QAWL AL-SAHABIYY SEBAGAI SUNIBER HUKUM: TUNIPUAN KEPADA KES-KES FARAID TERTENTU

OIeh: Zahari Mahad Musa

Abstrak

Kedzichikuti qawl a/-sahiibij~, sebagai strlah satii sutriber perlindangan yang tidak disepakati berperanan n7enerangkati hukurn berdaswkan ijtihad yung disandarkrtn kepada sahabut Rasulullah S.A. W Ijtihad- ijtihadterseb~~t titlak lari daripada dz~a fungsi utama iaiti~ met7erangkan semzila hzikutr7 j.tmg terdapat dcilrrni nus atau rnenglrlrraikan sesuatli yung hor.lrj'ung her*sest~airm tkngan kehendak clrrti tuntutcrti syarak. Ini kerana, sahnhat-sahabtrt RasuliiNah S.A. W rnerupukan generasi awal j~rrng rnelihat wrrhj.11 clitz1rzrt7kun dun seterz/snyu tnenjadi su.c.aran u~val ~~ritllk tnengarnulkan ujrrrur7 l.sIrr~?~. Artikel ini hcrtz!juun mener-angkun kedwdukuti al-sahiibiyy dalani tnenentapkati sesuutu hukz~m dari sudut dejnisi dun petrdirian zllarntr Uslrl 01-Fiqh berkaitm dengannya. Perbincangati jugu akan terturripzr kep~rda kes-kes faraid tertentii iaitlr kes-kes yung rnernpunj.tri nan~a dun pengiraan yang tersendiri sehingga r~ienjadikannj'rt terketlcrl dengan sesuatu gelaran. Empat kes fartrid telah dipilih sebagai sarnpel ieritu kes al-mzrsharrakah, crl- kharqcl', al-trkclariyyrrh dtrri al-huni;iyyah. Seca~a timzrtnnya, rrzltoriti petrgelz~ur-an ijtihad lebih ter~fokus kepadu individu-individz~ sahabat yatlg lebih terkelradapan i~ritz~ mcrekaj.ang seringkali rnetljrrdi rujukan utama clalcrtn rnengeluarkan fat~tla. Selairi itu, peranuti ijtihad sahabat dalcrrn nrenghzircrikan seszratri huktinl adalah sangat penling walazrp~~ti h~rkllrn tersebut s~rdah ~Iiperincikan clalam tias sytir-ak seperti hukum farrrid.

K~rta Kzmci: Uszrl al$qh, qawl al-sahiibijy, hukurn, faraid

Kajiuri .5j)~1riuh du11 Un~iang- Undung

PENDAHULUAN

Sumber-sumber hukum atau dalil-dalil dalaln pcrundangan Islam terbahagi kcpada dua katcgori utama:

i. Dalil-dalil yang discpakati ((11-odillat crl-mrlttajaq 'aluyh) yang terdiri daripada al-Quran, al-Sunnah, ijinak dan qiyas.

ii. Dalil-dalil yang tidak disepakati (a/-adillat a/-mukhtulaf fiha) yang merangkumi istihszn, r~~asluhah mursnlah, istishtib, ( r i~ j ; qawl ul-suhiibiyj., shar nian qablami dan lain-lain lagi.

Walau bagaimanapun kescmua sumbcr kategori kedua tcrsebut merujuk kepada dua dalil utama iaitu al-Quran dan al-Sunnah yang dianggap scbagai sumbcr-sumbcr primer (a/-udillah a/-aslijyah) dan selcbihnya adalah sumber-sumber sekutider (a/-adillah (11-jari-v~~ali) atau kaedah mengistinbat liukum (Niz5in al-Din 'Abd al-Hamid, 1984: 101).

Dari sudut yang lain, sumbcr perundangan ini boleh dibahagikan kcpada dalil-dalil naqlivy dan 'aqliyy. Dalil-dalil naqli,v,v tnerangkumi al-Quran, al-Sunnah, ijinak. 'urfdan qavt.1 a/-sahtibip. Manakala, sclebihnnya termasuk dalain kategori dalil 'aqllyy (al- Zuhayliyy, Wahbah, 1986: 4 15).

Pcrbincangan mengenai quwl LII-sahab{vy bcrti~juan meiigetahui kcdudukannya yang sebcnar scbagai surnber hukuin dcngan inengalnbil kira pendirian ulama tcrhadap suinber ini. Selain itu, ia juga menjadi sandaran dalain membuat penclitian bcrkaitan pendapat dan pandangan yang dikeinukakan oleh setiap para sahabat Rasulullah S.A.W. Walaupun semua para sahabat Rasulullah R.A dihukumkan sebagai adil secara keselutuhannya, namun tidak sclnua daripada kalangan lnereka yang menonjol dalain bidang fiqh dan fahva.

Terdapat beberapa sahaja individu sahabat R.A yang lebih terkehadapati dalam mengeluarkan hukuin scrta mcnyelesaikan inasalah-rnasalah fiqh yang tiinbul pada zalnan inereka. Dalain ha1 ini, bcbcrapa riwayat telah rncnycnaraikan sahabat Rasulullah S.A.W yang dianggap tokoh ilinuan sepa11.jang sejarah pcrundangan Islam. Daripada 1Muhainmad ibil Sahal ibn Abi Khaythamah daripada bapanya berkata: "Adaprm mer*eku j>ang rnengeluarkan.fatwa selvaktu Rasulullah S.A. W twasih hidup ialah tigcr orang dar-ipada kalungan Muhajirin dan tiga orang daripada kalungarl Ansar: Mereka ialuh ' Urnar; ' Uthmtin. 'Ally,v,

Kujiun Syuriuh dun Untbng-Unduny

DEFINISI QAWL AL-SAHABIYY

Qowl al-soh5bQy digclar juga dcngan istilah laill iaitu fatwa ol- sahabiyli atau mad/ihah 01-soh5b<vy. Kesemuailya membawa maksud yang sama iaitu setiap pcndapat atau pandangail tentang hukuin scsuatu inasalah yang tiada nas atau ijinak padanya dan disandarkan kepada para sahabat Rasulullah S.A.W walaupun scorailg (Mustafa Dib al- Bugha, 1999: 339 & Qutb Mustafa Sanu, 2000: 343).

Kcwujudan quwl al-sahiib[vy scbagai sumber huku~n berpunca daripada rnanh~j yang digunakan para sahabat sepanjang sejarah perundangan Islam. Dalam rncnyclesaikan scsuatu hukum, mercka akan merujuk kepada nas sama ada al-Quran atau al-Sunnah. Sekiranya tidak tcrdapat penyclesaian pada keduanya, ~nereka akan mernbuat pcrbandingan dengan setiap inasalah yang terdapat hukum padailya. Jika masih kcsamarai~, lnereka akan bcrmcsyuarat untuk mc~niilta pandangail ramai. Apabila mcreka semua bersepakat dalam sesuatu hukum, maka ia dianggap ijmak yailg wajib diikuti.

Namun, apabila tiada kata scpakat yang dicapai ~naka wujudlah perbezaan pandangan antara satu dengall yang lain. Kesannya, setiap satu masalah berke~nungkinan ~nempuilyai beberapa hukum lncnul-ut pandangan sctiap sahabat yang menyelesaikannya. Di samping itu, golongan minoriti daripada kalangan mereka biasanya akan mcngikut pandangan majoriti yang diputi~skan (Muhammad Sallam Madkur, t.th: 78-79).

Apabila mcneliti pcngcrtian quwl 01-sohubiyv, penuinpuan juga diberikan kepada istilah 01-suhabah. Pcrkataan ul-suhabah dari sudut bahasa diainbil dari pcrkataan sahib yang bcnnaksud kawan, pernilik sesuatu bcnda dan ~ncreka yang saling inendampiilgi antara satu dengan yang lain (al-Fayruz Abadiyy, 1994: 134).

Manakala dari sudut istilah pula, ulaina telah berselisil~ pendapat dalaln mcnentukan pcngertiannya kepada dua maksud. Punca pcrselisihan pendapat tersebut kerana mengarnbil kira lnaksud asal pcrkataan tersebut dari sudut bahasa atau tidak (al-Sayyid Muhammad Nuh, 1993: 12). Dua pcndapat tcrscbut mcrujuk kcpada dua golongan yang mcnerangkannya iaitu ahli-ahli a/-hatlith (ul-m~lhaddithun) dan ahli-ahIi Usul al-Fiqh (ul-usuliyyun).

Menurut 01-muhudd~thun, sahabat ialah mereka yang berteinu Rasulullah S.A.W dan beriman dcngannya scrta rnati dala~n keadaan Islam. Imam Ibn Hajar al-'Asqalaniyy (1 999: 83) bcrpcndapat, sahabat lala11 increka yang berjuinpa Rasulullah S.A.W clan beriman dcngan

Qmt.1 A/-Snhnbiyy Sebngni Sliniber H~lkiini: 7'zinlprlan Kepada Kes Famid

ajarannya dail mati dalam keadaan lslam walaupuii diselangi dengall rnurtad antara pcrtemuan dan kcmatian mengikut pendapat yang sahih.

a/-Usuli~yuri pula bcrpcndapat maksud sahabat ialah mereka yang bcrjuinpa Rasulullah S.A.W, bcri~nan dengannya scrta mcndampingi baginda da la~n sat11 tempo11 yang bolch dianggap kawan dari sudut adatnya. Tempoh tcrsebut menjadi faktor untuk seseorang sahabat berkclayakan inengikuti dan incnga~nbil rnutihqj Rasulullah S.A.W dalarn mengeluarkan scsuatu hukum (Abu al-Hasan al-Basriyy al-Mu'taziliyy, t.th: 172).

Imam Sayf al-Din al-Amidiyy (t.th: 321) yang mcwakili golongan a/-usuliyyun mendefinisikan sahabat sebagai mereka yang melihat Rasulullah S.A.W dan mempunyai pcngkhususan sebagai seorang rakan dengan ternpoh perdampingan yang panjang walaupun tidak meriwayatkan hadis.

Kesimpulannya, punca perbezaan kedua-dua definisi tersebut kcrana pcrbczaan bidang atau aspck penumpuail masing-masing yang incwakili aliran pengkhususan yang berbcza. Golongan ~~/-usull)!vun rnelihat tcrnpoh rnasa mcmpengaruhi kemarnpuan dan kebolchan untuk mengisti~ibatkan hukuin. Mariakala a/-rnuhaa'dithutl hanya melihat sejauhmana pcriwayatan hadis dapat dilakuka~i olch seseorang sahabat walaupun satu Iiadis sahaja. Hakikatnya, kcsemuanya berscpakat dalam rncngatakan bahawa sahabat R.A adalah ~nereka yang bertcrnu dan beriman deilgan Rasulullali S.A.W scrnasa hayat baginda dan mati dalam keadaan Islam.

PENDlRlAN ULAMA TENTANG QAWL AL-SAHABIYY SEBAGAI SUMBER HUKUM

Secara umumnya, krcdibiliti para sahabat tidak bole11 disa~igkal oleli umat Islam. Mcreka mcrupakan gencrasi awal dakwah Rasulullah S.A.W yang bcrirnan dan rnendapat didikan langsung daripada baginda. Kclcbihan itu menjadikan ~nercka sentiasa bcrsungguh-sungguh dalam mcngamalkan hukurn syarak. Mcreka sallgglip berkorban sama ada dc~ iga~ i nyawa, harta atau kcduanya demi menegakkarl agama tercinta. Sifat-sifat tc~puji seperti pe~nurah, zuhud dan merendah diri scntiasa mc~ijadi hiasan diri ~nercka (al-Aminiyy, 1Vur 'Alarn Khalil, 1989: 3 1- 50).

Krcdibiliti mereka juga dilihat dari sudut konsep adil ('udaluh) yang tidak boleh dipcrtikaikan. Imam al-Sakhawiyy ( 1 993: 9 1) mencrangkan kcdudukan ' u h l a h para sahabat: "Persepakutan

Qmt.1 AI-Snhfibi~y Sebcrgcri Sllmber Hrlkllni: fi~rnpl~nn Kepada Kes Faraid

325-326). 11ii kcrana, sctiap pcrkara tcrsebut bcrkemungkinan dipcrolelii hanya daripada baginda Rasulullah S.A.W sahaja dan ia hampir kcpada kcdudukan sunnah baginda S.A.W. Dalain erti kata lain, ia dikategorikan scbagai hadis mar-i t dari sudut hukum (Ibn Hajar al-'Asqalaniyy. Ah~nad ibn 'Aliyy, 1999: 78-79).

i i i . Pendapat sahabat R.A yang tidak tcrdapat pencntangan kc atasnya olch sahabat yang lain dihukumka~i sebagai hujah kcpada setiap orang Islam. Ini kcrana pendapat ini dikategorikan scbagai ijmak 01-scrhahah. Walau bagaimanapun, persepakatan itu hanya diletakkan dalam bahagian 01-ijnra' al- sukutiyy (al-Bukhariyy, 'Abd al-'Aziz ibn Ahmad, 1997: 334).

Perselisihan yang berlaku antara ulaina usuliyyuti adalah pada perkara-perkara yang terhasil daripada ijtihad sahabat scmata- mata tanpa tcrikat detiga~i tiga pcrkara sebelu~n ini. Persoalannya, scjauhina~lakah pandangan mercka bolch dijadikan hujah dalaln mcne~itukan sesuatu hukum kcpada gcnel-asi selepas mereka. Secara umumnya, pcrselisihan pcndapat tersebut dibahagikan kepada tiga pendapat utama iaitu:

i. Q L ~ V I a/-st7hiibiy~- diterima dan dijadikan hujah secara mutlak.

ii. Qawl 01-sahnbiyy tidak ditcrima dan ditolak sccara mutlak.

iii. pawl 01-sahabijy ditcrima dan bolch dijadikan hujah secara bcrsyarat (Khalifah Babakar al-Hasan, 1987: 68-70, Sha'ban, Muhammad Isma'iI, 1988: 54-97 & Muhammad SaLid Sliahdtah Mansur, 1999: 476-499).

Pendapat yang Menerima Secara Mutlak Bcserta Dalil

Pendapat ini dikemukakan oleh imam-imam dalam madhhab Hanafiyy, Imam Mdlik, pendapat qadini Imam al-ShafiLiyy dan pendapat yaiig zahir- bagi Imam Ahmad (al-Bukliariyy, 'Abd al-'Aziz ibn Ahmad, 1997: 323 & Ibn Qudamah, 'Abd al-Rahmati ibn Ahmad, 1998: 466- 470).

Mereka mcnggunakan bebcrapa dalil sama ada ayat al-Quran, hadis dan logik aka1 bagi incnyokong pcndapat terscbut. Dalil-dal~l ini bolch dibahagikan kepada dua bahagian; dalil nrryliyy dan dalil 'aqlijy.

a) Dalil Nnqliyy:

Antaranya ialah finnan Allah S. W.T:

Maksudnya, "Kan7u (w.ahrri umat Muh~lmmad) adulah sehaik-baik zirnat yang dilahirkan bogi (fuedah) umat mun~aia, (kercma) kurnzr menyuruh berbi~at segala perkora yung buik, dun nielarnng duripada segala perkara j.ang salah (bzrruk dun keji) serta kumzr pzrlu berirnczn kepudu Allah (dengari sebenar-benar irnczn)" (al-Quran, Ali LImran 3: 1 10).

Dalani ayat yang lain, Allah S.W.T berfinnan:

Maksudnya, "Dan ot-ong-ot-ang yung terdol71rlr1, pang mrcla-tr7iilu (berhijrah don rnemberi bcrntuan) daripada antara orang-orang Mrihujirln don Ansat; dr~n orang-or-any yang meriurzlt Qejah- lungkah) met-eku dengan kebaih-an (~mun dun toat), Allah redo ah-LIM rnereku dun mereka pzrlu reda akan Diu, sertu Dia menyedinkan 71ntiik rnerekci syurgu-sjzrga yong n~engulir di buwahnj.n beberapa sungui, mereka kekrrl dtrlamnya .seltrr7la-lut~1anytr. [tulah kemenangcrn -vang hesar" (al- Quran, al-Tawbah 9: 100).

Sclain itu, terdapat saranan daripada Rasulullah S.A.W supaya ulnat Islam ine~~~jadikan tnereka golongan yang diikuti. An taranya, hadis Rasulullah S.A.W:

Qmt.1 A/-SnhrSbtvy Sebogni S~rnyber Hrrkltm: Tzrn7plrnn Kepada Kes Fnraid

Maksudnya, "Bintang adalah penyelamat langit. Apabila perginya bir~tang tersebut, nlaka akan didatangilnh larzgit apa yang telnh dijanjiknn zzntz~knya. Aku adalah penyelamat bagi saliabatku. Apabiln akli telah pergi maka akan didatangilah sahahatku apa yung telah dijanjikan lintuk mereka. Sahabatku pula adalah penyelatnat umatku. Apabila perginya sahabatku maka akan didatangilah utnatku apa jzlng dijanjikan untl~k mereku" (Hadis. Muslim. Bab: Buyan Ar~nu Baqa' ul-Nubij?> S.A. W Aman Li Ashahill/ CVa Baya ' Ashahihi Atnan Li al- Ummah. #6629).

Dalam hadis yang lain, Rasulullah S.A.W bersabda:

Maksudnya, "Jangan kanizi rnencerca para sal~abatku. Demi sesllngguhnya diriku pada kekziasaatlNya, jika nda di kalai7gan kamu membelanjakan emas sebesar hukit Uhud sekalipun, ia tidak mencapai nilai seczlpak mczkanan atall setengahnj,a yang dihelarlja oleh nrereka" (Hadis. Abu Dawud. Bab Fi al-Nahy 'An Sahh Ashah Rasz~lilluh S.A. W. #4660).

Kescmua hadis sahih terscbut mcinbuktikan kcdudukan sahabat yang tersendiri berbanding umat Isla~ll yang lain. Walaupun mercka tidak mencapai darjat maksum, namun krcdibiliti mcreka tidak boleh dipertikaikan. Tcrdapat juga hadis-hadis lain yang menunjukkan pujian Rasulullah S.A.W terhadap individu tertcrtu daripada kalangan sahabat yang menjadikan kclebihan dan kcdudukan mercka semakin dipandang mulia.

b) Dalil 'Aqliyj~

Antara logik aka1 yang digunakan ialah para sahabat mcrupakan golongan yang paling hampir dengan Rasulullah S.A.W. Kcdudukan ini membcri keisti~newaan kepada ~ncreka untuk lnelihat sendiri wahyu diturunkan, mcmahami maksud sesuatu hukum disyariatkan dan mcmatuhi tuntutan syariat dengan penuh keikhlasan.

Sclain itu, kebarangkalian pendapat yang dikcrnukakan oleh ~nercka adalah harnpir kcpada sunnah Rasulullah S.A.W kerana sikap mercka yang scntiasa mendampingi baginda S.A.W (al-Bukhariyy, 'Abd al-'Aziz ibn Ahmad, 1997: 330-331).

Kniiat? S\.rrt*ia/l dun Ut7clcrnS- UnJtrt7g

Pendapat yang iMcnolak Secara Mutlak Beserta Dalil

Pcnolakan qawl a/-suhahi?:~ scbagai hujah tclah dinyatakan olch ju~nhur al-AshaLirah, al-Mu'tazilah, al-ShiLah, pcndapat jaclid lmam al- ShafiLiyy, salah satu riwayat daripada l~nain Ahmad dan kebanyakan ulama madhhab Hanafiyy, Malikiyy dan ShafiLiyy (Muhain~nad SaLid Shahatah Mansur. 1999: 505-507 & al-Ghazaliyy, Muhammad ibn Muhammad, 1997: 400). Dalil-dalil sandaran yang menyokong pendapat ini ialah nnqliyy dan 'uqlijy-.

a) Dalil Naqliyy

Firman Allah S.W.T:

Maksudnya, "Maka insnjah dan ambillah pelajara17 (daripada perisriwa itu) wahai orang-orang yang berakaljkiran serta celik rnatn ha~inyu" (al-Quran. al-Hashr 59: 2).

Ayat ini inenunjukkan suruhan untuk incngambil pcngajaran yang hanya dilakukan secara qiyas dan ijtihad. Ole11 itu, seseorang yang mempunyai keahlian dan keupayaan bcrijtihad saina ada daripada kalangan sahabat atau tidak, inaka hendaklah dia inelakukannya tanpa bertaqlid kepada orang lain.

Firman Allah S.W.T lagi:

Maksudnya, "filnr/dicin jiku kumu hei.hnntah-hantcih (ber:c.elisihtin) dalam sesuaru yerkara, maka iiendaklah kamu mengembalikannya keyada (kirab) Allah (01-Qrrran) dan sunnail Ras~~lNya" (al-Quran, al- Nisa' 4: 59).

Berdasarkan ayat di atas, al-Quran dan al-Sunnah mcrupakan surnbcr panduan kepada ~iinat Islam dalam apa jua keadaan. Pcnggunaan su~nbcr sclain daripadanya ~ncnunjukkan pcngabaian kcpada nas tcrscbut.

Pendapat ini juga menggunakan ijmak sebagai sandaran dcngan mengatakan ijinak sahabat membcnarkan perselisiha~i scsaina sahabat antara satu dcngan yang lain. Maka sckiranya pcndapat sahabat ~ncnjadi hujah, ncscaya akan mcnycbabkan pcrbalahan yang

Qrn~d A/-SohTrbiyy Sebrrgoi Sltniber H~tkltm: fitnipritrn Keporfrr Kes Fnroid

berpanjangan discbabkan pendapat mcrcka adalah bcrbeza-bcza (al- Baydawiyy, 'Abdullah i b i ~ 'Umar, 1989: 165).

b) Dalil 'Aqliyy

Golongan ini juga mci~ggunakan dalil ior//ivy bagi mengukuhkan pendapat mcrcka. Antaranya, pendapat sahabat tidak digunakan sebagai hujah dalam nasala ah akidah. Oleh itu, pendapat inereka juga tidak digunakan scbagai sandaran dalam pcnentuan hukum-hukuin jifirru'.

Di samping itu, ijtihad yang dilakukan olcli para sahabat R.A tidak tcrlepas daripada kesilapan scperti mana ijtihad terscbut dibuat dan dilakukan olch selain sallabat R.A (al-Bukhariyy, 'Abd al-<Aziz ibn Ahmad, 1997: 328 & al-Baydawiyy, "Abdullah ibn 'Umar, 1989: 165).

Pendapat yang Menerirna dengan Bersyarat Beserta Dalil

Bagi kategori ini, scsuatu yawl ul-sahrzhiyy akan dig~lnakan scbagai sumbcr liukum apabila rncmenuhi prasyarat atau keadaan tertcntu. Sccara amnya, sctiap kcadaan atau prasyarat terscbut mcrujuk kcpada dua faktor iaitu melihat kepada kckuatan scsuatu qawl ril- sahahi~y berbanding qiyas dan lnerujuk kepada individu sahabat yang mengcluarkannya (al-Amidiyy, 'Aliyy ibn Abi 'Aliyy, t.tl1: 385).

Antara prasyarat atau kcadaan bagi ~ncncrirna qa1r.1 a/-sahahiyy sebagai suruber hukuln ialall (al-Zarkashiyy, Muhammad ibn Bahadur, 2000: 156- 158):

i. Qax.1 a/-sohahi-vj, akan digunakan sebagai hujah apabila bertentangan dengan qiyas. Oleh itu. qiyas bagi sesuatu rnasalah itu akan diabaikan dan sctiap q~rti.1 01-scrhuhiyjl bagi masalah tersebut lebih diutarnakan (al-Mardawiyy, 'Aliyy ibn Sulayman, 3000: 38 lO).Mercka berpcndapat apabila scscorang sahabat itu berijtihad yang bertentangan dengan qiyas, ia inenunjukkan sahabat tcrscbut mcinpunyaidal ilnaq/iyy yang tersendiri yangsabit daripada Rasulullah S.A.W. Namun, sekiranya pcndapat ~nercka rnenyerupai qiyas, inaka kedudukannya adalah saina dengan ijtihad yang dikcmukakan olch mujtahid lain selain sahabat. lni kcrana pcnilaian kcdua incrckaadalah salna iaitu mengikut prinsip- prinsip umum qiyas. Hujah ini nierupakan logik aka1 sernata-mata.

ii. Quwl ~/-sahnhiy~y aka11 ditcri~na sekiranya tcrdapat bersamanya qiyas yang ~nenyokong sesuatu masalah. Dalam ha1 ini, qiyas yang tiada bcrsamanya qa\tl ~il-sahuhivy aka11 diabaikan dalam

Kojian Sjltri-icrh clan U~?c/ang-Utidmg

pencntuan liukum tcrsebut. Pcndapat ini bcrsandarkan kepada sangkaan biasa yang mcnunjukkan scsuatu pandangan sahabat itu sabit sccara ta~7qiJ'dan bcrsu~nberkan dalil naqli.vy yang tertcntu. Mereka tidak akan menggunakan qiyas melainkan dalam situasi yang rneinaksa. Oleh itu, apabila wujud pendapat sahabat danqiyas dalaminasalahyangsama,makakeduanyasaling~ncmpcrkukuhkan terutama pandangan sahabat yang diandaikan lebih kcpada dalil.

iii. Quwl 01-sahabijjv akan mcnjadi sandaran hukum apabila ia datang atau dikeluarkan oleh al-Khulafa' al-Rashidin. Ini kcrana, kescpakatan ernpat orang khalifah tersebut dalam scsuatu masalah dianggap sebagai ijmak (Sha'ban, Muhammad Isma'il, 1993 : 16 1-1 78). Oleh yang demikian, pandangan ~nereka akan digunakan dalaln menyelcsaikan scsuatu hukum (al-Shiraziyy, lbrahim ib11 'Aliyy, 1995: 195). Dalil yang ~ncnyokorlg pendapat mcreka ialah hadis Rasulullah S.A.W:

Maksudn ya, "Berpeganglah ka1n11 dengan szo~nahku dun .suntiuh nl- Kh~~lrrja 'al-Rashidin yang menerinla petut?jzrk" (Hadis. al-Tirmidhiyy. Bah Ma Ja 'a Fi a/-Akhdhi Bi a/-Sunnuh Wa fitinah a/-Bida'. #2676).

i. Qucvl ~11-~(1Izabiyy yang dikeluarkan olch Abu Bakar dan 'Umar sahaja akan diteriina scbagai sumbcr hukum. Kckuatan pcndapat sahabat yang lain tidak setanding dcngan kcdua mcreka (al- Sliiraziyy, Ibrahi~n ibn 'Aliyy, 1995: 197). Golongan ini juga mcnggunakan liadis Rasulullah S.A.W yang meinuji dua orang sahabat tersebut untuk diikuti olch orang lain. Rasulullah S.A.W bcrsabda:

Maksudnya, " lk~~t lah drla orang selepaskz~: Ab~c Bakur dun U~nrrr" (Hadis. al-Tinnidhi yy. Bah Iql~ldu BI Allad/~u)~ni. #3662).

Namun, pujian dalarn hadis tersebut tidak bolch diterinia sepcnuhnya disebabkan terdapat nas-nas lain yalig rnemuji secara langsung sahabat-sahabat lain selain Abu Bakar dan 'Umar.

Secara amnya, setiap kcadaan dan prasyarat yang ditcntukan dalam kategori ini adalah bagi mcmastikan sctiap pandangan dan pendapat para sahabat R.A mempunyai nilai kcuta~uaan tcrscndiri

Qmvl A/-SohcTbijy Sebogoi Sitniber. Hitkim~: Titnipitori Kepctrlo Kes Frtrctid

scsuai dcngan pujian-pujian terliadap mcrcka. lili kcrana, sumbangan mercka sepanjang sejarah perundangan Islam tidak ditolak sccara total.

Oleh yang delnikian, berdasarkan selnua keadaan dan prasyarat tcrsebut, al-Hafiz al-'Ala'iyy (1987: 47-75) mcnjclaskan bahawa setiap satu daripadanya adalah merujuk kepada susunan keutamaan pcnerirnaan yrnt1l 01-sahabiyy terutama apabila berlaku pertcmbungan (ta 'ar~rd) nas dalain scsuatu masalah. Kcutamaan peinakaian pandangan mcrcka adalah sepcrti berikut:

i. Pcrsepakatan pendapat al-Khulafa' al-Rashidin diutainakan dan didahulukan.

ii. Sekiranya masill terdapat persclisihan, maka hendaklah mclihat kepada persepakatan Abu Bakar dan 'Umar.

iii. Sckiranya masih tiinbul pertcmbungan, maka hcndaklah mcrujuk pandangan setiap al-Khulafa' al-Rashidin walaupun seorang.

iv. Apabila tiada paildangan daripada salah scorang al-Khulafa' al- Rashidin, inaka hcndaklah inerujuk pandangan sahabat-sahabat yang lain.

v. Sekiranya terdapat banyak pandangan inereka, maka qcrwl 01- sahahiyq, yang berlawanan dengan qiyas diutainakan.

vi. Menggunakan qiyas yang disokong oleh qawlcrl-snhnhiyy adalah pilihan tcrakhir dalatn mcnyclesaikan inasalah 01-ta'anid.

IJTI HAD SAHABAT DALAM KES-KES FARAID TERTENTU

Qawl al-sahahiyy merupakan scbahagian bentuk pernikiran dan hasil ijtihad yang mcrailgkumi setiap pandangan yang dikeluarkan olch para sahabat R.A. Mcreka tclah mcnggunakan pcmikiran masing-masing bagi mcndapatkan pcnyelesaian kc atas masalah-inasalah scinasa yang tiinbul. ljtihad yang cligunakan bcrsifat ulnuin iaitu rnclibatkan pcrkara-pcrkara yang tcrdapat patlanya nas atau tidak (Muhammad Fathiyy al-Durayniyy, I 997: 33-34).

Sccara uinumnya, qnwl crl-sahahi~:\. yang dikcmukan incrangkuini dua bentuk iaitu sccara individu Vtrr,di,~y) dan kclompok ('jutlla'ij:~). Kcbiasaannya, pada pcringkat awal ijtihad secara kelolnpok untuk mcnclapat pandangan ra~nai Icbih diainalkan dan diulamrikan oleh para sahabat Rasulullah S.A.W. Hal ini dapat dililial dalain bebcrapa s~tuasi scperti pcrlantikan khalifah yang pcrtama, pembahagian harta pcrang dan penciltuan agihan pusaka kcpada ilcnek (ldris JumLah Darar Bashir, t.tli: 157).

Namun, peinbukaan kawasan yang baru dan pcnghijrahan para sahabat ke tcmpat-teinpat yang baru sclain semenanjung tanah Arab tclah menycbabkan ~nereka lebih ccndcrung untuk berijtihad sccara individu dalam scsuatu masalah yang timbul.

Ijtihad yang dikcmukan olch sctiap para sahabat R.A tcrdiri daripada tiga kategori utaina (Muhammad Salla~n Madkur, t.th: 72- 73):

i. Mcnerangkan scmula dan mentafsirkan nas sama ada daripada al-Quran atau al-Sunnah. Pencrangan tcrsebut bcrlaku dalam rneinahami nas yang mengandungi maksud tersirat (zannijj a/-dalalah). Adapun dalam masalah-masalah yang hukumnya jclas dan tcrang disebut dalain nas, para sahabat atau rnujtahid lain tidak perlu bcrusaha untuk berijtihad ~ncngeluarkan hukurn yang baru. Akan tetapi rncreka sckadar mcrnpcrkukuhkarl serta meinbenarkan apa yang termaktub dalam nas (Nadiyyah Sharif al-'Umriyy, 1985: 53).

ii. Me~nbandingkan tnasalah yang baru dcngan hukurn yang mcnycrupainya seperti yang tcrdapat d, '1 1 am nas.

iii. Pandangan aka1 (a/-ra jw) scmata-mata tanpa tcrikat dengan nas atau qiyas.

Manakala sumbcr atau dalil yang digunakan scluasa berijtihad dan merl-iadi sandaran scsuatu hukum ialah al-Quran, al-Sunnah dan nl- m 'yu yang meliputi qiyas dan kaedah-kaedah lain yang kernudiarmya digelar dengall istilah tertentu sepcrti maslahnh, istihsan atau istishah. Walau bagaiinanapun, ~ncreka akan mengutamakan nas dalain mcnyclesaikan sesuatu hukum (Sha'ban, Muhammad IsmaLil, 1998: 86).

Scpan.jang scjarah pcrundangan Islam, tcrdapat bebcrapa kes faraid yang dicatatkan sehingga mcnjadikan kcs tcrscbut terkcnal. Kescmua kes-kes tcrscbut ~neinpunyai nama-nama atau gelaran yang tcrsendiri. Kcbiasaannya kes terscbut berkait rapat dcngan rnercka yang menyelcsaikan masalah pengagihan harta pusaka. Selain itu, kcs- kcs yarlg biasanya dibinca~lgkan rnerupakan masalah pcngecualian dalam pengiraannya bcrbanding kacdah pengagihan yang scpatutnya. Sccara arnnya, kcs-kcs faraid tcrtentu yang mc~ljadi pcrbincangan ulama rncrujuk kcpada dua kategori yang utama:

Qmol Al-Sohiibji:~ Sebogcri Sl~rllber H I I ~ I I ~ I : f i~n~pl~nn Kepndn Kes Frrraid

i . Katcgori pcrtama: kcs-kes yang mclibatkan pcngecualiaii daripada pcngiraan asal yang sepatutnya. Kcs-kes utarna dalam kategori ini ialah kcs a/-t12~isharvuk~lh, a/-akdur-i,vynh daii al- malikiUyyah.

ii. Kategori kcdua: kcs-kcs khas yang mcmpunyai naina atau gclaran tertcnti~ seperti (11-gharrawan, ol-n7inhar1~j.nh, ul-dinariv~lah, llmm al-jar-t~k/~, lrmm a/-urumil, a/-kharqa', a/-yatimc~trzr1, ul- m~~hahalah, a/-mar~vaniyyal~, al-ma'mzrniyyah. Kcs-kes katcgori ini juga melibatka~i setiap masalah yang mclibatkan pcnb' ~ a a n khas bagi situasi tertentu seperti kcs anak ziiia, anak li'an, keinatian serentak, khunsa dan al-nrafqud (mcrcka yang hilang tanpa berita) (Muhammad al-Shamma', 1995: 359-367).

Dalam penulisan ini, pc~iulis ingin mencraiigkan bcberapa kes faraid tertentu sebagai sainpcl yalig ~ne~iunjukkan terdapat ijtihad para sahabat dalarn mcnerangkan dan mcnyelesaikan kcs-kcs terscbut. Einpat kes tcrscbut ialah kes a/-mlr.s/lcrn~~X-nh, al-kharqa ', al- akdariyyuh dan ul-hamz~vvuh.

Kes a/-Musharrakah

Kcs ini discbut juga dcngan al-mzrshturakuh. Antara nama yang popular tentaiig kes ini ialah al-'umari.v~.ah, al-hajari~,vnh, a/-yamiyynh dan al- himariyyuh. Al-'~itnariyyuh dinisbalikan kcpada saidina 'Umar yang berhadapan deiigan rnasalah ini apabila berlaku tuntutaii daripada saudara scibu sebapa. Manakala a/-hqjariytwh, al-yan~ijyuh dan al-hirnnrij?m/~ adalah antara andaian-andaian yang digunakaii oleh saudara-saudara scibu sebapa scinasa mcngcmukakan hujah mcrcka.

Se~nuaandaian tcrsebut digunakaii bertujuaii supayainelupakan scbentar kedudukan bapa dengan inenyainakan scperti kcldai atau seketul batu yang dicampakkan kc dala~n laut. la juga diguiiakan bagi rnensabitkan hubungan yang sama di sebelah ibu (al-Baqariyy, 'Umar. 1994: 94-96).

Masalah ini berlaku apabila si mati adalah seorang perempuan dan meninggalkan suami, ibu, dua orang atau lebih saudara-saudara scibu salna ada lclaki atau pcrcmpuan daii saudara-saudara (lclaki dan pereinpuan) scibu bapa. Walau bagaimanapun, sckiranya terdapat saudara-saudara percinpuan scibu scbapa saliaja pada tcinpat saudara lclaki scibu sebapa maka masalah al-m~isht~rrzrkah tidak akan bcrlaku.

Kujiuti S~lar-iull dun Ut~dutig-Ut~datig

a. Penyelesaian 'Aliyy, Ubay ibn Ka'ab Ibn 'Abbas dan Abu Musa R.A

Menurut ijtihad para sahabat terscbut, pengiraan asal faraid ialah sua~ni akan mc~npcrolchi 112 (menyainai 316), bahagian ibu 116 (menyamai 116) dan saudara-saudara seibu mendapat 113 (inenyamai 216) dan tiada bahagian untuk saudara-saudara lelaki scibu sebapa sebagai 'asubah kerana tidak ada lebihan baki (Ibn Abi Shaybah, 'Abdullah ibil Muhammad, 1989: 250 & Ibn Rushd, Muhammad ibn Ahmad, 1996: 391).

Agihan penyelcsaian adalah scperti jadual (I ) bcrikut:

Jadual (1): Penyelesaian 'Aliyy, Ubay ibn Kacab Ibn 'Abbas dan Abu Musa R.A Dalam Kes AI-Muslrnrmkulr

Penyelesaian Faraid Waris-waris

Kadar Fardu Saham

2 saudara lclaki seibu 1 / Suami 1 I2

Seorang saudara lclaki seibu scbapa

b. Penyelesaian 'Umar, Zayd ibn Thabit dan 'Uthman R.A

3 16

Jumlah (Asal masalah)

'Umar, Zayd ibn Thabit dan LUthmar~ berpendapat saudara-saudara seibu akan berkoilgsi dcngan saudara-saudara seibu sebapa. Ini kcrana, saudara-saudara seibu scbapa juga ~nempunyai ikatan yang kuat dengan ibunya. Justcru, mereka aka11 inendapat bahagian yang sama dcngan tidak membczakan bahagian lelaki atau pereinpuan (al-Darimiyy, 'Abdullah ibn 'Abd al-Rahman, 1996: 805, lbn Abi Shaybah, 1989: 249 & Muhaminad Rawwas Qal'ah Jiyy, 199 1 : 38). Pendapat sahabat diikuti ole11 Imain Malik, al-Shafiiyy dan al-Thawriyy (lbn Rushd, Muhainillad ibn Ahmad, 1996: 391).

' Asabah

I 616

Tiada baki yang diperolehi

Qm1.1 Al-Sohlibijy, Sehogoi Silniber- Hziki~ni: Tz1nip11ot7 Kepodo Kes For-oicl

Oleh itu, apabila si inati rneninggalkan suami, ibu, dua orang saudara lclak~ scibu dan scorang saudara lelaki scibu sebapa, maka bahagian yang dipcrolchi ialah sualni inendapat 112 (mcnyamai JIG), ibu mcndapat 116 (menyamai 116) dan kesernua saudara tcrsebut bcrkongsi 113 (menyamai 216). Sctcrusnya, asal rnasalah didarabkan dengall tiga iaitu mengikut bilangan indiv~du yang berkoilgsi tcrsebut. Bahagian tcrakhir yang diperolchi seinua waris ialah suami rnendapat 9/18, ibu mcndapat 311 8, dua orang saudara lclaki seibu mcndapat 411 8 (211 8 seorang) dan saudara lelaki scibu sebapa 21'1 8 sepcrti iadual (2) berikut:

Jadual (2): Penyelesaian 'Umar, Zayd ibn Thabit dan 'Uthman R.A Dalam Kes Al-Musltcrrrkalt

Penyelesaian Faraid I

2 saudara lclaki scibu 2 x 3 =

Seorang saudara 'Asuhuh

Iclaki seibu scbapa 211 8

Waris

I Jumlah (Asal masalah) 616 6 x 3 = 18 18118 ~

Ibu

Suaini

Masalah pengccualian ini hanya mclibatkan waris-waris yang disebut scbelum ini dan bcrlaku dcngan bcbcrapa syarat iaitu (al- Sabuniyy, Muhammad 'Aliyy, 1993: 9 l):

i. Saudara-saudara scibu salna ada lelaki atau pcrcmpuan hcndaklah dua orang atau lebih.

116

1 /2

i i . Perkongsian antara saudara scibu dan saudara scibu sebapa. Sekiranya ternpat saudara scibu scbapa digantikan dcngan saudara scbapa maka tnasalah ini tidak akan wujud.

I16 1 x 3 = 3 3/18

316 3 r 3 = 9 9/18

Kajic~n Syuriall dun Unclung- Undang

. . . 111. Saudara seibu scbapa hendaklah seoi-ang lelaki. Jika hanya

tcrdapat saudara perempuan sahaja rnaka bahagiannya akan diperolehi secara fardu.

Secara amnya, pcrselisihan antara dua pandangan dalam incnyclesaikan kes ini ialah bagi menentukan bahagian dua orang saudara lclaki seibu dan seorang saudara lelaki scibu dan sebapa. Pendapat pertama meinberi bahagian sepcnuhnya kepada saudara lclaki seibu dengan mendapat 116 seorang.

Walau bagaimanapun, sekiranya ijtihad mengikut pendapat kedua rnaka bahagian mercka akan berkurangan kepada 119 seorang kerana berkongsi dengan waris saudara lclaki seibu sebapa. Manakala bahagian waris lain dalain kes ini pada akhirnya selepas penyclarasan pusaka (tashih) iaitu ibu dan suaini si mati masih tidak tcrjejas. Dalam ha1 ini, ibu tctap mendapat 116 dan bahagian suami ialah 112.

Punca perselesihan dalam agihan perkongsian atau tidak adalah pcrtimbangan yang dibuat tcrhadap kedudukan saudara lelaki seibu sebapa. Menuiut Muhaminad Abu Zahrah (1 963: 119), pendapat yang tidak mencrirna perkongsian melctakkan sandaran agihan bcrasaskan prinsip pusaka yang mcmentingkan susunan kcutamaan.

Waris-waris dalam katcgori crshah ul-filrud pcrlu diutamakan berbailding waris 'asahall. Namun, pendapat yang mcmbuat perkongsian bahagian pula meinbuat pcnilaian sccara 01-istihsun dengan meinpertimbangkan kcdudukan saudara lelaki seibu scbapa juga bcrsainbung di pihak ibu.

Kes nl-Kllnrqa '

Kcs ini melibatkan persaingan antara datuk dan saudara-saudara dalarn mencrirna pusaka. Ia diberi gelaran al-kharrju ' kcrana terdapat banyak pendapat ulama terutama para sahabat yang cuba menyelesaikannya schingga inemcningkan dan menjadi sukar dan diandaikan seperti kain yang bcrlubang. Dari sudut bahasa ia berinaksud lubang dan koyakan (Ibrahim Anis, 'Abd al-Halim Muntasir, 'Atiyyah al-Sawalihiyy & Muhammad Khalf Allah Ahmad, 1972: 229).

Kes ini berlaku apabila scorang perempuan mati dan mcninggalkan waris iaitu datuk, ibu dan saudara pcrelnpuan scibu

Qmrl AISohiibij33 Sc.hogni Slmiber- Hl~kz~m: T I I ~ I ~ I I N I I Kepodci Kes For-aid

scbapa atau scbapa. Tcrdapat juga bcbcrapa gclaran lain yang murujuk kepada kes ini 5eperti (11-rnl~saddnsrrh, a/-( Uthmoniyj>ah, t?7u/halla/hrrh ' Uthrnan, rnllruhha'ah lhti Mas' ud, M~ikhurnrnasuh 01-Shu'hily dan t~lr~,raddurah a/-Siddiq (al-SibaLiyy, Mustafa, 1997: 18 1).

Antara sahabat yang mcnyclesaikan masalah ini ialah Abu Bakar, Zayd, 'Aliyy, 'Umar, Ibn Mas'ud dan 'Uthrnan. Dalam ha1 ini, Al-Sha'biyy mcriwayatkan pada waris ibu, saudara perempuan seibu scbapa dan datuk dcngan katanya:

"Sesungguhnj3rr Zayd nrembahngikannva kepa~la sernbilan initu ibu rnendnpat tiga hnhagian, datuk mendapnt ernpat bahagian don saudara perempzlari dua bahagian. Mentrrut 'Aliyy .raudara perernpuan mendapat 1/2 iaitu tiga bahagian, ibu rnendapat 1/3 iaztzl dua huhngian dat7 selebihnya adalah hahaginn dutnk iaitu satzl huhagiarl suhaja. Ihn hdris'ud berkata: sazrdarn perempuari pendapat 1/2 iaitu tiga bahagian, ibu mendapat 1/6 iaitu sat11 bahagian do17 dattrk mendapat bakirij'a iaitu dua bahagian. ' Uthrnan pula berkata: ugihan dibahagikan kepada tigr~ iaitu setiap ~ilaris mendapat 1/3. Ibn iA/jhas pula menyatakan ibu mendapar 1/3 dun selebihnya adalah ~rritzlk datuk" (Ibn Abi Shaybah, 1989: 265).

Berdasarkan riwayat ini dapatlah dijclaskan bahawa ijtihad para sahabat dalam pellyelcsaian kcs ini adalah seperti berikut (Ibn Qudamah, Abu Muhammad 'Abdullah ibn Ahmad, t.th: 78-79 & JumuCah Muhammad Muhammad Barraj, t.th: 630-63 1):

a. Penyelesaian Zayd ibn Thabit

Menurut ijtihad Zayd, penyelesaian bagi kes ini ialah ibu mendapat 113 dan selebihnya akan di kongsi olch datuk dan saudara pcrempuan berdasarkan nisbah 1 :2 iaitu sccara 'astrhah hi al-ghavr. Jumlah nisbah tersebut akan didarabkan dengan asal masalah. Oleh itu bahagian semua waris ialah bahagian ibu mcnyamai 319, bahagian datuk ~nenyamai 419 dan bahagian saudara perempuan scibu sebapa atau scbapa mcnyamai 219 (Ibn Abi Shaybah, 1989 &: 263; Yasin Ahmad Ibrahim Daradikah, 1986: 348) scperti jadual (3) berikut:

Kujiun Syu~I'ui~ dun Unclhng- Undung

Jadual (3) : Penyelesaian Zayd Dalam Kes A/-Kl~arqa'

1 Penyelesaian Faraid I

1 Ibu 1 113 1 113 1 1 x 3 = 3 / 3 / 9 I

I

Datuk

'Asahah pcrempuan scibu sebapa I scbapa

Kadar Fardu

1 Jumlah (Asal masalah) 1 313 1 3 r 3 = 9 I 919 I b. Penyelesaian Abu Bakar Dan Ibn 'Abbas R.A

Saham

Penyelesaian yang dibuat mengikut ijtihad sahabat ini ialah ibu mcndapat 113 dan sclebihnya adalah bahagian datuk iaitu 213. Saudara perernpuan tidak rnempcrolehi bahagian dalam pusaka kerana tcrhalang dengall kcwujudan datuk. Abu Bakar R.A bcrpelidirian datuk mc~npunyai kedudukan yang sama sepcrti bapa dan akan mcnghalang semua saudara si mati dalaln semua situasi (Yasin Ahmad Ibrahiln Daradikah, 1986: 348 & Muhammad Rawwas Qal'ah Jiyy, 1994: 35). Pcrincian agihan adalah sepcrti jadual (4) berikut:

Tashih ~ I

Jadual(4): Penyelesaian Abu Bakar Dan Ibn 'Abbas R.A Dalam Kes A/-KItar~a'

I 1 Kadar Fardu 1 Saham I 1 1 Waris-waris

Penyelesaian Faraid I

1 Saudara percmpuan I I

Ibu

Datuk

( seibu scbapa I I Mahjuh (tcrhalang daripada pewarisan) 1 sebapa

I I

113

Asahal?

I Jumlah (Asal masalah) I 313 I

113

213

Qm1.1 AI-Sah&i?j? Sebngai Szmlber Hzrkz~m: fim~pzrar~ Kepadn Kes Faraid

c. Penyelesaian 'Aliyy ibn Abi Talib R.A

Tjtihad 'Ali dala~n pcnyelesaian kes ini ialah ibu mendapat 113 (mcnyamai 216), datuk mcndapat 116 dan saudara percmpuan mcndapat 112 (menyamai 316) scperti jadual(5) bcrikut:

Jadual (5): Penyelesaian 'Aliyy ibn Abi Talib R.A Dalam Kes Al-

I

1 Ibu 1 113 I 216 I

Waris-waris Penyelesaian Faraid

Kadar Fardu 1 Saham

Saudara pereinpuan seibu sebapa I sebapa I 3 16

Datuk --

d. Penyelesaian 'Umar bin al-Khattah Dan Satu Riwayat Ibn Mascud R.A

116

Jurnlah (Asal masalah)

Agihan yang dibuat ialah saudara pcreinpuan mendapat 112 (menyamai 316) dan ibu ~nendapat 116 iaitu 113 baki sclcpas bahagian saudara

pcrempuan dan datuk ~ncndapat Icbihan sccara 'asahah iaitu 216 (Tbn Abi Shaybah, 1989: 266 & Muhammad Rawwas QalLah Jiyy, 1992: 55) scperti dalam jadual (6 ) berikut:

116

616

Jadual (6): Penyelesaian 'Umar bin al-Khattab Dan Satu Riwayat Ibn Mascud Dalani Kes 01-Klznrtra'

Penyelesaian Faraid Waris-Waris

Ibu 1 I3 baki

Datuk ' A s u h ~ ~ h

Saudara perempulan 1 seibu sebapa 1 sebapa

Jurnlah (Asal masalah)

112

616

3 16

e. Penyelesaian Kedua Ibn Mascud R.A

Pendapat kedua Ibn Mas'ud R.A da la~n ~nenyclesaikan kes ini ialah saudara pcreinpuan akaii meildapat 112 (menyamai 214) dan selebihnya dibaliagikan antara ibu dan datuk (Ibii Abi Shaybah, 1989: 266) sepcrti dalaln jadual (7) berikut:

Jadual (7): Penyelesaian Kedua Ibn Mas'ud R.A Dalam Kes nl- Klrtrrqa '

/ Ibu 1 Baki secara sama 1 114 I

I

waris-waris Penyelesaian Faraid

Datuk

f. Penyelesaian 'Uthman Bin 'Affan R.A

Kadar Fardu

Sa~tdara perempuan seibu sebapa I sebapa

Pandangan yang dikcmukan ole11 khalifah kctiga, LUtliman dalam kes ini adalah yang paling ringkas berbaiiding yawl a/-scrhahiyj. yang lain. Beliau bcrpendapat pusaka si inati haliya dibahagikan salnarata kepada ketiga-tiga waris. Oleh itu, semua waris ~nernperolehi 113 daripada harta pusaka.

Saharn

rata

112 214

Jadual (8): Penyelesaian 'Uthman Bin 'Affan R.A Dalam Kes al- Klrtirqa '

1 14

J~unlah (Asal masalah)

Datuk Dibahagi mengikut perkongsian salnarata

Saudara perempuan seibu sebapa I sebapa

414

Waris-Waris

I J~unlah (Asal masalali) 1 313 1

Kadar Fardu Saharn I

Qmvl AI-Snhtibiyy Sebrrgai Szrniber H~rklmi: fiii~lpuan Keparlrr Kes Faraid

Kes al-Akdariyyalr

Kes ini melibatkan pengiraan semula antara bahagian datuk dan saudara perempuan. Kckeliruan dalam pengiraan scmula yang lari daripada kaedah peinbahagian asal mcnipakan salah satu faktor dinainakan kcs ini dcngan ul-akdarijyah. Perkataan a/-akdariyyah dari sudut bahasa bermaksud kcruh dan mengotorkan (Ibrahim Anis ct al. 1972: 779). Terdapat beberapa riwayat yailg incilyebut punca kcs ini digclar dengan a/-nkdur*iwah. Antaranya, gclaran tcrsebut merujuk kepada kcs kematian seorang jenazah yang asal keturunan keluarganya disebut sebagai akdat- iaitu salah satu nama kabilah Arab mcngikut pcndapat yang paling kuat (al-Baqariyy, 'Umar, 1994: 109).

Situasi kes ini ialah apabila seorang pcrcmpuail mati dan mcninggalkan waris iaitu suami, ibu, datuk dan saudara pcrempuail scibu scbapa atau saudara percmpuan sebapa. Terdapat tiga ijtihad utama dalam menyclesaikan kes ini (Ibn Qudamah, Abu Muhammad 'Abdullah ibn Ahmad, t.th: 75-77):

a. Penyelesaian Abu Bakar Dan Ibn 'Abbas R.A

ljtihad mcrcka telah digunakail da la~n mazhab Hanafiyy dan Hanbaliyy. Dalain kes ii~i, suami mendapat 112 (mcnyamai 316), ibu mcndapat 113 (menyamai 216) dan selebihnya iaitu 116 adalah bahagian datuk. Saudara percinpuan tidak akan mcndapat apa-apa bahagian pcwarisan keraila datuk meinpuiiyai kedudukan yaiig saina sepcrti bapa yang boleh mcnghalang saudara-saudara si mati (Ibn Abi Shaybah, 1989: 265). Agihan penyclcsaian menurut sahabat ini adalah scperti jadual (9) di bawah:

Jadual (9): Penyelesaian Abu Bakar Dan Ibn 'Abbas R.A Dalarn Kes Al-Akclariyyalr

I I I

Waris

Ibu

1 Juinlall (Asal masalah) I 116 1

Saudara perernpuan seibu sebapa I sebapa

Suarni 112

Penyelesaian Faraid

Mahiuh (terhalang daripada pewarisan)

Kadar Fardu

113 --

Saham

216

b. Penyelesaian Zayd ibn Thabit R.A

Mengikut pendapat asal Zayd, kedudukan saudara perempuan sekiranya tcrdapat bersamanya datuk ialah meinperolehi harta pusaka sccara 'asahcrh. Nainun dalain kes ini sahaja yang ~nenentukan terlebih dahulu bahagian saudara pcrempuan secara fardu apabila bersamanya datuk. Pada asalnya, bahagian sctiap waris ialah suarni inendapat 112 (mcnyarnai 3!6), ibu mcndapat 113 (inenyarnai 216) dan datuk mendapat 1 16 (rnenyamai I 16).

Oleh itu. tiada lebihan baki yang diperolehi oleh saudara pcrempuan scibu sebapa atau sebapa. Ini adalah berdasarkan kacdah agihan Zayd dalain masalah yang ~nelibatkan datuk dan saudara seibu scbapa atau sebapa. Disebabkan baki sclepas bahagian waris lain ialah 116, rnaka kadar terscbut adalah pilihan yang terbaik bagi datuk. Ini kerana, piliha~i yang lain tidak mcnguntungkannya iaitu sekiranya pcngagihan dibuat sccara berkongsi inaka d a t ~ ~ k hanya inendapat 213 daripada 116. Dan sekiranya bahagian datuk ialah secara 113 baki, rnaka nilai yang ditcrima adalah sa~lgat scdikit iaitu 113 daripada I16 (Ibn Abi Shaybah, 1989: 248).

Walau bagairnanapun, berlaku roinbakan dan pengecualian daripada kaedah asal iaitu dengan inencnlukan kadar saudara percmpuan secara fardu. Masalah ini juga menyebabkan berlakunya La\c.l. Penyelcsaiannya ialah suaini incndapat 112 (mcnyainai 3!9), bahagian ibu 113 (mcnyainai 3!9), bahagian datuk 116 (mcnyainai 119) dan bahagian saudara pcrempuan scibu sebapa atau sebapa 112 (menyainai 319). Dalarn ha1 ini, bahagian datuk adalah kurang daripada saudara percinpuan terscbut, bahkan kurang daripada 116.

Oleh itu, datuk akan ~nengubah bahagian saudara pereinpuan selcpas incneriina sahain masing-masing. Bahagian yang dipcrolchi antara datuk dan saudara percinpuan dikuinpul seinula dan kadar nisbah kcduanya akan didarabkan dcngan nilai asal untuk diagihkan secara ta'sib iaitu bahagian lclaki mcnyarnai dua bahagian perempuan. Penerirnaan tcrakhir bagi seinua waris ialah bahagian suarni (9!27), ibu (6127). datuk (8127) dan saudara pcreinpuan (4127) (Ibn Abi Shaybah, 1989: 262 & Zakariyya ibn Ghula~n al-Bdkistaniyy, 3000: 12 16) scperti dalain jadual (I 0) berikut:

Qrn1.1 Al-S(~hiiDi~y SeD(~g.rri SltniDel- H ~ ~ k z ~ n i : fi~nipzlan Kepacla Kes Fai-aid

Jadual (10): Penyelesaian Zayd Dalam Kes Al-Akdnr[)ynh

Penyelesaian Faraid Waris

1 ~ a n i 1 :;: 3

Datuk 4 x

Seorang saudara 3 =

perempuan seibu 1 3 16 4/27

I I I I

sebapa I I I

Kadar Fardu

1 Ibu

I Jumlah ( Asal masalah ) ( 916 ( A ) I 9 x 3 = 27 1 27/27 1

c. Penyelesaian 'Umar dan Ibn Mascud R.A

Saham

113

Penyclcsaian yang dibuat olcli saliabat ini ialah ibu mcndapat 116

Tushih

(menyamai I 18), sua~ni mcndapat 112 (menyamai 318), datuk lncndapat

216

116 (~ncnyamai 118) dan saudara perempuan mcndapat 112 (mcnya~nai 316) (Ibn Abi Shaybali. 1989: 265 & Zakariyya ibn Ghulaln al- Bakistaniyy, 2000: 11 85 ) . Pencnluan dibuat berdasarkan kadar yang ditetapkan tanpa sebarang pcrubnlian bahagian yang dipcrolehi oleh datuk dan saudara perempuan. Agihan pusaka juga mengalami 'awl scpcrti jadual ( 1 I ) yang bcr~kut:

2 x 3 = 6

Jadual( l1): Penyelesaian 'Umar dan Ibn Mas'ud R.A Dalam Kes A/-Ak(lnri~iv(i11

6/27

I ~ Penyelesaian Ftunid ~ Waris

Saudara percmpuan seibu sebapa atau 1 316 318

Ibu

Suami

Datuk

~ .lumlah (Asal masalah) 818

I

Kadar 1 Fardu

1 I6

1 12

116

1 Saham

116

316

1 I6

Tushih

1 I8

318

1 I8

Kcs ini melibatkan si mati dan meninggalkan waris iaitu datuk, tiga orang nenck yang sama kedudukannya (ibu kcpada ibu kcpada ibu, ibu kepada ibu kepada bapa dan ibu kcpada bapa kepada bapa) dan tiga saudara percinpuail daripada sctiap kategori (seibu sebapa, sebapa dan seibu). Gciaran kes ini dibcrikan bcrseinpc~la dcngan orang yang cuba menjawab persoalan yang cuba diajukan iaitii Hamzah al-Ziyat. Bcliau dikeinukakan dengan rnasalah ini lalu menjawabnya dengan penyclcsaian yang dibuat oleh bcberapa sahabat Rasulullah S.A.W.

Tcrdapat tiga pandangan utarna daripada kalangan sahabat Rasulullah S.A. W yang cuba mcnyelcsaikan rnasalah ini seperti berikut (JuinuLah Muhammad Muhammad Barraj, t.th: 636-637):

a. Pengelesaian Zayd ibn Thabit R.A

Penyelesaian mengikut pendapat Zayd adalah nenek-nenek akan incndapat 116 dan bakinya dikongsi a~ltara datuk dan saudara-saudara pcreinpuan. Narnun, saudara pcreinpuan scibu akan terhalang (mahjlih) disebabkan kcwujudan datuk. Dalain ha1 ini, asal rnasalah iaitu cnam akan didarabkan dcngan tiga (bilangan nenek) dail keinudiannya didarabkan dcngan clnpat (bilangan jumlah bahagian antara datuk dan dua orang saudara pcrcinpuan).

Sctcrusnya, bahagian saudara pcreinpiran scbapa akan dikcmbalikan kepada saudara pcrelnpuan seibu sebapa yailg menycbabkan tiada baki untuknya kerana tclah dihabiskan olch saudara perclnpuan scibu scbapanya. Bahkan bahagian yang dipcrolehi ole11 saudara pcrempuan scibu scbapa tidak inencukupi 112 inengikut kadar asal secara fardu.

Oleh itu bahagian yang akan diperolehi oleh sernua waris ialah tiga orang ncnek (12172 mcnyamai 4/72 scorang), datuk (30172) dan saudara pcreinpuail seibu sebapa (30172). Kescmua kadar tcrsebut bole11 dikccilkan iaitu kcscnlua nenck mcndapat 6136 (2136 seorang), datuk inendapat 15136 dan saudara pcreinpuan scibu scbapa ( 15136) (Yasin Ahinad [brahim Daradikah, 1986: 352) sepcrti dalam jadual (12) bcrikut:

Qmvl A/-SohGbiyj. Sebrrgoi Srmiber- Hzlkz~nr: Tl~nipzton Kepcrdo Kes Fol-[rid

Jadual (12) : Penyelesaian Zayd Dalam Kes Al-Hamziyyali

I I Penyelesaian Faraid I

116 1 I6 1 u ( 4 x 3 ) 12 2

6/36 = 12 = 6

Datuk

'Asahuh 516 x 3) = 6 0

Waris

Saudara pereinpuaii scbapa

Saudara pcrcmpuan scibu

Dikembalikan kepada saudara perempuan

.Wuhjuh (terhalang daripada pewarisaii)

Tashih Kadar Fardu

6 x ( 4 x 3 ) 72+:!= Juinlah (Asal masalah) 36/36

'I6 1 7 36 ~ ~

Saham

b. Penyelesaian Ahu Bakar dan Ibn 'Ahhas R.A

Pcndapat Abu Bakar dan Ibn LAbbas R.A ialali nciick ~nendapat 116 dan bakinya adaIah baliagian datuk yaiig diambil sccara 'mobah. Tiada bahagian untuk saudara-saudara pcrcinpuan kerana tcrhalang dengan kewujudan datuk (Yasiii Ahinad Ibralii~n Daradikah, 1986: 348). Perinciaii agihan adalah seperti jadual ( 13) yaiig bcrikut:

Kujiun $at-iuh dun Utidung-Undung

Jadual(13): Penyelesaian Abu Rakar dan Ibn 'Abbas R.A Dalam Kes A/-Hamziyynlr

I I I ~ I Penyelesaian Faraid ~ Waris

percrnpuan seibu

Saudara perempuan

, sebapa

3 orang ncnek

Datuk

Saudara

Mahjub (tcrhalang daripada pewarisan)

Kadar Fardu

Saudara pcrempuan scibu

116

'Asabah

Saham

c. Penyelesaian 'Aliyy dan Ibn Mascud R.A

Tashih

116

516

.Jurnlah (Asal masalah)

Pcndapat 'Aliyy dan Ibn MasLud R.A dalam kes ini iaitu bahagian nenck-nenek ialah 116, saudara perempuan seibu sabapa mcndapat 112, saudara pcrempuan scbapa nlcndapat 116 bagi mencukupkan 213 dan bakinya adalah bahagian datuk sepcrti pcrincian jadual ( 14) yang berikut:

1 x 3 = 3

5 x 3 =15

616

3118 Setiap

seorang

1511 8

6 x 3 = 18

18/18

Jadual (14): Penyelesaian 'Aliyy dan I bn Mas'ud R.A Dalam Kes Al-Hnmzirynlt

r- Waris

3 orang ncnck

Datuk

Saudara pcrcrnpuan scibu scbapa

Ijtiliad xemua saliabat dalain kes ini turut mclibatkan persaingan bahagian datuk dengan bahagian pusaka untuk saudara perempuan scibu sebapa dan scbapa. Kese~i~uanya rncngcmukakan pcndapat yang terbaik bagi agihan kepada warls tcrdekat. Persainaan antara ketiga-tiga qawl nl-snhahiyy ini ialah saudara pcrclnpuan scibu tidak memperolchi apa-apa bahagian daripada harta pusaka. Selain itu, bahagian tiga orang ncnck adalah sarna iaitu 311 8 daripada harta pusaka.

Penyelesaian Faraid

Saudara perempuan scibu

Sahabat Rasulullah S.A.W rncrupakan golongan yang ineinpunyai kcdudukan t c rp~~ j i menurut nas al-Quran dan liadis Rasulullah S.A.W. Mcrcka juga golungan yang telali baiiyak berkorba~i untuk againa mciigikut keupayaan dan sumbangan n~asiiig-masing. Walaupun kelebihan ~ncreka sebagai generasi awal yang incliliat waliyu terakhir ditun~nkan daii scntiasa patuli dcngan tuntutan syariat. namun kedudukan tcrscbut tidak mcmbawa ~ncrcka setaraf dcngan Rasulullali

Saudara pcrcmpuan 1 16 1 16 1 x 3 = 3 3/18 scbapa

Kadar Fardu

1 16

1 16

1 12

Mnhjuh (tcrhalang daripada pcwarisan)

Saham 1 1 16

1 16

316

Jumlah (Asal masalali)

Tashih

616

1 x 3 = 3 3/18

6 x 3 = 18

3 x 3 = 9 9/18

18/18

S.A.W. Mcreka adalah seperti ulnat Islam yang lain dan pandangan mereka adalah sama sepcrti mujtahid-mujtahid lain yang mempunyal kclayakan bcrijtihad.

Para sahabat R.A juga tidak tcrlepas daripada bcrselisih pandangan antara satu dengan yang lain. Tni kcrana kcfahainan lninda yang berbeza dalarn meinaha~ui sesuatu nas inenjadi faktor kewujudan persclisihan tersebut. Di samping itu, faktor nas itu scndiri yang sebahagian kandungannya boleh ditafsirkan apabila bcrsifat dhanniyy a/-dalalah inendorong berlakunya perbezaan pendapat. Kesannya, sctiap cctusan pandangan increka sama ada yang disepakati rainai atau bersifat individu diguna pakai dalam mcmahaini sesuatu nas.

Walaupun, q a ~ , l (11-sahahij1.v hanya dianggap sebagai sumber sekunder yang cuba mcmbuat tafsiran hukum tertentu bagi sesuatu masalah, nainun status dan kedudukannya kepada persoalan fiqh perlu diambil kira. Oleh yang demikian, penulis berpendapat qawl al-sahabiyv bolch dijadikan sumbcr dan dalil sokongan dalam menyelcsaikan sesuatu hukum atau panduan kepada masalah-masalah dalain masyarakat Islam. Pertimbangan yang scwajarnya pcrlu dibuat dalam incncrima pcndapat mercka dcngan inelihat keistimewaan yang dibcrikan terutaina kcpada individu tertcntu yang tcrkenal dalam inci~gcluarkan fatwa atau hukum daripada kalangan sahabat R.A.

ljtihad sahabat dalam pcnyelesaian kcs-kes faraid yang tcrtentu kebanyakannya ~nclibatkan inasalah-inasalah cara agihan yang tidak jelas hukum ag1hannj.a dalarn nas qarijy. Fokus persclisihan ijithad tcrtumpu kcpada bahagian pusaka untuk datuk dan saudara-saudara si inati berbanding waris ushah al-j~lrud yang lain. Persaingan antara bahagian datuk dan saudara-saudara lclaki atau pcrcmpuan si mati sama ada seibu sebapa atau sebapa dapat dilihat berdasarkan pcnyelcsaian bcliau dalam kes a/-khurqa ', a/-ukdariyyalz dan a/-humzi-vyah.

Pcrsamaan antara kes-kes tcrsebut ialah pengiraan yang inelibatkan bahagian datuk dan bahagian saudara-saudara si mati sama ada bersaina mcrcka waris cishah a1;f~rruc-i atau tidak. Pcngiraan dibuat dcngan Icbih teliti agar bahagian waris-waris tcrdekat si inati tidak dihapuskan saina sckali. Persclisihan pandangan sahabat dalain kcs-kcs ini inenggainbarkan ru~nitnya agihan dibuat dalain pcrsaingan kedudukan antara datuk dan saudara-saudara si inati schingga digambarkan ole11 scbahagian sahabat scbagai jurathim jahannun~ (wabak-wabak neraka) bagi mcnui~jukkan kesukaran drilain pcnyelcsaiannya.

Qmr.1 A/-SahibQy Sebagcri S~lrnber. H I I ~ I I ~ I : Tl~nipzlan Kepod(r Kes Formid

Dalam kes ul-m~lsharrakah pula, perbezaan ijtihad tcrtuinpu kcpada kcdudukan saudara lclaki scibu sebapa yang mcincrlukail pcnentuan bahagiannya bcrkongsi atau tidak dengan saudara lclaki si mati.

Abu al-Hasan al-Basriyy al-Mu'taziliyy, Muhammad ibn 'Aliyy. t.th. ul-Mz~'/atnad Fi Usul a/-Fiqh. Jil. 3. Bcirut: Dar al-Kutub al- 'Ilmiyyah.

Abu Zahrah, Muhammad. 1963. Ahkatn a/-Tarikah wa ul-Muwurith. Al-Qahirah: Dar al-Fikr al-'Arabiyy.

al-'Ala'iyy, Khalil ibn Kaykaldiyy. 1987. Ijnlal Al-Isabuh Fi Aqwal Al- Sahahah. Kuwait: Jam'iyyah Ihya' al-Turath al-Islarniyy.

al-Amidiyy, 'Aliyy ibn Muhammad. t.th. ul-Ihkum Fi Usul a / -Ahkat~ . Jil. 1 . Bcirut: Dar al-Kutub al-'I lmiyyah.

al-Aminiyy, Nur 'Alam Khalil. 1989. a/-Sahahah WLI Mukanatuhum Fi '41-lslam. al-Qahirah: Dar al-Sahwah.

al-Bakistaniyy, Zakariyya ibn Gli~llam. 2000. Ma S a h h ~ ~ Min Athar al- Sahahah. Bcirut: Dar Ibn Haztn.

al-Baqariyy, 'Uinar. 1994. Haslzijjvcrt Saht Al-Mardiniyq "Ala Al- Rclhabiyyuk. Dimashq: Dar al-Qalam.

al-Baydawiyy, 'Abdullah ibn 'Umar. 1989. Minhaj a/- Wt~sul [la 'Ilm ul-Usul. Dimashq: Dar Daniyyah.

al-Bugha, Mustah Dib. 1999. Athar a/-Adillcr/ (ti-Mukhtalaf Fihu Fi 01-Fiqh a/-Islami~iy. Bcirut: Dar al-Qalam.

al-Bukhariyy, 'Abd al-'Aziz ibn Ahinad. 1997. Ku.shf'a1-Asrar ' A n Usul 01-Bazdawiyy. Jil. 3. Beirut: Dar al-Kutub al-'lliniyyal~,

al-Darimiyy, 'Abdullah ibn 'Abd al-Rahinan. 1996. Sunan a/-Darimiqy. Dimashq: Dar al-Qalam.

al-Dariniyy, Muhammad Fathiyy. 1 997. a/-Manahij a/-Usuliyyah. Beirut: Mu'assasat al-Risalah.

al-Fayruz Abadiyy, Muhaininad ibn Ya'qub. 1994. a/-Qatnus 01-Muhit. Beirut: Mu'assasat al-Risalah.

al-Ghazaliyy, Muhammad ibn Muhainmad. 1997. 01-M~lstasfa Min ' I lm al-Usul. Jil. 1. Beirut: Mu'assasat al-Risalah.

Ibn Abi Shaybah. 'Abdullah ibu Muhammad. 1989. a/-Kitah crl- Mz~sannuf' Fi 01-Ahadith Wa a/-Athar. Beirut: Dar Taj.

lbn Hajar al-'Asqalaniyy, Ahinad ibil 'Aliyy. 1999. N~/zha / a/-Nc~zur Fi Tawdih Nzikhhat 01-Fikr Fi M~~sta lah Ah1 trl-Athar. 'Amman: Dar 'Aminar.

Kujiun Sj,ur-itrh dun Uncrirrrg- Unclutig

Ibn Qayyiin al-Jawziyyali, Muhammad ibn Abi Bakar. 1996. Plan7 al- ,4,f~iwaqqZ'in. Beirut: Dar al-Kutub al-'llmiyyah.

Ibn Qudalnah, 'Abd al-Raliman ibn Ahmad. 1998. Rawdcrt a/-Nazi,. Wa Janncit a/-Mar~azir. Jil. 1 . Makkali: al-Maktabat al-Makkiyyah.

Ibn Qudamah, Abu Muhainmad 'Abdullah ibn Ahmad. t.th. Al- M~lghniy,~. Beirut: Dar al-Kitab al-Arabiyy.

Ibn Rushd, Muhaminad ibn Ahmad. 1996. Bidayat a/-Ml~jtuhitl 1141 Nihay~rt (11-M~~qtasid. Beirut: Dar a l -Kut~~b al-'Iliniyyah.

Ibn Sa'ad, Muhammad ibn Sa'ad ibn Mani' al-Basriyy. 1985. a/- Tuhuqut ul-Kzrbt-a. Jil. 2. Bcirut: Dar Sadir.

Ibrahi~ii Anis, 'Abd al-Haliin Muntasir, 'Atiyyah al-Sawalihiyy & Muhammad Khalf Allah Ahmad. 1972. a/-h,fzr:jarn ul- Wtrsit. t.tp.: t.pt.

Idris Jum'ah Darar Bashir. t.th. cil-Ra:vu Wa Atharuhzl Fi (11-Fiqh al- f s l a m i ~ y al-Qahirah: Dar Ihya' al-Kutub al-'Arabiyyah.

Jumu'ah Muhammad Muhammad Barraj. t.th. Ahkam 01-Mirath Fi ul- Shari'ah a/-Islan7iyyuh. 'Amman: Dar al-Fikr.

Khalifah Babakar al-Hasan. 1987. a/-Adillat 01-M~rkhtalqf'Fiha 'fntla (11-Usulijyin. t.tp.: Maktabah Walibah.

Madkur, Muhammad Sallam. t.th. a/-Madkhal Li a/-Fiqh a/-lslan7ij:v. Kuwayt: Dar al-Kitab al-Hadith.al-Mardawiyy, 'Aliyy ibn Sulayman. 2000. al-Tahhir Shut-h a/-Tahrir Fi Usul a/-Fiqh. Sil. 8 . al-Riyad: Maktabat al-Rushd.

Muhammad Sa'id Shahatah Mansur. 1999. (11-Adillat a/-'Aclliy~~oIi Wa 'Alaqar~lha Bi al-N~qli~vyoh "fnda (11-Us~li~yvin. al-Khurtum: al-Dar al-Sudaniyyah.

Nizam al-Din 'Abd al-Hamid. 1984. ibfu//iurn a/-Fiqh a/-islarr7iyj.. Beirut: Mu'assasat al-Risalah.

Qal'ah Jiyy, Muhammad Rawwas. 199 1. Mtrtv.ru'ah Fiqli ' Uthnzan ibn 'A[faii. Cet 3. Beirut: Dar al-Nafa'is.

Qal'ah Siyy, Muhammad Rawwas. 1992. Malr.sucah Fiqh Ahh~llul i ibn bfus' ud. Cet 2. Beirut: Dar al-Nah'is.

Qal'ah Jiyy, Muhammad Rawwas. 1994. Muw.~u'ah Fiqh Ahi Bnkar a/-Siddiq. Cet 2. Beirut: Dar al-Nah'is.

al-Sabuiiiyy, Muhammad 'Aliyy. 1993. a/-Ma~c~arith ft al-Shar? crll al- Isldtniyvah. Dimashq: Dar al-Qalam.

al-Sakhawi, Muhammad ibn 'Abd al-Rahman. 1993. Ftrth al-M~rghith SIiorh Alfyynt al-Haditli. Beirut: Dar al-Kutub al-'lliniyyah, jil 3.

Sanu, Qutb Mustafa. 2000. M/ll.jtrm M~4stulahat Usul 01-Fiqh. Beirut: Dar al-Fikr al-Mu'asir.

al-Sayyid Muhammad Null. 1993. a/-S~lh~ibuh lcla Juhfiduh~mnl fi