3.0 KEBUDAYAAN KAUM MURUT

3.1 PENGENALAN

Perkataan “Murut” di Sabah merujuk kepada kumpulan penduduk yang tinggal di

lereng bukit atau tanah tinggi di pedalaman yang mempunyai hubungan rapat dengan

suku Dusun. Kaum Murut juga, merupakan suku kaum yang tertua di Sabah yang

datang dari Annam, Indo-China dan kepulauan Filipina. Mengikut Porllard, istilah Murut

berasal dari akar kata “purut” iaitu “berian” atau “hantaran mas kahwin”. Kebiasaannya,

kaum Murut terdapat di Sabah serta di wilayah perbatasan Kalimantan dan Sarawak.

Kaum murut ini merupakan suku etnik ketiga terbesar di sabah. Di Sarawak pula,

terdapat juga kaum Murut, akan tetapi suku kaum ini amat sedikit kerana kaum ini

terletak di bawah kaum Orang Ulu iaitu mewakili peribumi kecil sahaja. Kaum Murut di

Sabah menetap di Tenom, Kemabong, Pensiangan, dan Keningau. Kaum Murut

terbahagi kepada Murut Tahol atau Tagal, Tidung, Timugon, Sembakung, Paluan,

Bookan, Kalabakan, dan Murut Serundung. Selain itu, kaum Murut juga mendiami di

rumah panjang yang berhampiran di tepi sungai. Sebahagian daripada suku kaum

Murut menganut agama Islam dan sebahagian lagi menganut agama Kristian.

3.2 PERKAHWINAN

Istilah ‘Barian Sampai Mati’ merupakan istilah yang tidak asing lagi di dalam

kaum Murut. Barian atau dalam bahasa Melayu ‘Mas Kahwin” dan dalam bahasa

Inggeris “Dowry”. Barian ialah nama yang diberi oleh masyarakat Murut bagi

menunjukkan mas kahwin ataupun barang-barang hantaran daripada keluarga pihak

lelaki kepada keluarga pihak perempuan semasa perkahwinan berlangsung. Oleh

demikian, ‘barian sampai mati’ bermaksud mas kahwin atau barang-barang hantaran

yang dituntut atau diminta oleh keluarga pihak perempuan daripada keluarga pihak

lelaki bermula dari perkahwinan sehingga ke akhir hayat.

Adat ‘Barian Sampai Mati’ sudah lama diamalkan sejak zaman nenek moyang

lagi oleh masyarakat Murut di Sabah. Apabila gadis Murut dikahwini oleh lelaki pilihan

keluarga atau pilihan sendiri, barian akan terus ditagih oleh keluarga pihak perempuan

sehingga ke akhir hayat. Meskipun sudah beranak pinak dan umur sudah menjangkau

30 hingga 90 tahun, tetapi keluarga pihak perempuan masih meminta barian daripada

pihak lelaki. Masyarakat Dusun dan masyarakat lain di Sabah mengatakan bahawa

gadis Murut yang dikahwini memiliki barian atau pun hantaran mas kahwin yang sangat

mahal berbanding dengan suku kaum lain di Malaysia.

Adat “Barian Sampai Mati” dapat dilihat apabila keluarga sebelah pihak

perempuan menghadapi masalah seperti ada kematian, saudara mara berkahwin,

menghadiri perkahwinan dan menghadiri “Tinauh”. Keluarga sebelah pihak lelaki

mahupun suami gadis yang dikahwini turut dilibatkan sama dalam kesusahan tersebut.

Pihak suami mesti membantu keluarga sebelah pihak perempuan dengan memberi

mana-mana barang seperti tajau, kain sarung, emas, gong, kain nila, sisitan, duit dan

sebagainya untuk diberi kepada keluarga pihak perempuan yang meminta bantuan.

Selain ibubapa perempuan yang dikahwini meminta pertolongan, keluarga lain juga

turut melakukan hal yang sama kepada pihak lelaki. Adat ini amat membebankan

masyarakat Murut tetapi memandangkan adat ini sudah lama diamalkan, maka adat ini

terus menjadi amalan tradisi masyarakat Murut Tagal di daerah Sepulut Sabah.

‘Barian Sampai Mati’ juga dapat dilihat apabila keluarga pihak perempuan pergi

mengunjugi rumah pihak lelaki selepas kahwin, keluarga pihak perempuan akan

meminta apa saja yang disukai dan dijumpai oleh mata mereka dalam rumah menantu

lelaki. Pada masa itu juga, keluarga pihak perempuan akan terus mengambil benda

atau pun barang tersebut misalnya televisyen, peti sujuk, tajau, gong, kain sarung,

emas, basikal dan apa sahaja yang ditemui ketika berada di rumah pihak lelaki. Pihak

lelaki pula tidak berbuat apa-apa dan membenarkan saja permintaan keluarga pihak

perempuan sebagai tanda hormat kepada bapa dan mak mertuanya.

Untuk memiliki seorang gadis Murut, pihak lelaki terpaksa menanggung

beberapa risiko tinggi untuk memenuhi tuntutan barian daripada keluarga pihak

perempuan. Keluarga pihak perempuan berhak menuntut barian apa saja pada bila-bila

masa. Pihak lelaki pula terpaksa menurut permintaan daripada keluarga perempuan

untuk menjaga maruah keluarga. Berikut merupakan beberapa cara pihak perempuan

menuntut barian atau mas kahwin daripada pihak lelaki.

3.2.1 Semasa ‘Anamong’ atau bertunang

Selepas adat merisik berjaya dilakukan terhadap seorang gadis Murut yang

bakal dikahwini oleh sang teruna, adat bertunang akan diadakan di rumah keluarga

pihak perempuan. Selalunya adat bertunang ini dilangsungkan di rumah panjang dan

dihadiri oleh keluarga terdekat sahaja. Adat bertunang ini penting untuk memberi tanda

kepada gadis yang dirisik tadi bahawa dirinya ‘sudah dimilki’ dan tidak boleh dirampas

oleh mana-mana lelaki lain. Antara barian atau mas kahwin yang dituntut oleh ibubapa

keluarga pihak perempuan ialah :

o Duit Rm 100.00

o Kain sarung atau ‘tapi’ 10 hingga 30 keping

o Rantai, cincin dan anting-anting.

o Bungkas atau rantai manik buatan lama

o Tajau atau ‘sampa’ kecil antara 5 hingga 10 buah.

o Lain-lain ikut permintaan keluarga pihak perempuan.

Sejak sekian lama, barian atau hantaran mas kahwin ini sudah ditetapkan oleh

orang tua-tua yang berpengaruh sejak turun tumurun lagi. Malah, selain daripada jenis

barian yang disenaraikan di atas, terdapat lagi barian yang dituntut oleh ibubapa pihak

perempuan seperti seekor lembu atau seekor kerbau sebagai tanda sayang kepada

anak gadis mereka yang bakal berpisah dengan keluarganya untuk bersama dengan

bakal suaminya. Ianya bergantung kepada sifat ‘gila harta’ ibubapa pihak perempuan

untuk mengeksploitasi anak gadis mereka bagi memperolehi barang hantaran mas

kahwin. Ada kalanya, pihak lelaki tidak dapat memenuhi permintaan barian oleh

keluarga pihak perempuan kerana dianggap terlalu mahal dan sukar didapati.

Akibatnya, berlaku ketidakpuashatian dan menyebabkan ikatan pertunangan tersebut

diputuskan sama ada oleh pihak lelaki yang merasakan barian tersebut keterlaluan

ataupun pihak perempuan yang merasakan pihak lelaki tidak mampu membayar mas

kahwin anaknya.

Adat barian yang keterlaluan hanya diamalkan oleh sesetengah ibubapa yang

merasakan anak mereka layak dibayar tinggi. Manakala ibubapa yang berfikiran positif

dan pandai bersikap bertimbang rasa akan mengikut barian yang ditetapkan dan tidak

meminta lebih daripada itu. Namun, ada sesetengah pihak lelaki sanggup menurut apa

sahaja yang diminta oleh keluarga pihak perempuan meskipun bariannya sangat mahal.

Itu sebagai tanda sayang seorang teruna kepada gadis yang bakal dikahwininya.

3.2.2 Semasa Majlis Perkahwinan

Selepas beberapa bulan bertunang, majlis perkahwinan akan dilangsungkan

selama tiga hari atau seminggu. Biasanya diadakan di rumah panjang dan dihadiri oleh

sanak saudara. Mengikut tradisi masyarakat Murut Tagal, anak-anak mereka berkahwin

dalam usia yang masih muda iaitu sekitar 13 tahun bagi anak perempuan dan 15

hingga 18 tahun bagi anak lelaki. Ibu bapa bertanggungjawab dalam memilih pasangan

hidup anak-anak mereka. Dalam adat perkahwinan masyarakat Murut, sistem barian

iaitu hantaran sampai mati atau barian kahwin seumur hidup diamalkan. Sistem ini

dianggap sebagai tunjang adat bagi mengukuhkan tali persaudaraan antara ibu bapa

dan anak perempuan yang telah berkahwin. Barian yang dibawa oleh pihak lelaki

semasa majlis perkahwinan dianggarkan RM 20 000 hingga RM 30 000. Berikut ialah

barian yang wajib dipenuhi oleh pihak lelaki untuk diberi kepada keluarga pihak

perempuan:

Tajau besar ‘Tiluan” harga RM 1000.00

Tajau besar “Binukul” harga RM 1000.00

Duit “Pamahipusan atau Kapuan Nu Tapi” (Khusus untuk Ibu pengantin Rm

1000.00)

Tajau Besar buatan lama “Binalayungan” (Khusus untuk bapa pengantin)

anggaran RM 1000.00

Lembu atau Kerbau antara seekor atau tiga ekor.

Tajau besar biasa 5 hingga 10 anggaran RM 5000.00

Tajaun sederhana besar dan kecil 50 hingga 100 anggaran RM 3000.00

Gong Besi 2 hingga 5 anggaran RM 5000.00

Gong Tembaga 5 hingga 10 anggaran RM 2000.00

Kain sarung 100 hingga 200 keping anggaran RM 1000.00

Emas seperti rantai, cincin dan anting-anting anggaran RM 2000.00

“Sisitan atau Susukur” 50 hingga 100 utas anggaran RM 1000.00

Kain Nila 10 hingga 30 batang anggaran RM 1000.00

Lain-lain permintaan dari ahli keluarga pihak perempuaan dianggarkan RM

5000.00

Berbeza dengan suku kamu lain di negeri Sabah, hantaran mas kahwin tidak terlalu

mahal berbanding dengan masyarakat Murut khususnya Murut Tagal. Sebenarnya,

hantaran barian ini tidak mampu dilakukan oleh ibubapa pihak lelaki kerana begitu

mahal tetapi kerana amalan kerjasama sesama keluarga dapat membantu meringankan

masalah pihak lelaki. Setiap satu keluarga di sebelah pihak lelaki akan membawa

barian dari rumah atau yang dibeli misalnya duit, gong, tajau besar, emas, kain sarung

dan kain nila untuk membantu keluarga mereka yang telah berkahwin. Jika ada 30 buah

keluarga sebelah pihak lelaki, barian ke acara perkahwinan yang dibawa boleh

dianggarkan mencapai RM 20 ribu sehingga RM 40 ribu. Walaupun bukan dalam

bentuk duit, tetapi harga barang yang dibawa memiliki harga yang mahal misalnya tajau

besar buatan lama, gong dan emas semua dibeli dalam harga yang mahal. Oleh itu,

amalan bekerjasama dan bergotong royong sesama keluarga sama ada keluarga jauh

atau dekat tetap akan datang membantu. Mereka mengamalkan ada “timbal balas”.

Setiap kali dalam kesusahan, sesebuah keluarga yang mempunyai masalah akan

memberitahu keluarganya yang lain untuk datang membantu. Dengan cara itu,

masyarakat Murut Tagal dapat meringankan segala bebanan yang dipikul.

3.2.3 Semasa Limpuhu

Limpuhu sama juga dengan majlis perkahwinan, ada kalanya keluarga pihak

perempuan terus melompat kepada adat ‘Limpuhu’. Memandangkan adat kahwin

masyarakat Murut berhierarki, maka berkecenderungan untuk mengamalkan kahwin

“Limpuhu” nombor dua daripada adat kahwin biasa. Barian yang dibawa oleh pihak

lelaki juga sama dengan kahwin biasa. Antara barian yang selalu di bawa oleh pihak

lelaki ialah :

Tajau besar ‘Tiluan” harga RM 1000.00

Tajau besar “Binukul” harga RM 1000.00

Duit “Pamahipusan atau Kapuan Nu Tapi” (Khusus untuk Ibu pengantin Rm

1000.00)

Tajau Besar buatan lama “Binalayungan” (Khusus untuk bapa pengantin)

anggaran RM 1000.00

Lembu atau Kerbau antara seekor atau tiga ekor.

Tajau besar biasa 5 hingga 10 anggaran RM 5000.00

Tajaun sederhana besar dan kecil 50 hingga 100 anggaran RM 3000.00

Gong Besi 2 hingga 5 anggaran RM 5000.00

Gong Tembaga 5 hingga 10 anggaran RM 2000.00

Kain sarung 100 hingga 200 keping anggaran RM 1000.00

Emas seperti rantai, cincin dan anting-anting anggaran RM 2000.00

“Sisitan atau Susukur” 50 hingga 100 utas anggaran RM 1000.00

Kain Nila 10 hingga 30 batang anggaran RM 1000.00

Lain-lain permintaan dari ahli keluarga pihak perempuaan dianggarkan RM

5000.00

3.2.4 Semasa Bului

Seperti adat kahwin “Limpuhu”, kahwin “Bului” juga sama dengan barian yang di bawa

semasa perkahwinan biasa. Cuma nama yang berbeza. Adat kahwin ‘bului’ selalu

diamalkan oleh keluarga pihak perempuan apabila anak gadis mereka dikahwini.

Biasanya apabila keluarga pihak perempuan tidak mampu mengadakan cara kahwin

“Tinauh”, mereka menggunakan adat kahwin ‘Bului” untuk anak gadis mereka yang

dikahwini. Semua hantaran barian adalah sama sahaja cuma perjalanan adat itu

semasa ia dilangsungkan adalah berbeza. Antara barian yang dibawa ialah :

Tajau besar ‘Tiluan” harga RM 1000.00

Tajau besar “Binukul” harga RM 1000.00

Duit “Pamahipusan atau Kapuan Nu Tapi” (Khusus untuk Ibu pengantin Rm

1000.00)

Tajau Besar buatan lama “Binalayungan” (Khusus untuk bapa pengantin)

anggaran RM 1000.00

Lembu atau Kerbau antara seekor atau tiga ekor.

Tajau besar biasa 5 hingga 10 anggaran RM 5000.00

Tajaun sederhana besar dan kecil 50 hingga 100 anggaran RM 3000.00

Gong Besi 2 hingga 5 anggaran RM 5000.00

Gong Tembaga 5 hingga 10 anggaran RM 2000.00

Kain sarung 100 hingga 200 keping anggaran RM 1000.00

Emas seperti rantai, cincin dan anting-anting anggaran RM 2000.00

“Sisitan atau Susukur” 50 hingga 100 utas anggaran RM 1000.00

Kain Nila 10 hingga 30 batang anggaran RM 1000.00

Lain-lain permintaan dari ahli keluarga pihak perempuaan dianggarkan RM

5000.00

3.2.5 Semasa Tinauh

Adat “Tinauh” adalah satu acara perkahwinan yang berada di hierarki paling

tertinggi dalam adat Murut Tagal di Daerah Sepulut Sabah. Manakala adat “Barian

Sampai Mati” pula adalah kemuncak penghantaran hantaran mas kahwin ataupun

barang-barang hantaran yang diminta oleh keluarga sebelah pihak perempuan.

Kemuncak penghantaran mas kahwin itu adalah pada acara keramaian “Tinauh” yang

berlangsung selama tiga hari tiga malam ataupun dalam tempoh seminggu. Meskipun

sudah beranak pinak dan umur sudah menjangkau 30 hingga 50 tahun, barian tetap

diberi oleh pihak lelaki kepada sebelah pihak perempuan.

Menurut Herman Scholz (1988) Both, the tina’uh and the bului are highly

traditional affairs, and they are best described as the last handing over of the

outstanding dowry that was initially agreed on for the bride. The bului ceremony is even

grander than the tina’uh, but this text will content itself to explanations pertaining to the

tina’uh of the Tataluan Murut.

Berikut ialah barian atau barang-barang hantaran yang dibawa semasa adat “Tinauh” :-

Tajau Besar buatan lama atau “Sampa Lair” 10 hingga 30 buah.

Gong Besi dan Gong Tembaga atau ‘Ahung basi dan Ahung Tambaga” 20

hingga 40 buah.

Tajau bersaiz sederhana besar “Sampa Biasa” 50 hingga 300 buah

Kain Sarung atau “Tapi” 100 hingga 300 keping.

Kain nila atau “Kain Kinayuh” 20 hingga 30 keping.

Lembu atau Kerbau 1 hingga 3 ekor.

Emas atau “Amas” seperti rantai, gelang, cicin dan anting-anting.

Bungkas 10 hingga 20 utas

Sisitan 50 hingga 200 utas

Selain barian yang disenaraikan di atas, terdapat juga permintaan daripada pihak

perempuan yang mesti dipenuhi oleh keluarga pihak lelaki. Permintaan tersebut berupa

barang berharga atau duit. Biasanya, saging atau ‘buyuung’ di hantar dan dibahagi-

bahagikan kepada keluarga pihak lelaki untuk memenuhi permintaan pihak perempuan.

Sekiranya ada 30 buah keluarga menghantar ‘buyung’ atau saging maka 30 buah juga

keluarga daripada pihak lelaki memiliki saging dari pihak perempuan. Setiap satu

keluarga ada satu ‘buyuung’, malah lebih dari dua. Mereka berpasangan untuk

memudahkan barang yang diminta tertunai oleh keluarga pihak lelaki.

Sehelai kertas diletak di atas ‘buyuung’ sebagai simbolik untuk memberitahu hajat

barang yang diminta. Antara contoh barang yang diminta oleh keluarga pihak

perempuan daripada pihak lelaki ialah :

Tajau Binalayungan (Tajau Buatan Lama)

Gong Besi atau “ahung”.

Lembu/Kerbau

Jam Tangan Berjenama

Rantai Emas Berbuah, Gelang Emas Berbuah, Anting-anting tebal dan Cicin

tebal.

Peti Sejuk

Almari Pakaian

Astro.

Televisyen

Generator

Basikal

Motorsikal

Dan lain-lain

3.2.6 Lain-lain Keadaan

Lain-lain keadaan yang dimaksudkan ialah apabila keluarga pihak perempuan

mengalami masalah seperti berlaku kematian, ahli keluarga berkahwin dan tinauh.

keluarga pihak perempuan akan datang kepada anak perempuan yang telah dikahwini

untuk meminta pertolongan. Antara pemberian yang selalu diberi ialah :

-Tajau Besar atau Tajau Kecil antara 1 hingga 5

-Kain Sarung antara 2 hingga 10 keping

-Sisistan antara 2 hingga 5

-Gong antara 1 hingga 3

-mana-mana emas dianggarkan RM 500.00

-Duit dianggarkan Rm 100.00 hingga RM 500.00

3.2.7 PERATURAN ADAT ‘BERIAN SAMPAI MATI”

Adat ‘Barian Sampai Mati’ sebenarnya mempunya beberapa peraturan yang

perlu diikuti oleh masyarakat Tagol di Daerah Sepulut, Daerah Pensiangan dan Daerah

Nabawan. Memandangkan cara penghantaran barian tidak sama, ada yang ikut cara

kahwin biasa, limpuhu, bului dan Tinauh maka peraturannya juga berlainan tetapi

barang hantaran tetap mahal.

Peraturan pertama, sekiranya pihak lelaki berjaya melunaskan barian atau mas

kahwin isteri yang dikahwinininya dan ibubapa pihak perempuan berpuas hati. Maka

perkahwinan setakat disitu sahaja tanpa ada perkahwinan lain seperti Limpuhu, Bului

dan Tinauh. Barian yang sangat penting ialah dua tajau yang dinamakan “Tiluan” dan

“Binukul”. Kedua-dua tajau ini adalah buatan lama dan sangat berharga bagi

masyarakat Murut. Tiluan diumpamakan sebagai ‘jantung’ manakala Binukul adalah

“hati”. Perlembagaan ini menunjukkan betapa tingginya adat masyarakat Murut.

Peraturan kedua ialah sekiranya pihak lelaki dan pasangannya sudah berkahwin

dan sudah beranak-pinak tetapi ibubapa pihak perempuan masih tidak berpuas hati

dengan barian hantaran yang dibawa oleh pihak lelaki, maka 5 atau 10 tahun

kemudian, ibubapa pihak perempuan memanggil sekali lagi menantu lelaki mereka

untuk mengadakan perkahwinan adat lama sama ada “Bului” atau “Tinauh”. Mahu atau

tidak mahu, suami kepada anak perempuan yang dikahwini terpaksa memenuhi

permintaan mentuanya. Jika tidak, mentuanya berhak menyaman kerana barian yang

diminta masih belum cukup.

Peraturan ketiga ialah, sekiranya pasangan lelaki dan pasangan perempuan

baru bertunang dan bapa perempuan terus mahu mengadakat cara kahwin adat

“Tinauh” serta mendapat persetujuan daripada pihak lelaki maka penghantaran barian

secara besar-besaran diadakan pada tarikh yang ditetapkan. Maksudnya, perkahwinan

biasa tidak digunapakai lagi, tetapi terus kepada peringkat perkahwinan yang paling

tinggi iaitu “Tinauh” kerana kedua-dua belah pihak sanggup berbelanja besar

3.3 KELAHIRAN

Bagi adat kelahiran kaum Murut pula, mereka tidak mempunyai adat resam dan

pantang larang yang khusus semasa mengandung dan bersalin. Mereka akan

mempunyai beberapa pantang larang apabila selepas bayi itu dilahirkan, iaitu dari segi

pemberian nama . Bagi masyarakat Murut, bayi yang dilahirkan tidak akan diberi nama

dengan serta merta. Hal ini bertujuan untuk mengelakkan sebarang perkara buruk

menimpa bayi tersebut. Oleh yang demikian, pemilihan nama amat dititikberatkan oleh

masyarakat Murut. Oleh itu, kebanyakan nama yang diberi adalah berdasarkan nama

alam semulajadi atau melalui sesuatu peristiwa tertentu. Selain itu, nama orang Murut

juga berkemungkinan bertukar untuk beberapa kali. Situasi ini bergantung kepada

keadaan yang berlaku di sekeliling mereka. Sebagai contoh, jika seseorang itu kerap

sakit atau ada orang yang meninggal dunia dan secara kebetulan nama mereka adalah

sama, kaum murut yang mempunyai nama itu tadi perlu menukar nama tersebut

dengan serta merta bagi mengelakkan perkara yang sama berlaku kepada dirinya.

3.4 KEMATIAN

Adat kematian dalam masyarakat Murut, mereka akan mengebumikan mayat.

Mereka akan melakukan mengebumikan mayat bergantung kepada punca kematian

seseorang itu. Sesuatu kes kematian perlu diuruskan dengan tertib dan baik dengan

mengikuti adat-adat tertentu. Hal ini bertujuan bagi mengelakkan daripada berlakunya

sebarang bencana atau musibah. Terdapat tiga proses dalam pengebumian mayat

dalam kaum Murut iaitu semasa kematian, pengebumian, dan selepas pengebumian.

3.4.1 Semasa kematian

Semasa kematian, ahli keluarga si mati akan memukul gong dan ketika gong dipukul,

semua penduduk perlu berhenti daripada melakukan aktiviti masing-masing. Jika

terdapat penduduk tidak berhenti daripada melakukan pekerjaan semasa gong

dipukulkan,seluruh penduduk akan didenda iaitu member seekor babi kepada ahli

keluarga si mati. Selepas itu, mayat akan dimandikan dan setelah itu mayat akan

dipakaikan dengan pakaian yang cantik serta bersih. Mayat akan berada di rumah

selama dua hari sebelum dimasukkan ke dalam bajau iaitu bangkalan kaum Murut.

Tajau akan ditutup dengan kayu dan di atasnya diletakkan lampu kecil bagi menakutkan

hantu syaitan. Pada hari kedua tajau akan dibawa keluar dari bilik tepat pukul 12.00

tengah malam dan ketika ini ahli keluarga akan bertangis-tangisan sambil mengelilingi

tajau tersebut. Pada hari ketiga, kaum lelaki akan pergi ke tanah perkuburan untuk

membaiki rumah perkuburan sekiranya terdapat kerosakkan. Pada malam ke

empat mereka akan bersuka ria sebagai menghormati malam terakhir si mati berada

dirumah. Keesokkan harinya, tajau mayat akan diusung dengan menggunakan usungan

kayu ke tanah perkuburan. Ketika ini, ahli keluarga perempuan si mati akan menangis

kerana mereka percaya akan roh si mati akan selamat ke syurga dan bertujuan

mengucap selamat jalan.

3.4.2 Semasa pengebumian

Proses yang kedua iaitu semasa pengebumian gong akan dibunyikan sepanjang jalan

tajau dihantar ke tapak pengebumian dan tajau tersebut akan dihias dengan manik-

manik beraneka warna dan dipaku dengan kayu yang berukir. Ketika ini mereka akan

meraikan majlis makan-makan.

3.4.3 Selepas pengebumian

Seterusnya proses yang terakhir iaitu selepas pengebumian, ahli keluarga akan

meletakkan tiga potongan bara setelah empat hari tajau di tanah perkuburan. Bara-bara

tersebut akan dikawal apinya oleh keluarga si mati, supaya roh si mati tidak dapat

meniup api tersebut kerana mereka percaya sekiranya si mati dapat meniup api

sehingga menyala kemungkinan rumah tersebut ditimpa bencana. Adat tolak bala akan

diadakan bagi menandakan pantang larang adat kematian sudah selesai.

3.5 TARIAN TRADISIONAL

3.5.1 Tarian Lansaran

Perkataan lansaran berasal daripada perkataan lumasar yang bermaksud

melambung atau berayun-ayun. Hal ini sesuai dengan situasi tarian itu yang ditarikan di

satu tempat khas dengan berayun-ayun dan melambung-lambungkan diri.

Pada masa dahulu tarian ini berkait rapat dengan pemujaan roh atau semangat

tengkorak, khususnya pemujaan semangat kepala manusia yang diperoleh semasa

ngayau. Kini tarian ini ditarikan sebagai bersuaka ria sempena keramaian seperti

perkahwinan dan perpindahan ke rumah panjang yang baharu. Sebelum majlis tarian

diadakan, beberapa persediaan perlu dibuat. Yang utama, tuan rumah perlu

menyediakan tapai dua minggu sebelum majlis itu berlangsung. Selain itu, beberapa

makanan lain juga disediakan.

Tempat lansaran yang berukuran lapan hingga 30 kaki persegi dan dapat

menampung 30 orang penari, dibina di suatu ruang di rumah panjang. Kerja

pembinaannya dilakukan secara bergotong-royong. Beberapa batang kayu bulat yang

keras dan liat sebesar lengan orang dewasa merupakan bahan utama binaan itu. Kayu

tersebut biasanya daripada jenis selangan batu. Kayu-kayu itu diikat dengan rotan

saga. Tempat tarian ini dibina sekaki terkebawah daripada paras lantai.

Penyokong binaan tempat lansaran ialah tujuh batang kayu sepanjang 35 kaki

yang menjadi tempat menghentakkan kaki serta pengeluar irama tertentu. Bahan ini

disokong oleh 60 batang gelegar sepanjang 20 kaki. Sejumlah kayu bulat lagi

digunakan untuk menutup ruangan lantai segi empat itu.

Penari-penari lansaran terdiri daripada lelaki dan wanita. Tiada ketetapan dari

segi jumlah penari, hanya bergantung pada saiz tempat lansaran. Lelaki dan wanita

menari bersama-sama, iaitu melonjak-lonjakkan diri untuk mencapai singkowoton yang

diletakkan di bahagian bumbung tempat lansaran. Pada zaman dahulu, singkowoton

ialah tengkorak manusia. Pada masa kini singkowoton diperbuat daripada paruh burung

enggang yang dihiasi dengan manik-manik beraneka warna sebagai pengganti

tengkorak.

Biasanya diadakan pertandingan antara pasukan. Setiap pasukan masuk ke

tempat lansaran secara bergilir-gilir untuk menari (melonjak-lonjakkan diri) bagi

mencapai singkowoton itu. Sesuatu pasukan dapat juga terdiri daripada lelaki sahaja

atau wanita sahaja. Adakalanya peraduan diadakan antara kampung atau rumah

panjang.

Dari segi pakaian, para penari lelaki memakai abagh dan sampayau. Abagh ialah

cawat yang dibuat daripada kulit kayu. Sampayau ialah baju yang dibuat daripada kulit

kayu juga. Baju itu tidak mempunyai potongan yang tertentu. Bahagian tengah baju ini

dilubangkan untuk memasukkan kepala. Bahagian kanan dan kirinya dijahit dengan

benang yang juga dibuat daripada urat-urat kayu yang sama.

Pada bahagian depan dan belakang sampayau dihiasi dengan siput laut atau

sulau dan dinamakan sampayau sinulauan. Diceritakan, pada zaman dahulu baju yang

berhias dengan siput laut itu (sampayau sinulauan) tidak terjejas oleh tetakan parang,

tikaman keris, dan rejaman lembing.

Selain itu, penari lelaki juga memakai kuru, iaitu topi bulat yang kosong di

bahagian atasnya hasil anyaman kulit buluh. Topi itu dihias dengan bulu burung merak,

enggang atau ayam hutan. Pada zaman dahulu lelaki Murut berambut panjang. Ketika

memakai kuru, rambut mereka disimpul dengan menggunakan tulang binatang seperti

gading gajah dan gigi babi hutan.

Pakaian penari wanita terdiri daripada sampayau, tapi dan tadung. Sampayau

wanita ditenun daripada bahan kapas, berwarna hitam dan dihiasi dengan benang yang

beraneka warna, terutamanya merah. Sampayau itu dihiasi dengan manik yang

beraneka warna. Sulaman benang dan susunan manik itu menghasilkan corak yang

bermotifkan alam seperti bunga, pokok dan binatang.

Tapi ialah kain sarung yang lazimnya berwarna hitam hasil tenunan daripada

kapas. Seperti sampayau, tapi juga disulam dengan benang dan manik yang beraneka,

warna merah masih menjadi pilihan utama. Tapi dihiasi juga dengan beberapa butang

Betawi, atau kaling dalam bahasa Murutnya, dan jarak antara satu kaling dengan kaling

yang lain lebih kurang dua inci. Kaling ini mengeluarkan irama bunyi yang secara

langsung menjadi irama pengiring terhadap tarian lansaran.

Selain itu, penari-penari wanita juga memakai tali pinggang yang dibuat daripada

duit syiling, khususnya mata wang pada zaman British. Mereka juga memakai

perhiasan untuk leher dan tangan. Apabila para penari telah sempurna berpakaian,

mereka membentuk dua bulatan sambil berpegangan tangan. Bulatan di dalam ialah

penari lelaki. Bulatan di luar ialah penari wanita. Seorang hingga tiga orang penyanyi

yang dinamakan mengimun liliawa berdiri di tengah-tengah bulatan itu.

Tarian ini diselaraskan oleh seorang juruacara. Apabila diarahkan oleh

pengacara, penyanyi mula menyanyi secara solo dan ditingkah oleh chorus secara

beramai-ramai. Fungsi asal nyanyian itu ialah menggerakkan semangat penari. Kini,

selain terus merangsang penari-penari, nyanyian itu juga digunakan untuk memuji tuan

rumah dan para pemimpin selain sarat dengan nasihat dan unsur kasih sayang.

Tarian bermula dengan gerakan tangan yang lemah gemalai seperti gerakan

sayap burung helang ketika terbang. Kaki penari berengsot-engsot sedikit demi sedikit

mengikut irama nyanyian. Pada masa yang sama, tempat tarian melambung-lambung

dan terhentak pada batang-batang kayu yang menjadi dasarnya. Semakin lama rentak

tarian bertambah rancak. Pada masa ini, para penari akan melonjak-lonjakkan diri untuk

mencapai singkowoton. Singkowoton itu akan menjadi milik pasukan yang berjaya

mencapainya.

Satu upacara yang amat berkaitan dengan tarian ini ialah upacara kukui atau

pemujaan roh tengkorak yang diadakan sekurang-kurangnya tiga tahun sekali. Dalam

upacara ini, tengkorak itu diletakkan pada sebatang tiang di tengah-tengah tempat

lansaran bersama-sama empat keping lemak khinzir yang telah dikeringkan yang

panjangnya dua kaki dan lebarnya dua inci.

Kemuncak upacara kukui ialah si pemenggal kepala itu memakan sepotong

daripada lemak khinzir itu dan membahagi-bahagikan sebahagian daripadanya kepada

para penari. Mereka percaya, roh tengkorak tidak akan mengganggu mereka yang telah

memakan lemak khinzir itu.

3.5.2 Tarian Mangunatip

Tarian mangunatip atau tarian buluh merupakan tarian tradisi suku kaum Murut

Kuhijau (Kwijau). Magunatip berasal dari perkataan ‘apit’ yang bermakna jepit (ketika

menari kaki penari terjepit atau terapit oleh 2 buluh jikalau tidak cekap

mengelakkannya).

lanya ditarikan dengan iringan pukulan gong pada awal tarian tetapi semasa

buluh dilagakan, bunyi gong tidak diperlukan lagi kerana bunyi buluh yang dilagakan

akan mengeluarkan bunyi yang kuat dengan irama yang menarik dan unik. Beberapa

penari lelaki dan wanita, terlonjak-lonjak menari dengan pakaian yang penuh tradisi,

sementara dua atau empat orang melagakan alu dan dua orang lagi rnemegang

pangkal alu tersebut supaya tidak berganjak dari kedudukannya.

Tarian ini sudah dijadikan satu upacara rasmi, terutama sekali semasa Majlis

Jamuan Makan orang-orang kenamaan atau lebih dikenali sebagai 'Orang Kaya-kaya'

atau O.K.K. di samping ditarikan dalam majlis-majlis menyambut perayaan Pesta

Kaamatan iaitu hari Pesta Menuai Padi pada 31 Mei setiap tahun. Selain itu, tarian ini

juga dipersembahkan di majlis-majlis tertentu seperti menyambut Hari Guru, Hari

Kemerdekaan dan sebagainya. Tarian Mangunatip bertujuan untuk memeriahkan

sesuatu upacara yang diadakan. Pakaian Adat suku kaum Murut. Lelaki memakai jaket

barbaru dan cawat dari kulit kayu puputul yang dilukis dengan motif dari manik atau

warna. Perhiasan kepalanya “tupi sinulatan” juga dari kulit kayu. Wanita menggayakan

pakaian “pinongkolo” dari kain kapas berhiaskan motif sarat dari manik-manik

berwarna-warni. Perhiasan diri juga dari manik seperti rantai “rarangkol” dan hiasan

kepala “salupai”.

1. Pakaian penari lelaki.

Penari lelaki akan memakai baju “babaru” dan “cawat” yang diperbuat daripada

kulit kayu “puputul”. Pakaian ini akan dilukis dan diwarnakan mengikut kreativiti

pembuatnya. Pada kebiasaannya mereka akan menggunakan warna yang

terang seperti warna merah yang melambangkan sifat keberanian dan

kepahlawanan. Selain itu, pakaian penari juga dihias dengan manik-manik yang

berwarna-warni. Perhiasan kepala penari lelaki disebut sebagai “tupi sinulatan”

yang juga dibuat daripada kulit kayu. Pembuatan pakaian ini memerlukan masa

yang lama kerana melalui banyak proses yang bermula dengan proses mencari

kulit kayu yang sesuai. Seterusnya kulit kayu itu diketuk sehingga lebar dan

dijemur untuk beberapa hari. “Tupi sinulatan”juga melalui proses yang sama dan

dihias dengan bulu binatang. Di samping itu, ala senjata yang digunakan oleh

para penari lelaki ialah parang atau disebut sebagai “lukut” dalam bahasa Murut.

Mereka juga membawa bersama perisai yang dibuat daripada kayu dan dilukis

bermotifkan tumbuh-tumbuhan dan sebagainya.

2. Pakaian penari perempuan.

Penari wanita pula menggayakan pakaian “pinongkolo” daripada kain kapas

berwarna hitam dan dihias dengan manik-manik berwarna-warni.Warna hitam

adalah warna asas tekstil yang digunakan untuk membuat pelbagai bahan

pakaian untuk lelaki dan wanita. Bagaimanapun, pakaian-pakaian ini sudah

mengalami banyak perubahan dan banyak dihias dengan sulaman yang

berwarni-warni, labuci yang berkilat serta hiasan tepi kain disulam dengan

benang yang diimport. Perhiasan diri pula seperti rantai “rarangkol” dan hiasan

kepala “salupai”. Aksesori ini menggunkan manik-manik yang disebut “sulimpuk”.

Selain itu, penari perempuan juga memakai “tali pinggang duit syiling perak

pipirot”. Baju wanita berlengan pendek dan dihiasi dengan pelbagai corak yang

bermotifkan bunga-bungaan dan tumbuh-tumbuhan. Masyarakat asli secara

tradisi menenun gentian asli seperti “pisang lanut” (musa testiles), “lamba”

(Curguligo latifolio) dan kapas (Gossypium herbaceum) dengan menggunakan

tenunan lama untuk dijadikan kain. Kemudian kain tersebut diwarnakan denagn

nila (indigofera tinetoria) kerana nila mudah diperolehi dan tidak mudah luntur.

Pada zaman dahulu, pakaian tradisi Murut dihias dengan batu akik merah, manik

kaca berwarna, kulit kowri, butang putih atau cakera yang dibuat daripada

cangkerang dan tembaga. Bagaimanapun pada hari ini, kebanyakan hiasan-

hiasan ini digantikan dengan manik-manik plastik dan bahan moden yang lain

seperti benang emas, perak labuci dan benang berwarna. Pakaian tradisi ini turut

dipakai semasa hari perkahwinan dan majlis-majlis keramaian seperti Pesta

Menuai pada bulan Mei. Perayaan Pesta Kaamatan atau Pesta Menuai turut

mengadakan pelbagai pertandingan antaranya Pertandingan Unduk Ngadau

atau Ratu Cantik. Melalui pertandingan inilah kita dapat melihat pelbagai jenis

baju tradisi yang direka khas untuk pertandingan ini.

3.5.3 Mansayau

Tarian Mansayau ini dilakukan oleh suku kaum Murut di Limbawan. Kebiasannya tarian

ritual ini dipersembahkan di majlis-majlis perkahwinan, hari-hari kelepasan am suku

kaum Murut seperti hari Pesta Menuai Padi. Tarian ini akan diiringi dengan pukulan

sembilan biji gong, sebuah gendang dan satu set bakakung atau kulintangan.Alat-alat

yang terdapat dalam tarian ini akan dipalu mengikut rentak-rentak tertentu dan yang

lazim dimainkan ialah pukulan benama magadang. Melalui tarian ini,ragam-ragam

tarian tidak terhad kepada satu bentuk sahaja dan boleh ditarikan oleh sepasang penari

(lelaki dan wanita). Bagi konteks pakian pula, penari lelaki aka memakai pakian yang

dipanggil bangkad dan abag sementara pakaian wanita pula dipanggil linambongan dan

pinangkit.

3.6 PERAYAAN

3.6.1 PERAYAAN MANSISIA

Perayaan Mansisia dikenali Hari Pesta Menuai dalam bahasa Murut iaitu " OROU

NAPANGAAN NANANTAB". Walau bagaimanapun nama sebenar perayaan selepas

menuai bagi suku kaum Murut adalah "Mansisia". Sebelum perayaan tersebut

diadakan, setiap keluarga akan menyumbangkan beras hasil dari titik peluh mereka

kepada Ketua Masyarakat ( Penghulu ). Beras akan dimasak samada dibuat tapai atau

untuk nasi. Selain itu,mereka juga akan menyumbangkan wang untuk membeli lauk-

pauk semasa perayaan. Setelah hari Mansisia menjelang, semua penduduk kampung

akan menghadiri jamuan makan/minum di Tulus ( Rumah Panjang ) atau di Rumah

Ketua Masyarakat jika kampung berkenaan tidak mempunyai " Tulus". Salah satu acara

rasmi yang akan berlangsung dalam perayaan tersebut adalah meminum tapai yang

dipanggil " Pansisiaan". Semua penduduk kampung dikehendaki meminum tapai

tersebut sebagai satu tradisi. Pada masa yang sama, perayaan Mansisia ini akan

membuat semua penduduk kampung dapat menikmati hasil tuaian setiap keluarga

memandangkan beras yang disumbangkan sebelumnya dicampur-gaulkan sebelum

dimasak. Antara tujuan perayaan Mansisia ini dilakukan adalah sebagai hari

kesyukuran dan bersukaria. Hari tersebut juga dianggap sebagai hari Kelepasan Am

bagi para petani. Kebiasanya perayaan tersebut dilengkapi dengan beberapa acara

yang menarik seperti persembahan kebudayaan, minum tapai dan bermacam-macam

lagi sesuai dengan suasana sambutan " Mansisia ".

3.7 PAKAIAN

Penggunaan pakaian-pakaian tradisional tersebut boleh dilihat dari dua sudut

zaman iaitu zaman klasik dan zaman moden. Di zaman klasik, pakaian-pakaian

tradisional ini dipakai semasa uparaca-upacara ritual, hari perkahwinan dan sebagai

pakaian seharian. Di zaman moden pula pakaian-pakaian tradisional ini hanya dipakai

untuk tujuan-tujuan yang tertentu seperti di hari perkahwinan oleh pengantin lelaki dan

perempuan (kadangkala juga oleh pengapit pengantin) serta untuk acara-acara

kebudayaan.

Kebanyakan suku kaum di Sabah memilih hitam sebagai warna pakaian

traditional mereka. Penggunaan warna hitam asalnya daripada kepercayaan bahawa

warna hitam adalah lambang kekuasaan atau warna ketuhanan yang mana dapat

melindungi si pemakai daripada makhluk-makhluk halus yang jahat. Ada setengah-

tengah pihak mengatakan bahawa penggunaan warna hitam adalah disesuaikan

dengan cara hidup dan keadaan semulajadi di waktu itu. Manakala bagi kaum lelaki

pula, pakaiannya lebih kepada kulit kayu.

3.7.1 Hiasan Diri

Pada masa lalu, batu akik merah, manik-manik kaca berwarna, kulit kowri,

butang putih atau cakera yang dibuat daripada cengkerang dan tembaga digunakan

untuk menghiasi pakaian lelaki dan perempuan. Pada hari ini, kebanyakan hiasan-

hiasan ini diganti dengan manik-manik plastik dan bahan moden yang lain seperti

benang emas dan perak, labuci dan benang berwarna. Seperti dahulu, hiasan-hiasan

ini masih lagi disertai dengan tali pinggang yang dibuat daripada berbagai-bagai bahan

seperti manik cengkerang dan kaca duit syiling perak, tembaga dan logam-logam lain,

lapik pinggang yang dibuat daripada rotan berwarna untuk mengetatkan gaun, seluar

atau anak baju. Kalung dibuat daripada berbagai-bagai bahan dijadikan hiasan leher

dan dada. Gelang juga dipakai untuk menghiasi lengan, pergelangan tangan serta kaki.

Tutup kepala seperti terendak atau tudung dipakai oleh kaum lelaki dan wanita sebagai

pakaian biasa sebagai pelindung dan penahan peluh. Pada majlis-majlis upacara,

terendak-terendak yang dipakai adalah lebih indah dan berwarna-warni. Spesialis ritual

memakai tutup kepala dan pakaian dengan hiasan yang banyak yang membezakan

mereka dari orang biasa apabila mereka menjalankan sesuatu upacara tradisional.

Kaum lelaki masih memakai sigah sejak dari dahulu lagi. Sigah atau tanjak ini adalah

sekeping kain segiempat yang dipakai dalam berbagai-bagai bentuk mengikut daerah

atau asal si pemakai. Kaum wanita pula memakai manik, sisir, tudung dan terendak

bergantung pada waktu dan kegiatan yang dilakukan.