kent dindarliginda islam'in kaybi-original-bedri gencer

8/4/2019 Kent Dindarliginda Islam'in Kaybi-Original-Bedri Gencer

1/29

AYLIK DERGYl:6, Say: 21, K 2010

ISSN 1305-4600

Orion Kitabevi Adna Sahibi(Publisher)

Tolga KnkGenel Koordinatr D likiler Koordinatr

(General Coordinator) (Coordinator for External Affairs )

Hseyin Kzlta Yasin SuncaSorumlu Yazileri Mdr

(General Director)

Bekir KaraglleEditr (Editor)

N.Yeim [email protected]

Yardmc Editr (Assistant Editor)

Veli Kondak

[email protected]

Yayn Kurulu (Editorial Board)Mustafa Acar, Ycel Acer, Birol Akgn, Yasin Aktay, Asuman Altay, Berdal Aral, Blent Ar, Zht Aslan,

Muhittin Ataman, Ertan Aydn, dris Bal, Kemal Balar, Yusuf Bayraktutan,Abdlkadir Bulu, Mehmet Bulut,Muhammed akmak, Orhan akmak, aban H. al, Seluk olakolu, Zeynep Da, Yelda Demira,

Aliyar Demirci, Fuat Erdal, Fazl Hsn Erdem,Mehmet S. Erol, Turan Erol, Ramazan Gzen,Aykut Kibritiolu, Fuat Ouz, Bilal Sambur, Alev Sylemez, Bican ahin, Ercment Tezcan, Selahattin Togay,Nafiz Tok, Glgn Erdoan Tosun,Ali Ulusoy, Nasuh Uslu, rfan Kaya lger, Ali Resul Usul, Feridun Ylmaz,

A. Nuri Yurdusev

Danma Kurulu (Advisory Board)

Gneri Akaln, Halis Akder, Ramazan Akta, Tayyar Ar, Deniz lke Arboan,Yavuz Atar, Hseyin Atay, zak Atiyas, Hseyin Bac, Kzm Berzeg, Nuri Bilgin, brahim S. Canbolat, meraha, hsan Da, aban Ali Dzgn, Mustafa Erdoan, Enver Alper Gvel, Metin Heper, Kemal H. Karpat,

Fuat Keyman, kr Kzlot, Hasan Kni, Timur Kuran, Burhan Kuzu, Hasan Onat, Hayrettin kesiz,Niyazi ktem, Dani Rodrik, Sami Seluk, Turgut Tahranl, Yahya Sezai Tezel, Sbidey Togan, lter Turan,

Mehmet Turhan, Mmtazer Trkne, Sacide Vural, Kemal Yldrm, Aytekin Ylmaz.

Yayn Tr: Yerel Sreli YaynYnetim Yeri

Selanik 2 Cad. No:72/22 Kzlay/Ankara- TrkiyeTel: 0-312/ 417 78 35, Faks: 0-312/ 425 06 82

e-mail: [email protected] www.demokrasiplatformu.comBask: Bizim Repro Ofset MatbaaclkLtd.ti

Byk Sanayi 1.Cadde. Alibey han, No:99/22 skitler/ ANKARABasm Tarihi: Haziran 2010

Demokrasi Platformu ulusal hakemli bir dergidir.


2/29

NDEKLER

Takdim Kadir CANATANDindarlk Biimleri ve Kent DindarlKadir CANATAN

Sayfa-1

Modern Toplumda Din

Zafer CRHNLOLU & Fatma Gl CRHNLOLUSayfa-25

Post Modern Toplumda Dinin levisa KUYUCUOLUSayfa-43

Modern Dnyada Dinin Gncel Deeri zerineSosyolojik Bir Yaklam

Kadir CANATANSayfa-51

slmda Kent Dindarlnn nemli Bir GstergesiOlarak Meden Davranzcan HIDIR

Sayfa-59

bn Halduna Gre Kentlilik ve DindarlkSeda NALANSayfa-71

Kent Dindarlnda slmn KaybBedri GENCERSayfa-91

Modern-Kentsel Toplumda Din-Siyaset likisinin

Geliimi ve MahiyetiYldrm TORUNSayfa-117


3/29

Demokrasi Platformu Yl:6Say:21K 2010

KENT DNDARLIINDA SLMIN KAYBI

Bedri GENCER *Yldz Teknik niversitesi

Modernleme srecinde slm kimliin dnm, entelektel gnde-min demirba konusunu oluturmaktadr. Mehmet Altan (2010) , gndemegetirdii kent dindarl teziyle bu konunun farkl bir ynne dikkat ekti.Onun empatik bir perspektiften yapt gzleme gre Trkiyede kent dindar-l yok olmak zeredir. Cumhuriyet inklplaryla tekke ve zaviyelerin kapa-

tlmas din yaayn estetik-kltrel boyutunu yok etmi, bu boluktan do-an kaba, kyl bir Mslmanlk, slmn meden imajn bozmutur. Cum-huriyeti gya tehdit eden siyasal slm tehlikesi, zamanla kentleri de kuatanbu kaba Mslmanlktan domutur. Dolaysyla asl tehdit, siyasal slmndevlete arz ettii deil,bu kaba Mslmanln topluma ve lkeye arz ettiitehdittir.

Burada niyetimiz, Altann teziyle gndeme gelen bu konuyu ilemselle-tirilecek temel kavramlar sayesinde ok-boyutlu bir analize tbi tutmaktr. ok-

boyutluluktan kastmz, deiimi tam olaraktespit iin hem ieriden, hem da-rdan bir bakla konuyu ilemektir. Kentselleme-dindarlama ilikisi, bugnekadar genelde dardan, sosyolojik, grgl perspektiften ele alnmtr. Bundanfarkl olarak biz, konuyu iki cepheden, yani hem slmn iinden, din, hem dedndan, sosyolojik perspektiften ele alacaz. Analitik olabilmek iin birbirle-rine bal temel mesele etrafnda konuyu tartacaz:

Bir, ehirlileme-dindarlama ilikisi,

ki, kentselleme-seklerleme ilikisi,

, slmn kayb olarak seklerlemenin seviyeleri.

* Prof. Dr., Yldz Teknik niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, nsan ve Toplum Bilimleri Blm.


4/29

Demokrasi Platformu92

almamzda ele alacamz asl konu, kentselleme-seklerleme iliki-si bakmndan slmn kayb olarak seklerleme seviyeleridir; birinci mesele,asl ikinci ve nc meselelerin tartlmasna bir giri olarak ele alnmtr.

ncelikle bizi bekleyen i, kent, ehir, din, dindarlk, seklerleme gibi te-

mel baz kavramlarn tarifidir. Kent dindarl derken nce hangi kentsorusunu sormak gerekmektedir. Bu noktada lfzen anlamda grnseler deehir ile kentarasnda bir ayrm yaplabilir.

Medineden Kente

ehir, Spiro Kostof(1999)un r-ac almasnn gsterdii gibi, gele-neksel dnyagrne gre vahdet ve uyuma dayal bir bedeni temsil edenorganizmadr ki bu en somut ehrin gvdesini oluturan klliyede grlr.

Din, tin, can ve ten denen madde ve manadan mrekkep kompleks birvarlk olarak yaratlm insann madd ve manev tm ihtiyalarn karla-mak iin gnderilen ilah bir ekonomi olarak tanmlanabilir. Dinin bu mant-na uygun olarak insann madd ve manev tm ihtiyalarn en iyi ekildekarlamak zere byk bir incelikle tasarlanm klliyede bu aka grlr.Klliye, bir caminin etrafnda kurulmu medrese, mektep, ktphane, zviye,trbe, sebil, eme, imarethane, han, hamam, kervansaray, tabhane, darifa,hel, hazire binalarndan oluur.

Bu anlamda klliye ve onun gvdesini oluturduu ehir, bir beden gibikendi kendine yeterli, otarik bir birimdir. Bu yaplarn hepsi, tevhd bir man-tkla insann madd ve manev ihtiyalarn karlayacak ekilde birbirlerinebalanr ki bu, mihrabn esprisinde en belirgin grlr. Kblesi ve mihrabndayatan mantk, Allahn evi olarak tanmlanan caminin tesinde klliyenindier unsurlarnda da grlr. Bunlarn hepsi ortak bir kbleye ynelmeklekozmik bir vahdet oluturur. Lfzen nefisle yaplan harp yeri anlamna gelenmihrab ise rnein sadece Sleymaniye Klliyesinin camisinde deil, ktp-

hanesinde de grlr. Bu dizayn, grnte farkl ilevler grmek zere kurul-salar da btn bu yaplarn modern din/gayr-i din-kutsal/profan ayrmlarnameydan okuyan bir ulv gaye ve ilev birliinde bulutuklarn gsterir.

Buna karlk kent, Sanayi Devriminden sonra modern dnyagr-nn mekanistik, hendese mantna gre yapay olarak cadde, bulvar, mey-danlardan, apartman ve sitelerden oluturulmu bir mekna delalet eder.Daha yakndan bakldnda kentin modernliin hayaletinden (devlet,ulus, toplum) biri olan topluma tekabl ettii, onu temellendirdii grlr.XIX. asr, Sanayi Devrimi ile sosyoloji, yani toplum-biliminin doduu asrdr.Burada aslnda bir kurgu olan soyut toplumkavram, kent ile somutlatrlm,bylece beer dnyay tanmlamann ana disiplini olarak Aristonun kullan-


5/29

Bedri GENCER 93

d tapolitika (fenn-i medine)ya karlk olarak kent-bilimi anlamnda sosyolo-ji domutur.

Spiro Kostof (1999)un r-ac almas, planlanm/planlanmam

ehir ayrm efsanesini ykmtr. Her ikisi de genel anlamda bir plana da-yansalar dabir organizma olarak ehrin bir tarihi ve ruhu varken kentin yok-tur. Sokaklarn adlandrlmas tarz, aralarndaki farka basit bir rnek olarakverilebilir. rnein bizde kkl ehirlerde sokaklar Mezzin Bilal, FeyzullahEfendi, Kukonmaz gibi isimler alrken Batdaki kentlerde 70. 80. sokakgibi ruhsuz bir ekilde numaralandrlrlar. stanbul rneinde grld gibi bir karlama durumunda ise giderek azmanlaan kent, tarihi ve ruhuylayaayan ehri yutmaya ynelir, geriye zellikle stanbulun Avrupa yakasn-

da Beylikdz tarafnda grld gibi bir betonlar ynnn silueti kalr. Budurumun en vahim sonucu, ehirde yatan medine=dindarlk mekn espri-sinin kaybolmasdr.

Arapa ehir kelimesi aslnda ay demektir; asl kent anlamna gelenkelime medinedir. Arapada medeniyet kelimesi, medineden, o da dinden ve oda deyn=bor kelimesinden tremitir. Bor anlam, ilah bir ekonomi olaraktanmladmz dinin znde yatan alveri, ticaret mantn gsterir; nceAllah-insan, daha sonra da insan-insan arasnda dnyadan ahirete uzanan bir

byk alveri. Din kavramnn eriat, ibadet, det ve cez olarak ayrt edile-bilecek drt temel anlamnda da bu espri grlr. Deynile ilgili genel anlambakmndan dinin asl yaand yer, medinedir. Klliyenin organizasyon tar-znda akagrld gibi, din ile dnyay birbirlerine balayacak bir bykalveriin altyaps ancak medine tarafndan salanr. Bu bakmdan ehir, bi-zim yaptmz ince ayrmla, burada ile oradann, imdi ile gelecein birbirle-rinden koptuu seklerizm deil, burada ile oradann, imdi ile gelecein bir-birlerine skca baland seklerlik ile vasflanr (Gencer 2009, 2010).

Din, kyde ise daha ziyade det boyutunda yaanan bir nizam olarak be-lirir. Yakndan bakldnda grlr ki bni Haldunun da gzledii gibi, ky-le ehir arasnda deyim yerindeyse bir nimet-klfet dengesi vardr. Kydeferd din uur daha zayf olmakla birlikte, kamuoyu veya mahalle basksdaha gl bir ekilde davranlar ynlendirdii iin ahlak yanlma ihtimaliazalr. Buna karlk ehirde ahlak yozlama kadar bundan korunma yollarngsterecek din uuru gelitirme imkn da artar. Bu bilin, hicret ruhuylaahlaken yozlam bir ehri yeniden kurma veya yeni ehirler kurma kabiliye-

tini verir sakinlere=dindarlara. rnein Fahr- lem Efendimiz aleyhis-salt ves-selm, Mekkeden hicret ettii Yesribde daha sonra bir kozmopo-lise dnecek bir medine-i mnevvere kurmutur.


6/29


ehir, bylece seklerleme kadar seklerlemeden korunma mekaniz-masn da bnyesinde tar, seklerliinseklerizme dnmesine izin ver-mez. Bu yzden seklerlemenin Batl ve Doulu dnyalar rneklerinde

deien anlamlar ayrlmaldr. Hristiyanlk rneinde Batda gerekleenseklerleme, dinin znden kabuuna, ruhundan derisine doru dnt-

rlmesi anlamna gelir. Aynen beden rneinde olduu gibi dinde ruhu ilederisini birbirlerine balayan, bedeni ayakta tutan iskelet ilevini gren eriatdenen anayasadr. Bunun iin Batl seklerleme, Paulun hikem (logic) birevrensellik uruna Hristiyanl iskeleti olan eriatndan arndrmasyla ba-lamtr. Sonunda (Yahudi-Hristiyan) din, tamamyla kabuundan ibaret birsemboller sistemi olarak antropolojik bir inceleme nesnesi haline gelmitir.

Seklerletirmenin Arac Olarak Kentsel Mhendisliin DouuKentselleme ile seklerleme arasndaki ilikiyi analiz iin, rastgele kul-

landmz kentselleme, seklerleme, modernleme gibi terimlerin birolgu ve bir proje olarak iki anlam arasnda farka dikkat etmek gerekir.Trkede durumu belirten -lik (seklerlik, modernlik) veya sreci belirten-leme (seklerleme, modernleme) kalplar, bu kavramlarn olgusal bo-yutunu ifade iin kullanlr. Seklerizm, modernizm rneklerinde olduugibi Trkedeki -izm (-clk) kalbyla kullanldnda ise bu kavramlar, bir

projeyi ifade eder. Asl gzden karlan ise bir proje olarak sreci belirten -letirme kalbdr ki modernization/modernizing ayrmnda grldgibi bu, ngilizcede -izing kalbyla anlatlmaktadr. Ancak burada incenokta udur ki Batda ta civilization (medenileme)dan itibaren kullanlan secu-larization, modernization, globalizationgibi bir olgu olarak sreci belirten kav-ramlarn hepsinin, -izing= letirme kalbyla ifade edilmeseler de, haddiza-tnda gizli bir -teolojik- projeyi ifade ettii, deskriptif deil, aslnda normatifbir muhteva taddr.

Bu bakmdan Batda olduu gibi Trkiyede de seklerleme ve mo-dernlemeye gtren kentselleme (urbanization) sanld gibi bir olgudanziyade kentselletirme (urbanizing) eklinde bir projedir. Burada isel vedsal karar mercileri bakmndan projekavramnn da iki semantik seviyesiayrt edilebilir. -kaynakl bir sosyal deimeyi ynetmek iin kullanlan bi-rinci ve ntr anlamnda proje, eitli karmak faktrlerin etkileimiyle zaten balam olan bir deime srecinin rndan karak ykc sonular do-urmasn nlemek, bu srece bir istikamet vererek yeni bir dzene gemek

iin benimsenen bir siyasa demektir. kinci, negatif anlamnda proje ise birtoplumun yapsn tedricen deitirmek iin d glerce dayatlan bir m-hendislik trne delalet eder.


7/29

Bedri GENCER 95

Manev anlamda mhendislik kavram, Aydnlanmac mekanistik dn-yagrnce tarih, toplum, dil, ehir gibi organizmalara da uygulanan, adetatanrsal bir sosyal kontrol zleminin rn mekanistik bir deime progra-

mn ifade eder. Pozitivizm ile pekien bu anlaya bal olarak tarih, siyaset,kltr, dil mhendislii gibi eitli moral mhendislik trleri ortaya km-tr. Bunlarn bir tr veya toplam olarak dnlebilecek toplum mhendis-liinin merkezine ise kent kavram oturmaktadr. Doduklar XIX. asra atflatoplum ile kent kavramlar arasndaki ince ilikiye zaten dikkat ekmitik.Burada nemli olan, toplum ile kent mhendislii arasndaki kritik ilikiye,dier bir deyile beer mhendislikte kent veya genel anlamda mekn plan-lamasnn tuttuu yerin nemine vukuftur. nsann hayat ve dnce/inan

tarz, mekn kullanma tarz tarafndan belirlendii iin beer realitenin de-

itirilmesi projelerinde mekn planlamas hayat bir nem tar. Bu konudaAmerikal mimar Richard Neutrann u iddias arpcdr: yle bir ev plan-larm ki mutlu bir kar-kocay alt ay iinde boandrabilirim.

Bu tez, Trkiyede uygulanan toplum mhendisliinin mantn anla-mak iin bize nemli bir ipucu verir. Geleneksel emperyal sistemlere zg elitpolitikasnn ngrd sk toplumsal kontrol anlay, Osmanldan Trki-yeye pek deimeden intikal etmitir. Burada nemli olan mesele, toplumu

kontroln tarz ve aralardr ki bu da bizzat toplum kavramnn muhteva-sna eilmeyi gerektirir. Toplum, modern dnyada lke denen polis=ehrinyerini alan, modernliin rettii saymaca bir kolektivitedir. Bu itibarla mo-dern toplumu deitirme projeleri, somut olarak lkenin styapsal/anayasalve altyapsal/meknsal boyutlarna ynelir. Yani yakndan bakldnda elitis-tik sosyal kontrol anlayndan kaynaklanan toplumsal mhendisliin ikiboyutunun olduu grlr. Birincisi, siyas-hukuk, ikincisi kentsel.

Bunun, en somut Tanzimat devrindeki radikal reform srecinde hayata

geirildii grlr. Islahat Fermannn pf noktas, modern vatandalk kav-ramyla Mslim ile gayr-i Mslim tebaa arasndaki geleneksel hiyerariyigidererek tam bir eitlik getirmesidir. Klasik dnemde Mslim ile gayr-i Ms-lim tebaa arasnda formel bir eitlik olsa da fiil bir hiyerari vard ve ehirdekioturum tarz da buna uygundu. Dolaysyla ngrlen bu anayasal eitlik,ancak kentsel bir mhendislikle somutlatrlabilirdi. te Islahat Fermannnaklanmayan, gizli baz maddelerinin yerleik sosyal ilikiler dokusunu de-itirmek zere stanbulda apartman tr yeni binalarn yaplmasn ngr-

d rivayet edilir.Gerekten de 1864 ile 1875 arasnda yaplan apartmanlarla (elik 1993:

135) geleneksel sosyal yap hzla deimeye balad, u alntda zetlendiigibi: Tanzimat'tan sonra kent yaam eski kalplarn krarak btnsel ve


8/29


modern bir kente doru ald. Bu elbette bir anda ve kolayca yaanmad.Sonuta Mslmanlar Peraya getiler, Hristiyan mahallelerine Mslmanlarkart, Yahudi mahallesine Hristiyanlar. Dierleri ise kentin her yerine da-

ldlar. Bylece birlikte ama ayr ayr yaamlardan birlikte ve yanyana ya-

amlarageildi. Kukusuz daha nce de Mslman mahallesinde Hristiyan-lar vard. Hatta Eyp gibi Mslmanln soluk alp verdii bir semtte bileBulgarlara, Ermenilere rastlamak mmknd. Ancak bu kez durum farklyd.Aralarnda dinsel ayrm yaplmayan kentliler ortaya kyordu. Bunun sonu-cu Mslman Hristiyanla kap komusu oldu. Apartmanlar knca aynbinaypaylatlar. Okullarda, iyerlerinde beraber altlar. Mslman, Hris-tiyan ve Musevi ibadethaneleri, Ortaky'de, Kuzguncuk'ta olduu gibi yan-

yana yer aldlar. Mslman, Hristiyan, Musevi birbirinin bayramn kutlad

,acsna sevincine ortak oldu. Siyas ve ekonomik bakmdan ok skntl vegerilimli geen srece ramen kent yaam renkli ve canl, insanlarn arasn-daki ilikiler ok ynlyd (Rotary 1996: 113).

Tabiatyla bu proje, sadece din-temelli sosyal ilikiler rntsn deil, bir btn olarak sosyal-kltrel dokuyu deitirmeye ynelikti. Gelenekselkonak hayatndan apartman hayatna gei, geniten ekirdee doru aileyaplarn, otorite anlayn, ksaca kolektif deerler manzumesini tedricen

deitirecekti:Osmanl atas eski dzenin merkez zelliklerini temsil ediyordu: hiye-

rari, sebat ve mutlak otorite. Yeni adam ise bu deerlerin ykld, eler ara-sndaki duygusal mesafenin yerini sevgi ve arkadala brakt, erkek vekadnlarn duygusal bakmdan ocuklaryla ilgili ve onlara yakn olduu, evliiftlerin byklerinden bir para zerk kalabildii bir aile ortamna zlemduymaktayd. Osmanl zdegn, yani konan aile reisi, modernlik zleminitekil aileyi, apartman yaamn ve Batl elencebiimlerini tercih ederek ifade

eden daha gen bir kuan tehdidiyle kar karyayd. Bununla birlikte Os-manlataerkilliinin sona erii, kukusuz derin bir kararszl, hatta bir zle-mi su yzne karmtr. Jale Parla, Tanzimat dnemi roman hakkndakivukuflu kitabnda, ilk Osmanl romanclarnn bu zlemi babasz ev meca-zyla ifade ettiklerini belirtir; bu mecazda romancnn kendisi yolunu armtopluma bir baba rehber roln stlenmitir. Batllam, st snf erkekbetimlemeleri vc olmaktan gerekten de uzakt: Tanzimat dnemininzppesi kadns ve zenti bir tipti. Bu tip, gvenilir ve arbal Osmanl

erkeklik anlayndan bir kopuun yan sra, gsteriten kananve varlklla-rn yoksullara yardm etmesini buyuran cemaati Osmanl muhafazakrlnaynelik bir tehdidi de temsil etmekteydi (Bozdoan 1997: 121).


9/29

Bedri GENCER 97

Kent Dindarlnn Szde Sivillii

Cumhuriyet dneminde bu tr kentsel mhendisliin 28 ubat 1997 s-recinde zirveye kt sylenebilir. Trkiyede slam kesimde kresel ve

yerel plandaki ac tecrbelerle ak veya rtk toplumu slamletirme gaye-sine matuf dorudan siyasal iktidar, slam devleti aray, zamanla Msl-manlar adna bir sosyo-ekonomik iktidar arayna dnt. 28 ubatn Ha-san Mutlucanl klasik bir darbe yerine postmodern bir darbe olarak gerek-lemesi tesadf deildi. Bu, Mill Grn balatt din kimlik temelli poli-tik iktidar arayn tasfiyeye ynelik klasik darbeler devrinin bittiini, eko-nomik-temelli siyas iktidar arayn tasfiyeye ynelik postmodern darbelerdevrinin baladn gsteriyordu. Laik bir rejim iin klasik bir darbe ile

slm-ynelili bir siyas iktidar araynn tasfiyesi daha kolayd, ancak ikti-darn asl kayna olan ekonomik g arayna tahamml ve tasfiye dahazordu.

Yaratt n ok dalgasnn ardndan 28 ubat, aydnlar ve halk kitlesin-den ciddi bir direni ve tepkiyle karlat ki siyasetin normallemesinin ar-dndan AKPnin ezici bir zafer kazanmas, bu darbeye en byk tepkiyi tem-sil etti. 28 ubat postmoderndarbesi kamuoyunda ar bir ekilde eletirilerekmahkm edildi, hatta 12 Haziran 2007de mraniye'deki bir gecekonduda 27

el bombasnn ele geirilmesiyle balayan Ergenekon operasyonu erevesin-de bu darbenin baz elebalarnn yarglanmas bile gndeme geldi. Ancaksonu itibariyle bu darbenin iki bakmdan amacna ulam olduu pek farkedilmedi. Birincisi, uygulad sofistike ve youn psikolojik harple yneticilerive semenleriyle Mslman kitleyi glgesinden korkar hale getirmesi, ikinci-si, dorudan veya dolayl bir kentsel mhendislikle Mslmanlar burjuva-lama ve seklerlemeye sevk etmesi.

AKPnin 28 ubata tepkiyi temsil eden bir zaferle iktidara gelmesi kritik

bir soruyu da gndeme getirdi. Partinin iktidar, bu srece destek mi, kstekmi oldu? 28 ubat srecinde zellikle moda olan toplum mhendislii uygu-lamas, somut olarak bakldnda ksm bir hukuk ve siyas mhendisliintesine geemedi; birka yasal dzenleme ve parti kapatmalaryla snrl kal-d. 28 ubat Kararlarndan somut olarak sadece zorunlu ilkretimin sekizyla karlmas baarld. Nitekim 2002de darbenin beinci yldnmndetaraftar bir gazete, 28 ubat yarm kald balyla yapt deerlendirme-de, sekiz yllk kesintisiz eitime geilmesi, vakflarn Devlet Denetleme Kuru-

lunca denetlenmesi, cami yapmnn izne balanmas, cami ve mescitlerinynetimine ilikin yasalarn karld halde yurtdnda renim grenler,devlet memurlar, KT alanlar, hkim ve savclar ile ilgili tasarlarn mecliskomisyonlarnda takldna hayflanyordu.


10/29


AKP hkmeti altnda niversiteye giri snavnda meslek liselilere kat-say uygulamas gibi bu hakszlklar olabildiince giderilmeye alld. Ancak28 ubat, psikolojik harbin elik ettii sinsi bir kentsel mhendislikle etkisini

srdrerek bir bakma amacna ulat. Bu gelimenin zellikle AKPli merkezve yerel ynetimler altnda gereklemi olmasna baklarak seklerletirme-

ye ynelik gizli bir kentsel mhendisliin uyguland tespitimiz, bo birkomplo teorisi olarak alglanmamaldr. 28 ubat darbesinin ardndan AKP,Mill Gr partileri gibi slam kimlii temsil yerine bir bakma yeni Msl-man burjuva snfnn karlarn korumak iin dodu. Onun slamc yerineBatl burjuvaziye ait muhafazakr sfatyla kendisini tanmlamas, siyasiddialar trplenmi bu yeni ehirli, zengin Mslman kesimi temsil iddia-

syla iktidara geliindendi.

Bu itibarla Tanzimat dneminde olduu gibi seklerletirmeye ynelikgizli bir kentsel mhendisliin AKPli yerel ynetimleraltnda uygulanmasdurumunda iki ihtimal dnlebilir: Ya medine ve medeniyet uurundanmahrumiyet, gaflet, veya AKPyi de aan kresel mega projelerin icrasnkabullenme: stanbulun tedricen ntrletirilecei Trkiyenin s olarak ko-numlandrld Byk Ortadou Projesinin nfuzu.

80li ve 90l yllarda Anadoludan zellikle stanbul gibi byk ehirle-

re gn etkisiyle hzlanan apartmanlama, zaten ehrin fiziksel ve sosyaldokusunu hayli deitirmi, zellikle ehrin belkemiini oluturan mahallekavramn andrmaya balamt. 2000li yllarda balatlan kentsel dnmprojeleri ile belediyeler, TOK ve zel irketlerin yapt toplu konutlar iseadeta organik bir ehir kavramn yok etti. Ftrata uygun olmayan, tamamylayapay, hendes yaplamalar, seklerlemenin patolojik boyutu olarak yaban-clamay yaygnlatrd. Bugn psikiyatride 33a kadar karlan fobi trleriniieren yzlerce hastalk kategorisi tanmlanyor: Agorafobi (meydan, ak alan

korkusu), klostrofobi (kapal yer korkusu), akrofobi (ykseklik korkusu), ni-kotofobi (karanlk korkusu), antrofobi (insan korkusu) ki bunlar panfobi veyaomnifobiye (her ey korkusu) kadar varabiliyor.

Dikkat edilecei gibi bu fobiler, temelde insan ftratna aykr arpk kent-leme, binalama tarzndan kaynaklanmaktadr. George Simmel, bu konuda-ki endiesiniyzyln balarnda yle ifade etmiti: Kentler, snrlar belirsizgenilikte ve kayg retici ak alanlar retiyor. Kalabalklar ve genimeknlar, krdaki younlam dar meknlarn temas kolaylatran hayatyla

derin bir eliki oluturuyor. Krn younlam iliki biimleri, kentlerde,kiiye herkese kar derin kaytszlk imkn veren ilikilere dnyor. Met-ropol kalabalyla kyaslandnda insann kendini bylesine yalnz, bylesi-ne kaybolmu hissettii baka bir yer yok (Aktaran, Bergen 2011).


11/29

Bedri GENCER 99

Geleneksel ehir, aynen hcre, doku, organ, sistem, beden eklinde birhiyerariden oluan organizma gibi oda, ev, bahe, mahalle, ehir eklindebir hiyerariden oluan bir organizmayd (Dzbakar2003). Bu arpk kentsel-

leme, sistemini oluturan mahalle kavramyla birlikte bu organizmay yoketti, mahalle bakkal, mahalle kahvesi, mahalle kltr kalmad. Mahallesiz

ehirlerin inas, hiyerarisi bozulmu, hastalkl bedenlerin retimi demektir.Bunun yerine Mslman ve laikiler iin modern, trde gettolar olarak beli-ren Baakehir ve Ataehir gibi yapay siteler=kentler retildi. Gzlemlere greartk kimse kendinden farkl olanla beraber yaamak istemiyor (Karaka2011). Nasl ordu ve yarg mensubu memurlar bilinli olarak halktan ayrl-mak, yabanclatrlmak iin lojmanlarda iskna tbi tutuluyorlarsa ayn e-kilde siteler

deki bu modern gettolama da gerek kendi iinde, gerekse dedarya kar vahim bir yabanclamaya yol ayor. Adeta toplumun tmkesimleri lojmanlara yerletiriliyor. Toplumu birbirinden ayrmak, kompar-tmanlara blmek suretiyle ynetmekten daha iyi toplum mhendislii ola-maz herhalde.

Hlbuki brakn imdiki gibi nfus czdannda ayn dine mensup yazanfarkl ideoloji mensuplar, eskiden geleneksel ehirde ayr dinden insanlar iie, bar iinde yayorlard. imdi ise grnte ayn kimlii paylaan site

sakinleri arasnda bile getto mantna uygun bir paylam, dayanma klt-rnn olutuunu sylemek zor. Buralarda da yllarca oturduu kap komu-sunu tanmadan evini adeta sadece yatmak iin, pansiyon olarak kullanan,kravatl, jipli Mslman kentsoylu yuppilerin (gen profesyoneller) sayshzla artyor.

Yetkililer, ancak birtakm siyas tercihlerin da vurmasyla bu patolojiyifark etmeye baladlar. rnein 12 Eyll 2010da yaplan anayasa deiikliireferandumunda, gvenlikli sitelerde oturan kitlede % 75 gibi yksek bir

oranda hayr oyu kmas, iktidar partisini alarma geirdi. Parti yetkilileri, busonucu, zellikle stanbul'da Alevi, gmen, gen ve zel gvenlikli sitelerdeoturan semene ulaamadklar eklinde yorumladlar.

Bu bak, meselenin bir siyas iletiim probleminin tesinde ok daha de-rinlerde yatan bir yabanclama meselesi olduunu idrakten aczi gsteriyor.Burada mesele, AKPli olmayan semeni etkilemenin tesinde asl kendisiniMslman olarak tanmlayan kesimlerdeki benzer dnm grmektir.Benzer ekilde burjuva gibi yaayanlarn burjuva gibi dndkleri gere-

inden gafil grnen modern dindarlar, ehri ykp Kent dindarl sivildirdiye kendilerini avutmaya baladlar. Bu tezle birbirlerine bal iki varsaymifade edilmi oluyor: Kentin dindarlamay arttrd ile kentin devlete karkonumland varsaymlar (Bergen 2011) ki ikisi de birer yanlgdan ibarettir.


12/29


Sanlyor ki kent gelitike dindarlk geliecek, sanlyor ki kent gelitikedevlet klerek birey iin bamsz, zerk alanlar alacak. ncelikle belir-tilmesi gereken, bunlarn hepsinin, vcut bulduu, anlam kazand Batl

dnyadan alnd iin burada bolukta kalan kavramlar ve nermeler oldu-

udur. Bunu anlamak iin Hangi kent, hangi devlet, hangi din, hangi birey,hangi zerklik sorularn sormak gerekiyor. Batdaki seklerleme, zamanlaatmadan ister istemez yeni bir dzen durumuna geildii bir modus vivendi(hayat tarz) olarak tanmlanabilir. Bu srete iktidar oyununun kurallarbelirlenmi, politik ve ekonomik iktidar sferleri ve ajanlar ve bunlarn meru-iyet kaynaklar arasnda bir denge veuyum kurulmutur. Trkiyedeki du-rum ise zetle yle ifade edilebilir: Byle bir kentin gelitirdii sekler din-

darlk, zaten devlete (sisteme) bir tehdit tekil etmez; Mslmanlarn aslkayglanmalar gereken kendi kimlikleri ve bunun kayna dinleridir. Ms-lmanlar, sahici din kimliklerinin artk siyasete tercme edilme ihtimali dekalmayacak ekilde umarszca and gereini gz ard ediyorlar. Bunubiraz daha aarsak, Mslman kimliklerin anmasna yol aan birbirine bal gelime sayabiliriz:

Bir, Mslmanlarn gya devlete kar sivil bir g kazanmak iin burju-valama srecine girmesi, tasavvuf tabirle mlkiyete eilimli ehl-i dnya

haline gelmesi,ki, sinsi bir kentsel mhendislikten kaynaklanan modernlemenin ge-

tirdii ahlak yozlama,

, bu iki gelimenin Mslman kentsoylularn Uslu durmazsanz hereyinizi elinizden alrz eklindeki bir psikolojik harpten etkilenmelerinikolaylatrmasdr.

1980li yllardan itibaren Mslmanlar, kimliklerini inkrda direnen dev-lete kar gya sivil-ekonomik g kazanma arayna girdiler. Bu eilim,birtakm sylemlerle tevil edilecek hayat tarzna da ister istemez yansyacakt.Mslman cemaatte kadn veya erkek, jipe binme veya lks otellerde tatilrneklerinde olduu gibi, lkse ynelik tketim durumlarnda gzetilecekisrafn lt hararetle tartld. Lkse ynelik bu hayat tarz, amz, artkbir lokma, bir hrka a deil, Mslmanlk, garibanlk demek deildir, Ms-lman izzeti bunu gerektirir, Mslman, kuvvetli olmaldr, her eyin iyisinelayktr gibi ucuz gerekelerle tevil edilmeye alld. Ancak bu sonradangrme eklindeki maddileme eiliminin, iki ucu keskin bir kl gibi ontikkulluk hrriyetlerini riske atabilecei unutuldu. Zira Mslmanlarn yaadk-lar kentsel ortam, bu maddileme eilimini dengeleyecek bir manev gelime,bilinlenme imkn tanmyordu.


13/29

Bedri GENCER 101

Bu durumda bir insan ne kadar ok eye sahip olursa o kadar onu kay- betme korkusuna decekti. 28 ubat darbesinden en ok rkenlerin, en okkaybedecek eye sahip varlkl Mslman kesimler olmas, bu adan tesadf

deildi. Tasavvuftaki el-fakru l yemlik ve l ymlek vecizesi, tersindenbu gerei ifade eder; yani sadece Allaha fakr (muhta) olarak insanlardan

gan (gayr-i muhta) hale gelen dervi, ne kendisi madd bir eye malik olma,mlkiyet, ne de kendisine malik olunma, esaret endiesi duyan, hakiki ontikhrriyete kavumu kiidir. Gene bu balamda Allahtan hakikaten korkankimseden korkmaz, Ondan hakikaten korkmayan ise herkesten korkar ek-linde aklanabilecek Hikmetin ba, Allah korkusudur vecizesi hatrlanabilir.

Bu iki gelime, Mslman kentsoylularn Uslu durmazsanz her eyini-

zi elinizden alrz eklindeki bir psikolojik harpten etkilenmelerini kolayla-trm, onlar neredeyse glgelerinden korkar hale getirmitir. Manev kayt-lardan yoksun maddi bir g aray, sistemi tehdit etmekten kesilirse kendi-sine dner, bumerang gibi dnerek kendisini vurur. 28 ubatn psikolojikharbinin zellikle devletle hizmet alan/veren ilikisi iinde olan kesimlerdeciddi bir psikolojik etki yaratt grlmektedir. Hem de babakann memle-ketinde il mdrl yetkililerinin klar karartarak namaz klmalar, stan-bulda il mdrl yetkililerinin neredeyse tamam bartl eleriyle ka-

tldklar bir toplantda iki servisi yaplmas, iktidar partisinden bir belediye bakannn daha nce belediye tarafndan imar plannda cami iin ayrlmyere alveri merkezi yapmay tercih etmesi, buna rnekler olarak verilebilir.Bunlara glgesinden korkmadan baka ne denebilir?

Bugn Historiagibi muhafazakr belediye ve kurulularn yaptklar lks binalar, her trl ihtiyac en iyi karlayacak ekilde tasarlanmtr, ibadethari; buralarda arayanlar sormadan genelde tesisat borularn izleyerek ca-miyi bulabilir ve korkun bir grlt eliinde hu ile namazlarn klabilir-

ler! Keza Konya rneinde grld gibi, muhafazakr iadamlarna aklaziyan bir konforun sunulduu lks sitelerde alveri merkezi, havuz, sinema,fitnes salonu vs. her trl ihtiyaca giderecek mekn bulunurken, gelenekselehirlerde klliyelerin mihverini oluturan cami yerine apartmanlarn bod-rum katlar mescit olarak kullanlmaktadr (Yakan 2008: 88; ayrca, Kurt2009). Bir cami inas fikri gndeme geldiinde bu yaplarn mantndakiderin elikiler gnyzne kacaktr. Allahn btn evleri gibi ezanla herke-sin davet edildii normal bir camiye site skinleri dndakiler girmek istedik-

lerinde ne olacaktr? Bu, ancak Mslman ehrinde Mslman getto olaraktanmlanabilecek bir garabet rneidir.

nternette bu siteler iin yaplan yorumlardan biri yle: yle talyanmusluundan akan su ile abdest alp, Acem seccadesinde namaz klmakla


14/29


imann gl olmaz. Evet, kent dindarlnn sivilliinden anlalan bu her-halde. Hatrlanmaldrki bu tr yerleim birimleri iin kullanlan ve lfzenehir anlamna gelen site (city), kk, rafine bir ehir demektir. Bu ekilde

kendi yetki alanlarnda mihversiz, camisiz ehirler ina eden Mslmanlar,

acaba dnyaya hangi slm devleti, slm medeniyeti projelerini savunacak-lar? Unutulmamaldr ki medeniyet, medine, o da dinden kaynaklanr.

Seklerlemenin Seviyeleri

Son din olarak slmn Yahudilik ile Hristiyanln bana gelen trden bir gelimeye kar ilah koruma altna alnm olmas, Mslmanlar dahasinsi seklerleme ekillerine kar gaflet ve rehavete sevk etmitir. slmdaseklerleme, Yahudilik-Hristiyanlk rneinde olduu normatif dzeyde

bizzat dinle ilgili deil, deskriptif dzeyde tedeyyn denen dindarlkla, dinialglama veyaama tarzyla ilgili bir gelimedir. Bu bakmdan balmzdakislmn kaybndan kast, bir din olarak slmn objektif deil, Mslman-lar tarafndan sbjektif kaybdr; anmaya urayan, bizzat din deil, tedey-yndr. slm, tm saffet ve asliyetiyle varln srdrrken slmiyet, kent-lemeyle birlikte hzla anmaya uramaktadr. Dediimiz gibi kent dindar-lndaki dindarlktan kast ta ntr, deskriptif anlamda herhangi bir ekildedini yaama tarzdr.

Bu tespit, slmda tedeyynle ilikilendirilen seklerlemenin tek birrnts olduu anlamna gelmez. Modern kentteki tedeyyne bal sekler-lemenin, Webergil sosyolojik terimlerle merulatrma ve akliletirme ola-rak balca iki rnts ayrt edilebilir. Merulatrma, ksaca inanca uygunyaama abas olarak tanmlanabilir. Bu anlamda seklerleme, tm saffet veasliyetiyle varln srdren sahici ve ebed bir hayat nizam olarak atf yap-lan slm ile uyumsuz bir yaayn zuhurunun kabul demektir. Bunun kabul, slm ile cri din pratik arasndaki uyumsuzluu sorgulama, bunugidererek yeniden-merulatrma abasn getirecektir. Bu anlamda sekler-lemeden kast, asl seklerlemenin getirdii yozlamaya, kimlik anmasnakar direnmedir.

deal ile reel, inan ile amel arasndaki bir uyumsuzluktan kaynaklananmeruiyet krizine insan uurunun uzun sre dayanmas zordur. Gittike hz-lanan bir kentselleme ve modernleme srecinde slm yaama, ameliniinancna uydurma abas, ateten gmlek giymektir. Bu tr bir yeniden me-rulatrma araynn istenen lde baarya ulaamamas, Batda olduugibi yava yava arayn ynn tersine evirir. Bu noktada inandklar gibiyaamayanlar, yaadklar gibi inanrlar szyle ifade edilen seklerleme-nin normatife yakn asl rntsn oluturan akliletirme balar. Dinin alg-lanmas ve uygulanmas, yava yava realiteye gre deiir. Burada asl i,


15/29

Bedri GENCER 103

Mslmanlarn tedeyynlerinin seklerlemeye bitiik aklilemeye kaymaderecelerinin tespitidir.

Bugne kadar din asndan yozlama anlamna gelen bu tr sekler-

leme sreleri, ounlukla modern hayat, modern dnya gibi soyut or-tamlara atfla ele alnmtr. Bu, insann ayaklarn yerden kesen, zamansall-n uzaysal bilinci bastrmasna yol aan modernliin ksr dngsndeki birbilim anlayn yanstr. Hlbuki ed-dn fil-medn (din, ehirdedir) sz-nn de anlatt gibi dine bal btn beer deneyimin gerekletii, insannvarolusal bilincinin ekillendii ve dnt yer, ehirdir. Dolaysyla bualmada niyetimiz, bu sreleri daha somut bir erevede modern kenteatfla zmlemektir. Bu yaklam, krize yol aan deime srelerinin daha

somut, grgl bir analizi, tehisi kadar onu ama, tedavi yollarn bulmaimknn da arttracaktr. Biz, slmn kayb olarak tanmladmz kentsel-lemeye bal seklerlemeyi be mertebede inceleyeceiz:

1. Din tasavvurunda modernleme,

2. Dinin temel kaynana ilikin tasavvurda modernleme,

3. Dinin inan alannda modernleme,

4. Dinin formel yapsn oluturan fkh dzlemde modernleme,

5. Dinin enformel yapsn oluturan snnetin kayb olarak aslmodernleme.

Bu sralama, dinin kendi hiyerarisine uygun olarak yaplmtr; ancakbiz, Trkiyenin yaad modernleme srecinin seyrine gre seklerleme-nin bu be mertebesini sondan baa doruele alacaz.

Kent Dindarlnda Snnetin Kayb

Seklerlemenin bu be mertebesini anlamak iin dinin yapsna bakmakgerekir. Bu dnyaya bakan yzyle din kavram, eriat, ibadet, det olarak temel anlama sahiptir. Kabaca eriat, dinin teorisi, ibadet ve det ise pratiisaylabilir. Mutlak olarak dinin yaanmasna, eriatn ibadet ve det bakmn-dan uygulanmasna ise tedeyyn=dindarlk denir. Mutlak olarak kayd,tedeyynn yeryzndeki her trl inan, tapn ve yaay kapsadnadelalet eder. Ancak zellikle semav dinlerde beer kurtulu, dinin bir tarzagre yaanmasn gerektirir. Dini tebli eden Hz. Peygamber tarafndan gs-terilen bu tarza sahici gelenek anlamnda snnet=edeb denir. Edeb, bu gzelyaay tarznn isimsiz, snnet ise nebev, isimli trdr. nsann 24 saatliktm hayatn kapsayan ibadet ve det boyutunda dinin insann ftratna uy-gun (hijyenik-estetik) ekilde yaanmas tarz snnet , bunun zdd isebidat=modernlik adn alr.


16/29


Dinin insan deneyimine ilikin iki temel boyutu ibadet ve dete gresnnet de iki ksma ayrlr. Birincisi, Hanefi fukahasna gre slamn iarsaylan bayram namaz, cemaatle namaz, ezan ve kmet gibi ibadetlere taal-

luk eden, dolaysyla uyulmas hidayet, terki dalalete vesile olan, snne

t-i

mekkede de denen snnet-i hddr. kincisi, adetlere ilikin olarakuyulmas gzel, terki mbah olan, snnet-i gayr-i mekkede de denen sn-net-i zeviddir. Burada snnet-i hd, snnetin hkm-normatif, snnet-izevid ise hsn-estetik boyutu olarak dnlebilir.

Ancak bunun son tahlilde formel bir ayrm olduu unutulmamaldr.nsann 24 saatlik tm hayatn kapsayan ibadet ve detin din sayld gznne alndnda, snnetin hd ile zevid ksmlar arasnda daha az/ok

nemli eklinde bir ayrm yapmann anlamszl, mkemmel bir yaayakavumak iin her ikisine de titizlikle riayetin hayat nem tad anlalr.lkemizde bu duyarlk, Konyann manev mimarlarndan Veyiszade Musta-fa Kurucu (1889-1960) gibi son devir limlerine kadar korunmutu. orapveya ayakkab giyme gibi ift organlarla yaplan ilerde sala balama snne-tinin nemini hatrlatan Mustafa Efendi, u hadis-i erifeatfen hi bir snnetinkk grlmemesi uyarsnda bulunuyordu: Din kardeini gler yzlekarlamaktan ibaret bile olsa hi bir iyilii kmseme (Uz 2009: 75).

Kald ki snnetin hkm boyutu olarak snnet-i hdnn zaten eriatn beer realiteye tercmesi anlamna gelen fkhn belkemiini oluturduu,pozitif hukuk olarak fkha dnt gz nne alndnda snnet-izevidin asl snnet olarak geriye kald grlr. Nitekim tarih boyuncaneyin snnet=gelenek, neyin bidat=modernlik olduuyla ilgili tartmalar dazaten daha ok snnetin bu hsn boyutu etrafnda cereyan etmitir. zelliklemodernlemenin hzland dnemlerde bu tr sorgulamann artt grlr.nemli olan, buna mahal brakmayacak ekilde snneti gstererek cemaatin

ahlak eitimini salayan kurumlarn srekliliidir.Snnet veya edeb denen bu ahlak eitimini ocuk ailesinden, ailenin reisi

baba ise tarikatlarn mekn tekkeden alr. u halde snnet sayesinde toplulu-un ahlak eitimini salayan ana kurum tarikatlard; Arapa et-turuku kl-lh dbn (tarikatlarn hepsi edeblerdir) sznn de anlatt gibi. Yanignmzde zannedildii gibi tekkeler, manen uma mekn deildir. Tek-kelerin zikir kadar nemli ikinci ana ilevi olan sohbet, bu snneti retme-nin, ahlak eitimin aracdr. Bu itibarla tekkelerden mahrum kalan bir top-

lum, ana ahlak eitim kanaln da kaybetmi demektir. Mehmet AltannTrkiyede kent dindarlna bal olarak kltrn kaybn Cumhuriyet in-klplaryla tekke ve zaviyelerin kapatlmasna balamas, bu itibarla malumuilam kabilinden bir tespittir.


17/29

Bedri GENCER 105

Objektif olarak bakldnda bunun bir sebep mi, sonu mu olduu da so-rulabilir. Osmanlnn son dneminde her cephede yaanan zlmenin etkisiy-le tekkeler zaten iyice yozlaarak fiilen kapanma noktasna gelmiti; bir anlam-

da inklplar sadece bu srece bir nokta koymutu. nklp kadro, bunlarnkapatlmasyla toplumun decei vahim boluu kestirdii iin telafi yollarnda dnd. Halkevleri, tekkelerin popler ahlak eitim ilevini telafi etme,onlarn boluunu doldurma beklentisiyle devreye sokulduysa da tutmad.Zira tekkeler, loca, cemevi veya halkevi eklinde adlar alan toplanma, sohbetmeknlarndan ibaret deildi. Bunlar, dinin madd ve manev sferlerini birbiri-ne balayan tarikat denen kkl geleneklere dayanyorlard.

Tekkeler kapatlsa da hem toplumun temel kyl ve ehirli karakterini

nisbeten korumas, hem de Osmanl bakiyesi lim ve eyhlerin 1970li yllarakadar yaamalar sayesinde snnete bal slm yaay az-ok srdrld.27 Mays darbesinin yapld 1960, ayn zamanda Trkiyede modernlemesrecinin de milad saylabilirdi. Modernleme srecinin, dier sreleri deetkileyen asl dinamii sanayilemedir. 1960'l yllarda balayan sanayilemeile krdan kente g hzlanm vekrsal yapnn zlmesine paralel olarakhzlanan kentleme gibi toplumsal gelimeler, Trkiyenin toplumsal geliimdinamiini derinden etkilemitir. 60l yllardaki bu modernleme sreci,

sanayileme ve kentselleme srelerine elik eden radyo ve televizyon gibiiletiim aralarnn geliimiyle katmerlenmitir.

lgintir ki bir bakma bu srecin yan etkisi olarak hem madd, evresel,hem manev ahlak kirlenme alametleri birlikte belirmitir. Trkiyede havakirlilii ile ilgili problemler, somut olarak 1960l yllarda balamtr. Ve mo-dernlemenin etkisiyle toplumda bidatlerin belirdii, snnetten uzaklama-nn balad eletirisine dayal ilk almalar, bu srete kmtr. Efendimizaleyhis-salt ves-selm, Her kim bir kavme benzerse ondandr hadisiyle

bidat denen modernlemenin temel ltn vermiti (Acln 2006: IX/6).Trkiyede Mslmanlarn ilk modernleme srecine girdii 1970li yllardaMustafa Uysal (slama Sokulan Bidat ve Hurafeler) ile Ali Rza Demircan (s-lamda Batla Benzemenin Hkm) gibi yazarlarn bidatleri ele alan eserleri,Mslman cemaatte snnete aykr hayat tarzna kar bir slam uurun var-ln gsteriyordu. Ancak 1980, 1990 ve 2000li yllardaMustafa Varlnnki(2008) gibi istisnalar dnda yeni bidatleri ele alan eserlerin yerini fetva eser-lerinin almas, slam yaayn dbn tehdit eden modernlemeye kar

slam bilincin azaldn gsteriyordu. Bir zamanlar ibadette kullanlan tesbi-hin bidat olup olmad tartlrken imdi zikir-matikler km ve artk butr bidat sorgulamalar, fantezik saylr olmutu.


18/29


Bidatlerle mcadeleden daha nemli asl i, halka dorusunu gster-mek, meden altyapsn hazrladktan sonra snnete uygun yaama uurunukazandrmakt. Bu srete snnete uygun, salkl bir hayat tarzn retmek

zere Yakub b. Seyyid Aliye aitMefthu'l-Cinn erhu iratil-slm ve daha

yaknlarda yaayan Sufi-zde Seyyid Hulusye aitMecmaul-db gibi klasikedeb kitaplar tercme edilerek halkn yararna sunuldu. Ancak snnet eiti-mi, kitaplardan ziyade fiil etkileimle gerekleen bir eydi. nsanlar, gzelkoku srnmenin tarz gibi snnetlerin, edeplerin, ancak yaanarak aktarla-gelen inceliklerini kitaplardan renemezdi; hele bunun altyapsndan yok-sun bir ehirde.

Geleneksel dnyada ehirler, snnete uygun, salkl bir hayat tarzna

gre ina ediliyorlar, insanlar, zaten byle salkl bir altyapya sahip bir e-hirde yaadklar iin kendiliinden kolektif bir ekilde snnete uyuyor, bidate dme ihtimalleri azalyordu. Buna basit bir rnek olarak eskidencamilerdeki adrvanlarn tuvaletten en uzak krk adm uzakta yaplmasnda-ki incelii verebiliriz. nsanlar, abdestin ve dolaysyla onunla yaplan btnibadetlerin shhat art olan istibray bilmeseler bile bu plandan dolay kendi-liinden buna riayet ediyorlard. Bugnse ne istibray bildii, ne de buna uy-gun dzenlenen camilerde abdest ald iin belki de mr boyu abdestsiz

namaz klan nice insan vard. Sadece camilerde deil, klliyenin birok biri-minde grlen, lfzen nefisle yaplan harp yeri anlamna gelen mihrab ileinsanlar srekli bir nefisle mcadele, ahlak arnma uuru kazanyor, nereyebaksalar Allah, onun kudret ve hikmetinin tecellisini grerek fizik ile metafi-ziin birbirlerine baland bir uura eriebiliyorlard.

Oysa imdi bu uurdan yoksun modern mimarinin rn evlerde,apartmanlarda bu incelikler bir tarafa, tuvaletlerin kbleye kar olup olmad-na bile dikkat edilmediinden insanlar bir kasvet iinde yaamaya mahkm

oldu. Bylece ftr, salkl bir altyapdan yoksun kent hayatnn snrlandr-malar, snnet konusundaki cehaleti besler olmutur. rnein snnete gre,ameliyatla kan kck de olsa bir et paras, trnak ve sa gibi vcuttankan her parann gmlmesi gerekir. Ancak bugn bunu bilen ka kii kal-d bir tarafa, bilenlerin de betonlarla kaplanm kentte buna nasl imknbulaca ayr bir konu.

Snnet, balca insan gerekliinin iki boyutunu kapsar: nsann tipiyleilgili suret ve yaayyla ilgili siret. Kentselleme srecinde siret bakmndan

snnetlerin kaybna basit bir rnek olarak yerde yeme alkanlnn kaybol-mas verilebilirdi. Geleneksel olarak Anadoluda btn aileler yerde yerdi.Ancak byk kentlere gtkten sonra herkes masalara terfi etti. Bugn yer


19/29

Bedri GENCER 107

sofrasnda yemenin hikmetini dnen, bu tr snnetleri ihyann neminibilen pek kalmad.

Snnet/bidat ztl, gittike karmaklaan hayatn dier alanlarnda

yerde/masada yeme rneinde olduu kadar net grlebilir deildi. Kentsel-leme srecinde hzlanan slm kimliin anmasna kar samimi Msl-manlar gittike karmaklaan hayatlarn snnete nasl uyduracaklarn bile-miyorlar, bu konuda lt bulma krizi yayorlard. Amellerin hkm boyutu, belki kitaplardan okuyarak, mftlerden sorarak renilebilirse de estetik,edeb boyutu, ancak ehlinden grerek renilebilirdi. Mslman bir lke,slamn nasl yaanacann, edebin ana okulu olan tekkelerin kapatlmasylaedebi renecei ortamlardan, rehberlerden mahrum kalm, bylece M. ev-

ket Eygi (2003, Kaplan 2008) gibi Mslman aydnlarn eletirdii gibi ideolo-jik mcadelelerin ksr dngsnde her eyin ltn, zevkini, edebini kaybetmi bir lke haline gelmiti. zellikle kyden kemeke mekn bykehirlere g eden arafta Mslmanlarda bu lt krizini grmek mm-knd. ehirleen Mslmanlar, ky adetlerinin de kaybolmasyla ehirdesnnete, slam dba uygun bir dn tarz bulamamaktan ekiyorlard.

Kentselleme srecinde suret bakmndan snnetin kaybndan sz ald-nda ilk akla gelen, Mslman kadnlarn tipindeki deime olmaktadr; n-

k kadn, geleneksel kanaate gre yabanclardan saklanan mahrem bir varlktr.Seklerleme, profanlama, mahremiyetin kayb olarak grldnde Msl-man kadnn tipindeki deime de seklerlemenin ensomut gstergesi olarakalnacaktr. Modernleme srecindeki Trkiyede artan ehirleme ve hizmetsektrlerinde profesyonellemeye paralel olarak Mslman kadnlar, harem-likten selamla karak kamusal alanlarda, sadece mteri deil, ayn zaman-da grevli olarak hastane, niversite, medya, hatta parlamento gibi resm ka-musal alanlarda boy gstermeye balamtr (nar 2005, 2008). Bu durum,

Nilfer Glenin (1991) reva kazandrd mahremiyetini kaybetmi mah-rem trnden totolojik modern mahrem deyimiyle zetlenmitir.

Mahrem deyince modern kent hayatndan en ok etkilenen snnetlerden birinin mahremiyet algsna bal kadn-erkek ilikilerindeki edep olduuhatrlanmaldr. Nilfer Gleden ifahen rivayet edilen bir anekdot, bu ko-nuda Mslman kitlede yaanan deiim hakknda fikir vermeye yeterdir.Gle, 90l yllarda kendisini konumaya davet eden bir slm vakfta ncekadn ve erkeklere tamamyla ayr meknlarda hitap ettiini belirtir. Gle,

ayn vakfa birka yl sonra davet edildiinde ise bu kez kadn ve erkeklerinayr oturduklar ortak bir salonda toplulua hitap eder. Belli bir sre sonraayn vakfa nc gidiinde ise bu kez kadn ve erkek dinleyicilerin tamamenkark oturduu bir salonla karlar. Burada dikkat ekilmesi gereken temel


20/29


nokta, bu deiimin, 28 ubat gibi birtakm d saiklerle deil, tamamylasivil bir ekilde gerekletiidir.

Suret deiimi konusunda ilginin kadnlara odaklanmas, Trkiyede

zellikle 80-sonras modernleme srecinde Mslman erkeklerin tipindeyaanan deiimin gz ard edilmesine yol amtr. rnein sakal ve bilaharebyn gittike azalmas, kot pantolon ve kravatn yaygnlamas, hatta kpeliMslman erkeklerin zuhuru, tahrimen mekruh olduu halde ilahiyat profe-srlerinin bile ba ak namaz klar hale gelmesi, bu deiime rnek verilebi-lir. Trkiyede teden beri Mslman erkek iin snnet olarak sakal brakma-nn nemine ilikin tartmalar yaanmt. Ancak sakal brakmann snnetolduu ok kii tarafndan bilindii halde slamda neredeyse fukahann itti-

fakyla sakal kkten kesmenin haram olduu pek bilinmiyordu (Tahtv2004). Modern Trkiyede Mslman yuppiler iin sakal, belki ileride haccagittikten sonra dnlebilecek olduka lks bir snnetti artk. Mazeretsizsakal kesmenin haramln renme ise onlar bir yol ayrmna getiren birok etkisi yapacakt. ok daha vahimi Trkiyede memurlar iin geerli sakal brakma yasandan muaf tutulduklar halde din grevlilerinin oununharama dme pahasna sinekkayd tra tercih etmesi, Mslman erkeklercephesinden snnetten uzaklamann, modernlemenin boyutlar hakknda

arpc bir fikir vermektedir.Hayat Edeben Deil, eklen slmletirme Yanlgs

1970ler, Trkiyede Mslmanlarn ilk modernleme srecine girdiiyllard. Bu dk younluklu kentselleme=modernleme sreci, bidatleriele alan eserlerin gsterdii gibi, snnet denen dinin estetik yaay boyutu-nun anmas karsnda endieye yol amt. Ancak modernleme sreciilerledike bunu yerini hkmen, eklen slma uyma endiesi alacak,80lerde balayan bu yksek younluklu kentselleme=modernleme sreci,

fkh modernleme denebilecek bir eilime yol aacakt. Bu, aslnda Os-manl miras bir emperyal-brokratik tutumdu. Osmanlda geleneksel olarakmeru yenilik saylan bidat- hasenenin kabul, icm-y mmet denen eyh-lislam liderliindeki zamann limlerinin oybirliine balyd. Ancak bu is-tift=fetva alma, nceden bidat izni almak iin deil, sonradan pragmatik birtutumla oldu-bitti eklinde yaplan yenilii eran onaylatmak, gemie ba-lamak suretiyle merulatrmak iindi. Yani kalemiyetarafndan pragmatik birekilde hkmetin hikmetince alnan kararlar daha sonra ulema tarafndanaposteriorik bir ekilde kitabna uydurularak merulatrlmak zorundayd(Gencer 2008: 179).

Trkiyede 1980li yllarda artan modernleme srecinde aka slamaaykr dmekten korkan Mslman fertler ise pragmatik Osmanl brokrasisi


21/29

Bedri GENCER 109

gibi aposteriorikdeil, apriorikolarak modern hayatn dayatt baz amellerinmeruiyetini, helal, haram, caiz olup olmadn renmek iin fetva istiyor-lard. Bylece dk younluklu modernlemenin yaand bir nceki onylda

grlen bidat eserlerinin yerini, yksek younluklu modern

leme srecininyaand bu onyldaMehmed Emre, Halil Gnen, Hayreddin Karaman, Yu-suf Kerimolu, Faruk Beer gibi ilim adamlarna sorulan fetva eserleri ald.

Bu, ksaca biz, dini yaamann fazilet=snnet boyutundan getik, ada-let=fkh boyutunu gzetelim yeter zihniyetine geildiini gsteriyordu. Yo-unlaan modernleme srecinde din duyarlklar giderek anan Msl-manlar, artk hsnen yerine hkmen slama aykr dmeyelim, Hz. Pey-gamberin gsterdii gzeli yapmak yerine harama dmeyelim yeter deme

noktasna gelmilerdi. Bu tutum, arpk bir kentselleme sonucu din tasavvu-runda yaanan kritik bir deiikliin ifadesiydi. Veyiszade Mustafa Kurucugibi limlerin tad snnet duyarl ok gerilerde kalmt.

slm=eriatn yorumu olarak fkhta amellerin kemali, hkm-fkh ilehsn-snn boyutlarnn, ekli ile znn birlemesine baldr. Efendimizaleyhis-salt ves-selmn Mftler sana fetva verse de kalbinden (nefsin-den) fetva al diye buyurmas bu yzdendir (Acln 2006: X/109). Gelenekselolarak fetva, formel adan bir amelin hkmn ortaya koyar, onun kadar

nemli olan bir amelin edebini, snnetini ise eyh gsterir. Kald ki rneinayakta su imek ile namazda esnemenin mekruh olarak tanmlanmas, amel-lerin hkm ile hsn boyutlarnn birbirlerinden mutlak olarak ayrlamaya-can aka gsterir. Amellerin hkm ile hsn boyutlarnn ballna di-er bir rnek olarak tesettr tarz verilebilir. 1980-sonras srete bartsyasana maruz kalan bir Mslman kz rencinin tahsil uruna ban a-masnn cevaz konusunda verilecek fetva, iin sadece fkh hkmn ortayakoyar. Ancak mftnn boyunu aan daha nemli i, modernleme srecin-

de ortaya kan bin-bir trl tesettr tarznn snnete, slamn ruhuna uygunolup olmadnn tespitidir.

Bu itibarla fkhdenen, amellerin sadece hkm-fkh boyutunu gzete-rek modernleme eilimi, medine-i mnevvere=nurlandrlm ehir espri-sini oktan kaybeden Mslmanlar nezdinde slm medeniyeti, slm devle-ti, slm toplumu gibi topyalara dnen ideolojik bir dnyay slmle-tirme kaygsnn snnleme, snnete=ahlaka uygun estetik yaama kaygs-nn nne getiini gsteriyordu. Burada dinin formel ve enformel boyutlar

olarak fkh ile snnet birbirlerinden ayrlyor, fkh, snnetin yerini alyor,Mslmanlarcafkh, dorudan slm, slm yaay da fkha merulatr-lan yaay olarak alglanyordu. Bylece snnet, artk hayatlara rehberlikilevini, normativitesini kaybediyor, tabiri caizse menkbe haline geliyor, Ze-


22/29


keriya Kandehlevye ait Sahabe Hayat gibi eserler, ahlak masal kitab gibiokunuyordu.

znde ftrata aykr modern kent hayatn eklen, fkhen slmletirme

yanlgs, fkhn snnette temellendii gereinden gafletten kaynaklanyor-du. Bana bir amelin edebini deil, hkmn bildir diyen bir kentsel Ms-lmann yanlgs namaz-takke rneinde grlebilir. Erkek Mslmanlar, baz fkh kitaplarnda bulduklar tenzihen mekruh hkmne aldanaraknamazda ba rtmeyi tamamyla ihmal eder hale gelmilerdi. Hlbuki eski-den sadece Efendimiz aleyhis-salt ves-selmn, erkek Mslmanlarndeil, kadn ve erkeiyle btn insanlarn, sadece ibadette deil, 24 saatlikhayatlarnda balarnn kapal olduunu, bu bakmdan ba ak namaz kl-

mann tahrimen mekruh olduunu unutuyorlard.Modern kent hayatndan kaynaklanan bu mitsiz fkh modernleme

eiliminin rnekleri arttrlabilir. Gnmz kent ortamnda yaama, almaartlarnn zorlamasndan dolay oru tutmak yerine para vermenin, hi ol-mazsa hafta sonlar oru yemenin, hanmnn oru tutmasna raz olmayankocayla oruluyken birlikte olmann hkmn soranlar, ilgin rnekler olarakverilebilir. Bu tavrlar, bardan dolu ksmndan bakldnda insanlarnslma aka aykr dmekten kayglandklarnn gstergesi olarak alnabi-

lirdi. Bardan bo ksmndan bakldnda ise insanlarn hayatlarn dinedeil, dini hayatlarna, modern kentsel hayat tarznn besledii heva ve heves-lerine uydurma eilimi olarak grlebilirdi. Tabiat, boluk kaldrmazd. slmkonusundaki kamusal cehalet, insanlar iva ve tevilere ak hale getirecek-ti. Televizyon ekranlarnda dorudan Kurndan ilhamla kadnlarn detgnlerinde namaz ve oru gibi ibadetlerini yapabilecekleri ahkmn kesen,atp-tutan ilahiyatlarn tevii, popler cehalete tuz-biber ekecekti (Meri2005: 275-80).

Kentsoylulama srecindeki Mslmanlarn en ar imtihanlar, paraylaolduu iin zellikle vadeli sat fark, banka kredileri gibi alverile, banka-larla muameleyle ilgili konularda istift artmt. Rivayet edilir ki VeyiszadeMustafa Kurucu, Konyada talebeleriyle yrrken bankann nnden ge-memek iin yolunu deitirirmi. Bugnse Mslmanlar, deil nndengememek, banka ilemlerini kanksar hale gelmitir. Daha nce ilk ktndakredi kartlarn kullanmann caiz olup olmadn soran Mslmanlar gide-rek bankalardan tat ve konut kredilerini almakta beis grmemeye balam-

lardr. Bunlar iin birtakm fetvalar alnsa da gz ard edilen, Mftler sanafetva verse de kalbinden fetva al dsturuydu.

Kent hayatnn getirdii fkh dzlemdeki yozlamaya anlaml bir rnekolarak namazlarn cemi verilebilir. Bilindii gibi Haneflik, ehirlilik, medeni-


23/29

Bedri GENCER 111

yet bilinci en yksek mezheptir. Bu, onun amel-i kesir, namazlarn cemi gibibirok konuda dier mezhepten de ayrlmasnda grlebilir. Bu yapsylaslm, zellikle Hanef mezhebi, zamann titizlikle tanzim etmi tam bir ehir-

li Mslman ngrr. Bunun en somut gstergesi de erkekler iin cemaatlenamazn nemine vurgudur. Hanbellik, rnein, camide cemaatle namaz,bizzat namaz gibi farz sayarken, Hanef fukahas, be vakit cemaati de senedeiki defa klnan bayram namazlar gibi vacibe benzeyen snnet-i mekkedesaymtr. Bunun neminden dolay Konya limlerinden Kaplanzde OsmanEfendi (1869-1955) gibi bir lim, rivayete gre, 85 yllk mrnn 70 ylndasadece iki vakit hari namazlarn cemaatle klmtr (Mendi 2010).

Gnmzde ise brakn bu cemaatle namaz uurunu, be vakit ayr namaz

klma bile kent Mslmanlarna ar gelmeye balamtr. Hanef TrkiyeliMslmanlarn, kent hayatnn younluunun getirdii zaman skkl ba-hanesiyle kendi mezheplerinde olmayan, dier mezhepler tarafndan aslndakrsal hayat tarzna uygun bir ruhsat olarak cevaz verilen namazlarn cemiuygulamasna gitmesi, nereden nereyegeldiimizi gsteren ibret verici bir r-nektir (Meri 2005: 137). Burada ibret verici eliki, kentsellemenin ftr snrla-rn anca krsal hayat tarzna dne yol amasdr. Apartmanlardaki, gkde-lenlerdeki, rezidanslardakiler ile dalardaki insanlarn bir noktada ayn yaay

tarznda bulumas, modern kentsel hayatn yaman elikilerine bir rnektir.Kentte man Korumak

Kentsel modernleme srecinde dinin ilim ile amel boyutlar birbirlerin-den ayrldka nce ilimden, yani asl dinden phelenme balayacak, bu dabilahare inkr veya tahrife dnecekti. Hz. sa veya Resul-i Ekrem aleyhis-salt ves-selma atfedilen Kim bildiiyle amel ederse Allah ona bilmediieylerin ilmini de aktarr mealindeki sz, ilmin pratikle birleerek hikmetednmesini ifade eder (Isfahn 1988: X/15). Bu tersinden alndnda Cenb-

Hak, bildikleriyle amel etmeyenlerin de ilmini alr, bildiklerini unutturur.Kent hayatnn getirdii ilim ve amelin aleyhine ileyen faktrler, inan ala-nnda ok eitli phelere, yanl inanlara yol amaktadr (Meri 2005: 166-80). Eskiden hem kyde, hem ehirde grlen saf kocakar iman kent insaniin ok uzaklarda kalmtr. Tarih boyunca grlen Allahn zt ve takdirigibi konulardaki phecilik, sekler kent hayatnn kaderiydi. Daha da trajikolan, pheciliin tesinde Kader diye bir ey yok. nsan kendi kaderinikendisi yaratr gibi sylemlerle bizzat Allah, Peygamber ve kaderin inkrna

gidenlerle bir arada yaamak zorunda kalmakt. Allahtan baka bir eyeinanmayanbiriyle evliliin hkmnn ne olduu sorusunda, modern kentselcehaletle beslenen bu trajedi grlebilirdi (Meri 2005: 168-72).


24/29


Kentsellemeye bal seklerlemenin inan alanndaki nemli bir olum-suz etkisi de, bu tr safa phecilik veya ak inkrn tesinde gelenekselkelam kitaplarnda elfz- kfr (kfre gtren szler) denen szlerin sa-

hiplerini kfre drmesiydi. Bu konuda hemen hemen her asrda o aazg kfr szler hakknda almalar yaplmt. Geleneksel tarzda son ola-rak Hseyin Ak(1985)nki gibi baz almalar grlebilirdi. Modern kent-sel hayatta kfre gtren sylemler ise klk deitirmi, daha sofistike halegelmiti. Bunlara rnek olarak Bu zamanda faiz yasak olur mu? gibi ifade-ler verilebilirdi. Hatta geleneksel literatrdeki ltlere gre ezan hafife al-mak, bir Mslmana dinci, eriat, takunyal, ember sakall demek bilekfre gtryordu. Kentsel ortamda insanlar rahatsz edici bir grltye yol

at iddiasyla ezana kar olumsuz tutumlar ska grmek mmknd. Bukonuda daha yeni olarak Mevlt zcan (t.y.) ile Mehmed Paksu (2006)nun

kitaplar anlabilirdi.

Kentin rettii Kurn Mslmanl

Trkiyede 1990l ve 2000li yllarda kentsellemenin ilerlemesine balolarak dinin temel kaynaklarna ilikin tasavvurda bir arpklk ortaya km-tr. Bu, hadisin reddini ieren Kurn Mslmanl syleminin ortaya k-masdr. Bu sylemin arkasnda, slm geleneinde ilhad denen, peygamber-

liin reddini ieren deizme varan bir gizli Protestanlk vardr. Kurna d-n gibi grnte masum sloganlarla kendisini gsteren bu eilim, KatolikKilisenin gelenek anlayna kar kan Protestanlktan mlhemdir. Lutheregre Kilisenin retisi, Kitab anlalr klacana bizzat ona ulamaya engeloluturmu, onun yerini almt. Sola scriptura (yalnzca Kitap) sloganndanhareket eden Lutherin amac, mminler ile Allah arasna giren Kilise ve ruh- bann otoritesi yerine dorudan ncilin otoritesini kaim klmakt. adaslm dnyasnda Cemaleddin Afgn de ondan esinlenerek dini renmenin

esas kayna Snnetin reddi anlamna gelen Kurna dn eilimini ba-latmt (Gencer 2008: 615).

slm dnyasnn eitli yerlerinde, Hindistanda Seyyid Ahmed Hanrneinde grld gibi, bu eilimin varaca yer ilhad=deizmdir. ZiraSnnet, geni anlamda dinin ana kayna, dar anlamda ise bizzatdin=eriattr. Snnet olmasa, rnein dinin direi olan namazn nasl ve nezaman eda edilecei bilinemez. Nitekim Osmanlda muallim-i evvel say-lan eyhlislam bni Kemal (1890: 16), er-Risletl-Mnreadl Osmanl slm

anlayn formle ettii Arapa eserinde Snnetimi zyi edene efaatimharam oldu hadis-i erifinde kastedilen snnetin bizzat slm=eriat olduu-nu belirtir. Zira bir baka hadis-i erifte mmetimden byk gnah ileyen-lere efaat ederim buyurulduu ve geni anlamda fiil snnetlerin terki b-


25/29

Bedri GENCER 113

yk gnah olmadna nazaran buradaki snnet ile kastedilenin eriat olduuanlalmaktadr.

Hadislerin shhat dereceleri ok deiik, sahih, mtevatir hadislerin sa-

ys ok az gibi iddialarla Kurn bize yeter, ben Kurn Mslmanymdiyenler, Kurndan en fazla Hristiyanlkta olduu gibi aac sev, yeilikoru trnden bir slm anlay karrlar. Kurn Mslmanl eili-minde iki ihtimal vardr. Ya, bu ekilde dinin altn oyma kasd, gizli projesiveya fiilen snnetlerin terkinden ve bundan dolay snnet uurunun anma-sndan dolay insanlarn srklenmesi. Modern kent hayatnda snnete uy-mann ar gelmesinden dolay insanlar zorunlu olarak Kurn bize yeternoktasna gelmektedirler. Kurnn hkmlerinin tarihsellii, peygamber

tarafndan yazld yolundaki phecilikler, kent hayatnn ortaya kardfitnelerden saylabilir. Bu konuda ortaya kan kent bidatleri arasnda, guslve abdestsiz Kurn okuma, meal hatmi, dorudan Kurndan, hatta mealin-den hkm karma eilimi vardr (Meri 2005: 191-209, 279).

slmn Religion Olarak Tasavvuru

Modern kent hayatnn sonucu olarak ortaya kan, sahih dindarlktanuzaklama eklindeki btn bu eilimler, sonunda bizzat din algsn deiti-recekti. Bundan kast, slmn Batdaki religiongibi alglanmaya balamasna

yol aan slm/eriat ayrmnn zuhurudur. Bat dillerindeki religion kelimesi,Arapa kkenli dinkavramnn karl sayld iin byle bir ayrm ilk ba-kta artc gelebilir. amzn nde gelen mukayeseli din bilgini W. C.Smith (1998: 9)n belirttii gibi, dinler tarihinin onun sembollerinin tarihiolarak alnd Batda gerek din tarihi henz yazlmamtr. Onun (1991) TheMeaning and End of Religionadl kitabnda gsterdii gibi, religion ile din an-lamda deildir. Semav olsun olmasn Yakndou dinlerinde mutlak olarakkullanldnda din, yasa=eriat anlamna gelir.

Din kavramnn eriat, ibadet, det ve cez olarak drt temel anlam ta-dn belirtmitik. Geni anlamda din, bu drt boyuta, dar anlamda ise birinci boyut yasa=eriata delalet eder; Yahudilik, Hristiyanlk, slm di-ni=eriat deyimlerinden de anlalaca gibi. Buna gre din ile eriat, ean-lamldr; tek fark, eriatn dinin genel, Yahudilik, Hristiyanlk ve slmn isezel adlar olmasdr. Buna karlk Latince cuius regio, eius religio(kimin bl-gesi, onun inanc) deyiminin de anlatt gibi 1555 Augsburg Bar-sonrasdnen Hristiyanla delalet etmek zere ortaya kan religion kavram,yasas olmayan bir inan yn, klt anlamna gelir.

Kentsellemeye bal seklerleme sreci, Trkiyede bu ngilizce terimkullanlmasa da slmn da religion olarak alglanmasna yol aacakt. Bu


26/29


alglanma ise birincisi dinin zel, ikincisi ise genel adlar olan slm ile eriatkavramlarnn ayrtrlmasyla oldu. Bu ayrma da proje ve olgu olarak ikigelimenin eseri olarak grlebilir. Trkiyede laiklii laikilik olarak bir ideo-loji haline get

iren sekinler, slm ile eriat ayrma projelerinde az-

ok baarloldular. slm ile eriat kavramlarnn zdeliince Trkiyede nfus kdn-da slm yazan her Mslman eriat olduu halde bu kesim, Trkiyeninbabakanna bile sklmadan eriat msnz? diye sorarak, eriat Msl-manlar tekiletirerek eriat kavramn slmdan ayrmay az-ok baard.

Tabii Trkiyede bu belden-aa kltr sava yrtlrken onca ilahi-yat fakltesi ve Diyanet tekilat ve mensuplarnn neden dinin bizzat adylailgili bu en temel arptmaya seyirci kald sorusu akla gelmektedir. 1993

ylnda Uur Mumcunun cenazesinde kahrolsun eriat sloganlarnn atl-masna kar Diyanet sessiz kalrken sadece Anadoludaki bir ile mftskp tepki gstererek bunun kfr olduunu belirtmiti. Bu durum, maalesefErzurum'un manevi nderlerinden M. Halis Emek (1918-2011) gibi dirayetlislm limleri neslinin kesildiini gsteriyor. Rivayete gre 12 Eyll dne-minde tutuklanan Hocaya sorgu esnasnda mahut soru yneltiliyor: -Hocam, sen eriat msn? Hocaefendi, tebessm ederek bu soruya baka birsoruyla karlk veriyor: -Evladm, sen evli misin? Evet cevabn alnca

tekrar soruyor: -Peki, sen ailenle beraber olduktan sonra gusl abdesti alyormusun? Buna kar sorgucunun -Elbette ykanyoruz, biz dinsiz miyiz?diye tepki gstermesi zerine Hoca -te evladm, o halde sen de eriatsndiyerek onu susturuyor. Evet, bugn maalesef slmn izzetini temsil edenbyle dirayetli limler kalmam grnyor.

Bu gizli projenin yannda bir de seklerleme denen bir olgunun, srecineseri olarak slmn religioneklinde algland tespiti yaplabilir. eitli tarih-lerde yaplan aratrmalar, deien din algs konusunda arpc gerekleri orta-

ya koymaktadr.rnein Ali arkolu ve Binnaz Toprakn 1999 ve 2006 ylla-rnda TESEV iin yaptklar Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyasetba-lkl aratrmann sonular, Trkiyede eriat isteyenlerin orannn dtngsteriyordu. Keza Ali arkolu ile ErsinKalaycolunun ISSP kapsamndahazrladklar Trkiye'de Dindarlk - Uluslararas Bir Karlatrma balklaratrmaya gre de 28 ubatn ikinci yl 1999da eriat isteyenlerin oran % 26iken AKP iktidarnn 7. ylnda % 10a dm! Dier taraftan daha arpc olan,yaplan baka aratrmalarn sonularnn, kendisini Mslman veya muhafa-

zakr olarak tanmlayanlarn iinde nemli bir kitlenin eriatn gelmesini iste-medii, gelmesinden korktuunu ortaya koymasdr.

Burada nemli olan, eriattan ne anlalddr. arkolu-Toprakn yap-t aratrmaya gre Trkiye'de eriata dayal bir din devleti kurulmasn


27/29

Bedri GENCER 115

isteyenlerin oran % 21,2e ulamaktadr. Ancak Medeni Kanundaki hkm-lerin slam hukuku hkmleriyle deitirilmesini isteyenler % 12,2'nin okaltnda, zinaya er cezann verilmesini isteyenlerin oran ise % 4 olarak k-

maktadr.

Bu aratrmalara yansyan eriat tasavvurunun oluumunda iki ihtimal-den sz edilebilir. Birincisi, insanlarn slm hakkndaki vahim cehaletleri.Babasnn Arap harfleriyle eski nfus czdannda yazan Hanef kelimesinibilmedii iin Hanef ne demek, babam Mslman deil miydi? diye soran birinin durumu, toplumun slm hakkndaki cehaleti hakknda arpc birfikir vermektedir (Meri 2005: 168). kincisi, insanlarn heva ve heveslerineteslimiyeti. Bu iki ihtimali de bertaraf iin yaplmas gereken, bu tr aratr-

malarda gr alnacak deneklere nce, eski babakanlardan birinin aka belirttii gibi slma imanda biraz hamilelik olmadn anlatmakt:Kurn- Kerimde alt bin ksur ayet var. Ahkm ayetleri de alt yz kadar-dr. Bu, yzde onu kadardr. Yzde onunu yapmasak ne lazm gelir.slmn, Kurnn hkmlerinin ya tamamna inanmak, ya da inanmamakdnda ksm inanma diye bir seenek yoktu. Kurnn bir ayetini bile inkr,tamamn inkr demekti.

KAYNAKA

el-Acln, smail b. Muhammed (2006) Kefl-Haf ve Mzll-lbs ammtehere minel-Ahds al Elsinetin-Ns, III. Abdlhamid Hindv (ed.),Beyrt: el-Mektebetl-Asriyye.

Altan, Mehmet (2010) Kent Dindarl. stanbul: Tima.Ak, Hseyin (1985) Kfr Szler=Elfaz- Kfr: slam Kanunundan Seilmi

Meseleler. stanbul: lim.Bergen, Ltfi (2011) Erdemli ehrin Belas, http://www.dunyabizim.

com/news_detail.php?id=4348

Bozdoan, Sibel-Kasaba, Reat (eds.) (1997) Rethinking Modernity and NationalIdentity in Turkey. Seattle: University of Washington Press.

elik, Celaleddin (2002) ehirleme ve Din.Konya: izgi.elik, Zeynep (1993) The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the

Nineteenth Century. Berkeley: University of California Press.

nar, Alev (2005)Modernity, Islam, and Secularism in Turkey: Bodies, Places, andTime. Minneapolis: University of Minnesota Press.

(2008) Subversion and Subjugation in the Public Sphere: Secularism

and the Islamic Headscarf, Signs: Journal of Women in Culture and Socie-ty 33/4: 891-913.


28/29


Doan, smail (2003) Korumacln Geleneksel Kent Kltrnden karma-s Gereken Dersler,Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi35/1-2: 15-23.

Dzbakar,

mer, (2003) Osmanl Dneminde Mahalle ve levleri,

Uluda

niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi , V/5, Bursa /2:97-108.

Eygi, Mehmed evket (2003) areler zmler Teklifler Tenkitler. stanbul: Be-dir.

Gencer, Bedri (2008) slamda Modernleme, 1839-1939. Ankara: Lotus. (2009) Hl ve Muhl:Seklerlikten Seklerizme, EskiYeni, 13, (Bahar)

14-21.

(2010) Sekler Gelenekten Sekleristik Gelenee,Rhle,

3/10 (Temmuz-

Eyll) 21-28.Gle, Nilfer (1991)Modern Mahrem. stanbul: Metis. (yay.) (2000) slamn Yeni Kamusal Yzleri. stanbul: Metis.el-Isfahn, Ebu Nuaym Ahmed b. Abdillh (1988) Hilyetl-Evliy ve Ta-

baktl-Esfiy, I-X. Beyrt: Drul-Ktbil-Ilmiyye.bni Kemal, Ahmed emseddin(1890) er-Risletl-Mnre. stanbul: Matbaa-i

Ceml.

Kaplan, Sefa (2008) Kyl slam, Menderes ve Demirel Kente Tad, Hr-riyet15 Aralk 2008.Karaka, Berrin (2011) Evleri Ayrdk!Radikal, 28Kasm 2011.Karaman, Ramazan (2000) Sanayilemenin Dine Etkisi (Mersinrnei). Konya:

Akn Ofset.Kostof, Spiro (1999) The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through His-

tory. New York: Thames & Hudson.

Kurt, Abdurrahman (2009) adamlarnda Dindarlk ve Dnyevileme. Bursa:

Emin.Mendi, Rza (2010) Konyann lim ve Hocalar, http://www.konyacami.com/?p=407

Meri, Nevin (2005) Deien Kentte Din Hayat. stanbul: Kap.zcan, Mevlt (t.y.) Sorumsuzca Sylenen Szler, I-IV. stanbul: Sabr.Paksu Mehmed (2006) nsan Uuruma Gtren Szler. stanbul: Nesil.Rotary (yay.) (1996) stanbulnanlarn Bulutuu Kent; Birlikte ve Yanyana. s-

tanbul: Karaky RotaryKulb.

Smith, Wilfred Cantwell (1991) The Meaning and End of Religion. Minneapolis:Fortress.

(1998) Faith and Belief: The Difference between Them. Oxford: Oneworld.et-Tahtv, Al Ahmed Abdl-l (2004) el-Lhye f Zavil-Kitbi ves-Snneti.

Beyrut: Drul-Ktbil-Ilmiyye.


29/29

Bedri GENCER 117

Uz, Mehmet Ali (2009) Hac Veyiszade Mustafa Efendi ve Ailesi. Konya: SelukluBelediyesi.

Varl, Mustafa (2008) Bidat, Hurafe ve Batl nanlar. stanbul:Ensar.

Yakan, Duygu(2008) Postmodern Planlamann Bir Yansmas Olarak Kapl

Gvenlikli Siteler ve Konya rneinde Bir Aratrma (Konya: Selukniversitesi Yksek Lisans Tezi).

kent dindarliginda islam'in kaybi-original-bedri gencer

Documents