Murut adalah istilah yang digunakan oleh beberapa penulis yang merujuk kepada

mereka yang tinggal di tanah tinggi di utara Sarawak dan kawasan pedalaman Sabah.

Murut merupakan kaum peribumi kedua terbesar mendiami Sabah (Foong,200:47).

Beberapa kajian etimologi telah dijalankan untuk memahami asal ‘murut’ berasal

daripada perkataan ‘belud’ ataupun bukit dalam bahasa Bajau (Rutter,1922:51;

Langup,1987:30). Namun, secara logiknya perkataan ‘murut’ dan ‘belud’ tidak begitu

sinonim. Oleh hal yang demikian, St. John pada tahun 1856 telah membuat kesimpulan

tentang perkara ‘Murut’ adalah membawa makna bukit, iaitu merujuk kepada Gunung

Murud yang terletak di Tanah Tinggi Kelabit. Umumnya, Langup (1987:31) merujuk

kepada suku kaum yang tinggal di kawasan persekitaran gunung tersebut.

Di Sabah kumpulan masyarakat Murut ini tidak seragam kerana mereka mengamalkan

bahasa dan adat yang berbeza. Berdasarkan bahasa dan adat inilah yang

mengklasifikasikan mereka kepada kumpulan-kumpulan kecil. Pertama dataran tanah

rendah seperti Murut Nabai dan Murut Timogon yang mendiami kawasan tanah rata

Keningau dan Murut dataran tanah tinggi seperti Tahol, Paluan, Dalit, Sapulut,

Sumambu, Alumbis, Kolor dan Salalir (Pretice, 1972; Appell, 1968 :10-12).

Kajian ini berfokus kepada Murut Tahol. Istilah Tagal, Tagol dan Tagul adalah istilah

yang digunakan oleh Murut Paluan dan Murut Timugon bagi membezakan identiti

mereka yang berasal dari penempatan Sungai Tagul. Namun ada dalam kalangan

Murut yang tidak bersetuju dengan istilah “tagal’ sebaliknya lebih selesa dengan istilah

“Tahol’. Menurut penulisan awal yang dibuat oleh Harrisson,1967 Murut Tahol dikenali

sebagai golongan pemburu kepala dan hidup secara nomad serta berkelompok dan

telah membuat penempatan di sekitar Lembah Padas.

Murut Tahol kebanyakannya tinggal di kawasan barat daya Sabah hingga ke bahagian

selatan Kalimantan, Inonesia, Tomani dan Sepitang. Menurut Harrisson (1967:111) ,

kawasan ini merupakan “Tahol Country”. Mereka tinggal di sekitar sungai Tagol, sungai

Sebungali dan sungai saliu. Perkataan “Tahol” merujuk kepada nama sungai yang

diduduki iaitu sebagai Tagul. Selain itu, kumpulan ini lebih dikenali kerana kaya dengan

pantang larang serta mengamalkan kehidupan secara tradisi sehingga campu tangan

North Borneo Chartered Company (NBC). Kedatangan Syarikat (NBC) yang ditubuhkan

pada tahun 1881 telah mengakhiri cara hidup tradisi mereka. Campur tangan pihak

British dalam urusan kehidupan mereka seperti pembahagian kawasan penempatan

dianggap melanggar adat resam yang telah diamalkan sejak sekian lama sehinggakan

telah membangkitkan penentangan terhadap British yang di ketuai olah Antanom

bersama pahlawan lain seramai 1000 orang dengan bantuan orang Iban.

Antara fokus kedua dalam kajian ini ialah jenis, motif dan corak pada pakaian Murut

Tahol. Walau bagaimanapun pakaian kaum Murut Tahol tidak mempunyai beza dengan

kumpulan Murut yang lain kerana hanya istilah yang digunakan yang dapat

membezakan istilah-istilah tersebut.

Sebelum dan pada peringkat kedatangan British, iaitu sekitar tahun 1900-an pakaian

suku kaum Murut merupakan satu komposisi pakaian yang mudah. Golongan wanita

hanya menutup bahagian badan dari aras pinggang ke bawah dan tidak mengenakan

sebarang kain pada bahagian atas badan dari aras pinggang ke bawah dan tidak

mengenakan sebarang bahagian dari bawah pusat hingga ke atas lutut. Kebanyakan

mereka menghasilkan pakaian daripada kulit kayu. Catatan pengembaraan Whitehead

pada tahun 1890-an merujuk kepada pakaian Murut di Tenom seperti yang berikut :

The object of my admiration was a tall handsome Murut, naked all but his lion-cloth or

‘cawat’ his hair was long, hanging below the shoulder, his forehead looked higher from

the fact that the hair had been shaved of about an inch… .The man were dresses in

the chawat or lion cloth. The women, old and young, wore only one garment, a short

petticoat, it is dyed blue and made of native cloth. This completes the costume of a

Murut Women, with the exception of curious red jacket that is worn on special

occasions only.

(Whitehead,1893; 1991:68-69)

Perubahan kepada cara berbudaya adalah melalui beberapa tahap, apatah lagi mereka

telah sebati dengan budaya peninggalan nenek moyang. Namun begitu, perubahan

caran berpakaian mengalami proses yang lebih cepat apabila kawasan pedalaman

dikunjungi oleh pendatang dan pedagang dari kawasan luar. Perasaan malu mula

menular ke dalam diri, khususnya golongan wanita untuk tidak mendedahkan anggota

badan mereka. Pengaruh daripada luar ini memberi satu input kepada perubahan cara

berpakaian suku kaum ini.

Pakaian tradisi merujuk kepada set pakaian yang dipakai dalam sesuatu upacara.

Pakaian ini boleh merujuk kepada satu set uniform yang menampakkan keseragaman

pada setiap orang ketika menghadirkan diri dalam sesuatu upacara atau aktiviti rasmi.

Upacara dan aktiviti rasmi ini merujuk kepada upacara perkahwinan, kelahiran,

kematian, pesta menuai dan aktiviti lain yang diperlukan oleh kelompok tersebut.

Pakaian tradisi ini telah mengalami evolusi dari segi reka bentuk dan aksesori yang

diperagakan sejak masyarakat ini mula mengenali erti pakaian rasmi. Seawal tahun

1900-an, segelintir masyarakat ini mula mengenakan pakaian tradisi dalam sesuatu

upacara. Hal ini dipaparkan melalui koleksi foto yang diambil oleh penulis Barat seperti

Woodley di kawasan Tenom.

Pakaian tradisi

yang

digunakan oleh golongan lelaki dan wanita selepas pertapakan British menampilkan

ciri-ciri yang mudah dari segi struktur reka bentuk dan corak. Mereka mula

menggunakan kain kapas sepenuhnya, namun ciri-ciri pakaian asasnya, iaitu

pemakaian cawat tetap ada, khususnya bagi kaum lelaki.

(Pakaian lelaki dan wanita Murut sekitar tahun 1915. Sumber : Koleksi Woolley )

(Pakaian rasmi Murut semasa menghadiri Tamu Besar Tenom 1965. Sumber :

Muzium Murut Tenom )

Kulit kayu menjadi bahan utama suku kaum Murut untuk menghasilkan jaket. Jaket

adalah salah satu komponen yang menjadi kepastian dalam pakaian tradisi Murut.

Jaket kulit kayu juga dianggap sebagai perisai bagi melindungi badan semasa berlaku

peperangan antara kelompok. Ketika upacara menyambut kepulangan pahlawan dari

peperangan, penghuni rumah panjang akan mengenakan pakaian serbah lengkap

termasuklah jaket kulit kayu.

Whitehead (1893:1991:69) menyatakan : In these house I noticed some of the women busy

making back coats. The bark is peeled of a tree in broad strips and ia very united and flexible; it

is then hammered all over with a heavy wooden instrument, which has a flat surface on one side

cut in deep cross line like a file ;this breaks up the harder tissues of the bark and reduces it to a

very pliant though by no means united texture. The bark being full of rents and holes, this

difficulty is overcome by transverse darning : one of these coats now before me has no fewer

than 270 transverse strings on the back alone, each thread penetrating the outer surface only,

and assist to work out a cross pattern for ornamentation.

Pakaian tradisi Murut kini telah mengalami banyak perubahan dan pengubahsuaian

selaras dengan perkembangan zaman. Bermula dengan pakaian yang diperbuat

sepenuhnya daripada sumber kulit kayu kini telah bertukar kepada pakaian yang

diperbuat daripada kain dan baldu yang mudah didapati di pasaran. Namun demikian,

pakaian tradisi moden ini masih menampakkan ciri-ciri pakaian asal masyarakat Murut.

Pakaian sebegini tetap digunakan dalam sesuatu upacara adat tertentu sebagai

pakaian rasmi.

Pakaian wanita Murut mempunyai pelbagai hiasan dan kebanyakan kaum Murut

menggunakan pakaian tradisi berwarna hitam. Keunggulan warna hitam mendasari

pakaian serta dengan sulaman motif-motif flora yang berwarna-warni. Berbagai-bagai-

bagai ornamen yang diperbuat daripada bahan semula jadi dijadikan hiasan untuk

menyerlahkan lagi komposisi pada pakaian tradisi wanita Murut. Namun , kini terdapat

ornamen yang boleh didapati di pasaran.

Pakaian wanita Murut disebut sebagai Pinongkoloh ( Rajah 1.1) yang merangkumi

baju berlengan pendek dikenali sebagai sampayau dan sarung yang disebut sebagai

tapi’. Tapi tidak mempunyai fesyen potongan khas. Ia hanyalah sekeping kain yang

dilubangkan di bahagian tengah untuk memasukkan kepala. Di bahagian kiri dan kanan

rusuk disematkan simpulan supaya mudah dipakai atau dibuka. Pakaian tradisi ini

hanya lengkap setelah dihiasi dengan beberapa aksesori dan hiasan manik.

Sapulu

Rarangkol

Lalaku

Tinawak

Pipirot

Sinikot

Rajah 1 : Aksesori yang digunakan ketika memakai baju pinongkolo (bahagian hadapan)

Sulou

Golong Kalayam

Rajah 1.1 : Aksesori yang digunakan ketika memakai baju pinongkolo (bahagian

belakang)

Rarangkol

Tiniwak

Sampayau

Sinikot taun

Tapi’

Pipirot

Sulou

Sinikot surai

NAMA PENERANGAN

Pinongkolo Baju yang berlengan pendek dan dikenali sebagai sampayau. Baju ini

di hiasi dengan manik-manik yang cantik dengan motif yang tersendiri.

Baju ini dipasangkan dengan kain sarung yang dipanggil ‘tapi’.

Pipirot Pipirot merupakan rangkaian hiasan pada bahagian pinggang wanita

yang diperbuat daripada duit perak yang mempunyai saiz yang

sederhana besar dan dipanggil pipirot linggit

Salupai Salupai merupakan gelang yang berada di atas kepala. Salupai ini

terdiri daripada gabungan manik yang disusun secara melintang dan

akan menghasilkan corak pada salupai.

Sinikot Sinikot merupakan hiasan kepala. Hiasan yang berjuntai di belakang

tengah kepala dipanggil Sinikot. Tataun dan sanggul 2 yang berada di

tepi kepala dipanggil sinikot surai.

Rarangkol Rarangkol merupakan hiasan di bahagian leher iaitu sebagai rantai

yang terdiri daripada bungkas, kotos, aki’ pangungupu’, bulul, dan

olod.

Golong Hiasan pada tangan ataupun di pergelangan kaki yang terdiri daripada

kulit siput laut yang diselangi dengan manik yang disebut golong

sulou,

Sulou Sulou merupakan loket yang berada di belakang rarangkol iaitu di

belakang leher dan sulou juga berada di hadapan Tinawak.

Tiniwak Tiniwak adalah gabungan beberapa jenis sulaman manik untuk

menghiasi bahagian pinggang wanita tersebut dan terdiri daripada

kinapalur dan olod yang digabungkan untuk menjadi penghias pada

pinggang.

Sinikot Surai Hiasan yang berjuntai di kiri dan kanan yang terdiri daripada manik

yang disulam menjadi panjang sehingga sampai di bahu wanita yang

memakainya.

Gambar 1 : Pinongkolo

Pakaian dan aksesori pada wanita Murut

Pinongkolo merupakan pakaian wanita suku kaum Murut (Gambar 1) yang

merangkumi baju yang hanya berlengan pendek dan dikenali sebagai ‘sampayau’ yang

Bahagian hadapan sampayau pinongkolo

Bahagian hadapan tapi pinongkolo

Bahagian belakang sampayau pinongkolo

Bahagian belakang tapi pinongkolo

membawa maksud baju. ‘sampayau ni dipasangkan dengan kain sarung yang

dipanggil tapi’. Tapi’ tidak mempunyai fesyen potongan khas. Ia hanyalah sekeping

kain yang berwarna hitam di bahagian kiri dan kanan rusuk disematkan simpulan

supaya mudah dipakai dan dibuka. Sampayau dan tapi’ ini harus dilengkapi dengan

hiasan manik yang mempunyai pelbagai corak yang cantik.

Antara aksesori yang digunakan apabila memakai sampayau pinongkolo ini seperti

‘pipirot’ atau lebih dikenali sebagai pipirot linggit. Menurut sumber kajian ini Puan

Kamisah Kumalu seorang wanita Murut tulen yang berasal daripada Nabawan pipirot

merupakan digunakan oleh wanita murut sebagai tali pinggang kerana pipirot

digunakan dibahagian pinggang bagi menahan tapi’ daripada longgar kepada wanita

yang memakainya. Namun begitu, pipirot ini juga sebagai perhiasan yang semestinya

ada apabila memakai sampayau pinongkolo ini walaupun tapi’ yang dipakai tidak

longgar. Hal ini kerana pipirot dianggap sebagai perhiasan yang sangat penting kepada

wanita yang memakainya.

Gambar 2 : Pipirot Linggit

Selain itu, aksesori lain seperti salupai juga digunakan oleh wanita suku kaum Murut.

Salupai merupakan perhiasan yang diletakkan di atas kepala dan menutupi atas kepala

yang diperbuat daripada rangkaian manik kecil dan besar. Gabungan manik yang

disusun secara melintang akan menghasilkan corak pada salupai tersebut. Salupai

yang dihasilkan oleh suku kaum ini dalam pelbagai corak atas cita rasa yang disukai

oleh wanita yang memakainya. Oleh itu, tidak hairanlah sekiranya pelbagai corak

Salupai yang dapat dilihat sehingga sekarang. Contoh salupai seperti dalam gambar 3

Gambar 3 : Salupai

Sinikot turut digunakan oleh kaum wanita Murut iaitu sebagai hiasan

penutup kepala yang merujuk kepada objek yang berjurai yang

disangkut pada salupai (Gambar 4). Hiasan ini mengandungi dua

set, iaitu sinikot taun sinikot surai. Selain itu, hiasan ini biasanya

diperbuat daripada sulaman manik. Bagi sinikot taun, hiasan ini

terletak di bahagian belakang dan berjuntai hingga ke bahagian

bahu, manakala juraian sebelah disebut sinikot surai.

Rarangkol juga merupakan hiasan pada bahagian leher. Hiasan ini merupakan

gabungan daripada manik bulat yang dikenali sebagai rorongkol pumpung.

Rarangkol yang menghiasi leher mengandungi beberapa rangkai dan loketnya (sulou)

diletakkan pada bahagian belakang badan. Sulou yang biasa digunakan ialah yang

diperbuat daripada kimo, iaitu sejenis cengkerang laut atau pasis yang diperbuat

daripada tulang babi.

Gambar 5 :Hiasan yang menghiasi leher disebut rarangkol. Loketnya diperbuat daripada cangkerang laut yang disebut kimo.

Gambar 4 : Sinikot

Tiniwak di antara hiasan yang digunakan semasa memakai pinongkolo. Tiniwak

adalah gabungan beberapa jenis sulaman manik untuk menghiasi bahagian pinggang

seperti kinapalur dan olod yang digabungkan untuk menjadi penghias pada bahagian

pinggang. Tinawak juga disebut sebagai Bungkas yang diperbuat daripada gabungan

sejenis manik kecil berwarna putih.

Selain itu, hiasan pada pergelangan kaki dan pergelangan tangan dinamakan Golong

( holong ). Di samping itu, selempang yang diperbuat daripada kulit siput laut yang

diselangi dengan manik disebut holong sulou. Kadangkala, pembuatan selempang

ini menggunakan pipirot ringgit.

Hiasan yang terakhir dinamakan sebagai

sulampoi (tidak terdapat pada rajah 1 dan

1.1 ) iaitu selendang yang diperbuat

daripada manik pelbagai warna, disulam dan

disangkutkan pada bahu wanita yang

memakainya.

Gambar 6 :Penghias pinggang disebut tinawak atau bungkas

Motif dan konsep pembentukan corak permukaan sampayau wanita Murut ialah

pakaian yang diperagakan oleh golongan wanita Murut adalah baju yang ditenun

daripada kapas berwarna hitam dan dihiasi dengan sulaman benang yang beraneka

warna. Pakaian wanita juga dihiasi dengan sulimpuk, iaitu manik-manik yang beraneka

warna. Motif –motif yang diperagakan adalah motif –motif yang diilhamkan daripada

elemen flora, fauna dan geometri.

Pakaian dibentuk daripada gabungan bahagian-bahagian kecil yang terdiri daripada

beberapa satah bahagian yang merangkumi bahagian lengan, kaki, bahagian depan,

bahagian leher, bahagian pinggang dan bahagian belakang. Gabungan beberapa satah

ini menghasilkan bentuk atau fesyen sesebuah pakaian.

Baju wanita Murut menampilkan susunan motif dan corak yang menimbulkan kesan

garis berstruktur pada permukaan baju. Keseluruhan corak yang terbentuk pada

permukaan baju ini dihasilkan melalui teknik sulaman. Struktur reka bentuk baju Murut

agak mudah kerana bentuknya hanya berteraskan bentuk segi empat dan bulat.

Struktur reka bentuk baju terbahagi kepada dua atau tiga satah; biasanya bahagian

depan terdapat satu atau dua satah ( Rajah 1.1 )

Rajah 1.1 Struktur sampayau

Bahagian satah depan dan belakang baju dihiasi dengan corak. Corak sempadan, iaitu

zigzag dan potongan wajik boleh dilihat pada keseluruhan baju secara berurutan

membentuk satu pusingan. Selain itu, motif zigzag dan potong wajik diletakkan di

bahagian tengah baju secara memanjang (Rajah 1.2) , Manakala motif-motif disusun

secara imbangan simetri antara kiri dan kanan bahagian depan baju.

Rajah 1.2 Komposisi motif

Baju wanita Murut tidak memperagakan corak yang jelas, hanya motif dominan

diletakkan dan disusun dalam tiga keadaan, iaitu imbangan simetri, simetri lepas dan

motif dominan (Rajah 1.3).

Rajah 1.3 Simetri Simetri lepas Imbangan simetri Motif dominan

Pengkategorian motif dominan pada sempayau pada keseluruhannya, motif flora

mengungguli hiasan pada permukaan sampayau. Motif seperti busak (bunga), tataun

(pokok renek), raun (daun), talantar (tunas) adalah motif-motif yang diambil secara

rawak daripada persekitaran, dihasilkan tanpa skema khusus. Pemerhatian pada

permukaan baju mendapati motif-motif lebih bersifat singular (tersendiri dan tidak

bergantung pada motif lain) disusun secara bebas tetapi masih memikirkan komposisi

imbangan simetri antara kiri dan kanan bahagian baju.

Rajah 1.6 menunjukkan motif – motif seperti butitin (bintang), orou (matahari), dan

pinansit (cangkuk) kelihatan berselang-seli dengan motif flora yang lain . selain itu,

motif-motif ini disusun secara semetri lepas pada permukaan baju. Rajah 1.6 pula

menunjukkan terdapatnya motif berunsur fauna seperti bulu tuou (burung merak ),

ayat-ayat (kupu-kupu), anggagait (kala jangking), lipos (lipas), batol (ulat bulu), lawa

(labah-labah) dan kalam (tikus).

Rajah 1.4 Motif dominan yang bertemakan flora

Rajah 1.5 Motif dominan yang bertemakan objek

Rajah 1.6 Motif dominan yang bertemakan zoomorph

Rajah 1.7 Motif sempadan

Motif sempadan juga digunakan sebagai motif dominan dalam menghasilkan corak

pada sampayau. Rajah 1.7 (i) merupakan garisan bengkang-bengkok Rajah 1.7 (ii)

yang dibentuk secara pantulan dan seterusnya menghasilkan garis potong wajik.

Rajah 1.7 (vii) pula adalah garis separuh bulat yang disusun secara translasi imej, iaitu

secara positif dan negatif di atas garisan mendatar. Tambah lagi, susunan positif dan

negatif dapat menyerlahkan motif bulan sabit baru terbit. Sementara itu, Rajah 1.7 (iii)

merupakan garis chevron yang dibentuk secara pantulan imej dan disusun secara

memanjang mengikut garisan. Rajah 1.7 (iv dan vi) pula merupakan garis potong wajik

dan Rajah 1.7 (v) ialah garisan bengkang-bengkok.

Corak dan motif pada tapi’ pula ialah tapi’ merupakan kain sarung wanita yang

diperbuat daripada tenunan benang kapas. Ia disulam daripada benang dan manik

untuk menghasilkan motif bunga-bungaan. Kepanjangan tapi’ adalah dari aras

pinggang hingga ke bawah lutut. Ia dihiasi dengan motif seperti iyup-iyup, sulimpok,

sinusu atau pinapan. Kesemua corak yang digunakan diperbuat daripada manik-

manik. Selain itu, tapi’ juga dihias dengan beberapa biji kinalingan, iaitu butang-

butang betawi yang diperbuat daripada tembaga. Kinalingan akan mengeluarkan bunyi

apabila pemakainya bergerak.

Gred dan struktur pada tapi’ wanita Murut mempunyai struktur yang berbentuk garis

lintang dan garis tegak. Garisan tegak dan lintang dibentuk daripada sulaman benang

yang bercirikan motif tulang ikan dan potong wajik ( Rajah 1.8 ). Terdapat tiga jenis

struktur pada kain, iaitu struktur empat garis, dua garis, dan struktur tiga garis. Hiasan

motif –motif hiasan ini disusun dalam kedudukan simetri lepas.

Rajah 1.8 Struktur tapi’

Pengkategorian motif dominan pada tapi’ pula merupakan bersumberkan flora, fauna

dan objek menjadi hiasan pada permukaan baju dan sarung wanita Murut. Motif flora

(Rajah 1.9 ) diperagakan secara dominan pada permukaan kain menggunakan teknik

sulaman dan tampalan. Motif ini tidak berpaksikan kepada ketepatan geometri

sebaiknya dihasilkan secara simetri lepas di atas permukaan. Penggunaan warna-

warna seperti kuning, biru, merah dan hijau dapat menimbulkan kesan kontra pada

permukaan warna hitam. Garisan yang terbentuk daripada teknik jahitan dan

sulaman merupakan asas kepada pembentukan motif ini.

Motif cangkuk atau pinansit begitu dominan dan sering menghiasi permukaan kain.

Tambahan pula, bentuk-bentuk potongan wajik dan zigzag seolah-olah menjadi

pengiring motif pinansit. Rajah 1.10 menunjukkan pinansit yang dihasilkan dalam

beberapa bentuk.

Rajah 1.11 pula menunjukkan motif-motif yang berunsurkan alam fauna yang

digunakan sebagai corak pada kain. Motif-motif ini diambil daripada ikon bulu merak

(tuou), kupu-kupu (ayat-ayat), labah-labah (lawa), anggip (binatang yang mempunyai

sepit), sinaraman (daun pokok saraman ), kepala naga yang terkenal di Sarawak yang

dipanggil sebagai binatol iaitu sejenis ulat besar dan monyet (kala atau basuk).

Rajah 1.9 Motif dominan yang bermotifkan flora

Rajah 1.10 Motif dominan yang bermotifkan objek

Rajah 1.11 Motif dominan yang bermotifkan zoomorph

Pakaian tradisi

lelaki Murut

Pakaian tradisi lelaki Murut pula terdiri daripada sut kulit kayu pakaian tradisi lelaki

Murut yang dipakai oleh seorang pahlawan. Pakaian ini juga digunakan semasa

sesuatu upacara adat dijalankan. Pakaian tradisi moden menggunakan kain kapas

sepenuhnya. Sut ini disebut batik lumayau (Gambar 1). Pakaian tradisi lelaki Murut

terdiri daripada 2 jenis iaitu pertama baju lalandau dan kedua baju batik lumayou.

Gambar 1 : Baju Lalandau

Gambar 2 : Batik lumayou

Baju Lalandau ( Gambar 1) adalah lalandau yang diperbuat daripada kulit kayu dan

dihiasi dengan taring babi hutan. Pembuatan lalandau tidak terhad kepada

penggunaan bahan kulit kayu sahaja, namun bahan lain juga digunakan seperti

anyaman mengkuang dan kain. Hiasan yang digunakan untuk lalandau ialah bulu

burung merak (tuon) aksesori pada bahagian leher adalah sisikot yang diperbuat

daripada rangkaian kulit siput dan tulang.

Selain itu, aksesori lain seperti timoh, iaitu sejenis gelang yang diperbuat daripada akar

kayu diletakkan di lokasi bahagian atas lengan. Timoh dipercayai mampu memberikan

kekebalan kepada pemakainya. Pada lokasi bahagian atas siku, satu lagi gelang

disebut tinurisak, dan gelang tangan yang disebut lalaku, sandaki atau cawat yang

pada asalnya menggunakan kulit kayu dan papakol yang merupakan gelang untuk

hiasan kaki diperbuat daripada urat rotan polor. Cara untuk menghasilkan papakol

adalah dengan memintal halus dan menghimpunkan urat rotan polor agar menjadi

serangkai gelang.

Bahagian yang agak penting dan banyak diberikan perhatian adalah bahagian puputul

(jaket). Oleh hal yang demikian, terdapat pelbagai fesyen jaket yang dihiasi dengan

motif yang dilukis untuk ditampal menggunakan objek seperti kulit siput, manik dan lain-

lain.

Gambar 3 :

Papakol Tinurisak

Gambar 3 : Pakaian tradisi lelaki Murut.

Bulu Tuou

Paputul

Tinurisak

Timoh

lalaku

Sandaki

Papakol

Sisihot

Lalandau

Kayu Pupuntul merupakan sumber utama dalam menghasilkan jaket. Bahagian dalam

kulit pokok, iaitu bahagian kulit halus diambil, manakala bahagian luarnya yang agak

kasar dibuang. Dalam pembuatan jaket, ukuran saiz kulit mentah yang diperlukan

adalah kira-kira dua jengkel, iaitu kaki setengah manakala panjangnya mengikut saiz

yang diperlukan. Kulit kayu kemudiannya diketuk menggunakan alat pengetuk sehingga

menjadi nipis dan lebar . proses ini dilakukan sewaktu kulit kayu belum kering, iaitu

biasanya pada waktu selepas diambil daripada pokok. Setelah selesai diketuk, kulit

kayu akan dikeringkan dan dipotong. Seterusnya, jaket akan dijahit menggunakan

benang yang boleh didapati daripada kulit pokok terap hutan ataupun daripada daun

pokok nanas. Kulit pokok yang biasa digunakan untuk membuat jaket adalah daripada

kulit pokok timbangan, tikalong dan kayu Ipoh (palih).

Gambar 5 : Kulit kayu puputul

i

Gambar 6 menunjukkan jaket kulit kayu yang telah siap dijahit. Struktur reka

bentuknya agak muda, berbentuk segi empat dan diwarnakan. Kulit kayu hanya dilipat

untuk membentuk bahagian belakang [ Gambar 6 (ii) ] dan depan [ Gambar 6 (i) ]

serta diikat pada bahagian sisi. Selain itu, corak pada bahagian depan dihiasi dengan

bentuk geometri dan diletakkan secara simetri pada bahagian kiri dan kanan jaket

secara pantulan imej. Namun, bahagian leher baju dihiasi dengan motif berbentuk kelok

‘s’ [ Rajah 6 (iv) ]. Bahagian belakang baju pula diletakkan motif primer iaitu tengkorak

dan beberapa sekunder seperti bulan, tumbuhan renek dan bentuk bintang.

Jaket pada Gambar 7 menampilkan ciri-ciri pembuatan yang menarik. Permukaan kulit

kayu menampakkan tekstur benang berbentuk zigzang dan hiasan bijirin. Kulit kayu

kelihatan berlapis dan terdapat struktur daripada benang pada bahagian dalam. Pada

permukaan depan jaket hanya dihiasi dengan buah-buahan kering dari hutan dan

disusun secara teratur manakala pada bahagian dalam jaket dibuat kain pelapik untuk

menyerlahkan lagi kehalusan pembuatannya. Pada bahagian lengan dibuat bentuk

separa bulatan dan bahagian bawah satah depan disambung dengan kulit yang

berjuraian.

Gambar 7 : Adaptasi bentuk jaket lelaki

Gambar 8 :

Adaptasi bentuk untuk jaket lelaki

Cara pembuatan jaket kelihatan mudah (Gambar 8 ). Pembuatannya hanya

menggunakan sekeping kulit kayu yang dilipat kepada dua bahagian. Di samping itu,

bahagian leher dipotong mengikut potongan ‘ v ‘ dan disambung dengan bahagian

lengan yang dibentuk secara separa bulatan.

Menurut informasi, jaket ini diperbuat daripada kulit babi hutan. Jaket ini kelihatan lebih

mantap, keras dan sesuai digunakan semasa berperang untuk pertahanan tubuh.

Gambar 9 (ii) adalah bahagian depan jaket yang menampakkan satu panel yang

menutup bahagian dada dan dihiasi dengan kulit siput secara memanjang. Pasis

(tulang babi) diletakkan tepat pada bahagian pusat. Menurut informan, sekiranya

pasis diletakkan pada bahagian pusat, ia mampu memberikan kekebalan kepada si

pemakai semasa berperang. Satah kulit pada bahagian belakang jaket lebih lebar dan

mampu menutupi bahagian belakang pemakai. Menurut informan juga “belakang kita

tidak nampak, senang disumpit, depan kita nampak”. Gambar 3 menunjukkan kulit

siput menghiasi kedua-dua panel belakang jaket yang disusun dengan bentuk kelok

“X’.

i iiiii

Gambar 9 : Adaptasi bentuk jaket lelaki

The Murut were furnished with war jackets and helmets. The former were well padded, and thickly covered over with cowrie shell; the letter was of the same material, with flag hanging, so as to protect the wearer’s neck from poisoned arrows.

(Roth, 1896 : 129)

Gambar 10 memaparkan teknik pembuatan ang mudah menggunakan kulit kayu yang

tebal dan keras. Kulit kayu dilipat kepada dua bahagian dan dipotong pada bahagian

leher. Kemudian, bahagian kiri dan kanan diikat untuk kelihatan lebih kemas. Selain itu,

corak yang dilukis juga agak kompleks. Pada bahagian depan jaket kelihatan kelok ‘j’

yang dibuat secara simetri pantulan imej dan diselangi dengan beberapa motif flora

dalam keadaan simetri lepas. Terdapat juga dibentuk “s” [ Gambar 10 (iv) ] dan pada

bahagian belakang jaket memaparkan motif seperti motif Gunung Kinabalu, motif

kepala dan garis diagonal.

i ii iii iv

Gambar 10 : Adaptasi bentuk jaket lelaki

Gambar 11 : Adaptasi bentuk jaket lelaki

Jaket pada gambar 11 diperbuat daripada kulit kayu lembut dan tidak

berwarna .hiasan pada permukaan jaket dibuat secara fizikal, iaitu menggunakan kulit

siput yang bersaiz besar dan kecil yang disusun untuk menampakkan corak. Kulit siput

yang disusun membentuk garisan lintang, meliputi bahagian hadapan jaket sehingga

ke belakang. Susunan corak dibuat secara simetrikal berdasarkan garis zigzag .

bahagian dalam jaket pula dilapis menggunakan kain kasa agar si pemakai berasa

selesa ketika memakainya.

Jaket dalam gambar 12 menampilkan kehalusan seni pembuatannya. Hal ini demikian

kerana kulit ayu digarap dengan begitu halus dan teliti. Corak dihasilkan dengan

menggunakan pewarna dan warna yang dihasilkan seolah-olah menunjukkan kesan

cetak di atas permukaan. Pada bahagian bawah coraknya agak kompleks jika

dibandingkan dengan bahagian atas. Selain itu, motif kalang aso (naga dan anjing )

mendominasi corak jaket ini. motif dominan jaket Murut dibentuk berdasarkan teknik

lukis, jahit dan tampal menggunakan bahan-bahan seperti kulit siput, kerang, tali,

benang dan bijirin serta manik.

Baju tradisi Murut yang kedua ialah batik lumayou. Sehingga kini baju tradisi moden

masyarakat Murut masih menekankan konsep pemakaian cawat. Baju kemeja yang

dipanggil batik lumayou ini memaparkan jalinan pada permukaan baju melalui teknik

tampalan sulaman dan jahitan. Baju ini menggunakan warna hitam sebagai warna

dasar dan reka bentuk yang agak mudah.

Gambar 12 : Adaptasi bentuk jaket lelaki

Baju ala kemeja moden ini beraneka ragam hiasan dipakai bersama sandaki untuk

menggantikan pemakaian seluar pada bahagian bawah. Sandaki merupakan kain

panjang yang diikat pada bahagian pinggang dan dibiarkan berjunaian pada bahagian

depan adalah adaptasi moden bagi menggantikan cawat yang diperbuat daripada kulit

kayu. Sandakai diperbuat daripada kain kapas yang berwarna merah, putih dan biru

serta dihiasi dengan motif sinusu melalui jahitan secara melintang pada bahagian

bawah. Hiasan pada kepala adalah lalandau yang mempunyai dekorasi corak yang

sama dengan bahagian baju. Keseluruhan bahagian hadapan baju dihiasi secara sulam

dengan pelbagai motif campuran daripada elemen zoomorph dan flora yang dibuat

secara simetri lepas.

Lalandau

Batik lumayou

Sandakai

Gambar 13 : Baju tradisi – Batik lumayou Murut

Terdapat beberapa ragam bentuk batik lumayou yang dipaparkan pada gambar 14.

Gambar 14 (i) merupakan baju seakan baju kemeja biasa yang mempunyai lengan dan

kolar leher. Bahagian depan kolar disediakan tali agar boleh diikat untuk tujuan

pengetatan. Gambar 14 (ii) mempamerkan struktur yang mudah, bahagian leher dan

bahagian lengan dibentuk menggunakan potongan “ V “ serta mempunyai butang dari

atas ke bawah yang berbentuk empat segi. Gambar 14 (iii) pula merupakan baju yang

mempunyai lengan tetapi tidak mempunyai kolar, namun bahagian leher dibentuk

mengikut potongan “V” secara menirus panjang ke bawah secara tidak mempunyai

butang. Baju ini juga menggunakan tali untuk mengetatkan nya. Sementara itu, gambar

14 (iv), baju mempunyai kolar separuh, berlengan dan mempunyai butang.

i

i

Batik lumayou dihias dengan motif-motif yang dihasilkan melalui cantuman, sulaman

dan jahitan daripada bahan-bahan seperti manik dan kulit siput. Gabungan bahan-

bahan ini memberi kesan timbulan dan berjalin. Gambar 15 (I dan xv) dibentuk hasil

cantuman kulit siput dan kerang laut manakala gambar 15 (ii, iii, vii dan xiii) merupakan

motif organik yang mempunyai ikon objek daripada alam flora. Gambar 15 ( viii,ix, x, xi

dan xiv) pula membentuk bunga dan gambar 15 (xii) membentuk kupu-kupu. Gambar

15 (iv hingga vi) membentuk garis zigzag yang biasa dibuat pada bahagian tepi baju.

xi

Berdasarkan kupasan dan huraian kepada struktur, reka bentuk an motif-motif yang

menghiasi pakaian wanita dan lelaki Murut, beberapa perkara dapat disimpulkan iaitu,

Pakaian tradisi Murut dihasilkan untuk dipakai ketika menghadiri sesuatu upacara adat.

Pakaian ini merupakan pakaian-pakaian yang diperagakan sejak zaman awal

kedatangan British dan telah melalui proses transformasi, khususnya pada reka bentuk

pakaian. Selain itu, pakaian tradisi ini menggunakan warna hitam sebagai warna latar

dan diperbuat daripada kain kapas. Malah, kebanyakan baju Murut mempunyai struktur

yang begitu mudah dan hiasan motif dibuat menggunakan teknik sulaman, jahitan dan

tampalan daripada bahan-bahan dari sumbar alam seperti kerang laut. Di samping itu,

aktiviti jahitan dan sulaman yang menggunakan benang adalah bertujuan untuk

menghasilkan corak. Tambahan lagi, kebanyakan paparan motif adalah dalam

komposisi simetri lepas. Walau bagaimanapun, susunan motif mempengaruhi struktur

baju. Terdapat banyak motif yang berdasarkan grid garis zigzag, terutamanya pada

bahagian satah yang disambung seperti bahagian tegah dan bahagian depan secara

memanjang, bahagian rusuk kiri dan kanan secara memanjang dan mengelilingi

bahagian leher dan depan lengan.

Baju wanita kelihatan lebih simetrikal dan terkawal dari segi susunan motif-motif,

terutamanya pada bahagian depan, iaitu di antara bahagian dada kiri dan dada kanan,

manakala bahagian belakang dibuat dalam keadaan komposisi simetri lepas. Komposisi

motif pada baju lelaki adalah dalam keadaan simetri lepas pada semua bahagian.

Selain itu, peragaan motif baju lelaki dan wanita diperbuat dalam bentuk garis,

menjurus kepada grid bengkang-bengkok, piramid (chevron), potong wajik, segi tiga,

sisik ikan, separuh bulat dan bulan terbit.

Kain sarung wanita Murut mempunyai struktur membentuk susunan motif dalam grid ‘H’

pada bahagian depan dan belakang baju. Grid ‘H’ ini dibentuk oleh sulaman motif

tulang ikan. Motif-motif yang pelbagai ragam kebiasaannya dihimpunkan dalam ruang

pada bahagian atas dan bawah grid ‘H’. Menuruti informan, garis lintang yang

membentuk ‘H’ menggambarkan status wanita sama ada sudah berkahwin atau belum.

Dua atau lebih garis lintang akan menunjukkan pemakainya sudah berkahwin.

Analisis motif pada bahagian wanita dan lelaki Murut mendapati bahawa kebanyakan

motif bersumberkan elemen flora seperti motif binusak, tataun, raun dan talantar.

Terdapat juga motif yang bersumberkan objek seperti pinansit yang dipersembahkan

dalam kepelbagaian ragam dan gaya. Di samping itu, terdapat beberapa motif yang

bersumberkan ciri-ciri zoomorph seperti bulu tuou (burung merak), ayat-ayat (kupu-

kupu), anggagait(kala jengking), lipos (lipas), bato (ulat), lawa (labah-labah), dan kalam

(tikus).

Jaket kulit kayu lelaki Murut hanya digunakan ketika sesuatu upacara diadakan atau

semasa mereka pergi berperang. Terdapat dua jenis bahan yang digunakan ketika

sesuatu upacara diadakan atau semasa mereka pergi berperang. Terdapat dua jenis

bahan yang digunakan untuk menghasilkan jaket, iaitu daripada kulit kayu dan kulit

binatang. Jaket ini diperbuat berdasarkan struktur yang mudah iaitu bentuk segi empat

yang kemudiannya dilipat kepada dua bahagian dan dilubangkan pada bahagian

kepala. Motif dihasilkan dalam tiga keadaan, iaitu menjahit, menyulam, mewarnai dan

tampalan. Motif tampalan dihasilkan daripada kerang seperti kulit siput yang dijahit

untuk membentuk pelbagai corak. Teknik jahitan mudah digunakan bertujuan untuk

mengukuhkan struktur bentuk dan dijadikan penghubung antara satah-satah. Jahitan

juga membentuk motif seperti garis bengkang-bengkok, garis piramid (chevron),

potongan wajik, segi tiga, garis sisik ikan, garis separuh bulat dan garis bulan terbit.

Selain itu, peragaan motif juga menjurus kepada elemen flora dan objek.

Kesimpulannya, pakaian wanita dan lelaki Murut mempunyai aksesori dan motif yang

tersendiri. Oleh itu, apabila seorang wanita dan seorang lelaki memakai baju tradisi

sumpayau pinongkolo, batik lumayou dan baju lalandau hendaklah memakai aksesori

yang bertepatan dengan baju tradisi yang dipakai. Hal ini kerana, baju tradisi Murut

haruslah dipakai lengkap agar menampakkan ciri-ciri tradisi Murut dan corak-corak

yang terdapat pada baju yang dipakai. Namun begitu, baju tradisi ini juga telah di

adaptasi mengikut peredaran zaman kerana dahulunya , baju jaket lelaki diperbuat

daripada kulit babi hutan namun begitu, pada zaman sekarang pembuatan baju ini

hanya menggunakan kulit kayu pokok timbangan, tikalong dan kayu Ipoh (palih) saha

MOTIF PADA PAKAIAN

TRADISIONAL MURUT

MOTIF PADA PAKAIAN TRADISIONAL MURUT

Motif / Tema Deskripsi

Pokok renek persepsi terhadap alam

melahirkan ikon-ikon bebas yang

menggambarkan pokok-pokok

hutan. Selain itu, ikon

menggambarkan pelbagai jenis

tumbuhan pokok renek.

Motif / Tema Deskripsi

Daun Persepsi terhadap persekitaran

juga menghasilkan motif yang

menggambarkan pelbagai jenis

daun yang boleh dijadikan ubat

dan pucuk-pucuk hutan yang

boleh dimakan.

Motif Deskripsi

Pucuk bertunas Pucuk bertunas dijadikan motif utama pada

kebanyakan kraf Murut seperti paku pakis

dan bunga padi. Di samping itu, pucuk ini

dibentuk menyerupai ‘pinansit’ yang

berasaskan kelok ‘j’ dan dihasilkan dalam

banyak ragam.

Motif Deskripsi

Cangkuk

Nama lain :

Anggip

Pinansit seperti yang digambarkan banyak

menyampaikan ikon kepada objek seperti

alat untuk mengambil buah-buahan. Motif

ini berasaskan tema bengkok kepala dan

ada juga yang berikonkan mata hantu.

Motif Deskripsi

Potong wajik Bentuk potong wajik dan garis

piramid dalam kelok ‘V’ adalah

motif-motif tradisi yang

sememangnya banyak didapati

pada motif –motif dekorasi primitif.

Motif Deskripsi

Bintang Objek daripada alam semula jadi

dijadikan sumber untuk menghiasi

pakaian mereka. Objek seperti

butitin (bintang) yang mempunyai

banyak pecahan dijadikan motif.

Motif Deskripsi

Motif Zoomorph

Nama Lain :

Angangait

Ayat-ayat

Tuou

Lipos

Batol

Lawa

Kalam

Terdapat elemen zoomorph daripada

persekitaran yang dijadikan hiasan seperti

bulu burung merak, kupu-kupu, labah-labah,

lipas, kala jengking dan tikus. Selain itu,

sesetengah yang dihasilkan dengan gaya

abstrak.

Motif Deskripsi

Garis zigzag Motif sepadan atau bingkai corak ini

dihasilkan untuk mengukuhkan struktur tepi.

Di samping itu, garis zigzag yang pelbagai

ragam membentuk garis potong wajik dan

garis piramid.

Motif Deskripsi

Potong wajik

Separa bulat

Motif-motif seperti ini

sememangnya berpengaruh

dan merentasi semua kraf

Murut. Tambahan pula, motif

ini dijadikan struktur dan

merupakan motif dominan

dalam semua hiasan pada

baju.

Motif Deskripsi

Tulang ikan Motif ini dipengaruhi oleh

media yang menghasilkannya,

iaitu benang. Garisan yang

dinamik membentuk ikon

tulang ikan.

Motif Deskripsi

Bunga-bungaan

hutan

Motif bunga dipersembahkan dalam

kepelbagaian ragam dan gaya. Di

samping itu, beberapa ragam bunga

menggambarkan kepelbagaian jenis

bunga yang mempunyai kelopak

berasaskan bunga pecah tiga, bunga

pecah empat, bunga pecah lapan dan

bunga pecah seribu. Terdapat juga

bentuk bunga hasil cetusan tempelan

daripada kulit siput.

Organisasi sosial masyarakat Murut mengutamakan kesamaan dan perkongsian hidup

kerana faktor keharmonian dan keseimbangan merupakan faktor utama yang

membentuk hubungan mereka dengan alam sekitar, alam roh serta antara mereka

sendiri. Dalam masyarakat Murut corak yang menonjol biasanya diletakkan di bahagian

belakang pakaian. Ini disebabkan masyarakat Murut sangat menghargai sistem nilai

kerendahan hati dan kesetaraan masyarakat. Mereka tidak suka menunjuk-nunjuk dan

merupakan satu sikap sombong. Seorang Murut yang baik adalah orang yang tahu

bertingkah laku setara dengan orang lain. Dengan cara ini keharmonian dalam

masyarakat dipelihara. Penyusunan corak pada pakaian tradisi Murut mempamerkan

nilai-nilai budaya yang penting.

RUMUSAN

R U M U S A N

Penggunaan warna hitam sebagai warna dasar pakaian Murut memberi kesan kontra

kepada warna-warna yang digunakan untuk menghasilkan motif. tambah pula, warna-

warna benang seperti merah, kuning, putih dan hijau memberikan satu adunan yang

kontra, sesuai dengan latar warna hitam. Baju wanita dan lelaki Murut mempunyai

keunikan yang tersendiri dengan aksesori yang tersendiri yang menarik, cantik dan unik

hasil kekreatifan kaum Murut tersebut untuk membuat baju daripada hasil hutan.

Setiap aksesori yang digunakan apabila memakai baju tradisi ini mempunyai nama

yang tersendiri dan bahan yang unik bagi menghiasi pemakai baju tersebut. Begitu juga

dengan corak pada baju yang dipanggil sumpayau wanita dan lelaki mempunyai corak

yang tersendiri dan mempunyai motif yang tersendiri menurut pemahaman kaum Murut

itu sendiri. Bahan-bahan yang digunakan untuk menghiasi baju tradisi ini merupakan

bahan yang diperbuat sendiri dengan kreativiti sendiri namun mempunyai motif yang

tersendiri.

Dari segi komposisi motif dapat dirumuskan bahawa bahagian depan baju, motif

dihasilkan secara imbangan simetri antara bahagian kiri dan kanan manakala pada

bahagian belakang baju, motif-motif disusun secara simetri lepas. Kepelbagaian ragam

dan gaya persembahan motif memberi kesukaran untuk mengkategorikan nama-nama

motif secara khusus. Di samping itu, gaya dan ragam bunga yang dipersembahkan

menampilkan banyak kelopak yang bermula dari pecah tiga, empat, lapan dan seribu

(seribu, menjurus kepada kelopak yang melebihi angka lapan).

Penyusunan motif-motif bebas secara simetri lepas pada permukaan baju khususnya

dan perubahan saiz tela menyukarkan pengklasifikasian dibuat pada motif-motif

pakaian. Ada kalanya motif yang diperagakan mempunyai saiz yang besar dan sukar

untuk mengkategorikan motif-motif dominan dan motif sekunder. Di samping itu, ketiga-

tiga motif ini saling berubah peranannya apabila menghiasi permukaan lain.

Terdapat juga motif-motif yang bertindak sebagai struktur baju, iaitu motif yang

dihasilkan secara memanjang merentasi bahagian depan dari leher hingga ke bawah di

sepanjang posisi butang baju. Sesetengah motif juga begitu dominan hingga

menampakkan unsur gambar x-ray (satu gambaran yang boleh dilihat secara lut sinar),

iaitu dalam satu motif terdapat beberapa motif kecil yang lain. Tambahan pula, kesan

penggunaan bahan, iaitu benang yang disulam memberi dua fungsi pertama, sulaman

untuk mengukuhkan struktur tepi. Kesan daripada aktiviti pengukuhan ini mewujudkan

motif-motif seperti zigzag, garis piramid, titik, garis segi tiga, seperuh bulatan dan garis

potong wajik.

Pinansit adalah motif yang amat unggul dalam kalangan masyarakat Murut. Motif yang

banyak menggunakan istilah ini dihasilkan dalam pelbagai ragam translasi sehingga

mencetuskan ikon-ikon lain. Ikon inilah yang mencetuskan kepelbagaian istilah dalam

kalangan Murut. Selain itu, motif zoomorph merupakan motif kepelbagaian ragam dan

seni abstrak. Penghasilan motif-motif tertier adalah untuk memenuhi ruang permukaan

menyebabkan motif-motif ini menjadi satu motif yang wajib dalam pakaian mereka.

Perkara yang menarik perhatian adalah reka bentuk pada bahagian kain sarung wanita.

Garis melintang dan memanjang yang menguasai permukaan kain pada bahagian

depan dan belakang membentuk ‘H’ . Sementara itu, pada ruang di antara palang yang

membahagikan ruang atas dan bawah ‘H’ dihimpunkan kepelbagaian motif, khususnya

pada bahagian bawah, ia merupakan satu identiti pakaian Murut yang menggambarkan

status sama ada sudah berkahwin atau belum berkahwin.

Oleh itu, jelas menunjukkan bahawa baju tradisi kaum Murut mempunyai keunikan yang

tersendiri dan kepelbagaian bahan yang digunakan membuatkan baju tradisi ini

mempunyai nilai yang tersendiri dan menampakkan ciri-ciri kaum itu sendiri selain

menampakkan kecantikan baju itu tersebut.