JILID 8, 2000 ISSN 0128-6048

IL ~~. I • ~ .... " 'hI1t'-.. ..i .!'....r-'~

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

AMAT jUHARI Moain*

Sejarah Perkembangan Pengintelektualan Bahasa Melayu

Pengenalan

Mengikut pendapa! Harry Judge ( 1991) bahasa bangsa Mclayu telah wujud daJnm sejarah sejak abad ke·2 Masihi. Pada masa ilu mereka ini Iclah mendirikan kernjaan Campa dan 5udah tentu berbahasa Mclayu. iailu bahasa Mclayu Campa. Dad scgi bukli bahnn scjarah lerdapa! sebuah prasasli berbahusa McJayu yang benarikh abad ke-4 Masihi. Prns3sti ini d itemui di sebuah duerah yang bemama Dong Yen Chau di Rcpublik Vielllum sekarnng. Sclepas larikh illl lerdapat beberapa prasasli yang lain sepeni di Sajamena. Jawa (.I\val abnd ke-7); Kedukan Buki! (683 Masihi), Talang Tuwo (684 Masihi), Karang Berahi (685 Masihi), KOla Kapur (686 Masihi) di Sumutera; Chaiyadan Ligordi Thailand seintan (775 Masihi); Pangkalan Kcmpas di Negcri Sembi Ian ( 1467 Masihi): Laguna, Manila (900 Masihi) di Filipina; Bukateja, Manju-Syrigrnha, Dang Pu Hawang Glis, dan Kebon Kopi di Pulau Jawa, Bukil Gombak dan Pagarruyung di Sumatern Barat dan lain-lain. Tulisan pada pr.Jsasti-pmsa.<;ti di alas semuanya menggunakan bahasa Mclayu yang ada pada masa ilU, iailu bahasa Mclayu kuno. Adapun lulisan alau aksara yang digunakan ialah tulisan yang dipinjam daripada kebudayaan India, iailu tulisan Pallava at:lU Devanagari selain tulisan Kawi, Jawa Kuno. Tamil dan lain-lain. Tulisan pada prasasli itu tidak dapat mcmberi maklumat yang banyak lentang keadaan bahasa Melayu pada masa itu. Ini discbabkan olch kelerbal3san batu atau logam yang digunakan sebagni bahan unluk mcngabadikan tulisan-lulisan lersebul. Tctapi yangjeJas inlah tulisan ilu banyak dipengaruhi oleh bahas3-bahasa dari India lenllama bahasa' Sanskrit. Pada zaman yang kemudian lerdapal tulisan-tulisan lain yang terabadi pada manuskrip-manuskrip Melayu lama yang juga daripada pcngaruh Hindu yang bernsal daripada bahan-bahan IUlisan India yang dilerjcmahkan ke dlliam bahasa Melayu. Bahan-bahan itu dilcrjcmahkan daripada kilab Malwblwrara dan Ramayalla, yang mcrupakan kilab-kitab sud bagi agama Hindu. Sclain ilu terdap:H bebcrapa ban yak tulisan lain sama ada dari unsur agama atau sas tcra yang ditcrjcll1ahkan kc dalmn bahasa Mclayu. SalU perk:J.ra yangjclas ialah dalam tulisan-Iulisan tcrscbut hany" Icrdapal hal-hal yang menumpu kepada 'cerita' sahaju, IClllang kcbesaran raja­raja serta pemerinw.hannya dan juga orang-orang bcsar, putcra dan pUlcri raja dan perisliwa­perisliwa yang berkaitnn dengannya. Di dalamnya tidak ada unsur yang bersifal ilmiah :l.Iau inleleklual. Bahk:l.Illulisan-lulisan berbahasaMclayu daripada pengaruh Hindu adalah tandus dari hal-hal yangbersifat imclektual alau yang berkai tan dcngan ilmu pengetahuan dan falsafah , pada hal dalam kilab-kitab yang berusal daripada agama Hindu - seperti Mohabhar(l/O dan Ramoyww. adalah penuh tcpu dengan hal-hal lersebul. Bahkan kitab Bag"avacJgira yang pcnuh dcngan perbincangan tentang falsafah Hindu tidak ditcrjemahkan sarna sekali ke dalam bahasa Mclayu pada masa itu.

• prorc$Ol" di Jab;uan Bahan Mclayu. Fakulli Bahasa Moden dan KomunikllSi, Univcr5ili PuIr.J Mal:r.Y$i:r. deng:r.n pcngkhusu~an dalam $OSiolinguiSlik dlln lulisan Jllwi.

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

21 Filologj Mtlay"

Pengaruh Islam

Keadaan seperti yang berlaku di alas berubah sarna sekali setelah kedalangan Islam ke alnm Melayu. terutama sekali dari segi pengembangan ilmu pengelahuan dan falsafah. Namun demikian, (arikh tepal tentang kedatangan Islam ke alam Melayu masih menjadi maud uk kontroversi hingga ke han ini. Ada pengkaji yang mengatakan bahawa Islam telah bertapak di alam Melayu sejak dari awal sejarah Islam, sebahagian yang lain mengatakan bermuln pada abad ke-13 Masihi. Walau apn pun perbezaan pendapal anlara mereka tetapi yang nyata ialah terdapat beberapa banyak bahan sejarah yang boleh menjadi bukti lenlang kewujudan pengaruh Islam sejak beberapa abad yang lalu . Antara bahan-bahan sejarah tersebut ialah:

(a) Batu nisan bertulisan Arab Islam yangdilemui di Kedah Darul Amnn yang bertarikh pada abad ke-3 Hijrah (290 Masihi);

(b) Prasasti di Pekan. Pahang Darul Makmur yang bertarikh 419 Hijrah (102611027 Masihi) yang bertulisan Arab dengan khat Thuluth.

(c) Bam nisan bertulisan Arab yang dilemui di Jalnn Residency, Bandar Seri Begawan, Negara Brunei Darussalam yang bertarikh 1048 Masihi.

(d) Batu nisan yang bertulisan Arab daripada khat Kufi yang ditemui di Phan-rang, Vietnam yang bertarikh 431 Hijrah (1039 Masihi).

(e) Bam ni san Fatimah binti Maimun bin Hibat Allah yang berkhnl Kufi yang ditemui di Leran, Grisek, Jawa Timur yang bertarikh 475 Hijrah (1082 Mnsihi).

Daripadn bahan sejarah di alas menunjukkan bnhnwa Islam lelah wujud pada abad ke· 10 dan ke-ll Masihi di Asia Tenggara. Kedatangan Islam ini memberi pengnruh yang besar kepada bahasa Melayu. Mulai dari tarikh im tulisan dalam bahasa MeJayu berubah kepada benmk yang lebih inteleklual dan ilmiah. Proses pengintelek tualan bnhasa Mclayu berlaku apabi ln ajaran-ajaran Islam mula dilerjemahkan, ditulis dan diajarkan dalam bahasa Melayu. Dalam proses ini beberapa langkah telah dijalankan. Antaranya ialah hurufabjad Arab diterima pakai untuk bahasa Melayu dengan menambah beberapa hurufbaru sehingga menjadi tulisan yang baru, iaitu tulisan Melnyu huruf Arab atau Jawi. Pembentukan kala-kata baru dan penyerapan bentuk-bentuk kala Arab daripada pelbagai golongan kala lelapi daripada kata akar yang sarna sepeTli ilmu, alim, /llama, makJum, mak/umal, Umiall, mualim, dan allamah; penyerapan ungkapan-ungkapan ilmiahArab dengan konsep khusus sepeI1i khabar mlltawalir, wahdat al-wujud, itlsan al·komil, ilmu dirayah al·hadith dan yang seumpamanya; pengayaan kosa kala umum dan ilmiah. penstrukturan kala dan ayat. peluasan proses pengimbuhan, penggandnan dan penggabungan kata serta gaya bahasa dan laras bahasa i1miah yang rencam sifatnya, seperti ben tuk naratif, argumentatif, deduktif. induktif dan lain-lain. Para ulama pada masa iru dengan berani telah menyerapkan kala-kata dan istilah bahasa Arab ke dalam bahasa Melayu secara bebas dan meluas. Kata·kata Sanskrit yang ada dalam bahasa Melayu - akibat daripada pengaruh ajaran agama Hindu sebelumnya. ada yang dikekalkan letapi telah diberi konsep dan nilai bant yang mengikut ajaran Islam. Contohnya iulah perkataan dosa, pahala. lIeraka. syurga, puasa dan yang seumpamanya yang berasal daripada bahasa San­skrit, telah diberi pengertian dan konsep baru mengikut ajaran Islam.

Tulisan bahasa Melayu daripada pengaruh Islam yang tertua sekali setakat yang diketahui sekarang ini ia.lah kilab Bahr a/-Lahut yang dikarang oleh Abdullah Arif yang lelah terkarang alau dilerjemahkan ke dalam bahasa Melayu dalam abad ke-12 Masihi. Di dalamnya dimasukkan kata-kata seperti qlldrar. rahmat, sa/awol, salam. nabi, wllat, risalah, ghaib. kilab dan lain-lain. Tulisan yang lahir kemudian ialah Hikayat Raja·Raja Pasai yang tersusun pada abad ke-13 Masihi. Sebagaimana yang dinyatakan di alas lcrdapal ulama-ulama zaman silam

•

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

Sl'jaroh P('rl.;embangml I'cngimefl'llwofml BalloJ(/. M('/0YII / J

yang berani bert indak menyerapkan kata-kata iSliiah Islam daripada bahasa Arab ke dalam bahasa Melayu. Ini menjadikan bahasa Melayu berubah daripada bahasa biasa kepada bahasa intelektual. Contoh yang baleh dikelengahkan di sini ialah kilab Aqa 'id al-Nasaft (1590 Masihi), manuskrip Melayu dalam bentuk buku yang tertua yang dapat dikesan selakal ini. Oalam kilab im lerdapat sam senarai kala istilah Arab yang digunakan. Kitab yang hanya mengandungi 51 halaman dan lima bads bagi setiap halaman mcngandungi beberapa ratus perkataan Arab. Kala-kata Arab ini pula sebahagian besamya mengandungi ajaran Islam. Kata-kata daripada bahasa Arab yang diserapkan ke dalam bahasa Melayu antara lain ialah:

kirab akhirlll rahmat Imam ulama' fmwa mag/nib rhabit ilmu k/wbor sadiq klwbar IIIlltall'alir i/mll daruri ltl\\Illjjllll kJlII illlam mlllldOl" 'alam qlldral ha)'M ft'if

tan.iq mas/wf wlljlld iradat som'i ml/ 'm/lll imoll ';s)'all laqdir rida isrita 'at ajal halal Mllllkar IVa Nallkir hisab ltlsdilJ iqnlr sifat haditll

Allah 'alam syaikh syari'at masyriq haqiqat Sufasltl'iyyah makhluqm 'aqal muwafaqlll mu 'jizat dalil ilmll iklisab AM af-Haqa 'iq a'yall ya'"i awl basir takldiq kalam Allah hafat. azali fardll kllfllr 10 '(1/

qada' ikhliYlIr hat/iqat haram rit.qi 'osi masyJwr saUa Alia/III alayhi \Va sallam illsya Allah To'ala lIikmlll malaikat jamad balo' khilaftll

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

41 Fil%gi Mt!loyu

lI'ali alma' karamat ma ':'1//

salih qawm hajar Dajja/ Ya 'jll) IVa Ma 'jll)

fasiq AM SlI1Ina" lI'a a/·lama/ail batiniyyah Dabbat al-Ardi mujta"id

Daripada senarai di atas jela.'i bahawa terdapat ban yak kala bahasa Arab yang diserap, Sebahagian bcsar adalah kata-kata islilah yang mcmpunyai pengenian yang khusus mengikut konsep yang diajarkun oleh Is lam, iaitu tentang iman, ilmu, amal, dan yang seputardengannya, Kala-kala iSlil:lh di bawah ini mempunyai pengertian yang khas, scperti:

ki/ab ak"irat fa/wa haqiq(l/ kJwbar sadiq all/II daruri illl/ll iSlidlali ilmll ikri,mbi jisim iradat basir tak"liq Kalelm Allah kufur qada' Ahlal-Swmalt wa al-lama'alt qlllVm IJeltiniyyah Ya 'ju(/ IVa Mll 'jml Dllbb(lI al-Ardi imam lIIujU/lliti

AMi al-Ha{f{f klwbar 1II11111Il'(IIir IIIIl'jiw t

/alVlIjjllil a'rad qudrtll lIayat fi'if

tarziq lVujud i111all tlalil sam'j

Dengan memasukkan kala-kata iSlilah di alas, mak:! Icrjcmahan khab ini menjadi ringkas. tepat, persis dan padal. scsuai scbagai bahasa ilmu yang membahaskan ilmu yang linggi dan mendalam yang bersifat intelcklual. Contoh penggunaan kala-kata istilah lersebul dalam wacana ilmu Aqa'id adalah seperti berikut:

"Berkuw Alii al-Ifaqq-d;mlliiakan Allah kiranya ia seialll(l-/(1I11(1f1ya - semlwlmq;qat segala lH!rkara ;111 thabit adollya dOll pellgetalmGII alum diu sebellornya. herso/allon l/ellgan qtlwm SlIfasW'jyyali. Maka segalo perkara yang mengllOsilkall illllII bagi maklrlllqar ittlligo perknro: SIIOIII ponca illdera yang lima, kedlto kJ/(lbar sal/iq (YQ -II; berilOll1I yWlg bmllr): ketigll 'oqal. Mako PO"ClI indera Y(llig lima itll SlIatli pellt!llgor; kedua fH!nglillat, keligo fH!tlcilllll, keemptJl perasa /idah, kelima l'era.Ja IIIblill "_ (S, Mill/ali/mad Noquib ol-ArtllS, /988: 53)

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

Dalam menyerapkan knla-kala iSlilahArab, ulama pengarang Melayu eukup lelili. Seliap kata iSlilah baru yang difikirkan belum diketahui o lch para pembaea kitl.lbnya, diberikan penerangan yang jelas. Sebagai eontoh istilah khabar sadiq diberi penjelasan: "yakni berila yang benar". Begitu juga dengan istilah khabarmutawatirdiberi lakrif sepeni bcrikut: "iuitu khabar yang thabit pada sega la lidah qaum yang tiadak:\I\ dapat pada budi muwafaqat mereka itu mas dusta". Dengan earn begin i seliap orang yang membaea dan mcmpelajari teks ag:lIna yang membahas lelUang ilmu yang mcndaJam dan linggi dapal mcmahami dan menghaymi leks yang dib3ca d3n dipelajari dengan baik dan pada masa y3ng sarna mengenali iSlil3h­istilah baru dan mengena!pasli konsep-konsepnya. InHah yang menjadikan bahasa Melayu berkembang dan men ingkat kemampuannya dalam me mbahas ilmu Aqa'id yang menjadi asas ajaran Islam. Keadaan yang sarna berlaku dalam bidang-bidang yang lain. Antnranya ialah bidang-bidang berikut:

(a) II m u a l-Fiq h Hmu Fiqh adalah ilmu yang membahas tentang hukum-hukum yang berknitan dengan ajaran aga ma yang berkaitan dengan taharah (kebersihan). ibadah , mu'amalah, munakahat. korban dan lain-lain . Salah salU kilab yang awal diluli s dalam bidang ini ialah kilab Sim I al-Mul'loqim yang dilulis oleh Syeikh Nuruddin al-Ra niri pada awal abad ke-17 Masi hi (1044 Hijrah). Dalam kitab ini digunakan bany:tk istilah ilmu fiq h yilng diserap daripada bahasa Arab sepeni taharall. wlldll'. jWllfb, I1Imiaq. flllIsta'mal. II1ltjawarah, IIOjiS. makmh. layamulII . aqii ba/igh, killmllw, qiblal. qada' hajm, iSlillja·. haid. iSlihad(lh, dan bilnyak yang lain lagi. Kala-kala iSli lah di atas diambi l seeara langsu ng daripada bahasa Arab dan digunakan dalam teks unluk waeana Hmu al-fiqh. Setiap kata istil ah yang barn digunakan diberikan lakrifnya sckali. Dengan ilu para pembaea a lau pelajar yang menekuni ilmu ini akan dapat mengetahui konsep dan lakrif set iap istilah dan penggunaannya dalam bidang Hmu al-Fiqh. Di bawah ini diberikan salU eontoh penggunaan istilah fiqh dan takrif yang diberikan o leh pengarang:

F(JslIl palla /IIenyalaka" Imid. Benlwla haid Itlt palia iSIi/ah luglla", i(lilU suala ya/IS mellgalirti(m palia iSlilall SYllm '. iaillt dara" peral/sai peremfJlIOIr tialllell/pal keillan/Yo daripatia keslldalWI/ rai,;", fHlda kelika silral badall. Oal! ulilrada" im, iailll dara" IJCI'Y(lkillempal kt!illamya daripada IWjllllS IIral yang IllIlnplr roll I", dan IIi/as illl. iaim damll yt:urg keluar kemuc/iUII (Iaripa(/a bera/rak. (SimI a{-MII.naqim: T.T.: 88)

Daripada eabutan leks di atas lerdapat liga istilah lImu al-Fiqh iaitu haid, iSlill(l(/(l1r dan Ill/as yang dibcri definisi alau lakrifnya yang jelas. Dengan eara begitu bahasa Melnyu menjadi bertambah kaya dan meningkm kemampuannya dnlam membahas IImu al-Fiqh. Dcngan itu. II mu aJ-Fiqh eukup luas berkembang dalam bahasa Melayu dan banyak kitab dikarang dalam bidang ini pada zaman bahasa Melayu klasik seperti Sabil al-Muhwdil/ Ii-Tofaqqll/r ji Amri ai-Dill oleh Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari, Film' al-Masa 'if oleh Syeikh Daud bin Abdu llah al-Faluni, dan berpul uh-puluh ya ng lain.

(b) lIm u Tafsir a l-Quran Terjemahan kilnb Tafsi r a l-Quran yang pertama dan lengkap dalilm bahasn MeJayu telah dilakukan oleh Syei kh Abdul Rauf bin Ali AI-Fansuri al-Jawi pada abad ke-17 MllSihi, iailu Tarjml/an al-Milstajid adalah daripada [erjemahan kitab AI/war al-Tanzi! Wil Asrar a i -To 'wi/ karangan ai-Imam ai-Qadi Nasir ai-Di n Abi Sa'id Abdullah bin Urnar bin Muhammad al-Sy irazi al-Baidawi.

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

61 Fil%gi McloYI<

Oalam menlerjemah dan menulis kilab lafsir ini pengarang telah mengambil istilah­iSlilah Arab dan diserapkannya ke dalam lulisan bahasa Melayu. Dengan itu lahir satu bentuk bahasa Melayu i1miah dalam bidang tafsir. Dalam usahanya ini Abdul Rauf telah dapal mengangkat martabat bahasa Melayu ke lahap bahasa ilmu lerulama dalam bidang taFsir. Seliau lelah menggunakan iSlilah-iSlilah lersebut dengan tepal dan kitab lafsimya mudah difahami. Anlara kata-kala isti lah yang digunakan ialab ikhti/af. takhfif. tasydid, wasal, itJaq, tahqiq. Jasiq. ma'sial, Iljub, s/lJbi /lut/ali, (asbill. khalifilil. dan beratus-ratus yang lain . Kala-kala ini adalah kala-kala yang berkaitan rapat dengan bidang tafsir al-Quran. Setelah wujudnya kilab laFsir ini maka limbul kiwb-kilnb tafsir dan terjemah a1-Quran dalam bahasa Melayu yang lain. Jumlahnya cukup banyak seperti TaJsir Nllr ai-Islam oleh Haji Muhammad Sa'id Kcdah. TaJfir al-Ba)'an oleh Abdul Aziz bin Abdul Salam. TaJsiral-Qur'all ai-Karim oleh MuslafaAbdul Rahman Mahmud, Infisari TaJsir JUl. Ammo oleh Abu Bakar al-Asy'ari, TaJsir ai-Rahman. olch Jabalan Perdann Menleri Malaysia, To/sir Kllr 'al! Indonesia oleh Mahmud Yunus. TaJsir al­Fllrqall oleh A. Hassan Bandung, TaJsiral-Qllr'allul-Majid AII-Nllr (30jilid) dan To/sir al-BaYllII (4 jilid) oleh Muhammad Hasbi Ash-Shiddieqy; TaJsir al-Adwr (30 jilid) oleh Profcsor Hamka. TaJsiraJ-Qur'a/i oleh H. Zainuddin Hamidi, Ta/siral-Qur'aallut­Hakim oleh H.M.K. Bakry. Al-Qur'atl dall TerjcI1wllllya dan AI-Qur'all dlill TaJsimya oleh Departemcn Agama Republik Indonesia. dan beberapa belas tafsir dan terjemah al-Quran Melayu yang lain. Contoh bahasa Melayu dalam Ta/sir Baidawi:

Dengan nama Allall )'ang alllot mllrall di dafolll tlllll;a ill; lag; )'ol/g Olllot Immgosi/lOni hamba-Nya yallg Ill/I '",il1 di dafam neger; akhirat itu juga. KUlllengambil berkat fXlda membaca Patilwh ini. Segala puji Illabit bagi Allah Tuha" yang memplillyai ugaJa makhl"k lagi TullOn yang alllat Mural! d; dalam dunia ill; fagi yang amar mengruhilrall; l/ambo·Nyu di dafam lIegeri Akhirat. Raja yang memerillfallkall pada /lari QiamaJ. (Ta/sir al-Bait/aw; 1:2)

(c) IImu Tasawuf IImu Tasawuf adalah satu bidang i1mu yang tumbuh dalam masyarakat Islam. Aliran ilmu ini bersumberkan kepada lujuan mensucikan diri daripada soa l-soal yang lidak memberi faedah kepada alam akhirat. Oleh hal yang demikian kehidupan ah li tnsawuf adalah serba sederhana dan jauh sekali bersifal mewah. (Dusuki Haji Ahm.ld. 1976: 346).

lImu ini berkembang dari sejak awal kedatangan Islnm sebab ia berkailan dengan 'Ihsan' yang menjadi salah satu anlara rukun agam3 yang ada dalam ujurun Islam. Dua rukun agama yang lain ialah Islam dan Tman. lImu ini mendapat perhmian dari ban yak kalangan ulama. Tanya berkaitan rapal dengan akidah. kcpcrcayaan. perasaan (zawq) dan pekerjaan hati yang bcrsifal balin, maka perbezaan pendapal sudah pasli berlaku. Bahkan perbezaan ilU mcnimbulkan tarikat yang berbeza. Tidak jarung perbezaan ladi mcnimbulkan polemik, seperti antara Mansur al-Hallaj dcngan ulama-ulama yang lain alau antum Syeikh Sili Jenar dengan Walisongo yang lain di Jawa. Inilah juga yang pemah berlaku dalam dunia ilmu pengetahuan di dunia Melayu. Hanyn yang berbeza ialnh di sini Liada berlaku perisliwa menjaluhkan hukuman bunuh.

Polemik yang paling bersejarah berlaku dalam abad ke-17 Masihi di Aceh. iaitu antara Hamzah Fansuri dan kawan-kawannya, dengan Nuruddin al-Raniri dan pengikut· pengikutnya. Oalum polemik ini lahir banyak kilUb yang membahas tentang Tasawuf.

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

StjQro/r Ptrktm!xl1IgQn PtngirrttftkfllOIOIl Bahaso Mt/Qyu /7

IImu Tasawuf atau Tarika! ini kemudian terus berkembang di alam Melayu. 8anyak kala istilah dalam bidang ini telah diserapkan ke dalam bahasa Melayu daripada bahasa asalnya, iaitu Arab. Istilah-istilah ini digunakan secara langsung dalam kitab-kitab dan juga leks.teks pengajaran Ilmu Tasawuf. Oengan ilU, ilmu ini berkembang cukup luas dalam masyarakal Melayu. Antara kilab lasawuf yang terkarang pada zaman awal ialah kitab HujjaJ al-Siddiq Ii Dafi a/-Zindiq karangan Syeikh Nuruddin aJ-Raniri. Oalam kitab ini lerdapat beberapa banyak kala iSliiah Arab yang discrnpkan ke dalam bahasa Melayu untuk kegunaan IImu Tasawuf ini. Antaranya ialah:

ilmu haqa'iq qalVm mil/hid datI zilldiq ahlu '/-Ja 'sib syay' dhat kasyf 'aql dhawq wajibu"-lVujud nmmkilJU'l-wujud nmjud klwriji wujud majazi wujud Iwqiqi wujudu'l mahd ja'izu" wujlld wujudiyyaIJ wahdalll'l-wlljud maghlubu"-hal marfu '1/ "-qalam d(1Jl lai,,-Iain

Conlohnyu sepeni pada leks berikut:

Apabi/a kall kttahui/ah rtiqad dan mazhab ta 'ifah falaflsah n/aJw ku lIyatakall pula i'tiqad dOli fflaz.hab /a'ifoll wujudi)'all. Maka al/altlh wlljudiyoh ifll d,w koum: SilO/II wlljluliyah yaflg ltIuwahhid, keduo wlljudiyah yang flmlhid; seper/" Murji'oJr jill dua kalllll: $llalU Murji'ail Mar/mmab, kedI/O Mllrji'ah Mal '1/I101!. (Syed Muhammad N(lqllib do/am SMN. AI-Atlns, 1966: 8.5)

Perkembangan ilmu ini begitu pesat dan banyak kitab yang dikarang dalam bidnng ini sepeni Syarab al· 'Asyiqin dan Asrar al- 'Arifinji Bayan 'itm al-Sulllk IVa al-Tawhid oleh Hamzah Fansuri; Mir'at al-Mu'minin, Mir'at al-Mllllaqqiqin, Mir'a/ al-/mall dan Mir'at al-Qu/ub oleh Syamsuddin al-Sumatrani, Asrar al-JlIsallji Ma 'rifm al-Ruh IVa ai-Rahman, Akhbaral-Akhirallji Ahwal al-Qiamah, Daqo'jq wa al Hawa'iq, Durrat al-Fakhirah min KasyfAwam al-Aldrirall, lawalriral- 'Uiltmji Kasyfat-Ma'ium. 7ib)'atr ji Ma'rifat al-AdyQII, AI-Fath al-Mubin 'ala al-Mulhidin, Syifo' al-Qu/ub dan HujjaJ al-Siddiq Ii Daf'i·al-Zindiqoleh Syeikh Nuruddin al-Raniri. Kilab-kilabjenis ini ditulis lebih banyak lagi dalam zaman yang kemudian. Dengan ilu ilmu ini cukup pesat perkembangannya, iaitu hasi l daripada peningkatan kemampuan bahasa Melayu dalam membahas dan rnengembangkan ilmu ini melalui penyerapan iSlilah-islilah dan kata­kala kunci Hmu ini ke dalam bahasa Melayu.

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

81 Flf%gi Mt!l(')'/I

(d) Undang-undang Oalam zaman Melaka lelah wujud kitab HllkulII Kalllm Melaka dan Umlallg-llndang UIIII Me/aka yang menjadi asus dan dasar hukum yang diberlakukan di negcri Mclaka. Oalam undang-undang dan pemerintahan sen a hukum yang dijalnnkan lcrdapal banyak unsur hukum Islam yang dijalankan di Melaka dan dj negeri-negeri MeJayu yang lain. Oengan itu maka banyak kata istilah bahasa Arab yang menjadi bahasa al-Qur'an diserapbn ke dalam baha~a Melayu. Banyak buku undang-undang dan hukum disusun dan digunnkan di negeri-ncgeri dan kcrajaan-kcrajaan Mclayu dan kesemuanya dalam bahasa Melayu. Kata-kata istilah daripada bahasa Arab seperti hukum. ikrar. fafaq, khiyar, 'aqlUl. lIikah, mlfr/ad, aman(l(, lVali, zina. qisas. Iiwaf. sabil. kallll1l.jifllalt, taksir /tulul. /(wziz. kuJII. lIisab sarqah dan lain- lain dimasukkan ke dalam bahasa Melayu. Tentang undang-undang ini terdapal berpuluh-puluh buah buku dahlin bahasa Melayu klasik. tlli disebabkan seliap ncgeri alau kernjaan Melayu mcmpunyai buku undang­undangnya scndiri seperti Ulldang-Imdang Melaka, Hukuf/l Kamm Me/aka. TllOmarat af.-Muhimmah. Mllqaddimat fi Intizam, Ifqall ai-Mil/uk bi "la 'dit al-Suluk, Adal Turwl Temllrull daripada Zaman DIlIi Slt/llln Iskandar; Undang-tmdang Palembang, Atllrall dall Ullt/allg-wulang dalam Pegallg{1II Moko-moko. UlUlang-wulclIlg Jambi. Peratllr€m Bamballg dalam Negeri Bangka Huill. Undang-lIndallg Pasltmah. Adat Raja-raja Melayu, Ulldallg-lIl1dang Keda", Ulldallg-lmdall8 SUI/gai Uj1l1l8. Undallg-lindallg Adat dari Remball, Ulldang"mdallg Sembi/an Pulull Sembi/all , Undallg-lIndang Adal. Ulidallg-wu/{mg Millangkab{lIl. Ulldallg-llIIdallg Inderagiri. Undallg-lIndang DlUl Be/as, Um/{mg-lIIulang Terellggarlll, Ulldall8-tmdcmg Riau. Hukllm Kamlll Pahang. dan yang lain-lain. Contohnya ialah undang-undang yang dipelik daripada U,ulallg-lmd{lIIg Me/aka:

Sebllglli IllS; jikllioll yOll8 mencur; jill bell/yak, maku seorall8 juga lIaik ke rll/nah illl. maka seortmg itlljllga dipotoll8 /(1IIgeI11I1Y" dOli yallg banyak jill elikellakalllllkt,;r, erli" ya elillajkkall di alas kerhall balar t/ibllbu/r bunga raya lJall beqUlYlmgkoll tUt/lIl1g saji. Mllka ciicorellg IIlIIkallya del/gall kapur dall orallg dOli klmyi" maka l/icallallgkall berke/ilillC IIegeri illl. likllltlll dapll1lwk orang jilt. maka eJigamungkall pac/a lel1emya. likalau habis hok ortmg. yang l/icllrjllYll illl, memberilah ia akall gamillya. Ae/(lplIlI

jikaloll ia merdeheka, yll/1g mel/cur; illl /I/(lsllk II/lIr kep(ldll yallg (!1I!PW!Yll haria. (M.G. Emeis. 1976: hIm. 203).

(c) Kctatanegaraan Ketatanegarann adalah bida ng yang mcmbahas len tang pewnjuk-pelunjuk ke pada orang­orang IcrtenW seperti golongan raja-raja dari segi menladbirkan negara_ Oalam dun ia bahasa MeJayu tcrdapat sekurang-kurangnya dua buah kitab temang ketatancgaraan yang disusun berdasarkan kitab-kitab daripada pcngaruh Islam itu Taj al-Salarin oleh Bukhari al-Jauhari dUll Busta" a/-Salatin oleh Nuruddin al-Rani ri. Kedua-dua kitab ini I

terkarang padn awal abad ke-17 Masihi. Oalam kjlab ini tcrdaput banyak kata istilah Arab yangdiserap ke dalam bahasa Melayu. Nalijahnya bahasa Melayu menjadi bahasa ilmu yang berkemampuan dalam membahas dan menangani hal-hal yang berkaiwn dengan ketaltlnegaraan. Onlam kitab di atas terdapat kala-kat;:! istilah Arab yang digunabn scpcrti rabatat. ghayasyim. ghlldntf, qiam. 'arad. dau/at. ahmak.fa"o·. baqa', SIl/tml{lf. Nllbllwwah, 'll/kuma", adil. ihsall, wUm dan seterusnya. Conlohnya:

Ac/(iPIIII dalam Ki/(/b illl hend(lk/all ya"8 raja irt/ jangan (ljtjn8galkan stumall Nohi Muhammad Raslllllilal! J"lI.11 '. supaYlllllofl llsia slIkallYo pad(IIJellgli/r(J{ .~t:callllll(/llllsia

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA

daripada berkalll pubuatan .JIlllnall ilu dan menllrlltka,r ~ri s)'on"oll dOli segala OTOllg plllr kasih kepadallya dOli ~lIg/ilrOi segala mmrusia mlllio dall tillgg; jua adallya dOli helldaklah ymrg rajll iwmemlliiakall orOllg yallg belwr om(llll),(/ dengall amal s)'ari'a/r dOli mells/ril/akal/ orallg ymrg bid'fj/r im SUPOYlI orollg ballyok mflll merrgerjakolljal(J/l syari'a!t im (ldarr),fl (KlralilIHus.rein, 1966: 83).

(f) IImu al-Hadith AI-Hadith a\<lU al-Sun nah ialah sega l a ucapan, perbuatan, taqrir dan sirat Nabi Muhammad S.a,w, IImu al-Hadilh telah dipclajari di kalangan orang MeJayu sejak kedatangan Islam di Asia Tenggara. AI-Hadith dipelajari kerana ia menjadi penjelas dan penerang kepada maksud dan lujuan ajaran dalam al-Quran. Dalam bidang al­Hadith pelbagai kala istilah Arab telah diserapkan ke dalam bahasa Mclayu seperli riwayal, sa/whal, lVasiar, sabar. sallad, ahad, mlllawmir. maqbul, mardlU/, mar/Il', m(lIIqrif. do 'if, s(llrilr, dan lain-lain. Berkat daripada penyerapan kata-kata istilah daripada bahasa Arab ke bahasll Melayu ini maka bahasa Mclayu telah dapat mengangkat martabatnya scbagai bahasa ilmu yang baleh mcny:lmpaik:m dan mengajarkan ilmu dan ajaran al-Hadith. Olch hal yang demikian. Ilmu al-Hadith teluh berkembang dalam pengajian Islam yang disampa.ikan dalam bahasa Mclayu.

Pada beberapa masa yang lalu terdapal berpuluh-pu luh kitab aJ4Hadith yangdikarang atau diterjemahkan kedalum bahasa Melayu seperti ki tab Tallbilr al-Glrafilill , dan Hadilli Empal Puluir. Bahkan pada 7 ... 'lman yang kemudian hingga ke masa kini terdap..'lt pelbagai kitab IImu 011- Hadith dan terjemahan k.i!ab al-Hadith dalam bahasa Meluyu. Contohnya ialah Kiwb Musla/air Jlmu af-Hadilh, Jlmll Diraya/r Hadilll. dan Jain-lain tennasuk terjemahan Kiwb Sahi" al-BI/kill/ri, Sallih Muslim, Silnan A/-Nasa'i, Sf/nan Abu Vaud, Sit/rail Ibn Majah, Srman (11-Tun/IIIZi, Kitab al·Mf/watta' dan MII.mad Im(lm Ahmad. Contoh terjemahan al-Hadilh:

TIculolall dalamja/mum komi mereka ymr8 tak berk(/~ilr sa),(lIIg ako" kfillak-kwwk Is­lam, tiOIl ti(/ak mt!lIghormQlj akOlr orOllg IIta·IUO IslulII, dIm bllk(mjoimwn komi mereka )'ung beni"" t/aya, llmr tit/uk t/irromakmr )'Ollg berimmr i/ll mll'minllleloinkmr opllbila kosi), io oogi 11111 'mill sebago; kasill ia bag; dirirryo. (Ha(litll Ril1'o)'Of A/· Tabarcmi, dolalll Haji Abdul Halim A/·Had; (1963) Toj;,ibll Atraji al-1Iadith: 5/).

(g) Bidang Agama Kristian Ajaran agama Kristian juga telah dikcmbangkan melalui bahasa Melayu. Para pengembang dan paderi Kristian lelah menggunakan carn-cara yang dilakukan oJch ulama Islam dululll mengembangkan ajaran agama mcreka. Langkah pertama yang dilakukan oleh orang-orang ini iaJah dengan menggunakan kata-kala is!iluh yang tclah dipakai oleh orang-orang Islam. tetapi dibcrikan konsep yang sesuai dengan ajaran Kristian. Bagi istilah-istilah khas Kristian discrapkan sahaja kala-kala tersebut ke dalam bahasa Melayu yang digunakan untuk menulis kitab-kitab dan juga tcrjemahan kitab Bible yang mengandungi Pcrjanjian Lama dan Perjanjian Baru. Anlara kata-kata istilah yang digunakan ialah Ruh al-Qllds, raSIiI. baplis, Allah, imam, ka'bah, sidiqi. karib, iml1.n, Isa al-Masilr, alamal, 11111 'jizal. mlll)rab. IIala/, dan banyak yang lain·lain. Oleh yang demikian para pengcmbang dan paderi Krislian tclah bcrjaya menterjcmahkan kitab dengan lengkap. Sebagai contoh Leydekkertcla.h berjaya menterjemahkan selumh kitab Bible ke dalam bahasa Mclayu scjak pcrtengahan pertama abad ke-18. Kitab tcrjemahannya berjudul:

PERPUSTAKAAN NEGARA MALAYSIA