagaian struktur aliran sekolah yang terdapat di negara ini perlu difahami oleh semua pihak, iaitu lebih kepada untuk menjaga kepentingan identiti sesuatu masyarakat, yang merupakan khazanah yang amat berharga bagi masyarakat berkenaan. Pengekalan yang wujud tidak bermakna struktur pendidikan masih berasaskan sistem vernakular zaman kolonial Inggeris yang mengguna pakai kurikulum mengikut negara asal sesuatu etnik. Pengekalan sistem dan struktur pendidikan jenis kebangsaan ini wujud adalah hasil daripada semangat tolak ansur dalam kalangan pemimpin negara. Keunikan dalam struktur pendidikan yang pelbagai membawa kepada pemerkasaan sistem pendidikan negara ke arah kesepaduan sosial dengan melakukan banyak penambahbaikan demi mencapai wawasan pendidikan negara. Pengekalan struktur dan sistem pendidikan semasa di negara ini merupakan alat penyatuan dalam kepelbagaian. Berbeza dengan negara-negara jiran seperti Thailand, Indonesia dan Singapura, sekolah berasaskan sesuatu aliran mengikut etnik tidak wujud sebagaimana di Malaysia. Kebanyakan sistem pendidikan di negara berkenaan lebih menjurus kepada identiti kebangsaan sahaja. Oleh hal demikian, kewujudan struktur dan sistem pendidikan yang berbeza aliran di


negara ini sebenarnya tidak menggambarkan pemisahan, tetapi lebih memberikan ruang integrasi melalui kurikulum yang dibentuk seperti memperkenalkan mata pelajaran bahasa etnik lain di sekolah kebangsaan. Usaha diteruskan di peringkat sekolah menengah dengan Pelaksanaan Program Rancangan Integrasi Murid Untuk Perpaduan (RIMUP) yang menggalakkan percampuran antara murid tanpa mengira etnik, agama dan budaya di sekolah yang berkenaan.

Pendidikan Menengah

Setelah menamatkan pendidikan di peringkat sekolah rendah, kebiasaannya pelajar akan ditempatkan atau melanjutkan pelajaran ke peringkat sekolah menengah. Lazimya, majoriti pelajar akan memilih untuk melanjutkan pengajian ke Sekolah Menengah Kebangsaan Kerajaan dengan kadar bayaran yang minimum. Manakala bagi para pelajar yang tamat di peringkat sekolah rendah khususnya dari Sekolah Jenis Kebangsaan Cina (SJKC) atau Tamil (SJKT) wajib ditempatkan di kelas peralihan selama setahun sekiranya mereka memilih untuk melanjutkan pelajaran di peringkat Sekolah Menengah Kebangsaan. Mengikuti kelas peralihan ini merupakan satu proses penyesuaian ke arah pemahaman kepada asas bahasa dan budaya kebangsaan. Dalam tempoh setahun pembelajaran di peringkat tingkatan peralihan, pelajar dari aliran jenis kebangsaan akan memperoleh kefahaman yang jelas di samping mengukuhkan penguasaan terhadap bahasa Melayu. Pendidikan Menengah Kebangsaan melibatkan beberapa kategori sekolah, iaitu Sekolah Menengah Harian, Sekolah Menengah Jenis Kebangsaan, Sekolah Berasrama Penuh (SBP), Sekolah Kluster, Sekolah Teknik dan Vokasional, Sekolah Menengah Agama, Sekolah Seni dan Sukan. Dalam pendidikan peringkat menengah, bahasa pengantar utama yang digunakan ialah bahasa Melayu dan hak untuk meneruskan pembelajaran dalam bahasa ibunda mengikut etnik seperti bahasa Cina dan Tamil adalah dibenarkan sekiranya memenuhi syarat. Dengan demikian pengekalan identiti menerusi bahasa ibunda masing-masing tidak akan terhakis. Seterusnya kelas moral diwujudkan bagi pelajar bukan Melayu menggantikan kelas agama Islam yang diikuti oleh pelajar Melayu. Kewujudan pilihan dalam mata pelajaran memberi erti bahawa tiada paksaan yang wujud dalam aliran kebangsaan di peringkat sekolah

208 Hubungan Etnik

menengah terhadap para pelajar bukan Melayu. Tolak ansur dan hormat terhadap budaya serta kepercayaan pelbagai etnik di peringkat institusi pengajian yang bermula di peringkat sekolah adalah penting dalam usaha mencapai wawasan pendidikan negara seterusnya memantapkan ikatan kesepaduan sosial. Pada masa kini, Sekolah Berasrama Penuh (SBP) termasuk Maktab Rendah Sains Mara (MRSM) turut membuka ruang kuota kepada pelajar bukan Melayu. Walaupun bilangan kemasukan bukan Melayu ke sekolah berkenaan tidak ramai berdasarkan kuota namun ruang yang diwujudkan oleh kerajaan adalah untuk memberi peluang kepada proses integrasi dalam kalangan pelajar berkenaan. Kehidupan pelajar di asrama memberi peluang kepada mereka untuk berinteraksi, mempelajari budaya dan memahami hak sesuatu etnik dengan lebih baik. Di samping itu, persaingan sihat antara pelajar Melayu dan bukan Melayu di SBP akan lebih berdaya saing dan persaingan tersebut adalah penting dalam mewujudkan budaya kecemerlangan di institusi berkenaan. Berbanding dengan di sekolah menengah harian, pelajar bukan Melayu sekadar berjumpa dan bergaul dengan rakan-rakan Melayu dalam lingkungan masa yang terhad. Justeru itu, potensi kefahaman pelajar bukan Melayu di asrama penuh adalah lebih seperti mereka mula memahami budaya pelajar Melayu yang bersolat lima waktu sehari semalam. Pelajar bukan Melayu juga akan terbiasa dengan setiap laungan azan yang berkumandang di surau asrama tempat mereka tinggal yang menandakan masuknya waktu-waktu solat. Mereka juga hormat akan kedudukan rakan-rakan Melayu yang berpuasa sepanjang bulan Ramadan. Pada masa yang sama pelajar Melayu juga dapat memahami serba sedikit tentang tata cara ataupun budaya masyarakat pelajar bukan Melayu. Kefahaman yang tersemai dalam kalangan pelajar sebenarnya mengukuhkan lagi aspek kesepaduan sosial ke arah perpaduan nasional.

Sekolah Wawasan

Kerencaman sistem pendidikan telah mendorong kerajaan memperkenalkan sekolah wawasan. Beberapa sekolah awam berkongsi kemudahan yang sama dalam sebuah sekolah yang dikenali sebagai Sekolah Wawasan. Penubuhan Sekolah Wawasan adalah untuk menggalakkan interaksi yang lebih rapat antara etnik. Akan tetapi, kebanyakan etnik Cina dan etnik India membantah pelaksanaan Sekolah


Wawasan kerana mereka percaya bahawa Sekolah Wawasan akan mengehadkan penggunaan bahasa ibunda masing-masing di sekolah. Sekolah Wawasan ialah sekolah rendah yang berkonsepkan belajar bersama-sama dalam satu kawasan yang sama tanpa mengira kaum atau agama. Di bawah konsep ini, dua atau tiga buah sekolah rendah berlainan aliran akan ditempatkan dalam kawasan yang sama. Setiap sekolah akan mempunyai bangunan sendiri yang boleh disambung antara satu sama lain dengan menggunakan jambatan penghubung. Tujuan dan matlamat Sekolah Wawasan adalah untuk:

• Mewujudkan perpaduan dalam kalangan murid-murid yang berbagai-bagai bangsa dan latar belakang.

• Memupuk semangat integrasi antara murid-murid daripada pelbagai aliran.

• Melahirkan generasi yang mempunyai sifat toleransi dan persefahaman yang tinggi demi mewujudkan sebuah negara yang bersatu padu.

• Menggalakkan interaksi yang maksimum antara semua warga sekolah melalui perkongsian kemudahan sekolah dan pelaksanaan pelbagai aktiviti lain di sekolah.

Pada masa ini terdapat beberapa buah Kompleks Sekolah Wawasan yang telah beroperasi, iaitu Kompleks Sekolah Wawasan Pekan Baru, Parit Buntar, Perak Kompleks Sekolah Wawasan Taman Aman, Alor Setar, Kedah, Kompleks Sekolah Wawasan Tasik Permai, Pulau Pinang, Kompleks Sekolah Wawasan USJ 15, Subang Jaya, Selangor dan Kompleks Sekolah Wawasan Pundut, Seri Manjung, Perak. Malangnya, mengikut kajian, Sekolah Wawasan tidak mendapat sambutan etnik bukan Melayu kerana dipercayai bahawa percampuran pelajar akan melunturkan penguasaan bahasa ibunda masing-masing.

Pendidikan Prauniversiti

Selepas menduduki Sijil Pelajaran Malaysia (SPM), pelajar boleh membuat pilihan sama ada belajar dalam Tingkatan 6, matrikulasi atau meneruskan pengajian di peringkat diploma di pelbagai institut pendidikan seperti di politeknik. Jika mereka memilih melanjutkan

210 Hubungan Etnik

pelajaran ke Tingkatan Enam, mengambil masa selama dua tahun dan mereka juga akan menduduki peperiksaan Sijil Tinggi Persekolahan Malaysia (STPM). Selain itu, pelajar boleh memohon kebenaran untuk mengikuti program matrikulasi yang mengambil masa selama satu atau dua tahun. Sejak tahun 2006, 30 peratus daripada pelajar matrikulasi diberikan program yang mengambil masa selama dua tahun. Sebanyak 90 peratus daripada tempat matrikulasi diperuntukkan kepada pelajar Melayu dan bumiputera. Matrikulasi diperkenalkan selepas kuota kemasukan universiti awam yang berdasarkan kaum dimansuhkan. Sebanyak 70 peratus daripada pelajar kursus kritikal seperti perubatan, farmasi, pergigian dan perundangan ialah pelajar matrikulasi.

Institusi Pengajian Tinggi

Institusi Pengajian Tinggi terbahagi kepada dua, iaitu Institusi Pengajian Tinggi Awam (IPTA) dan Institusi Pengajian Tinggi Swasta (IPTS). Terdapat 20 Insitusi Pengajian Tinggi Awam (IPTA) dan 32 Institut Pengajian Tinggi Swasta (IPTS). Jumlah ini tidak termasuk IPTS lain yang tidak disenaraikan oleh Kementerian Pengajian Tinggi yang dikategorikan sebagai IPTS-IPTS lain yang diluluskan oleh Kementerian Pengajian Tinggi (Kementerian Pengajian Tinggi, 2006). Daripada 22 IPTA, terdapat beberapa IPTA yang didominasi oleh orang Islam dan bumiputera Sabah dan Sarawak seperti Universiti Teknologi MARA (UiTM), Universiti Sains Islam Malaysia (USIM), Universiti Islam Antarabangsa (UIA). Penubuhan universiti selaras dengan kehendak Perlembagaan yang meletakkan Islam sebagai agama persekutuan dan hak istimewa orang Melayu, seperti juga kewujudan Sekolah Agama dan MRSM. Kemasukan ke IPTA yang lain adalah berasaskan merit selaras dengan Perkara 3 (1), Perkara 12 (2), dan Perkara 153) dalam Perlembagaan. Pelajar di peringkat institusi pengajian tinggi, mereka adalah berlatarbelakangkan pelbagai aliran seperti daripada aliran kebangsaan, aliran jenis kebangsaan dan aliran agama sewaktu di peringkat sekolah rendah dan menengah. Mereka berasal daripada pelbagai pelusuk tanah air. Mereka akan melalui kehidupan di kampus selama tiga hingga ke


empat tahun atau lebih. Kehidupan mereka sebagai mahasiswa adalah secara perkongsian sama ada di asrama, di dewan kuliah, perpustakaan, kantin, padang sukan dan sebagainya. Mereka mula memahami persekitaran perkongsian sejak minggu orientasi diperkenalkan oleh pihak universiti. Ruang untuk mereka bergaul dan berinterasi antara etnik yang berbeza adalah lebih luas melalui budaya kongsi yang perlu diamalkan oleh terutamanya dalam perbincangan menyiapkan tugasan dan aktiviti-aktiviti lain. Jurang segregasi tidak lagi menjadi permasalahan, integrasi dalam kalangan mahasiswa semakin terserlah dengan penglibatan mereka dalam aktiviti kokurikulum dan berpersatuan. Oleh hal demikian, kerencaman sistem pendidikan yang dilalui oleh mereka pada peringkat sekolah rendah dan menengah berakhir dalam alam varsiti. Perkongsian dalam pelbagai aktiviti memupuk ke arah kesepaduan sosial yang lebih kukuh dan keadaan ini penting dalam konteks mencapai perpaduan nasional dalam kalangan masyarakat pelbagai etnik menjelang tahun 2020.

Cabaran dalam Pendidikan dan Bahasa

Kepelbagaian sistem pendidikan mempunyai kaitan rapat dengan kesepaduan sosial di negara ini, terutama dari segi penggunaan bahasa pengantar dan kurikulum. Setakat ini, kepelbagaian tersebut tidak banyak menimbulkan masalah kepada sistem pendidikan negara. Namun, cabaran terhadap pelaksanaan sistem tersebut memang tidak dapat dielakkan, terutama antara pendidikan kebangsaan dengan pendidikan vernakular. Isu sekolah vernakular dalam sistem pendidikan di Malaysia tidak pernah selesai dan kerap menjadi kontroversi. Majoriti orang Cina yang diwakili oleh Dong Jiao Zong berkata sekolah vernakular sejak berpuluh tahun lalu tidak pernah mengakibatkan polarisasi kaum, malah telah mempertingkatkan daya saing negara di peringkat antarabangsa. Kewujudan sekolah vernakular ini juga dikatakan tidak pernah menjejaskan perpaduan kaum negara. Berdasarkan beberapa kajian, pelajar Cina yang mendapat pendidikan Sekolah Kebangsaan dan pendidikan Inggeris, lebih mudah bergaul dengan orang Melayu berbanding dengan para pelajar Sekolah Jenis Kebangsaan.

212 Hubungan Etnik

Dong Jiao Zong meminta kerajaan bersikap terbuka dalam memberi layanan sama rata kepada sekolah pelbagai aliran bagi mengukuhkan perpaduan dan pembangunan negara. Dalam menelusuri tuntutan dan pendirian ini, tiga rukun politik Cina penting perlu difahami bersama. Rukun pertama adalah mempertahankan pendidikan Cina. Melibatkan 1300 Sekolah Rendah Jenis Kebangsaan Cina (SJKC) dan 60 Sekolah Menengah Persendirian Cina di seluruh negara. Sudah tentu jumlah sekolah ini akan bertambah dari tahun ke tahun. Menurut badan penyelidikan MCA (INSAP), perjuangan pendidikan Cina oleh orang Cina sama seperti perjuangan menegakkan Islam oleh orang Melayu. Rukun kedua, mempertahankan penerbitan akhbar Cina yang melibatkan enam akhbar harian di Semenanjung dan lapan akhbar di Sabah dan Sarawak. Akhbar bahasa Cina ialah akhbar yang paling banyak dalam pasaran berbanding akhbar bahasa lain. Rukun ketiga mempertahankan persatuan Cina (huatuan) yang melibatkan lebih 8,000 buah persatuan seperti persatuan rumah ibadat, puak dan bahasa, persatuan politik dan pendidikan, persatuan perniagaan dan perdagangan. Persatuan bahasa dan pendidikan, seperti Hua Zong, Dong Zong dan Dong Jiao Zong adalah lebih berpengaruh berbanding dengan parti politik. Sejak dahulu lagi kerajaan tidak menafikan hak bukan Melayu untuk mendapatkan pendidikan dalam bahasa ibunda mereka. Malah ramai juga kalangan anak Melayu bersekolah di SJKC untuk mempelajari bahasa dan budaya Cina, sekali gus sebagai satu kelebihan kepada pelajar Melayu kerana dapat menguasai bahasa etnik lain. Persatuan Guru-Guru Sekolah Cina Kuala lumpur menggesa Persatuan Guru-Guru Sekolah Cina di negeri lain menyokong tindakan mereka dengan mengemukakan “Memorandum Pendidikan Persekutuan Malaya”. Sokongan ini membawa kepada penubuhan Jiao Zong pada 25 Disember 1951. Mereka mahukan supaya bahasa Cina, bahasa Tamil, bahasa Inggeris dan bahasa Melayu diberikan layanan yang sama dan disenaraikan sebagai bahasa rasmi. Pendidikan Cina hendak dijadikan sebagai satu daripada aliran pendidikan negara.


Komitmen Kerajaan

Sebelum tahun 1996, terdapat Akta Pelajaran 1961 Seksyen 21 (1B) yang memberi kuasa kepada Menteri Pelajaran untuk menutup atau memansuhkan Sekolah Jenis Kebangsaan. Akta ini amat ditakuti oleh persatuan Cina. Mereka mendesak kerajaan supaya memansuhkan akta ini. Atas dasar tolak ansur, pada tahun 1995, Menteri Pelajaran ketika itu mengambil keputusan berani memenuhi hasrat etnik Cina dengan menarik balik kuasa atau peruntukan itu apabila membentangkan Akta Pelajaran baharu pada 1996 yang mengambil kira kepentingan dan permintaan etnik Cina. Akta Pendidikan 1996 telah mengemukakan satu undang-undang baharu tentang pendidikan bagi maksud melaksanakan dasar pendidikan negara yang berasaskan Falsafah Pendidikan Kebangsaan. Matlamat seperti yang terkandung dalam Falsafah Pendidikan Negara dijangka dapat dicapai melalui suatu Sistem Pendidikan Kebangsaan, yang memperuntukkan bahasa kebangsaan sebagai bahasa pengantar utama, kurikulum kebangsaan dan peperiksaan yang sama. Pendidikan yang disediakan melalui akta ini adalah pelbagai dan komprehensif skopnya dan akan memenuhi keperluan negara, serta berupaya memupuk perpaduan negara melalui pembangunan budaya, sosial, ekonomi dan politik. Sistem pendidikan hari ini mesti memenuhi keperluan 1Malaysia. Sistem pendidikan pelbagai tidak akan membantu rakyat memahami gagasan tersebut. Kanak-kanak dipisahkan sejak kecil. Apabila membesar agak sukar untuk mereka memberikan kerjasama antara satu lain. Sekolah vernakular pada asalnya diwujudkan bagi membolehkan orang Cina dan India belajar tentang asal-usul negara mereka, tetapi hari ini mereka telah menjadi rakyat Malaysia dan sepatutnya keadaan sedemikian tidak perlu wujud lagi (Khoo 2008). Kini terdapat lebih kurang 640,000 orang pelajar yang bersekolah di Sekolah Jenis Kebangsaan (Cina). Hampir satu per sepuluh atau 60,000 merupakan pelajar bukan Cina. Dalam kajian Yew (1973, 1982) dan leo (1989) mengenai pendidikan masyarakat Cina, beberapa penemuan mengenai sikap dan tingkah pelajar Cina diperoleh. Terdapat perbezaan sikap atau persepsi antara pelajar Cina yang mendapat pendidikan sekolah Cina dengan pelajar Cina yang mendapat pendidikan Inggeris. Pelajar Cina yang mendapat pendidikan Inggeris kurang identiti kecinaannya, lebih mudah bergaul dengan bangsa lain dan memudahkan

214 Hubungan Etnik

proses integrasi nasional. Manakala pelajar yang mendapat pendidikan sekolah Cina adalah sebaliknya. Keadaan menjadi semakin buruk apabila wujudnya parti-parti politik berasaskan kaum yang menjadikan pengaruhnya turut merebak kepada institusi keluarga dan pendidikan. Apabila proses sosialisasi ini berlaku, maka menurut Funston (2001), setiap etnik akan memperjuangkan kepentingan kaum masing-masing, terutama hal-hal yang berkaitan dengan bahasa, pendidikan dan kebudayaan. Menurut Haris (1990) bahasa ialah persoalan yang merumitkan dalam masyarakat yang berbilang kaum kerana dapat menjadi penghalang kepada integrasi jika kumpulan ras dan etnik yang berlainan mahukan pengekalan bahasa mereka sebagai alat untuk menyampaikan kebudayaan dan nilai-nilai sosial. Walaupun hujah beliau ini tidak boleh dijadikan asas kukuh dalam mengukur keberkesanan integrasi nasional, namun sedikit sebanyak sistem yang wujud menyebabkan jurang interaksi kaum menjadi longgar. Pendapat hampir serupa diutarakan oleh Ramon Navaratnam yang menegaskan bahawa beliau tidak bersetuju dengan kewujudan sekolah berasaskan bangsa seperti sekolah Cina dan sekolah Tamil kerana sekolah berkenaan membantutkan usaha perpaduan kaum. Bagi beliau, kerajaan sepatutnya mewujudkan satu sekolah sahaja, iaitu sekolah kebangsaan dan penampilannya hendaklah menarik orang Cina dan India. Ramon mengakui, sekolah kebangsaan mempunyai banyak kelebihan, termasuk mempunyai pelbagai kemudahan, bangunan yang selesa, guru yang mencukupi dan dapat meningkatkan taraf pendidikan negara (Siti Mariam 2006). Hal tersebut di atas dibuktikan lagi oleh kajian sekumpulan pensyarah di Universiti Utara Malaysia (UUM) terhadap pelajar yang terdiri daripada bangsa Melayu, Cina dan India. Kebanyakan pelajar mempunyai sentimen perkauman yang tinggi. Polarisasi di alam kampus agak membimbangkan. Pelajar lebih suka bergaul dengan kaum sendiri dalam segala hal. Walaupun berlaku interaksi, tetapi agak terhad (Mansor et.al, 2006: 237-295). Semua ini berlaku disebabkan oleh proses sosialisasi yang dilalui sebelum memasuki alam kampus. Perlu diingatkan juga walaupun pelajar dipisahkan di peringkat sekolah rendah, mereka disatukan semula di sekolah menengah kerana hampir 80 peratus daripada mereka akan bersama kembali dalam pembelajaran dan pengajaran di peringkat menengah. Hal ini bermakna, walaupun pelajar hanya terpisah buat seketika, namun mereka akan


disatukan kembali ketika berada di sekolah menengah, selama lebih kurang lima tahun, iaitu dari tingkatan 1 (peralihan) sehingga tingkatan 5 (tingkatan enam). Interaksi dalam kalangan mereka masih berlaku secara tidak formal seperti di kedai, pasar raya, panggung wayang dan pengangkutan awam. Pemisahan rakyat khususnya dalam kalangan pelajar tidak seburuk seperti yang disangka oleh sesetengah pihak. Menurut Perdana Menteri, Datuk Seri Najib Tun Razak, dalam menjadikan pendidikan lebih baik di Malaysia terutamanya untuk sekolah Cina, beliau telah membuat langkah berani dengan memansuhkan Seksyen 21 (2) Akta Pendidikan 1961 semasa menjadi Menteri Pelajaran. Pemansuhan itu adalah atas keprihatinan beliau terhadap bantahan kuat masyarakat Cina kerana akta tersebut memberi kuasa kepada menteri untuk menukar status sekolah jenis kebangsaan (SJK) kepada sekolah kebangsaan (SK). Najib menjelaskan bahawa tindakan berani beliau itu telah berjaya menghasilkan satu anjakan kepada pendidikan negara khususnya sekolah Cina. Salah satu hasil positif berkenaan termasuklah kemampuan sekolah aliran itu menarik hampir 56,000 pelajar bumiputera daripada jumlah keseluruhan pelajarnya sebanyak 612,000 orang ketika ini. Nampaknya, pada hari ini, beliau mengatakan bahawa lebih ramai orang Melayu sudah boleh bertutur dalam bahasa Mandarin jika dibandingkan sebelum ini. Transformasi yang berlaku ini sebenarnya amat baik dalam membantu kita meneroka perniagaan dengan China yang merupakan antara kuasa besar ekonomi global (Utusan Malaysia, 26 September 2011). Perdana Menteri amat berbangga dengan kejayaan berkenaan yang turut dicapai hasil daripada peranan dan sumbangan yang telah dimainkan etnik Cina negara ini. Kerajaan memberi jaminan akan terus mempertahankan sekolah vernakular seperti Sekolah Jenis Kebangsaan Cina (SJKC) yang telah diiktiraf sebagai sebahagian daripada sistem pendidikan negara. Malaysia mempunyai sistem pendidikan yang adil dan unik apabila menjadi satu-satunya negara di rantau ini yang masih mengiktiraf kewujudan sekolah sedemikian. Kerajaan sedar bahawa pendidikan merupakan satu bidang yang amat penting dalam pembangunan modal insan bagi menjamin kelestarian dan kejayaan sesebuah negara. Pembangunan sistem pendidikan negara melalui kewujudan sekolah vernakular mampu melahirkan rakyat yang mempunyai nilai tambah apabila dapat menguasai lebih daripada satu bahasa. Umpamanya, salah satu keunikan SJKC adalah setiap pelajar

216 Hubungan Etnik

akan dapat menguasai tiga bahasa, iaitu bahasa Malaysia, Mandarin dan Inggeris. Penguasaan bahasa lain terutama sekali bahasa Mandarin amat penting kerana bahasa ini memberi nilai tambah kepada mereka yang menguasainya apatah lagi dengan kemunculan China sebagai kuasa besar ekonomi dunia.

Kesimpulan

Ternyata bahawa peranan pendidikan amat dominan dalam proses sosialisasi. Walaupun agen sekolah diletakkan sebagai agen kedua penting dalam sosialisasi politik, tetapi pengaruhnya memang tidak boleh dinafikan kerana perkaitannya yang amat rapat dengan keluarga yang berhak untuk menentukan proses persekolahan anak-anak mereka. Dasar pendidikan dan bahasa di Malaysia pula amat unik jika dibandingkan dengan negara-negara lain. Ramai yang berhujah bahawa kepelbagaian sebagai satu kekuatan, namun terlalu banyak perbezaan juga tidak membawa kepada kebaikan. Kerajaan perlu mencari titik persamaan untuk memenuhi matlamat gagasan 1Malaysia. Persamaan itu hanya akan dapat dicapai dengan memahami dan berkongsi matlamat wawasan negara dalam kalangan rakyat dan diterajui oleh barisan kepemimpinan yang sentiasa berpegang kepada slogan ‘rakyat didahulukan pencapaian diutamakan’.

Soalan Perbincangan

1. Sistem pendidikan di Malaysia telah berjaya menyatupadukan masyarakat pelbagai etnik. Bahaskan.

2. Nilaikan peranan bahasa sebagai alat perpaduan dalam sistem pendidikan kebangsaan.

3. Bincangkan isu-isu hubungan etnik di Institusi Pengajian Tinggi anda.

216 Hubungan Etnik

BaB 9

Pengalaman harian: Menjalin Kesepaduan dan Melahirkan Keharmonian

hasil Pembelajaran

Selepas mempelajari bab ini, pelajar dapat:1. Memahami kepelbagaian pengalaman harian yang dapat menyatukan

pelbagai etnik.2. Memelihara nilai kepelbagaian sebagai teras kesepaduan sosial.3. Memperkukuh jati diri melalui kepelbagaian pengalaman harian etnik.

Pengenalan

Malaysia memiliki keistimewaan yang berkait rapat dengan ciri-ciri latar belakang masyarakatnya yang terdiri daripada pelbagai etnik. Mereka saling berhubungan dengan menggunakan bahasa Melayu yang diiktiraf sebagai bahasa kebangsaan dalam pertuturan harian sehingga membolehkan mereka bertutur dengan fasih. Keadaan ini menunjukkan masyarakat Malaysia dapat hidup bersatu walaupun mempunyai bahasa, agama dan kepercayaan yang berbeza. Keadaan yang saling berhubungan antara individu dengan individu dan antara kelompok dengan kelompok lain dalam kehidupan harian mereka memang tidak dapat dielakkan. Hal ini didorong oleh keadaan saling bergantungan untuk kelangsungan hidup kerana tidak ada individu mahupun kelompok yang sempurna kebolehan, keupayaan dan kehendak naluri mereka dalam usaha untuk memenuhi keperluan hidup harian masing-masing. Tanpa disedari perlakuan saling kebergantungan ini terus diulang dan dalam tempoh yang lama menzahirkan hubungan berbentuk kesepaduan dalam masyarakat, lebih-lebih lagi dalam masyarakat pelbagai etnik.

218 Hubungan Etnik

Hubungan baik yang terjalin antara individu atau kelompok yang berbeza latar belakang budaya, agama dan bahasa biasanya berlaku tanpa paksaan. Pengalaman harian yang terhasil daripada hubungan tersebut pula berlaku dalam pelbagai suasana dan ruang lingkup yang luas seperti menerusi perkongsian dalam aspek makanan, kesenian dan media. Secara kebetulan ketiga-tiga aspek tersebut memainkan peranan penting dan memberikan impak yang besar sama ada secara langsung atau tidak langsung dalam proses membina kesepaduan antara etnik.

Kepelbagaian Makanan etnik Pemangkin Perpaduan

Apabila Malaysia ditubuhkan pada tahun 1963 sebagai sebuah negara berdaulat dengan identiti nasional tersendiri, penubuhan ini diikuti dengan pembentukan satu bangsa Malaysia yang saling hormat-menghormati dan memahami dalam kalangan rakyatnya yang berbeza latar belakang budaya, bahasa, agama dan keturunan. Kesemua kumpulan etnik yang sedia ada diberi kebebasan mengamalkan cara hidup masing-masing termasuk perkara yang berkaitan dengan warisan budaya mereka seperti dalam aspek makanan. Kepelbagaian makanan yang merupakan warisan pelbagai etnik di Malaysia pada hari ini sebenarnya telah turut sama menyumbang kepada keunikan masyarakatnya. Aspek kepelbagaian makanan memberikan ruang kepada pembentukan kesepaduan sosial yang mencerminkan latar belakang kehidupan masyarakat Malaysia yang bersifat pelbagai. Setiap kumpulan etnik memiliki warisan jenis makanan yang beraneka warna dan rasa serta memaparkan sejarah masakan yang menarik untuk diketahui, dipelajari dan seterusnya dimiliki bersama. Keadaan ini telah menjadikan Malaysia memiliki aset yang amat bernilai dari segi kepelbagaian makanan yang bukan hanya menyumbang dalam proses mengeratkan ikatan perpaduan tetapi juga sebagai satu daripada produk yang menarik dalam industri pelancongan di peringkat tempatan dan antarabangsa. Dalam sektor pelancongan, promosi Malaysia sebagai destinasi ‘syurga makanan’ dengan tema Malaysian Cuisines merupakan salah satu asas kepada penonjolan pelbagai jenis makanan merentas etnik yang turut membentuk identiti masyarakat Malaysia. Dalam promosi tersebut nasi lemak sebagai contoh merupakan sajian yang popular di

218 Hubungan Etnik Pengalaman Harian: Menjalin Kesepaduan dan Melahirkan Keharmonian 219

Malaysia kerana keenakannya dan nasi ini pula mudah disediakan. Nasi lemak yang pada asalnya sebagai hidangan untuk sarapan pagi dalam kalangan etnik Melayu tetapi kini telah menjadi pilihan semua etnik di Malaysia. Bertitik tolak daripada menjadi hidangan sarapan pagi, namun kerana penerimaan meluas dalam kalangan masyarakat setempat dan antarabangsa, kini nasi lemak bukan sahaja untuk hidangan sarapan pagi tetapi boleh didapati sepanjang masa dan setiap hari. Nasi lemak yang pada satu ketika dahulu hanya dinikmati di rumah tetapi kini nasi lemak dapat diperoleh di tempat yang menjadi tumpuan ramai seperti di gerai makanan, restoran malah di tempat makan yang eksklusif. Dalam konteks kesepaduan sosial sama ada disedari ataupun tidak nasi lemak berperanan memupuk kekuatan ikatan kesepaduan tersebut. Hal ini berlaku kerana pengalaman pelbagai etnik yang makan nasi lemak telah mengetepikan stereotaip bahawa nasi lemak adalah milik etnik Melayu, sebaliknya beranggapan nasi lemak sudah menjadi milik bersama. Pengalaman harian dalam aspek makanan yang memupuk kesepaduan sosial juga berlaku menerusi pengambilan jenis makanan popular etnik lain. Makanan daripada pelbagai jenis mi, sup, dim sum dan kuih pau misalnya, adalah antara makanan kegemaran etnik Cina tetapi makanan tersebut juga digemari oleh etnik lain di Malaysia. Begitu juga dengan makanan rojak, capati, tose dan pelbagai masakan berkari yang popular dalam kalangan etnik India dan beberapa jenis makanan daripada kalangan etnik di Sabah dan Sarawak seperti umai, ambuyat atau linut dan ayam pansuh menjadi kegemaran masyarakat pelbagai etnik yang secara tidak langsung menyumbang kepada kesepaduan sosial.

Makanan dan ruang Sosial dalam Konteks hubungan etnik

Makanan merupakan aspek penting dalam kehidupan manusia untuk memenuhi keperluan biologi dan sosiologi. Makanan berperanan menyatupadukan pelbagai etnik dalam sesebuah masyarakat dan sebaliknya makanan juga dapat membahagikan individu kepada kumpulan sosial tertentu dalam masyarakat. Penyatupaduan dan pembahagian tersebut bergantung kepada bentuk ruang sosial sesuatu makanan mengikut fungsinya dalam masyarakat khususnya masyarakat pelbagai etnik.

220 Hubungan Etnik

Cara makan dan jenis makanan yang tidak boleh dimakan oleh individu atau kelompok masyarakat membentuk ruang sosial makanan kepada dua, iaitu ruang awam dan ruang bukan awam. Pembentukan kedua-dua ruang tersebut boleh memberi kesan tidak sihat ke atas hubungan antara etnik yang berbeza latar belakang budaya dan agama. Oleh itu penyesuaian dilakukan supaya membolehkan pelbagai etnik turut serta menikmati juadah yang disajikan dalam kedua-dua ruang sosial makanan tersebut. Rajah 9.1 menjelaskan fungsi kedua-dua ruang sosial makanan yang boleh dilakukan penyesuaian tanpa menjejaskan fungsi asal.

RAJAH 9.1: Ruang Sosial Makanan

Dalam konteks ruang awam, sebagai contoh majlis perkahwinan etnik Melayu dan jamuan hari raya turut dihadiri oleh masyarakat pelbagai etnik. Beraneka juadah disediakan supaya ada pilihan kepada tetamu yang tidak boleh makan juadah yang dilarang mengikut kepercayaan agama mereka. Dalam majlis berkenaan juadah seperti rendang daging lembu ialah makanan larangan kepada etnik India dan sebagai pilihan disediakan juadah daripada ayam dan kambing. Begitu juga sebaliknya jika etnik Melayu yang menjadi tetamu dalam majlis yang diadakan oleh etnik India, sajian ayam ataupun kambing yang dihidangkan mestilah halal, iaitu yang telah disembelih mengikut cara Islam. Tindakan

Model Sosial Makanan Masyarakat Pelbagai Etnik di Malaysia

Ruang Awam

Tidak berkaitan dengan acara keagamaan atau kepercayaaan tetapi ada kalanya boleh berkaitan dengan acara keraian keagamaan.

Contoh: Perayaan yang boleh dikongsi bersama.

Ruang Bukan Awam

Berkaitan dengan acara keagamaan atau kepercayaan.

Contoh: Makanan larangan berkaitan dengan acara tertentu dalam meraikan keagamaan.

Peranan Makanan dalam Kesepaduan Sosial

Melangkaui makanan yang berhubungkait dengan larangan agama terutama melalui tahap kefahaman dan hormat antara satu sama lain.


kolektif seperti ini menunjukkan tahap kefahaman dan sikap hormat-menghormati terhadap budaya dan agama etnik yang berbeza dan berlaku secara semula jadi yang seterusnya dapat mengeratkan ikatan kesepaduan sosial. Dalam bentuk ruang awam yang lain, makanan terus menjadi simbol persahabatan dan keakraban yang begitu unik dikongsi bersama oleh pelbagai etnik di Malaysia. Semasa bulan Ramadan contohnya, bazaar Ramadan dan bufet Ramadan yang ditawarkan di hotel dan di restoran menyajikan makanan yang pelbagai gabungan antara masakan tradisi Melayu dan makanan antarabangsa. Pilihan sajian ini menarik minat masyarakat bukan Melayu untuk datang dan membeli makanan yang disediakan. Bagi rakyat Malaysia yang bukan beragama Islam, suasana berkenaan merupakan peluang untuk mereka merasai masakan tradisi Melayu yang digemari. Bulan Ramadan juga menyaksikan ramai rakan yang bukan beragama Islam menghadiri majlis berbuka puasa rakan Islam mereka, dan mereka turut memberi penghormatan menunggu sehingga waktu berbuka untuk makan bersama. Kesepaduan sosial yang terjalin, terus dapat dilihat dalam majlis rumah terbuka sempena sambutan hari raya dan perayaan kaum-kaum yang lain. Rakyat Malaysia yang terdiri daripada pelbagai etnik akan berduyun-duyun datang menghadiri majlis tersebut sama ada yang dianjurkan oleh rakan atau jiran, jawatankuasa kawasan tempat tinggal mereka ataupun rumah terbuka yang dianjurkan oleh pemimpin ataupun jamuan rumah terbuka hari raya yang diadakan pada peringkat kebangsaan. Majlis rumah terbuka yang melibatkan pelbagai etnik ini sekali gus memberi peluang kepada pengunjung untuk bertegur sapa, beramah mesra, bertanya khabar dan berkongsi pendapat tentang sesuatu perkara. Suasana ini dapat memupuk sikap bertoleransi antara satu sama lain kerana dengan mengadakan sesuatu majlis, mereka akan mengajak jiran dan kenalan tanpa mengira taraf, status atau keturunan masing-masing. Makanan yang termasuk dalam ruang bukan awam pula ialah makanan yang dikaitkan dengan acara keagamaan atau kepercayaan. Contohnya, dalam majlis aqiqah bagi orang Islam, daging yang dimasak bagi majlis tersebut tidak boleh dihidangkan kepada orang bukan Islam. Rakan-rakan dan keluarga yang bukan Islam tetap boleh hadir dalam majlis tersebut tetapi mereka dihidangkan dengan masakan yang berbeza dan keadaan ini tidak dianggap sebagai beban kepada tuan rumah.

222 Hubungan Etnik

Kemeriahan majlis yang disambut oleh pelbagai etnik adalah lebih bermakna kerana kesepaduan sosial dapat dibentuk daripada interaksi sedemikian. Hidangan pelbagai jenis makanan tradisi mahupun moden yang disajikan dalam majlis atau upacara tertentu sesuatu etnik yang dihadiri oleh etnik lain di negara ini memberikan impak dalam hubungan antara mereka. Kesepaduan sosial boleh dilihat dengan jelas semasa rakyat Malaysia meraikan perayaan seperti Hari Raya, Tahun Baru Cina, Deepavali, Krismas, Hari Kaamatan dan Hari Gawai. Dalam setiap perayaan tersebut, makanan menyatukan semua melalui hidangan jamuan yang disediakan. Manakala dalam kehidupan harian kesepaduan sosial menerusi makanan ini dapat disaksikan di tempat-tempat makan umum seperti di restoran milik etnik Melayu, restoran Mamak yang biasanya beroperasi dua puluh empat jam, restoran Kopitiam milik etnik Cina atau Melayu, atau di tempat makan yang eksklusif. Pelbagai etnik bertumpu di tempat berkenaan, menikmati makanan yang juga bersifat pelbagai dan secara tidak langsung interaksi antara etnik berlaku lalu membentuk kesepaduan sosial yang lestari. Sesungguhnya Malaysia merupakan sebuah negara yang kaya dengan keindahan alam semula jadi ditambah dengan keunikan latar belakang masyarakatnya. Gabungan daripada kedua-dua elemen tersebut menawarkan kepelbagaian hidangan makanan warisan pelbagai etnik dan berperanan pula mewujudkan kesepaduan sosial melalui amalan pemakanan harian masyarakat tanpa memikirkan perbezaan latar belakang budaya antara mereka.

Kesenian Pelbagai etnik dan Kesepaduan Sosial

Keperluan lain dalam kehidupan manusia selain daripada makanan untuk memenuhi tuntutan jasmani ialah keperluan terhadap tuntutan rohani. Walaupun memenuhi keperluan rohani hanya bersifat relatif dan tidak bersifat mutlak tetapi keperluan ini tetap merupakan sumber penting kepada manusia untuk meningkatkan kualiti kehidupan mereka. Keperluan rohani dapat dipenuhi menerusi beberapa sumber seperti daripada himpunan seni dalam bentuk alunan muzik, nyanyian, tarian, sukan, seni lukis dan bentuk-bentuk kreativiti lain yang dapat memberikan ketenangan, hiburan dan melegakan tekanan dalam kehidupan manusia.


Rakyat Malaysia yang terdiri daripada pelbagai etnik kaya dengan pelbagai corak seni warisan yang menggambarkan identiti etnik masing-masing. Malah penerimaan, penghormatan dan pengiktirafan masyarakat kepada kepelbagaian corak seni tersebut menjadi salah satu unsur penting dalam usaha memupuk kesepaduan sosial. Penerimaan, penghormatan dan pengiktirafan masyarakat terserlah khususnya terhadap karya seni nukilan karyawan tempatan, di samping dapat membentuk hubungan sosial dalam proses penghasilan dan penghayatan setiap karya. Kesepaduan sosial dalam hubungan antara etnik yang terhasil daripada aktiviti seni boleh dilihat dalam dua keadaan. Pertama, kesepaduan sosial yang wujud sewaktu proses penghasilan sesuatu bentuk seni itu dijalankan. Umpamanya, dalam kerja menghasilkan karya muzik memerlukan komposer muzik, penyanyi, jurutera bunyi, alatan muzik, penulis lirik, penggubah lagu dan lain-lain aspek yang berkaitan. Proses penghasilan karya muzik juga melibatkan pelbagai kemahiran dan dalam konteks masyarakat Malaysia, kemahiran tersebut biasanya diperoleh daripada himpunan kemahiran pelbagai etnik. Pembahagian kerja yang begitu rencam membentuk suatu jalinan hubungan yang saling bergantungan untuk memastikan sesuatu karya seni bermutu dapat dihasilkan yang akan dinikmati oleh masyarakat sebagai pengisian kepada keperluan rohani mereka. Kedua, adalah kesepaduan sosial yang boleh dilihat dalam produk seni berkenaan. Mengambil satu contoh daripada penghasilan sebuah karya muzik, komposer muzik adalah daripada etnik Cina yang mendapat pendidikan muzik dari Barat dan pada masa yang sama ingin mengetengahkan bunyi daripada alat muzik tradisional Cina. Penulis lirik pula dari Sarawak yang ingin menghasilkan lirik yang sesuai dengan selera pendengar dalam kalangan etnik Melayu. Setelah selesai proses mencipta muzik dan lagu, pemilihan penyanyi pula tidak semestinya daripada etnik Melayu sahaja tetapi gabungan penyanyi daripada pelbagai etnik. Kerjasama daripada pelbagai etnik tersebut telah menghasilkan suatu bentuk karya muzik yang sempurna mengandungi unsur muzik campuran pelbagai etnik dan didengar serta dinikmati juga oleh masyarakat pelbagai etnik. Banyak contoh lain yang boleh diambil daripada karya seni muzik dan filem tempatan yang menggambarkan berlakunya kesepaduan sosial dalam kehidupan masyarakat Malaysia seawal zaman Allahyarham Tan Sri P. Ramlee dahulu. P. Ramlee melalui karya muziknya telah

224 Hubungan Etnik

menggubah lagu-lagu yang memuatkan unsur pelbagai kaum seperti dalam lagu “Aci-Aci Buka Pintu” dan lagu “Haiya Cik Siti”. Begitu juga dalam filem-filem yang beliau hasilkan yang memuatkan watak bukan Melayu yang mencerminkan kewujudan masyarakat pelbagai etnik di Malaysia. Karyawan selepas beliau hingga hari ini sama ada daripada etnik Melayu ataupun bukan Melayu tidak putus-putus menghasilkan karya yang menggambarkan realiti kehidupan masyarakat Malaysia. lagu “Pergi” nyanyian Aizat yang memenangi Anugerah Juara lagu Ke-24 pada 2009 sebagai satu contoh unik dan amat baik untuk memahami bagaimana karya seni itu terhasil daripada gabungan kerjasama pelbagai etnik. Lagu tersebut dicipta oleh Pete Teo yang berasal dari Sabah manakala liriknya pula digubah oleh Amran Omar dan dinyanyikan oleh Aizat dengan iringan alat muzik tradisional Cina yang dipanggil erhu. Lebih menarik lagi pada malam pertandingan Anugerah Juara lagu tersebut ialah alunan muzik daripada erhu hasil gesekan oleh seorang gadis Melayu yang bertudung. Manakala muzik pembukaan lagu “Pergi” dimulakan dengan petikan bunyi sitar sebuah alat muzik tradisional India diikuti dengan alunan suara merdu seorang penyanyi wanita India yang mengalunkan irama lagu “Pergi” dalam lenggok lagu tradisional India iaitu sebelum nyanyian diteruskan oleh Aizat. Filem “Sini Ada Hantu” juga terhasil daripada gabungan dan kerjasama penggiat seni yang terdiri daripada pelbagai etnik. Filem ini diterbitkan oleh Gayatri Su-lin Pillai dan jalan ceritanya ditulis dan seterusnya diarahkan oleh James lee. Penataan sinematografinya diterajui oleh Lai Chee Kheong dan suntingannya dilakukan oleh Chiang Yan Shieh. Filem ini membariskan pelakon daripada pelbagai etnik, iaitu Baki Zainal dan Alvin Wong yang memegang watak utama dibantu oleh Fasha Sandha, Patrick Teoh, Mano Maniam, Kuswadinata, Mandy Chen, Amerul Affendi, Pete Teo, Eira Syazira dan ramai lagi. Gabungan dan kerjasama pelbagai etnik bukan sahaja dilihat dalam proses menghasilkan “Sini Ada Hantu” sebagai suatu karya seni dalam bentuk filem, tetapi juga dipaparkan melalui kepelbagaian dalam jalan cerita filem tersebut. Terdapat tiga cerita hantu dalam filem ini iaitu hantu pokok pisang (hantu dalam etnik Melayu), hantu nombor ekor (hantu dalam etnik Cina) dan hantu Jepun (hantu asing yang wujud dalam cerita hantu pelbagai etnik di Malaysia).


Seterusnya pengalaman harian dalam kalangan kanak-kanak pelbagai etnik juga dapat menyemai benih kesepaduan sosial dan menghasilkan kehidupan harmoni. Suasana ini dipaparkan menerusi sebuah program kartun di televisyen yang popular dalam kalangan kanak-kanak di Malaysia pada hari ini iaitu “Upin dan Ipin”. Program berbentuk kartun ini diterbitkan oleh Syarikat Les Copaque Sdn. Bhd. hasil kerja berpasukan yang terdiri daripada Tan Shiek Wei, Usamah Zaid, Shafiq, Tan Ying Sowk, Mohd Faiz dan Fuad Md. Din. Muzik yang melatari “Upin dan Ipin” pula digubah oleh Yuri Wong dari The Factory Muzic Studio. Gabungan pelbagai etnik dalam kerja penghasilan program tersebut membentuk ikatan sosial yang saling berkait dan saling bergantungan antara satu sama lain. Jika diteliti setiap episod “Upin dan Ipin” karektor kanak-kanak daripada pelbagai etnik yang terdapat di Malaysia diketengahkan dan menghidupkan jalan cerita siri kartun ini. “Upin dan Ipin” sarat dengan nilai murni yang boleh bertindak sebagai alat dalam usaha mendidik kanak-kanak bermula daripada peringkat awal usia mereka untuk mengenal, memahami dan menghormati kepelbagaian budaya yang terdapat dalam kehidupan harian mereka. Hubungan sosial dalam ruang kesenian di Malaysia saling terkait dan saling bergantungan merentas etnik dan menyumbang kepada pemupukan kesepaduan sosial. Keadaan ini juga terserlah dalam karya seni yang lain seperti seni lukis yang dihasilkan oleh pelukis tempatan Chuah Thean Teng dan Sam Karuna dalam lukisan batik moden.

Chuah Thean Teng

Chuah Thean Teng seorang pelukis keturunan etnik Cina dan beliau menggunakan corak batik dalam karya lukisan beliau manakala subjek utama dalam lukisannya ialah kehidupan di perkampungan Melayu. Karya yang dihasilkan sarat dengan unsur akulturasi apabila beliau mengubah teknik lukisannya yang berlatarbelakangkan negara China, tempat beliau mendalami ilmu seni lukis kepada teknik tempatan iaitu corak batik dalam bentuk lukisan moden yang paling halus. Dalam hal ini, Chuah bukan sahaja memartabatkan perkampungan Melayu dalam lukisan beliau tetapi telah menjadikan corak batik sebagai medium dan beliau telah mendapat julukan sebagai ‘Bapa Lukisan Batik Moden Malaysia’.

226 Hubungan Etnik

Sam Karuna

Sam Karuna ialah seorang lagi pelukis bukan Melayu yang menggunakan batik sebagai medium dalam lukisan beliau. Beliau giat menghasilkan karya lukisan batik sejak tahun 1970-an lagi dan telah membuka Pusat Lukisan Seni Halus Batik Sam Karuna untuk mempopularkan lagi lukisan batik bukan sahaja kepada rakyat tempatan, tetapi juga kepada penggemar lukisan tersebut daripada luar negara. Sam juga telah memperbaharui teknik lukisannya melalui medium batik dengan memperkenalkan teknik ‘dyetic’ sebagai suatu teknik yang terhasil daripada proses penyatuan antara teknik tradisonal dengan teknik baharu yang beliau cipta sendiri. Sam Karuna berketurunan daripada etnik India menghasilkan lukisan menggunakan corak batik yang popular dalam kalangan etnik Melayu seterusnya mengajar teknik lukisan batik kepada pelajar beliau yang terdiri daripada pelbagai etnik – Melayu, Cina, India, Jepun dan Eropah. Interaksi yang akrab merentas etnik ini menyumbang kepada kesepaduan sosial walaupun dibatasi oleh latar belakang budaya, bahasa dan agama yang berbeza antara satu sama lain. Usaha oleh pelbagai pihak yang menerapkan elemen kepelbagaian etnik dalam kreativiti seni mereka mendapat sokongan penuh daripada pihak kerajaan. Pusat latihan, dewan kesenian, Balai Seni Lukis Negara, sekolah serta institusi pengajian kesenian seperti Akedemi Seni Budaya dan Warisan Kebangsaan (ASWARA) disediakan oleh kerajaan sebagai wadah untuk mendalami aspek seni yang pelbagai sesuai dengan aspirasi negara. Galakan dalam bentuk pemberian dana untuk penghasilan sesuatu karya seni juga diberikan oleh kerajaan untuk memartabatkan lagi kreativiti unik gabungan seni pelbagai etnik.

Media dan Kesepaduan Sosial

Pada Malam Wartawan 2009, Perdana Menteri Datuk Seri Najib Tun Razak telah memberi ucapan berkaitan dengan dasar, politik dan media. Dalam ucapannya beliau menyatakan bahawa media perlu bekerja dangan dasar yang betul. Antara yang disenaraikan ialah ketelusan dan akauntabiliti, keadilan dan laporan yang bertanggungjawab. Menurutnya lagi, media amat penting dalam membina kredibiliti negara. Dengan adanya media terutama media cetak dan penyiaran, masyarakat lebih terpengaruh dan memberi tindak balas dengan cepat ke atas apa yang diterima.


Hakikatnya, media bukan sahaja merupakan cermin kepada masyarakat, malahan media juga merupakan alat perubahan kepada sesuatu masyarakat. Media yang dimaksudkan merujuk kepada alat untuk mewujudkan interaksi sosial, politik, dan ekonomi dalam konteks moden. Media berfungsi untuk menyampaikan maklumat dan mendidik masyarakat serta menjadi medium perantaraan. Dalam sistem demokrasi seperti di Malaysia, media merupakan sumber primer dalam komunikasi massa. Tambahan pula, kini media bersifat universal tanpa sempadan. Jenis dan fungsi media juga semakin canggih selari dengan perkembangan arus modenisasi pada masa kini. Media massa dapat diklasifikasikan kepada dua kategori, iaitu media cetak dan media elektronik. Media cetak terdiri daripada sumber bertulis seperti surat khabar, majalah, buku, novel, dan bahan bertaip yang lain. Manakala media elektronik pula terdiri daripada televisyen, radio, internet, blog, telefon bimbit, dan sebagainya. Perkembangan teknologi telah meningkatkan saiz, kepantasan dan kecekapan media tradisional serta melahirkan bentuk-bentuk media baharu khususnya yang bersifat digital dan elektronik dan semakin mampu dimiliki ahli masyarakat. Kini televisyen merupakan medium komunikasi yang paling berpengaruh. Oleh yang demikian, medium ini adalah cara yang paling sesuai untuk media memainkan peranannya. Hampir seluruh masyarakat dunia mampu mengadakan dan menonton televisyen. Televisyen yang bersifat memiliki aspek audio dan visual ternyata lebih berkesan berbanding dengan media cetak. Hal ini kerana sambil seseorang itu mendengar, individu tersebut juga boleh melihat. Kesannya lebih ketara khususnya kepada bidang pemasaran iaitu komunikasi pengiklanan. Bagi mempromosikan perpaduan kaum terutamanya menerusi konsep “1Malaysia”, sebuah syarikat telekomunikasi, iaitu TM telah membuat satu iklan khidmat masyarakat yang ditayangkan di stesen-stesen televisyen negara. Iklan yang dihasilkan oleh TM diberi tajuk “1Malaysia - As One We Care”. Panjang iklan ini ialah 2.02 minit. Iklan ini adalah berteraskan ideologi 1Malaysia yang diterapkan dalam masyarakat melalui media. Syarikat Telekomunikasi TM telah mengambil inisiatif untuk menghasilkan “1Malaysia-As One We Care” yang menggambarkan situasi masyarakat Malaysia yang bersatu padu dan saling membantu antara satu sama lain.

228 Hubungan Etnik

Iklan “1Malaysia-As One We Care” telah mengajar bagaimana semangat setia kawan terjalin menerusi jemputan daripada pelbagai etnik yang sama-sama meraikan sambutan hari lahir kanak-kanak India (Citra) dan kelihatan mereka begitu gembira bergaul antara satu sama lain. Mereka tidak kekok dalam menjalinkan hubungan persahabatan. Sikap seperti ini sememangnya perlu dididik dan diasuh sejak kecil lagi. Bak kata pepatah Melayu, ‘kalau hendak melentur buluh, biarlah dari rebungnya’. Iklan “1Malaysia-As One We Care” telah menayangkan interaksi pelbagai etnik dalam suasana yang harmoni tanpa mengira usia. Iklan ini juga memberi kesedaran pada penghujungnya bahawa setiap manusia walaupun berlainan bangsa dan agama tetap mempunyai jenis darah yang sama. Penggunaan mesej ini memberi satu nilai komunikasi yang berkesan. Melalui iklan “1Malaysia-As One We Care”, pada akhir penerapan konsep itu melihatkan keberkesanan peranan yang telah dimainkan oleh media. Jika kesannya berakhir dengan sesuatu yang positif dan dapat mempengaruhi masyarakat Malaysia khususnya, pastinya ganjaran yang tidak ternilai akan diperoleh dalam kehidupan harian, iaitu suasana aman damai dan bersatu padu antara etnik. Penekanan aspek perpaduan dan penghayatan terhadap konsep “1Malaysia” dengan slogan rakyat didahulukan, pencapaian diutamakan meletakkan media sebagai perantara yang penting dan mampu membuka mata masyarakat Malaysia untuk memahami usaha tersebut. Media memberikan sumbangan yang besar dalam pembentukan perpaduan. Pelbagai peranan dan fungsi telah digerakkan oleh media sama ada media cetak ataupun media elektronik. Dalam contoh tersebut penekanan dibuat kepada media elektronik, iaitu melalui iklan khidmat sosial yang dilaksanakan oleh Syarikat TM. Banyak lagi iklan sedemikian oleh syarikat lain sama ada dalam bentuk media cetak ataupun media elektronik yang memaparkan keterlibatan pelbagai etnik dalam amalan harian dan inisiatif ini adalah sebagai salah satu usaha untuk meningkatkan perpaduan antara etnik di Malaysia. Begitu juga dengan organisasi dan jabatan kerajaan yang tidak putus-putus menerbitkan pelbagai jenis iklan pesanan khidmat sosial yang menjurus kepada perpaduan. Media sangat berkesan dijadikan alat penyampai kepada sebarang bentuk tujuan khususnya jika bermaksud untuk menerapkan nilai-nilai yang mendorong kepada perpaduan etnik. Media membantu menerapkan nilai-nilai luhur sambil membentuk rakyat yang berfikir.


Apabila Perdana Menteri mencetuskan gagasan 1Malaysia, beliau telah menjadikan konsep tersebut sebagai satu agenda yang ditetapkan oleh kepemimpinan beliau. Oleh itu, seluruh media telah menyalurkan konsep 1Malaysia sebagai satu bahan berita yang penting sehingga seluruh warga merasakan konsep ini perlu diaplikasikan dalam kehidupan seharian mereka. Ulasan tentang konsep1Malaysia dan perpaduan telah diuar-uarkan hari demi hari untuk diperkatakan kepada seluruh rakyat Malaysia. Walau bagaimanapun, iklan yang berunsurkan perpaduan ini biasanya banyak dan kerap ditayangkan pada waktu tertentu sahaja seperti dalam bulan kemerdekaan dan sempena hari perayaan sesuatu kumpulan etnik. Sambutan hari kemerdekaan pada bulan Ogos setiap tahun misalnya, banyak iklan berunsurkan perpaduan akan ditayangkan. Media wajar dan perlu sentiasa menayangkan iklan sebegini sepanjang masa supaya warga Malaysia lebih peka dan menghayati erti perpaduan yang dipaparkan. Selesai sahaja bulan Kemerdekaan, tiba pula hari perayaan bagi masyarakat Melayu, iaitu Hari Raya Puasa. Sudah menjadi tradisi bagi negara Malaysia setiap perayaan dikongsi bersama oleh masyarakat lain yang berbilang etnik dan agama. Amalan rumah terbuka sememangnya suatu kebiasaan pada setiap perayaan. Amalan ini menggalakkan rakyat yang berbilang etnik untuk saling berkunjung sambil mengetahui secara lebih dekat tentang budaya dan adat resam rakan dan taulan daripada etnik lain. Dalam hal ini media juga tidak ketinggalan untuk memberikan liputan dan menonjolkan nilai-nilai murni yang memberi impak secara langsung dalam kehidupan harian antara etnik. Tidak lama selepas perayaan tersebut menyusul pula sambutan Deepavali pada tahun yang sama juga telah dirayakan bersama oleh masyarakat Malaysia keseluruhannya. Pelbagai jenis iklan yang menonjolkan masyarakat Malaysia berbilang etnik hidup bersatu padu dan harmoni telah memenuhi ruang kaca televisyen setiap rumah di negara ini. Keadaan ini menunjukkan berlaku perubahan positif pada akhir-akhir ini berbanding dengan keadaan sebelumnya kerana iklan yang berunsurkan perpaduan kurang mendapat tempat sama ada di kaca televisyen ataupun dalam media cetak. Lanjutan daripada keadaan itu, Kementerian Penerangan Komunikasi dan Kebudayaan telah menerbitkan beberapa iklan pesanan khidmat sosial yang berkaitan dengan perpaduan. Begitu juga dengan Perbadanan

230 Hubungan Etnik

Kemajuan Filem Nasional Malaysia (FINAS) yang turut menerbitkan beberapa iklan berbentuk perpaduan etnik. Antaranya, iklan yang menceritakan tentang perkahwinan campur yang dilakonkan oleh kanak-kanak Melayu, Cina dan India. Perkahwinan campur juga adalah salah satu cara berkesan yang telah diterima dengan baik untuk memupuk semangat perpaduan dalam kalangan etnik. Oleh yang demikian, iklan perkahwinan campur yang dihasilkan telah memberikan mesej yang mudah difahami oleh penerima, iaitu masyarakat Malaysia kerana cinta tidak mengenal bangsa dan keturunan. Tambahan pula, iklan seperti itu merupakan salah satu pengisian oleh media untuk memberi informasi dan bagi tujuan mendidik di samping dapat menghiburkan kumpulan sasarannya. Secara umumnya iklan dan pesanan khidmat sosial seperti itu boleh berunsur berat mahupun ringan. Namun yang lebih penting ialah keberkesanannya dan jika selalu ditayangkan oleh semua saluran televisyen sama ada saluran kerajaan ataupun swasta, akan menjadi satu panduan kepada masyarakat. Begitu juga dengan media dalam bentuk lain seperti perfileman dan dokumentari. Pengisiannya juga tidak ketinggalan daripada menyemai nilai-nilai perpaduan yang unik kepada pengukuhan masyarakat Malaysia. Sebagai salah satu cara untuk menceritakan kehidupan warga Malaysia, para pembikin filem dan ramai pengarah muda telah menghasilkan 15 buah filem pendek pada tahun 2009. Filem-filem pendek ini hanya mengambil masa antara 3 hingga 7 minit, tetapi berjaya memberikan impak positif kepada penonton. Mereka yang terlibat dalam pembikinan filem pendek ini ialah Yasmin Ahmad, Ho Yuhang, James lee, Tan Chui Mui, Amir Muhammad, Datuk Seri Liow Tiong Lai, Amber Chia, Datuk Haji Nik Abdul Aziz Nik Mat, Sharifah Amani, Jason lo, Khairy Jamaluddin, Harith Iskandar, Datuk Zaid Ibrahim, Daphne Iking, Tian Chua, Sarah Lian, Serena C, Patrick Teoh, Baki Zainal dan Ida Nerina. Ahli politik dan para pemimpin juga turut memberikan kerjasama dalam menghasilkan filem pendek yang menceritakan kehidupan seharian sebagai seorang warga Malaysia. Filem pendek yang terhasil adalah seperti Halal, Potong Saga, Chocolate, The Tree, House, The Son, Lumpur, Lollipop, One Future, Gerhana, Meter, Duit Kecil, Rojak, Slovak Sling dan Healthy Paranoia. Filem-filem pendek ini merupakan kisah yang berlaku dalam kehidupan seharian rakyat Malaysia. Sekiranya rakyat mengamalkan cara


hidup yang sihat dan menerima serta memahami adat dan kepercayaan setiap etnik, maka tidak ada isu yang akan ditimbulkan. Semua perkara yang terlibat dalam amalan hidup harian seperti dalam pentadbiran, pendidikan, makanan dan pergaulan dapat diterima dengan baik. Perasaan hormat-menghormati dan toleransi juga menjadi tonggak yang kukuh menyuburkan kehidupan setiap individu sebagai bangsa Malaysia yang penuh berwarna-warni. Sehubungan dengan itu, pada 18 Oktober 2009, sambutan dan perasmian 1Malaysia di Perak telah dijalankan. Seramai enam orang rakyat negeri Perak telah diberi anugerah Ikon 1Malaysia. Antara penerimanya ialah Allahyarham Yasmin Ahmad dan kartunis Lat atau nama sebenarnya Datuk Mohamad Nor Khalid. Mereka berdua telah berjaya membawa kehidupan rakyat Malaysia yang sebenar melalui layar perak dan pemaparan di dada akhbar. Dalam hal ini, peranan media sebagai perantara untuk menyampaikan mesej kesepaduan sosial terbukti berkesan, di samping dapat menyuntik semangat perpaduan etnik yang berterusan di Malaysia. Selain daripada itu beberapa syarikat telah turut menyiarkan iklan, termasuk yang berbentuk jenaka dan yang memilukan. Contohnya iklan Petronas sering memaparkan semangat perpaduan dan semestinya perlu diberikan kredit. Iklan yang ditaja oleh syarikat Giant pula amat bermakna kepada masyarakat apabila jiran daripada etnik Cina dan etnik India datang untuk membantu menghias rumah jiran Melayu sempena Hari Raya yang jelas memaparkan semangat perpaduan dan semangat kejiranan. Program TV yang memaparkan kesepaduan sosial menerusi program ulasan sukan seperti Bola@Mamak yang disiarkan menerusi saluran sukan ASTRO SuperSport juga menarik untuk ditonton terutama oleh penggemar sukan bola sepak. Lebih menarik lagi kerana restoran mamak yang dijadikan premis penggambaran begitu popular dengan aneka jenis makanan yang serasi dengan selera pelanggan daripada pelbagai etnik. Pengacara program tersebut pula adalah daripada etnik India yang turut disertai oleh pengulas sukan daripada etnik Melayu, Cina, Serani dan pengulas jemputan dari luar negara. Sistem Penerbangan Malaysia (MAS) juga tidak ketinggalan menganjurkan pertandingan “Malaysia You Love Contest” yang bertujuan mencari idea kreatif orang ramai dalam menzahirkan keunikan Malaysia yang dianjurkan bersempena sambutan Hari Kemerdekaan. Bagi menyertai

232 Hubungan Etnik

pertandingan tersebut para peserta dikehendaki memuat naik imej yang mereka rasa dapat melambangkan Malaysia berserta keterangan gambar tersebut di Malaysia Airlines Facebook Fan. Pertandingan seumpama ini merupakan satu lagi contoh bagaimana media elektronik dapat menyemai semangat kekitaan dan menzahirkan kesedaran terhadap elemen yang mengukuhkan perpaduan etnik dengan cara yang mudah tetapi berkesan. Perkembangan Teknologi Maklumat dan Komunikasi (ICT) pada masa kini juga amat berperanan dalam konteks hubungan etnik yang menyumbang kepada kewujudan kesepaduan sosial. Perkembangan ICT membawa kepada penggunaan internet secara meluas yang mendapat bantuan dan sokongan daripada pihak kerajaan pada awal tahun 1990-an, iaitu sewaktu negara di bawah pentadbiran Perdana Menteri Tun Dr. Mahathir Mohamad. Sejajar dengan perkembangan ICT, alat komunikasi di dunia pada hari ini seperti satelit, mesin faks, telefon, televisyen dan komputer disambungkan kepada sistem internet yang membolehkan maklumat dalam semua bidang disebarkan ke seluruh dunia dengan pantas merentas sempadan geografi. Penyediaan pelbagai ‘menu’ internet seperti email, chatting, blog, facebook, twitter dan skype telah memberikan wadah baharu dalam membina hubungan sesama manusia merentasi sempadan etnik, agama, budaya dan negara. Penggunaan telefon bimbit daripada pelbagai jenama terkini memudahkan lagi manusia mendapatkan maklumat melalui internet dengan hanya menekan hujung jari. Kemudahan Wi-fi pula banyak disediakan di tempat awam, memberikan ruang dan peluang kepada pengguna untuk berinteraksi dengan ahli masyarakat dan kerajaan, menyuarakan pendapat tentang kemajuan ekonomi, peluang pekerjaan, keselamatan dan sebagainya. Pelbagai kemudahan ini memberikan impak baharu dalam membina hubungan etnik melampaui batas masa, jarak dan lokasi. Dalam konteks kesepaduan sosial, peluang untuk meneroka, mencari, mengenali dan memahami maklumat tentang pelbagai etnik, agama dan budaya boleh diperoleh dengan cepat dan mudah. Keadaan ini membolehkan pengguna ICT memahami latar belakang sesuatu etnik dengan lebih dekat termasuk tentang kepercayaan, upacara keagamaan, dan perayaan yang diamalkan oleh sesuatu kelompok etnik. ICT telah menjadi sebahagian daripada alat yang telah mentransformasi kehidupan manusia dan membawa perubahan sosial kepada masyarakat dunia. Di Malaysia, perkembangan budaya internet yang meluas secara tidak langsung


telah menjalin hubungan antara manusia daripada pelbagai etnik, agama dan budaya sehingga berjaya mengikat kesepaduan sosial dalam kalangan mereka. Tegasnya, pembinaan bangsa dan negara bagi sesebuah negara berbilang etnik seperti Malaysia adalah amat penting terutama dalam era globalisasi yang membenarkan pengaliran secara bebas dan pantas bukan sahaja maklumat, modal serta manusia, tetapi juga sistem nilai, budaya dan kepercayaan daripada pelbagai negara. Justeru, kesedaran yang membawa kepada perpaduan akan dapat diterapkan dengan lebih mudah lagi dalam usaha untuk mencapai objektif membentuk negara Malaysia yang unggul apabila media elektronik dan media cetak memainkan peranan masing-masing dengan jujur dan berkesan. Peranan media massa yang diharapkan adalah untuk menguar-uarkan semangat perpaduan kaum dalam kalangan masyarakat.

Kesimpulan

Jelas bahawa perpaduan kaum amat penting bagi mewujudkan suasana yang aman dan harmoni. Semua rakyat mengimpikan sebuah negara yang aman dan bahagia. Rakyat wajar bersyukur kerana hidup di tanah tumpah darah di Malaysia yang aman dan bebas daripada ancaman komunis. Negara Malaysia tidak sebagaimana negara lain di Asia Barat yang sering bergolak menyebabkan rakyatnya hidup dalam ketakutan, jauh sekali untuk mewujudkan semangat kejiranan yang harmoni. Oleh sebab itu, perpaduan amat memberikan manfaat dalam kehidupan harian kerana kepelbagaian etnik merupakan pelengkap kepada keharmonian dan kebahagiaan yang dinikmati bersama sesuai dengan penonjolan imej Malaysia – Truly Asia serta kesepaduan sosial yang terhasil daripada kreativiti seni dan media pula berperanan sebagai penyampai mesej perpaduan sama ada secara langsung ataupun tidak langsung.

Soalan Perbincangan

1. Bincangkan tiga jenis makanan daripada pelbagai etnik yang menjadi kegemaran ramai di Malaysia.

2. Huraikan kreativiti dalam bentuk pakaian dan hiasan terhasil daripada seni reka batik.

3. Bagaimanakah media cetak dan media elektronik dapat dimanfaatkan dalam usaha memupuk semangat perpaduan di Malaysia?

234 Hubungan Etnik

234 Hubungan Etnik

BaB 10

Kesimpulan

Dalam usaha mengurus kesepaduan sosial di Malaysia, kesepaduan dalam konteks kepelbagaian etnik sebenarnya telah wujud melalui proses perkongsian sejarah bersama yang dilalui oleh masyarakat pelbagai etnik merentasi aspek politik mahupun sosioekonomi. Masyarakat pelbagai etnik di Malaysia dapat menikmati suasana kehidupan secara aman dan bebas daripada konflik kekerasan. Dalam usaha mengukuhkan kesepaduan sosial, aspek amalan harian dalam kalangan masyarakat pelbagai etnik ditandai oleh interaksi dan jalinan hubungan sosial yang saling berkait dan bergantung antara satu sama lain. Oleh hal demikian, jalinan dan interaksi hubungan sosial sebenarnya sudah bersemi ke dalam fabrik-fabrik sosial masyarakat kerana kesemua mereka berada dalam satu acuan besar yang dinamakan sebagai negara bangsa Malaysia. Dalam meneliti proses transformasi hubungan etnik, sejarah perkembangan hubungan ini adalah melalui rundingan sosial yang berterusan antara aktor sosial dalam masyarakat awam untuk memenuhi kepentingan masing-masing tanpa meleraikan fabrik-fabrik sosial. Proses rundingan sosial yang meliputi aspek akomodasi, akulturasi, amalgamasi dan asimilasi sentiasa berlaku dalam usaha mengekalkan toleransi etnik ke arah bentuk positif berbanding bentuk negatif. Pemaparan potret hubungan etnik di Malaysia sering diwarnai dengan pola-pola perbezaan berbanding ke arah melihat persamaan mahupun perkongsian dalam kalangan masyarakat pelbagai etnik. Hakikatnya, pemahaman terhadap konsep asas hubungan etnik sama ada secara intraetnik atau interetnik perlu dihayati oleh segenap lapisan masyarakat agar dapat menghindari gejala etnosentrisme, prejudis, stereotaip ataupun diskriminasi. Rakyat Malaysia perlu menyedari kewujudan potret-potret etnik yang positif dan baik ini agar pemikiran yang sempit

236 Hubungan Etnik

tidak menjadi hambatan kepada usaha menyulam fabrik kesepaduan sosial dalam masyarakat. Maka, kefahaman yang jelas terhadap kepelbagaian etnik dalam potret masyarakat di Malaysia akan memberi natijah ke arah pemupukan keharmonian dan tolak ansur dalam kehidupan bermasyarakat. Di samping itu, kesedaran akan wujudnya kepelbagaian etnik secara terbuka adalah penting bagi meleraikan tembok prasangka dalam diri individu. Oleh hal demikian, setiap kumpulan etnik yang berbeza perlu sedar bahawa hubungan antara etnik yang wujud pada masa ini lebih bersifat hubungan sosial walaupun mereka adalah daripada kumpulan etnik yang berbeza. Perbezaan yang wujud dalam kalangan masyarakat sebenarnya perlu dilihat bukan secara terpisah, tetapi atas dasar mereka ini ingin mencari kekuatan dan kebersamaan yang daapt dikongsi ke arah mengukuhkan landasan kesepaduan sosial. Melalui rundingan perbezaan yang dapat membawa kepada salah faham dan ketegangan dalam masyarakat dapat dijernihkan dengan persetujuan bersama hingga berlaku tolak ansur dan akomondasi antara mereka. Inilah jalan-jalan perundingan sosial yang telah membawa masyarakat pelbagai etnik di Malaysia hingga mampu membina kesepaduan sosial di antara mereka. Dalam usaha mencapai kemampanan hidup antara pelbagai etnik, limpahan kemakmuran dan kekayaan negara diagihkan secara adil dan saksama merentasi batas etnik. Tujuannya adalah untuk memastikan setiap kumpulan etnik tidak berasa terpinggir daripada menikmati faedah daripada pembangunan dan urus tadbir negara. Dasar-dasar kerajaan yang dirangka bukan untuk memenuhi keperluan dan tuntuan sesuatu etnik semata-mata, tetapi adalah bersifat limpahan merentasi etnik. Dasar Ekonomi Baru (DEB) yang diperkenalkan pada tahun 1971 bertindak sebagai serampang dua mata -- kemiskinan dibasmikan dan masyarakat distrukturkan semula. Pelaksanaan DEB telah memperlihatkan kerajaan seolah-olah memberi banyak kelebihan untuk golongan bumiputera, tetapi hakikatnya masyarakat bukan bumiputera juga memperoleh nikmat limpahan daripada dasar tersebut. Pendekatan ini memberi konotasi bahawa keharmonian sosial dan kestabilan politik yang terbentuk disokong melalui dasar yang dilaksanakan oleh pihak kerajaan. Hal ini bermakna bahawa dasar awam di Malaysia adalah penting untuk merekayasakan masyarakat pelbagai etnik untuk hidup harmoni dalam kesepaduan sosial.

236 Hubungan Etnik Kesimpulan 237

Permuafakatan politik dalam konteks hubungan etnik menandakan erti bahawa pakatan dan perkongsian kuasa yang diamalkan adalah masih relevan. Kerjasama dan pakatan berkenaan telah mewujudkan kesedaran untuk mengekalkan kestabilan politik memandangkan sejarah permuafakatan politik dibina melalui wakil-wakil pelbagai etnik. Permuafakatan ini menandakan bahawa sesuatu parti politik atau kumpulan etnik tidak akan dapat memerintah sendiri, tanpa pembabitan etnik lain. Formula perkongsian kuasa membolehkan pemimpin yang mewakili pelbagai etnik dapat bekerjasama dalam usaha menentukan dasar mahupun hala tuju negara. Dalam usaha mengukuhkan aspek kesepaduan sosial dalam masyarakat pelbagai etnik, perlembagaan negara menjadi tiang seri dalam konteks membentuk perpaduan etnik. Perlembagaan Persekutuan yang digubal telah mengambil kira kepentingan setiap etnik di Malaysia. Walaupun perkara yang termaktub dalam perlembagaan seolah-olah memberi kelebihan kepada sesuatu etnik terutamanya etnik Melayu dan bumiputera Sabah dan Sarawak, tetapi kedudukan dan kebebasan masyarakat bukan bumiputera tetap terpelihara. Permuafakatan sosial yang dipersetujui sewaktu menggubal perlembagaan adalah persetujuan yang telah diterima oleh semua etnik pada ketika itu. Justeru, setiap lapisan masyarakat, khususnya generasi muda, harus mendukung keluhuran perlembagaan tanpa melangkaui lunas-lunas sebagaimana yang termaktub dalam kandungan perlembagaan. Keadaan ini penting ke arah membentuk masyarakat yang menghormati hak-hak dan kepentingan masyarakat pelbagai etnik agar sentiasa bersikap terbuka dan toleran dalam sesuatu isu. Walaupun agama rasmi negara ialah agama Islam, agama-agama lain tetap dibenarkan sebagaimana termaktub dalam Perlembagaan Persekutuan dengan syarat ia tidak menggugat kedudukan agama Islam. Dalam konteks masyarakat pelbagai etnik, kebebasan beragama juga didapati mampu membina ikatan dan hubungan merentas individu ataupun kumpulan agama. Semua agama menyeru pengikut dan umatnya berbuat baik sesama manusia dan menghindarkan diri daripada melakukan kerosakan di muka bumi. Oleh hal demikian, dalam aspek kebebasan beragama kita perlu mencari satu titik pertemuan, iaitu pemupukan nilai-nilai positif dan baik seperti aspek hormat-menghormati, tolak ansur dan rasa tanggjungjawab terhadap ahli

238 Hubungan Etnik

masyarakat tanpa mengira warna kulit dan agama dapat terus disuburkan. Oleh itu, ia akan memungkinkan penganut pelbagai agama bergerak ke arah persefahaman. Keadaan ini secara langsung dapat menghindarkan ketegangan ataupun konflik dalam masyarakat apabila semangat kekitaan merentasi batas-batas etnik. Bagi merealisasikan kesepaduan sosial dalam masyarakat, peranan masyarakat juga dilihat penting kerana sandaran kepada authority defined adalah tidak memadai. Aspek integrasi dalam konteks everday defined dalam kalangan masyarakat pelbagai etnik perlu digemblengkan secara progresif agar segregasi masyarakat dapat dikurangkan. Segregasi merujuk kepada pemisahan atau pengasingan antara satu kumpulan etnik dengan kumpulan etnik yang lain. Pemisahan yang berlaku merupakan kesan daripada dasar pecah dan perintah British, meliputi aspek demografi dan sosioekonomi dalam kalangan masyarakat pelbagai etnik. Justeru, aspek integrasi penting dalam melahirkan masyarakat yang lebih bersatu padu dengan memecahkan tembok pemisahan yang dibina oleh pihak penjajah dahulu. Integrasi dapat dicapai melalui keupayaan menerapkan unsur-unsur akomodasi, akulturasi atau asimilasi ke dalam kehidupan kita bersama di negara ini. Pengalaman harian dalam menjalin kesepaduan dalam masyarakat pelbagai etnik merupakan satu manifestasi penting dalam melihat kejayaan mengurus kesepaduan sosial. Di kaca mata dunia, Malaysia dikenali kerana keupayaannya mengekalkan keharmonian dalam masyarakat pelbagai kaum. Kekuatan negara bukan sahaja diukur menerusi pelaksanaan dasar-dasar yang adil dan saksama, tetapi amalan seharian masyarakat. Setiap individu dalam masyarakat tanpa mengira latar belakang etnik, agama mahupun budaya saling bergantung. Amalan seharian dalam kehidupan memperlihatkan setiap etnik saling bergantung dan berkait hingga merentasi batas kumpulan etnik mereka. Keadaan ini menunjukkan bahawa tiada satu etnik di Malaysia yang dapat hidup secara sendirian kerana resepi yang terkandung dalam masakan seharian merupakan menu cita rasa makanan pelbagai etnik di negara ini. Peranan makanan dalam kehidupan seharian memberi impak terhadap hubungan etnik. Integrasi sosial melalui makanan boleh dilihat dengan jelas ketika rakyat Malaysia meraikan perayaan besar seperti Hari Raya, Tahun Baru Cina, Deepavali, Hari Kaamaatan dan Hari Gawai. Dalam setiap perayaan tersebut, makananlah yang menyatukan semua melalui hidangan jamuan yang disediakan.

238 Hubungan Etnik Kesimpulan 239

Pakaian yang diperagakan oleh setiap individu ialah hasil sentuhan dan kreativiti kehidupan di sini dan alunan muzik yang menembusi halwa pendengaran saban hari ialah nukilan komposer berjiwa bangsa Malaysia. Natijahnya; kesepaduan sosial yang wujud kini adalah terbina dalam kerangka landskap masyarakat pelbagai etnik. Landasan yang kukuh dalam proses perjalanan kesepanduan sosial akhirnya membawa seluruh rakyat Malaysia menuju ke terminal perpaduan nasional menjelang 2020. Trajektori perkembangan Malaysia bergantung kepada hubungan antara negara, kerajaan dan masyarakat pelbagai etnik. Cabaran asas adalah untuk mencari titik keseimbangan dalam kesatuan ketiga-tiga hubungan ini supaya wujud kestabilan dan keabsahan. Jika hubungan ini diabaikan, lama-kelamaan percanggahan dan perbezaan yang wujud tidak akan dapat diurus dan diselesaikan dengan baik. Di sini, gerakan media baharu membolehkan kita memerhati, memahami dan menjelaskan hubungan ini. Dua perkara yang jelas timbul di Malaysia ialah wacana proses pencarian bentuk negara bangsa – makna dan idea Malaysia kepada rakyat pelbagai etnik– dan model, peranan serta tujuan ekonomi yang perlu dijadikan amalan hidup bersama. Amat terang dalam kedua-dua wacana ini pemberian makna dan pendefinisian, dan tindakan pelaksanaan seharian tidak hanya dilakukan oleh negara dan kerajaan secara dari atas ke bawah, tetapi juga daripada dan dalam kalangan anggota masyarakat pelbagai etnik secara dari bawah ke atas. Suara dan tindakan ini tidak hanya terbatas kepada garis kaum etnik dan agama, tetapi juga dimensi sosial yang lain hingga melampaui dan meliputi matlamat, cita-cita, nilai, dan antara generasi. Kesenian ialah sebahagian daripada keperluan spiritual manusia yang cukup penting dalam memberi makna hidup dan identiti kepada sesuatu kumpulan manusia. Tanpa seni kehidupan manusia mungkin menjadi bosan dan tiada keceriaan hidup serta kurang kepuasan kepada jiwanya. Sebagai satu daripada sumber kepuasan jiwa dan fikiran, seni perlu dihasilkan untuk kepuasan pengkaryanya dan juga untuk konsumsi masyarakat. Suasana masyarakat moden turut mempengaruhi perkembangan seni di Malaysia hingga lahir seni dan karya berteraskan etnik masing-masing yang wujud bersama sebahagiannya sebagai hasil daripada pinjaman budaya etnik lain. Justeru, terkandung di dalam pembikinan sesuatu karya atau produk seni itu dari mula karya berkenaan dibikin sehinggalah dikonsumsi oleh masyarakat ialah pengalaman

240 Hubungan Etnik

hubungan sosial antara masyarakat pelbagai etnik yang terlibat, secara langsung mahupun tidak langsung, di dalam satu mata rantai sosial yang saling terkait dan saling bergantung. Karya seni yang dihasil dan dikonsumsikan di dalam negara ini mungkin jelas cita rasa etniknya, tetapi proses pinjam-meminjam antara satu sama lain sudah melahirkan kelainan jika dibandingkan dengan kelompok etnik asal mereka. Sebagai kesimpulan, buku ini ingin menghujahkan bahawa keetnikan wujud di Malaysia, tetapi pengalaman hidup bersama telah melahirkan kumpulan-kumpulan etnik yang telah melangkaui batas etnik mereka. Kumpulan etnik di Malaysia telah menjadi semakin rencam dan socially differentiated hingga kesepaduan sosial terbina antara mereka. Namun begitu, perspektif kedamaian yang diambil dalam buku ini untuk menganalisis hubungan etnik di Malaysia tidak sama sekali menafikan salah faham dan ketegangan yang dapat membawa kepada konflik. Tetapi hayat kedamaian sosial didapati lebih panjang terbina dalam sejarah negara ini daripada lekok konflik. Hal ini bermakna kita jangan leka dengan kemungkinan bahawa konflik dapat berlaku di negara ini. Kedamaian sosial ini tidak datang bergolek. Kedamaian dalam masyarakat pelbagi etnik di negara ini ialah hasil perancangan, rekayasa dasar dasar awam dan keterlibatan kesemua lapisan masyarakat hingga kesepaduan sosial terbina dalam kita meneruskan the work in progress untuk mencapai matlamat akhir perpaduan negara dan integrasi national pada suatu hari nanti.

240 Hubungan Etnik

glOSari

Demokrasi Pemerintahan oleh orang ramai dan untuk orang ramai mengikut undang-undang yang berdaulat. Demokrasi mengutamakan kebebasan rakyat untuk besuara dan pemerintah dipilih oleh rakyat melalui proses pilihan raya.

Diskriminasi Pandangan, pemikiran dan kepercayaan negatif oleh seseorang atau kelompok etnik terhadap anggota atau kelompok lain yang mempengaruhi perilaku pihak yang berpandangan negatif.

Dua Puluh Perkara Senarai tuntutan yang dikemukakan oleh Sabah sebagai syarat negeri berkenaan bersetuju menyertai gagasan Persekutuan Malaysia pada tahun 1963.

Eksekutif Cabang kerajaan yang bertanggungjawab menguatkuasakan undang-undang serta melaksanakan dasar-dasar awam.

Etnik Kelompok manusia yang ditentukan melalui perbezaan ciri-ciri budaya seperti adat resam, pakaian, bahasa, makanan dan sebagainya. Etnik dapat dikelaskan melalui perbezaan budaya dan demografi.

Etnosentrisme Kepercayaan atau rasa bangga yang wujud dalam kalangan anggota sesebuah kelompok etnik bahawa budaya dan etnisiti mereka adalah paling baik berbanding dengan kumpulan etnik yang lain.

Famili Sekumpulan orang dalam bilangan yang kecil dan berhubung rapat antara satu sama lain.

Gabungan Jalinan kerjasama antara dua atau lebih pihak yang berkongsi kepentingan bersama untuk mencapai matlamat yang sama.

242 Hubungan Etnik

Gawai Pesta yang diraikan oleh masyarakat Dayak di Sarawak bagi meraikan tamatnya musim menuai padi. Semasa perayaan Gawai, masyarakat Dayak mengadakan rumah terbuka bagi tetamu.

Globalisasi Aliran barang-barang, perkhidmatan, modal, orang dan informasi secara bebas yang merentasi sempadan politik dan ekonomi.

Identiti Etnik Integrasi Keahlian dalam sesuatu kumpulan kebudayaan yang didefinisikan mengikut ras, sejarah, pengalaman, agama dan bahasa yang dikongsi bersama.

Integrasi Dalam konteks perpaduan, konsep ini merupakan satu proses untuk mewujudkan suatu identiti nasional dalam kalangan kumpulan yang terpisah dari segi kebudayaan, sosial dan lokasi dalam sesebuah unit politik.

Integrasi Sosial Proses menyatupadukan pelbagai kelompok dalam masyarakat melalui satu identiti besama dengan menghapuskan perbezaan dan identiti masing-masing.

Jati Diri Sifat yang unik serta istimewa dari segi kepercayaan, bahasa, adat dan sebagainya yang menjadi teras dan lambang keperibadian individu atau sesuatu bangsa.

Jus Soli Hak mendapat kerakyatan berdasarkan kelahiran di sesebuah negara.

Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK)

Jumlah nilai barangan dan perkhidmatan yang dikeluarkan oleh penduduk dalam negara.

Kesepaduan Sosial Suatu fenomena sosial yang dipacu oleh idaman mendalam terhadap perpaduan yang seharusnya pula mempengaruhi para anggota masyarakat tersebut untuk merangkai pelbagai ikhtiar dan kegiatan yang dianggap sebagai prasyarat mencapai perpaduan.

Ketertinggian Perlembagaan

Tidak terdapat institusi yang mengatasi ketertinggian Perlembagaan Persekutuan, malah ketiga-tiga badan kerajaan iaitu perundangan, kehakiman dan eksekutif mahupun Yang di-Pertuan Agong tertakluk kepada Perlembagaan Persekutuan dan kuasa perundangan hendaklah dijalankan tertakluk kepada peruntukan yang dikenakan oleh perlembagaan.

242 Hubungan Etnik Glosari 243

Kontrak Sosial Satu prasyarat dan permuafakatan yang diterima oleh orang Melayu dan bukan Melayu meliputi kedudukan agama Islam, bahasa kebangsaan, kedudukan raja-raja Melayu dan pemberian kewarganegaraan ketika penggubalan Perlembagaan Persekutuan.

Kuasa Keupayaan individu atau kelompok untuk mencapai sesuatu, mengawal dan mempengaruhi tingkah laku pihak lain meskipun bertentangan dengan kemahuan pihak itu.

Masyarakat Pluralistik Realiti kewujudan kepelbagaian bangsa dan agama di sesuatu tempat pada satu masa secara dirancang atau dipaksa oleh pihak-pihak tertentu yang berkepentingan.

Modenisasi Suatu usaha untuk melaksanakan proses transformasi atau perubahan dalam segala aspek kehidupan masyarakat.

Negara Sesuatu masyarakat politik yang mempunyai ciri-ciri (a) sempadan yang tertentu (b) penduduk (c) kerajaan yang teratur dan (d) kedaulatan.

Perpaduan Proses yang menyatupadukan seluruh masyarakat dan negara supaya setiap anggota masyarakat dapat membentuk satu identiti dan nilai bersama serta memiliki perasaan cinta dan bangga kepada tanah air.

Permuafakatan Politik Amalan politik yang mengutamakan kerjasama melalui gabungan bagi memastikan penguasaan dewan perundangan. Tolak ansur dan proses tawar-menawar menjadi asas perundingan dan kerjasama.

Ras Kumpulan manusia yang terdiri daripada lelaki dan perempuan yang berkongsi ciri-ciri biologi tersendiri yang diwarisi dan dapat dibezakan dengan jelas dalam masyarakat.

Sekolah Kebangsaan Sekolah Kebangsaan ialah sekolah kerajaan yang menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa pengantar.

Sekolah Vernakular Sekolah yang menggunakan bahasa ibunda sebagai bahasa pengantar. Merujuk kepada Sekolah Jenis Kebangsaan Cina (SJKC) dan Tamil (SJKT).

244 Hubungan Etnik

Sekular Hal-hal keduniaan; tidak berkaitan dengan agama.

Sosialisasi Politik Satu bentuk komunikasi yang dipelajari daripada orang lain secara berperingkat-peringkat sepanjang hayat sehingga melahirkan perlakuan sosial. Sosialisasi politik yang dilalui oleh seseorang berkait rapat dengan pandangan hidup yang akan dibentuk.

Takrifan Autoriti Realiti sosial yang ditakrifkan oleh pihak yang menjadi struktur kuasa dominan dalam negara.

Takrifan Harian Realiti sosial yang dialami oleh orang ramai dalam kehidupan harian mereka.

Vaisakhi Perayaan besar dan penting bagi penganut Sikh yang disambut pada bulan April setiap tahun.

244 Hubungan Etnik

ruJuKan TerPilih

Abdul Rahman Arshad. 2007. Unity and Education in Malaysia. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Abdul Aziz Bari. 2001. Perlembagaan Malaysia: Asas dan Masalah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Abeyratne, Sirimal. 2008. Economic Development and Political Conflict: Comparative Study of Sri Lanka and Malaysia. South Asia Economic Jurnal 9:393

Andaya, B. W dan Andaya, l. Y. 2001. A History of Malaysia. Honolulu: University Hawaii Press.

Awang Hasmadi Awang Mois. 1998. Masyarakat Melayu Sarawak, Himpunan Kertas Seminar Budaya Melayu II. Kuching: Yayasan Budaya Melayu Sarawak.

Chamil Wariya. 2010. Malaysia: Asas Pembinaan Negara Bangsa Institusi Pemerintahan Lambang Kebangsaan. Kuala Lumpur: Matrix Media Global.

Cheah Boon Kheng. 1983. Red Star Over Malaya: Resistance and Social Conflict During and After the Japanese Occupation 1941-46. Singapore: Singapore University Press.

Chew Hock Thye. 1975. Masalah Perpaduan Nasional. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Comber, leon, 2007. Peristiwa 13 Mei: Sejarah Perhubungan Melayu – Cina. Petaling Jaya: IBS Buku Sdn. Bhd.

Faaland, Just, J. R. Parkinson and Rais Saniman. 1990. Growth and Economic Inequality: Malaysia’s New Economic Policy. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Furnivall, J. S.1948. Colonial Policy and Practice: A Comparative Study of Burma and Netherlands India. Cambridge: Cambridge University Press.

Goh Cheng Teik. 1989. Racial Politics in Malaysia. Petaling Jaya: FEP International Sdn Bhd.

Gullick, J. M.1964. Malaya. London: Ernest Benn.Harris Jadi. 1990. Etnik, Politik dan Pendidikan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa

dan Pustaka.Hashim Yeop Sani. 1983. Perlembagaan Kita. Kuala Lumpur: Malaysian Law

Publishers Sdn. Bhd.

246 Hubungan Etnik

Ishak Saat. 2009. Pendidikan Negara Bangsa Malaysia. Shah Alam: Karisma Publications Sdn. Bhd.

Jesudason, J. 1989. Ethnicity and the Economy: The State, Chinese Business, and Multinationals in Malaysia. Singapore: Oxford University Press.

Jomo K. S. 1986. A Question of Class. Singapore: Oxford University Press.Khoo Kay Kim. 1991. Malay Society: Transformation and Democratisation. Kuala

Lumpur: Pelanduk.Khalil Akasah. 2005. National Integration in a New State – Malaysia. Kuala

Lumpur: ASIE Sdn. Bhd.lee Kam Hing dan Tan Chee Bin. 2001. The Chinese in Malaysia Kuala Lumpur:

Oxford University Press.leete, Richard. 2007. Malaysia: From Kampong to Twin Towers: 50 Years of

Economic and Social Development. Kuala lumpur: Oxford Fajar.Mansor Mohd. Noor, Abdul Rahman Aziz dan Mohammad Ainuddin Iskandar

lee. 2006. Hubungan Etnik di Malaysia. Kuala Lumpur: Prentice Hall Malaysia.

Means, G.P. 1976. Malaysian Politics London: Hodder and Stoughton._________. 1991. Malaysian Politics: The Second Generation Singapore: Oxford

University Press Mehmet, Ozay.Milne, R. S. 1970. National Ideology and Nation-Building in Malaysia, Asian

Survey, 10(7): 563-573.Mohamed Suffian Hashim. 1987. Mengenal Perlembagaan Malaysia. Dewan

Bahasa dan Pustaka. Kuala Lumpur.Nidzam Sulaiman. 2006. Pakatan dalam Politik Sarawak. Bangi: Universiti

Kebangsaan Malaysia.Ongkili. 1985. Nation-Building in Malaysia. 1946-1974 Kuala lumpur: Oxford

University Press.Purcell. 1967. The Chinese in Malaya. Kuala lumpur: Oxford University Press.Ratnam, K.J. 1965. Communalism and the Political Process in Malaysia. Kuala

Lumpur: University of Malaya Press.Roff. 1980. The Origins of Malay Nationalism. Kuala Lumpur: Penerbit Universiti

Malaya.Senu Abdul Rahman. 2002. Revolusi Mental. Kuala Lumpur: Utusan Melayu.Shamsul Amri Baharuddin. 1977. RMK: Tujuan dan Pelaksanaannya: Satu

Penilaian Kritis. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. ______________________. 1986. From British to Bumiputera Rule. Singapore:

Institute of Southeast Studies.______________________. (ed.). 2007. Modul Hubungan Etnik. Universiti

Teknologi Mara Shah Alam: Pusat Penerbitan Universiti (UPENA).Simanjuntak, B. 1969. Malayan Federalism 1945-1963. Kuala lumpur: Oxford

University Press.

246 Hubungan Etnik Rujukan 247

Snodgrass, D. R. 1980. Inequality and Economic Development in Malaysia. Kuala lumpur: Oxford University Press.

Stenson, M. 1979. Class, Race and Colonialism in West Malaysia: The Indian Case. St. Lucia: University of Queensland Press.

Stockwell, A. J. 1979. British Policy and Malay Politics During the Malayan Union Experiment 1942-1948. Monograph 8, Kuala lumpur: Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society.

Sufean Hussin. 2008. Pendidikan di Malaysia: Sejarah Sistem dan Falsafah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Syed Husin Ali. 2008. Ethnic Relations in Malaysia, Kuala Lumpur: Strategic Information Research Development.

Tan liok Ee. 1997. The Politics of Chinese Education in Malaya 1945-1961. Kuala lumpur: Oxford University Press.

Thock Ker Pong. 2005. Ketuanan Politik Melayu: Pandangan Kaum Cina. Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya.

Ting Chew Peh. 1987. Hubungan Ras dan Etnik. Kuala Lumpur: Pustaka Dimensi.Vasil, R.K. 1979. Ethnic Politics in Malaysia. New Delhi: Radiant.Von,1976. Democracy Without Consensus: Communalism and Political Stability

in Malaysia. Kuala lumpur: Oxford University Press.

indeKS

A

Abdul Aziz Ishak 126adat istiadat Melayu 35adat resam 23, 36agama 17, 32–33, 35, 104, 148–149, 152

besar 146Buddha 156, 158ciptaan manusia 151Hindu 158–160Islam 6–7, 30–35, 80–130, 145–166,

177, 197–210, 219Kristian 161rasmi 119Samawi 151sejagat 153Sikh 162–163

agenda agihan 66, 88agensi kerajaan 76agihan pendapatan 70, 72, 83ahli

falsafah 147sosiologi 46

akomodasi 126, 59akomodatif 91Akta Pendidikan 1996 211aktiviti

kokurikulum 175, 187rekreasi 185

akulturasi 59alam Melayu 31, 49alat

muzik 222muzik tradisional 222

amalgamasi 62animisme 164asimilasi 61–60aspek

epistemologi 2integrasi 236pencegahan 178

B

badan bukan kerajaan 171bahasa

ibunda 175Inggeris 107Kebangsaan 176Melayu 91, 107–109, 119, 176,

200pengantar utama 195rasmi 107

Barisan Nasional 7, 124, 126batik 224berbilang etnik 231Bintang Tiga 6budaya 52

Melayu 23buku 32

merah 9bulan Kemerdekaan 227buruh imigran 22

C

campur tangan 35cara hidup 61ceramah 186

250 Hubungan Etnik

Chin Peng 8corak pengundian 139, 141

D

darurat 7–8, 20Dasar

Aparteid 59bahasa Kebangsaan 191 lih. juga

bahasa Kebangsaancampur tangan 73Cheeseman 1946 198kerajaan 173Ekonomi Baru 9, 66, 70-79, 87,

117, 173, 234Kebudayaan Kebangsaan 173, 177Pendidikan 198Pendidikan Kebangsaan 173,

191, 196penswastaan 86–87sosial negara 173Wawasan Nasional 66

Onn Jaafar, Dato’ 125Democratic Action Party 136Dewan Rakyat 124Dewan Undangan Negeri 111, 124, 128dialek 13dimensi sosial 2diskriminasi 52, 54, 112, 114, 233

E

ekonomi dunia 213Malaysia 16, 79–81, 83–85, 88

era kesepaduan sosial 10, 12kolonial 20kolonialisme Inggeris 32konflik 6, 8, 10penjajahan 196perang dingin 19stabil tetapi tegang 10

etnik aspek perpaduan 226 bahasa 210 batas 49–50, 234 berbilang 231 diskriminasi 78 diskriminasi perlindungan 114 faktor sentimen primordial 123,

149 inspirasi 134–135 integrasi ras 212 jurang pendapatan 89 kategori dan konsep 48–54 kedudukan 128–129 kelompok komuniti dan fokus

hubungan 34–37 kepentingan Perlembagaan

Persekutuan 120 kesan 218 kesepaduan sosial 221 ketaksamarataan 73–85 komuniti dan sistem pelajaran

200 kumpulan 73–75, 238 minoriti 124 pandangan alternatif 16–18 parti politik dan ketua 7–8 penubuhan sekolah wawasan 206 peranan NGO 188–190 perayaan 186 perhubungan ras 39 persekitaran perkongsian ilmu

209 perspektif kesepaduan sosial

20–22 potret hubungan 13–14 rusuhan 10–11 sekolah jenis kebangsaan 204 statistik 116 suku kaum 146 unsur tradisi dan tiang seri 102

etnosentrisme 48, 180evolusi sosial 38

250 Hubungan Etnik Indeks 251

F

fabrik sosial 24faktor

geografi 177keselamatan 147sejarah 101sosioekonomi 50

fenomena 145 praperpaduan 4sosial 4, 29

filem pendek 229fungsi pemerintahan 150

G

gabungan 124, 135gagasan 1Malaysia 127, 214ganyang Malaysia 10gereja 162Guru Nanak 162

H

hak-hak istimewa 99hak istimewa orang Melayu 118harga 77hubungan etnik

golangan 183 hubungan antara manusia 37 hubungan sosial 21, 36 interpersonal 57 kemelut dan konflik acuan

Malaysia 57–65 kepentingan parti 121 kesepaduan sosial 231–235 kewujudan keharmonian

171–172 konflik 6 konteks 188 manusia 146 masyarakat majmuk 24, 53 masyarakat Malaysia 12 modul 1–2

pembentukan ilmu 19 perpektif konflik 15–17persahabatan 226 potret 29 ruang sosial 217 saling terkait 21sejarah pendidikan 192silang budaya 49, 63 sosial 21, 24, 233 tiang seri 91 urutan sejarah 4

Hukum Kanun Melaka 30, 95

I

ideologi komunisme 20iklan 226–227, 229ilmu 32–33imaginasi sosiologikal 3institusi

beraja 103kesultanan Melayu 122Pengajian Tinggi 16, 187, 208

Institut Pembangunan dan Penyelidikan Pertanian Malaysia 76

integrasi 169, 170, 204budaya 49kaum 190nasional 172–174, 238integrasi sosial 236

internet 230isi rumah 81, 84isu 91

dan cabaran 83kemiskinan 67, 69, 171perpaduan 172

J

Jabatan Perpaduan Negara 172–173jalinan hubungan sosial 22Jawatankuasa

Car-Saunders 1947 199Hubungan Antara Kaum 1949 200

252 Hubungan Etnik

laporan Fenn 200Perhubungan Kaum 97Reid 8

jurang pendapatan 69sosial 179

jus soli 95

K

kancah wacana 20karya seni 222kategori sosial 18kaum

Bumiputera 35Dayak 136

kawasan konflik 18luar bandar 178

KDNK 66, 80 kebebasan beragama 112kebudayaan 36, 177Kebudayaan Kebangsaan Malaysia 177kedamaian sosial 238kedudukan

istimewa 103, 108sosial 113

kelayakan 193kelompok sosial 3, 47kemasukan pelajar 118kemelesetan ekonomi 80, 86Kementerian Perdagangan dan Industri

77kemerdekaan 8, 66, 125kemewahan material 3kemiskinan 73, 85, 116kepelbagaian

agama 145budaya 31, 223

kerangka konseptual 16, 58teoretis 54teori 37

Kertas Putih 100keselamatan laut 31kesepaduan sosial 9, 12, 23–26,

221, 224, 231, 233-234Kesh 163kestabilan

politik 14, 123sosiopolitik 65

Kesultanan Melayu Melaka 29–32, 102, 108, 121

ketakseimbangan ekonomi 73–74ketegangan hubungan 174keunikan 61

Malaysia 230tadbir urus negara 14

khidmat masyarakat 188Kirpan 164kitab Veda 159komitmen kerajaan 210Kompleks Sekolah Wawasan 207komponen sosial 17komposisi demografi 15komuniti

Cina 194, 196India 195Melayu 193, 197, 199

kondusif 175konflik 57, 65

agama 166terbuka 11

konfrontasi 10Kongres Melayu Se-Tanah Melayu 122konsep

akomodasi 1akulturasi 1amalgamasi 1asimilasi 1perlembagaan 92ras 49

konteks metafizikal 2Koridor Raya Multimedia 189kos sara hidup 138


kota multibudaya 31kreativiti seni 224kualiti hidup 82kumpulan

bahasa 13ras 46, 49

kuota kemasukan universiti awam 208

L

lagu 222Laporan

Barnes 1951 200Fenn-Wu 1951 201Rahman Talib 1960 dan Akta

Pendidikan 1961 202Razak 1956 202

Lembaga Kemajuan Tanah Persekutuan 76

lukisan 224

M

Majlis Amanah Rakyat 76Gerakan Negara 173Mesyuarat Kerajaan 95Perundangan 95Raja-raja 104, 107

majoriti 141–142makanan 217–219Maktab Rendah Sains MARA 118Malaya Merdeka 9Malayan Union 6, 95–96, 122Malaysia 34, 57–60, 65–70, 72–89,

114–120, 169–177, 181–190manifesto 138masalah dalaman 137masyarakat 49

majmuk 4, 19, 34, 89, 113Malaysia 10, 222

mata pelajaran 57MCA 97, 100, 123–125, 140–143,

200, 210

media 225elektronik 180, 231massa 225

medium komunikasi 225melayari internet 22membentuk

Malaysia 101toleransi 1

membina hubungan 63memperkasakan

Sekolah Kebangsaan 182Sekolah Wawasan 183

memupuk penyatuan 200perpaduan 176

mencari titik pertemuan 166mengembangkan kesenian 150menjalin kesepaduan 236Mesyuarat Majlis Raja-raja 120MIC 97, 100, 124–126, 131, 139migrasi massa 36miskin tegar 81modal produktif negara 72Model Ekonomi Baru 87mogok 7

N

Negeri-negeri Melayu Bersekutu 35, 122Melayu Tidak Bersekutu 122

O

ontologikal 3Ordinan Pendidikan 1952 201

P

Pakatan Politik 129, 133paradigma

alternatif 21kesepaduan sosial 21konflik 16–19

254 Hubungan Etnik

parti 132baharu 137Berjaya 131Bumiputera 136Gerakan 126Islam Se-Malaysia 126Kemerdekaan Malaya 125Komunis Malaya 8, 20pembangkang 137Perikatan 123, 125politik 6, 123UMNO 123

Pelan Tindakan Perpaduan 173pelbagai

dimensi sosial 1kaum 34

pelekat sosial 24Pemasaran Pertanian Persekutuan 76pembangkang 140pembangunan nasional 66pembasmian kemiskinan 70pembentukan Malaysia 119pemerintahan

beraja 102Brooke 136kolonial 33kolonial British 7

penciptaan identiti 3pendidikan 175, 210

Inggeris 196kebangsaan 192Menengah 205prauniversiti 207sepanjang hayat 176vernakular 196

penerimaan budaya 187pengalaman harian 215, 223penggolongan agama 150penghijrahan 34–38penjajah British 33pentadbiran Inggeris 35

penubuhan Malaysia 129Persekutuan Malaysia 135

penyembahan cakerawala 152penyusunan semula masyarakat 71,

78, 86–87, 116peranan

agama 147kerajaan 172media 229NGO 188

Perang Aceh 149Perang Dingin 8Perang Dunia Kedua 4, 26, 102,

108Perang Jawa 149perayaan 61, 163, 186, 220perdagangan 30–31Perikatan 7

Sabah 131perintah berkurung 8Peristiwa 13 Mei 10, 20Perjanjian

Bangkok 35london 99Malaysia 119Pangkor 35Persekutuan 35Persekutuan 1948 7

perkahwinan campur 30, 228perkauman 143perkembangan politik 130Perlembagaan

Melaka 30Negeri Johor 94Persekutuan 8, 23, 93, 105–106,

120, 185, 235Persekutuan Malaysia 93, 100Persekutuan Tanah Melayu 98

permuafakatan politik 121, 143


perpaduan 3, 142, 179, 184, 209, 231kaum 63nasional 36, 74, 149negara 174, 238

persektif antropologi-sosiologi 2Persekutuan Tanah Melayu 7,

96–97, 99, 102, 109, 114persoalan Perkara 153 115perspektif kesepaduan sosial 1perspektif konflik 20pertalian darah 48pertelagahan politik 127pertubuhan

bukan kerajaan 142dengan agihan 85, 86ekonomi 66

perubahan epistemologi 32politik 113sosiobudaya 148trend 139

perundingan 8Piagam Madinah 149pilihan

raya 97, 126, 128, 131–133, 136–140

umum 11politik 139pottu 161prasekolah 175prejudis 53program transformasi ekonomi 87proses

kesepaduan sosial 14sosial 58sosialisasi 53, 211superorganik 38

Protestan 148

R

Raja-raja Melayu 6, 96, 100Rancangan Malaysia Kedua 73

ras 39, 49, 51, 212rasisme 47realiti sosial 25, 50Residen Inggeris 35restoran 220ruang

maya 18siber 11

Rukun Negara 176, 184–185Tetangga 179, 181, 185

rumah terbuka 186rundingan sosial 24–26rusuhan agama 25

S

salah faham 12saluran data siber 11Sarawak 9sarjana sosiologi 38segregasi 58, 169, 170sejarah 33

pendidikan 192Sekolah

Berasrama Penuh 206Jenis Kebangsaan 203vernakular 213Vernakular Inggeris 195Wawasan 184, 206–207

sektor ekonomi moden 75semangat

nasionalisme 194, 197patriotisme 179perpaduan 175, 183

sistem akademik 188demokrasi 6kasta 39nilai 74pemerintahan terbuka 31pendidikan 175, 191, 198, 201,

203–204, 209, 213

256 Hubungan Etnik

Tanah Melayu 34, 36, 49, 99, 121rizab Melayu 110

taraf ekonomi 118hidup 70

Teori Domino 20Ekologi 38Kelas 39Masyarakat Majmuk 40Struktur Fungsionalisme 39tokoh Melayu 137

transformasi sosial 55tsunami politik 138Tunku Abdul Rahman Putera 8

U

UMNO 97Undang-undang laut Melaka 30, 31unsur sosial 2upacara keagamaan 158usahawan Melayu 117

V

vaisakhi 163visa 31

W

wacana 18wajah masyarakat Malaysia 2Wesak 158

Y

Yang di-Pertuan Agong 106, 109

pendidikan vernakular 197pentadbiran 33politik tradisional 121residen 35tradisi 101

slogan 3solidariti kelompok 148sosialisasi 214

sekunder 60stereotaip 52strategi

integrasi wilayah 177kebudayaan 177kepercayaan agama 176keselamatan 178kesukanan 180media massa 180pemantauan isu-isu semasa dan

konflik 181pembangunan kawasan 178penggunaan tenaga manusia 179penubuhan panel penasihat

perpaduan negara 181penyelidikan dan penerbitan

bahan bacaan 181perpaduan dan pertubuhan

sukarela 181program dan aktiviti perpaduan

182struktur pendidikan 203suku 13Suruhanjaya Reid 98, 101Syed Muhammad Naqiub al-Attas

105

T

takrif agama 145autoriti 22harian 22Melayu 23

256 Hubungan Etnik

Ketua EditorProf. Ulung Datuk Dr Shamsul Amri Baharuddin

EditorProf. Dr Mansor Mohd. NoorProf. Madya Paimah Atoma

Dr Jeniri AmirDr Nazri Muslim

Dr Mohamad Ainuddin Iskandar Lee

PenulisProf. Madya Dr Faridah JalilProf. Madya Dr Fazilah Idris

Prof. Madya Dr Mohd. Ridhuan Tee AbdullahProf. Madya Dr Roslan Abdul Hakim

Dr Ahmad Tarmizi TalibDr Azmi Aziz

Dr Ismail YusofDr Mohamad Fauzi Sukimi

Dr Mohd Sohaimi EsaDr Nor Hayati Saát

Dr Sarjit S GillDr Wan Norhasniah Wan Husin

Dr Wendy Yee Mei TienKu Hasnan Ku Halim

Ruhan Shahrir Abdul HalimMarcella Aloysius

Teo Lee Ken

Urus SetiaAhmad Zul Hakimi Hassim

Badariah SaibehMuhamad Shamri Rahmat

Rahayu Zainal AbidinRaudzoh Ismail

· pdf filehubungan etnik di malaysia 4 ... meneliti konsep ras dan etnik di malaysia 49...

Documents