ﯽﻣﻼﺳا-ﯽﻧاﺮﯾا ﺮﻬﺷ يﺪﺒﻟﺎﮐ و ﯽﯾﺎﻀﻓ...

هاي شهر اسالمیریزي و مدیریت شهري با تأکید بر مؤلفهششمین کنفرانس ملی برنامه

اسالمی-ساخت فضایی و کالبدي شهر ایرانی

2بهزاد وثیق، .*1وحید محمدیان

ایالم، بلوار دانشجو، روبروي مجموعه ورزشی نشاط، کوچه گلشن، کوچه تربیت

)[email protected](

چکیده هاي فرهنگ بشري است که با ارائه فضاهاي عینی و قابـل ادراك، ترین جلوهاز جمله بارزترین و ملموسشهر درك و شناخت سازمان فضایی شهر، سنگ زیـر . ساز حضور شهروندان در عرصه زندگی اجتماعی استزمینه

سازمان فضایی و در شناخت. سازدهاي شهر فردا را ممکن میبناي وضعیت موجود است و تخمین دگرگونیمند کالبدي شهر، عالوه بر بررسی عناصر کالبدي آن، نحوه ارتباط این عناصر در یک مجموعه منسجم و هدف

اي، در پی تحلیل ساختار فضایی کتابخانهاین پژوهش با استفاده از روش توصیفی و مطالعه . مورد نظر استاست و در راستاي دستیابی به این هدف، فضاهاي شهري و کالبدي شهر ایرانی در دوره اسالمی و پیش از آن

در . و عناصر دخیل در ساخت فضایی شهر، از حکومت ماد تا عصر پهلوي مورد بررسـی قـرار گرفتـه اسـت تبیین ساخت کالبدي و فضایی شهر، با طرح بعد اجتماعی و کیفیت تعامل اجتماعی بین دولت و مردم در دوره

در بافت شهر، اصل پیوستگی فضایی در سازمان فضایی شهر مورد تأکید قرار گرفته زمانی ذکر شده و نمود آن.است

فضاي عینی، سازمان فضایی، فضاي شهري، تعامل اجتماعی، پیوستگی:کلیديهايواژه

و تحقیقاتدانشجوي کارشناسی ارشد معماري، واحد علوم 1دانش آموخته دکتري معماري دانشگاه تربیت مدرس، استادیار گروه معماري دانشگاه جندي شاپور دزفول2


ـ مقدمه 1

. دهـد براي شهروند متمدن تشکیل جامعه هدفی است که محیط زنـدگی او را تحـت تـأثیر قـرار مـی اجتماع به مثابه انسان بزرگی که از ترکیب آگاهانه و هدفمند افراد انسانی پدید آمـده، نیازمنـد ظرفـی بـراي

کـه بایـد نسـبتی بـا رو شهر در جامعه متمدن ظرفی اسـت از این. شودحیات خود است که شهر نامیده میروح جمعی موجود واحدي است که مکان زنـدگی . مظروف خود، که روح اجتماع انسانی است داشته باشد

منصـوري، (و حیات او نیز به تبعیت از وحدت وجودي آن بایستی واحد و بـه مثابـه یـک کـل تلقـی شـود 50:1386(.

فـارغ از مقیـاس و است که هر مجموعـه توجه به سیماي شهري و سازمان فضایی شهر مستلزم آن هاي معماري خود معرفـی و اي متمایز و انحصاري باشد و با استفاده از تواناییداراي جلوهالگوهاي فضایی

دهد که این شهرها تحت تأثیر عوامل اقلیمی و هاي تاریخی شهرهاي گذشته نشان میبررسی. شناسانده شوداین شکل فضایی در مواردي آن قدر قـوي . اندایی خاصی پیدا کردهفرهنگی، اجتماعی و اقتصادي شکل فض

. تـوان ترکیـب آن را تشـخیص داد است که حتی به کمک یک نقشه دو بعدي یا یک عکس هوایی ساده میبخشی به شهر کنونی الزم است تـا ایـن شـهرها بتواننـد ها و عناصر شهر کهن براي هویتمطالعه در عرصه

هـاي کالبـدي، شهرهاي ایران، علیـرغم فشـردگی . ایی شهروندان محسوب گردندظرف خاطره جمعی و فضاي هستند و آن پیوستگی مجموعه مرکز شهر و مراکز محالت از طریـق گـذرهاي ژهمبین ساخت فضایی وی

تواند ما را در تجدید سازمان فضـایی، تصـحیح و در صـورت لـزوم این خصوصیت فضایی می. اصلی است.هاي سواره و فضاهاي شهري جدید یاري دهدهاي اصلی و ایجاد دسترسیتعریف گذر

روش تحقیق-2

یـا ونظریه از طریق کشف اصـول گسترشات،هدف این نوع تحقیقاین تحقیق از نوع بنیادي بوده و قبل بندي شهر ایرانی در دو دوره تاریخی پژوهش حاضر در صدد است با بررسی استخوان.قواعد کلی است

لذا با توجه به ماهیـت نظـري . و بعد از اسالم، عناصر اصلی در سازمان فضایی شهر را مورد مداقه قرار دهداي، به مطالعه موضوع مـورد موضوع پژوهش، با استفاده از روش توصیفی و مطالعه اسنادي و منابع کتابخانه

. نظر پرداخته است


فرضیه تحقیق-3

عناصر و فضـاهاي . لور درك شهروندان از فضا و محیط زندگی آنهاستساخت فضایی شهر، نمود تب-مییابی بخشی به این ساختار و درك آن به عنوان یک کل واحد و منسجم، مکانشهري در راستاي نظم

اي متمایز از شهر اسالمی داشته است که این موضوع ناشـی از تفـاوت شهر ایرانی قبل از اسالم شیوه. شوندبر خالف شهر ایرانی قبل از اسالم که حاصل نظام طبقاتی و سلسله مراتب جایگـاه . فضایی آنهاستساخت

شهروندان در ساختار ذهنی جامعه است، ساخت کالبدي شهر دوران اسالمی، تجلی فرهنگ سـنتی و مبتنـی .باشدبر اصل پیوند فضایی بین عناصر مختلف شهر می

تعاریف و مفاهیم-4

شهرمفهوم -4-1

ول شهرگرایی و شهرنشینی است که بـه عنـوان حسیر ت،شودمیکه امروز به عنوان شهر شناخته ايواژهنگاهی . تشارها به شهر تغییر نام داده اسو اکنون با گسترش و پیشرفتشدمیشار در قبل از اسالم شناخته

صدر خشی کـردن آمـده کـه بـه دهد که کلمه شهر از ریشه خشتهر از مبه فرهنگ واژگان فارسی نشان میاز سوي دیگر کلمـه شـهر بـا خـوره متـرادف و . معنی شاهی کردن و فرمان راندن، توانستن و یارستن است

واژه خوره به معناي نور مطلق یا نوري از جانب خداوند است بر خلق کـه بوسـیله آن نـور، . معنی استهمها و از این نور آنچه ها و حرفهن قادر شوند بر صنعتبعضی خالیق بر بعضی دیگر ریاست کنند و بوسیله آ

همین کلمه خـوره همسـان بـا کلمـات . )36:1382براتی،(خاص باشد به پادشاهان بزرگ و معادل فائز گرددشـهر یکـی از . رفتـه اسـت حکومتی نیز به کار مـی -شهرستان و شارستان براي نامیدن تقسیمات جغرافیایی

سیاسی جامعه است و تغییراتی کـه در رونـد شهرنشـینی رخ و اقتصادياجتماعی،هاي فیزیکی روابط قالب.پذیرداقتصادي و سیاسی جامعه صورت میدهد تابعی است از تغییراتی که در زندگی اجتماعی،می

گراي ایران باستان، همواره یک امر و پدیده قدسی و آسـمانی تلقـی گرا و کمالشهر در فرهنگ آرماناي ایرانیان یک بهشت جاودانی است که احتماال کسی قدرت برپا کردن ه است و در اعتقادات اسطورهشدمی

توان شهر، این امر آسمانی را در روي زمین سـاخت بعـدها بوجـود شاید این امر که می. آن را نداشته استفر یـا فـره کیـانی اسـت توان گفت تنها پادشاه، که متصل به بارقه الهی و صاحبآمده باشد و به جرئت می

با تلقی این مفهوم مقدس از شهر عرصه کالبـدي . )41همان، (تواند چنین امري را محقق کنداجازه دارد و می


روي شده است که در مقابل مفهوم بیابانگردي و فرهنگ بدوي کـوچ تعریف شده توسط شهر نیز مقدس میشـهر در ایـن . د و طبقات مقدس اجتماع بوده استقرارداشته است و به همین دلیل صرفاً محل سکونت افرا

ماند که به دستور شاه و براي سکونت خاندان شاهی و طبقات وابسته و تعریف به مجموعه عظیم کالبدي میشد و بـه نـوعی نمـایش و نمـاد قـدرت فـره ایـزدي برگزیده او همچون دبیران و سپاهیان ارشد ساخته می

نده ذهنیت و سالیق شاه بانی آن بوده است؛ نه یـک مفهـوم جمعـی کـه شهر تنها منعکس کن. شاهنشاه استزیستی با محـیط و بـوم پیرامـون حاصل تعامل طبقات مختلف مردم و انعکاس فرهنگ جمعی انسان در هم

. خود شکل بگیرد

بندي شهراستخوان-4-2

هـا پیوسته از کاربرياي به هم اي است مرکب از یک ستون فقرات و شبکهبندي شهر مجموعهاستخوانبخشد و تار و پـودش در همـه گسـتره و عناصر مختلف و متنوع شهري که شهر را در کلیت آن انسجام می

ایـن مجموعـه، شـالوده سـازمان .یابـد هـاي مسـکونی امتـداد مـی ترین اجزاي آن یعنی محلهشهر تا انتهاییهـا در خصوصیات کلی شهر است و سـایر سـاختمان کالبدي شهر و اجزاي داخلی آن بوده و مبین -فضایی

موقعیـت قرارگیـري اسـکلت و . پوشـاند هاي اصلی ایـن شـبکه را مـی ها، بینابین بخششهر همانند پرکنندهبندي اصلی در شهر به صورتی است که فصل مشترك همه نواحی و مناطق شهري بـوده و از همـه استخوان

قابلیـت رشـد و . غالب شهرها از نظر هندسـه، مـوقعیتی مرکـزي دارد کند و در نواحی اصلی شهر عبور میبندي اصلی آن، در رابطه با واقعات و نیازهـاي هـر تغییرپذیري، بازسازي و تجدید سازمان شهر و استخوان

بندي اصـلی شـهر هاي مهم و ضروري استخوانهاي یک جامعه شهري از مشخصهدوره از حیات و فعالیت.)18:1376, حبیبی(آیدبخش عناصر و ساختار کالبدي آن حاصل میواع الگوهاي انتظاماست که به مدد ان

هاي شهري جاي اي است وسیع که در آن بسیاري از عناصر و فعالیتبندي اصلی شهر عرصهاستخوانعناصـر . کنـد گیرد و در نظم بخشیدن به روابط دسته جمعی ساکنان در مقیاس شهر نقش مهمی ایفـا مـی می

دهنده و نقـاط عطفـی در دهند، ابزارهاي هویتبندي شهر که شبکه نمادین شهر را شکل میاصلی استخوانسطح شهر هستند که با سازمان فضایی خاص خود در ایجاد خاطره ذهنی از شهر و خوانایی آن به کـار مـی

ایـن مختصـات کـه از . یابدبندي اصلی شهر، فضاي شهري، مختصات خود را میدر محدوده استخوان. آیندهـاي بصـري آن شود در جو حـاکم بـر فضـا و ارزش حاصل می) زمان(هاي بعد سوم و بعد چهارم ویژگی

هـا، آرامـش یـا هاي خـارج از سـاختمان منعکس شده و از تراکم جمعیتی، سروصدا، نوع تردد، نوع فعالیت


هاي خصوصی و عمومی، تناسب بـین فضـاي ها، تفکیک حریمها و فعالیتازدحام، همگنی یا ناهمگنی فرمبندي اصـلی شـهر بـه این دسته از مشخصات استخوان. )121همان، (شودناشی می... باز و فضاي محصور و

نماید، اگرچه به سادگی قابل توصیف و بیان نیست امـا اي که در این محدوده ایجاد میعلت کشش و جاذبه.هاي شهر نقش اساسی دارداین محدوده نسبت به سایر بخشبه راحتی احساس و درك شده و در تمایز

ساخت فضایی شهر-4-3

این دو، عناصر اولیه ساخت فضـایی . میدان و خیابان: دو عنصر اساسی ساخت فضایی شهر عبارتند از میدان یا حیاط عمومی شهر از همان آغاز، از عهد باستان گرفتـه . )43:1386, توسلی(شوندشهر محسوب می

در حالیکـه میـدان و عناصـر . اي را داشته استها یا عناصر شهري و محلهتا به امروز نقش جمع کردن خانهمربوط به آن، از نظر کالبدي جزئی است از ساخت فضایی شهر است و از نظر اجتمـاعی ایـن مجموعـه در

ر در شهرهاي ایـران کـه روح و روان شهروندان جاي دارد؛ درست مانند مجموعه مسجد جامع، تکایا و بازا-کننده آن در طول زمان تغییـر مـی هاي محصورعناصر میدان و ساختمان. گاه شهروند ایرانی بوده استتکیه

هایی مانند نقش جهان اصفهان، امیرچخماق یزد و توپخانه تهـران بـه در ایران تغییرات فضایی در میدان. کندها مانند توپخانه و امیرچخماق دیگـر درسـت بـه ن مکاناطالق فضاي شهري به برخی از ای. خوبی پیداست

در ترکیـب فضـایی میـدان عوامـل . انـد هاي فضایی خود را از دسـت داده رسد چون به کلی ارزشنمینظر:بسیاري مؤثر هستند که عبارتند از

میزان محصوریت.1کنندهشکل بدنه محصور.2گیرندمقیاس یکایک واحدهاي معماري که میدان را در بر می.3.اختالف مقیاس واحدهاي معماري محصور کننده و ارتباط آنها با وسعت میدان.4.محل قرارگیري بناها و آثار شاخص تاریخی.5

اگر عوامل مختلف در طراحی درست محاسبه شوند، به صورتی از تعادل فضایی دست خـواهیم یافـت ).1شکل(شود ل میکه این تعادل از طریق برابري نیروهاي افقی و عمودي در فضا حاص


)144:1376حبیبی، ( بندي اصلی شهراستخوان-1شکل

دهنده فضاهاي شهريشکلاصول-5

تنیـدگی انسـجام و یکپـارچگی و درهـم : پیوندي اجزاء و عناصر شهري و واحدهاي مسکونیاصل هم-هیئت یک کل در شهر سـنتی اجزاء و عناصر شهري از بازار و مسجد و مدرسه تا خانه و خانقاه و مقبره، در

دار نیسـت کـه بافـت را اجزایی ماننـد خانـه حیـاط . کنداي است که تفکیک فضایی آن را دشوار میبه گونهانگیز اشکال متناسـب و جریان شگفت. دار جزئی از آن استدهد بلکه بافت است که خانه حیاطتشکیل می

.ترین شکل جلوه و وحدت و یگانگی استعالینامیم، پیوندي میهماهنگ در وسعت بافت را که هم

)نگارنده(هم پیوندي اجزاي شهر اسالمی-2شکل
















هـاي شـهري نـام از این اصل به عنوان نخستین اصل حاکم بر طراحی مکان: اصل محصور کردن فضا-مـوارد بسـیاري در . ها هستنداي یا خانهعناصر محصور کننده فضا عموماً عناصر شهري، محله. شودبرده می

احساس محصور . کندهاي مکرر به صورت متقارن یا متعادل، فضا را محصور میاي از طاقنماها و غرفهبدنه.بودن در فضا اساساً بر رابطه فاصله چشم ناظر از ارتفاع بدنه محصور کننده فضا استوار است

)1386توسلی، ( محصوریت فضاي شهري-3شکل

رشته فضاهاي ارتباط دهنده، شـامل گـذرهاي اصـلی و فضـاهاي : فضاهاي محصورایستایی و پویایی -دهند، واجد خصوصیت پویایی و ایسـتایی میدان مانند، که عناصر مختلف را در شهر و مرکز به هم پیوند می

بدین معنی که از لحاظ شکل، میدان، میدانچه و چهارسوق و مانند آن ایسـتا و گـذر و خیابـان پویـا . هستند. هستند

فضاهایی هستند که از نظـر خصوصـیات عـرض و طـول و ارتفـاع از طرفـی و : اصل فضاهاي متباین-ارزش فضاهاي متباین در این است که از یکنواختی . عناصر محصورکننده از طرف دیگر، با هم تفاوت دارند

.کاهدفضاهاي ارتباط دهنده می

)نگارنده: ماخذ(شهرياصل تباین در فضاي -4شکل


در صورتی که بناهاي مختلفی . در اینجا منظور ترکیب فضا و بدنه محصورکننده آن است: اصل ترکیب-با هم ترکیب شوند و فضایی را محصور کنند الزم است مابین این بناها ، آنچنان هماهنگی از نظـر وحـدت

کننـده و د بگیرد و این خصوصـیت هماهنـگ شکل برقرار باشد که بدنه محصورکننده صورتی پیوسته به خوبدنه میدان توپخانه، خیابان باب همـایون و میـدان ارگ ایـن . توان هویت معماري نام نهادپیونددهنده را می

.)41:1389, توسلی(دهندخصوصیت را به خوبی نشان می

اسالمی و عوامل مشخصه آندورانشهر -6

شهر دوران اسالمی قبل از هر چیز، یک قلعه ایمان است و از نظر سیاسی و قانون، تابع مقرراتی است هـاي مسـتقر اقتصادي حکومت-که ناشی از شریعت هستند و از این رو نقش مذهبی شهر بر اهداف نظامی

کـانی نیسـت کـه نیسـت، م » قـدرت -شهر«این شهر همچون شار دوره ساسانی. در آن در اولویت قرار دارد.شهر یونانی و رومی خبري نیستدر این شهر از زندگی در دولت. بیانگر حکومت قاهر مرکزي باشد

شهرهاي پادگانی از مراکز قدرت به حساب . نظامی بود-نخستین کارکرد شهر اسالمی، کارکرد سیاسیقلعه اصلی شهر محل سـکونت . بودآمدند و دیوارهاي بلند شهرها گویاي وجود قدرت مشخصی در آنهامی

حضـور ایـن . خلیفه یا حاکم بود و گرداگرد او اشرافیت شهر، اعم از نظامی یا غیرنظامی، سـکونت داشـتند براي مثال بازارهاي ویژه که بـه فـروش . شدهاي خاصی در این منطقه میاشرافیت سبب بوجود آمدن بافت

.)75:1389, فکوهی(ختصاص داشتند، فروش اسب و غیره اوسایل و تجهیزات نظامی

کارکرد دیگر شهر اسالمی، کارکرد دینی بود که خود را در فضاي مسجد جـامع و سـایر مسـاجد شـهر در اطراف مسجد فضاهاي . ترین نقطه، طبعاً نقطه مرکزي و محل قرار گرفتن مسجد بودمقدس. دادنشان می

هـاي دینـی و عرفـانی دیگـر نظیـر ها، محل تجمـع بیمارستانها، دیگري همچون مدارس دینی، دارالحدیث.شوددیده می... ها و ها، زاویهها، خانقاهتکیه

هـا متبلـور کارکرد دیگر شهر اسالمی کارکرد اقتصادي است که عمدتاً در چارچوب بازارها یـا سـوق به بازارهاي تخصصی بنا بر نوع کـاال گرفتند و با تقسیم خودبازارها در شهر عموماً در مرکز قرار می. شدمی

تـراکم و . سرانجام باید به کارکرد مسکونی شهر اسالمی اشـاره کـرد . شدندبه تدریج در شهر پراکنده میهـاي تنـگ و وري، همـرا بـا کوچـه هاي تجـاري و پیشـه هاي مسکونی تفکیک شده از بافتنظمی بافتبی

هـاي مسـکونی همچنـین بازتـابی از محله. ر شهرهاي اسالمی بودها دپیچاپیچ از خصوصیات رایج این پهنه


کردنـد در حالیکـه هاي نزدیک به مسجد زندگی مـی مسلمانان در محله. هاي دینی را در خود داشتندترکیبدر . هاي خاص و با فاصله زیادي از مسجد قرار داشتندهاي مسکونی، مسیحی، یهودي و غیره در مکانمحله

کمتر فضاهاي عمـومی )...هاانبارها، قناتآب(به رغم وجود تجهیزات شهري نسبتاً مناسب شهرهاي اسالمی هاي رومـی در شـهر هاي عمومی با الگو گرفتن از حمامبراي مثال هر چند حمام. براي تجمع وجود داشت

بحث و تبادل شان، چندان محل تجمع و ها بر خالف الگوي باستانیاسالمی نیز وجود دارند، اما این حمامشـد و در هاي سرپوشیده استفاده مـی براي آبیاري شهر در محالت مسکونی از جوي. )77, همـان (نظر نبودند

, حبیبـی (گذشـته اسـت هاي اصلی آب از نهرهایی که از وسط خیابان و یا دو طرف قرار داشـت، مـی خیابانشـبکه آبیـاري از چنـد رشـته قنـات یـا شـد، در شهرهایی که از آب رودخانه یا چشمه استفاده نمی. )1390

چه بـه دلیـل خشـکی -بایستی به ذخیره آب بپردازدشهر می. )1360, اخوه(گردید مجاري متعدد تشکیل میگیـري نظم خود را بـر شـکل -اغلب زیرزمینی-بنابراین نظام آبرسانی-سرزمین و چه به دلیل مقاصد دفاعی

انبارهـاي بـزرگ در مقیـاس شـهر و محلـه و آبیـابی مکـان . )112:1385, خوشنویس(کند شهر تحمیل میبـه شـهر ایـن ... در سطح مسکن، مسجد، مدرسه و ... ها و ها و گودالانبارهاي کوچک، پایابجانمایی آب.بخشدفضایی آن، نظمی منطقی می-رغم اندامین بودن کالبديدوران، علی

شهر آرمانی ایرانیدولت-7

. در بررسی تجلی روحیه مردم ایران در کالبد شهري، دو مفهوم از فضاي شهري ایرانی قابل درك استشهر دولتی ایرانی است که در آن دولت نیازمند تعامل با مردم نیست و مکانی نیز در شـهر یکی مفهوم آرمان

دیگـري . دي و پارسـی ایـران مـا شهرهاي قدرت شود، مانند تمامی قلعهبراي این موضوع در نظر گرفته نمیگیري دولتی مطرح بـوده و هاي تصمیمشهرآرمانی ایرانی است که در آن حضور مردم در عرصهدولتمفهوم

مکان میدان مرکزي در شهر بدین منظور اختصاص یافته است، مانند شهرهاي پارسی هلنی و پارتی که چون . ر آرمانی ایرانی نیز داردشهباشد، مفهوم یک دولتاین میدان صحن معبد نیز می

گیرد، شهر ایرانـی داراي بـرج و بـارویی شهر دولتی ایرانی شکل کالبدي به خود میهرگاه مفهوم آرماندهد که مکان عبادت خواص است و بـراي مستحکم خواهد بود و ساختار شهر را دولتی در میان تشکیل می

شاه یا فرمانده همـراه خـانواده خـود و دیگـر . گاه وجود نداردهاي مردم جایگاه حضور در همین نیایشتودهکنند و نیازي به تعامل با مـردم در پیشـبرد و اجـراي مقاصـد حکـومتی نجبا یا اشراف در این دژ زندگی می

-هاي ایرانی، اگر نتوانست هویتی مـردم این مفهوم شهرگرایی با روي کار آمدن دولتهایی به نام آرمان. نیست


امـا از سـوي دیگـر مفهـوم . را بپذیرد، در کالبدي محدود به بافت پیچیده و کهن باقی مانده اسـت ساالرانهشهر آرمانی ایرانی است که در تاریخ شهرگرایی، هویت مدنی و کالبـدي کـامالً متفـاوتی پیـدا نمـوده دولتکمیـت سیاسـی و ابداع مفهوم شار ایرانی در شهرسازي ایرانی، زمانی صورت پذیرفتـه اسـت کـه حا . است

سازمان شار ایرانـی در . بردمذهبی در ایران، یک قطبی بوده است و از حضور مردم در بالندگی نظام سود میسو با تبعیت از قدرت پادشاه، شهر داراي قلعه و حصار بوده اسـت و از سـوي دیگـر دولت اشکانی از یک

شود، که مکان جلوه این حضور استفاده میگیري حکومتی شهري است که در آن آراي مردم در تصمیمدولتچون این میدان حکومتی در راسـتاي باورهـاي دینـی و . اجتماعی، میدانی در جلوي معبد ایرانی بوده است

اسـت شهر آرمـانی ایرانـی دولتگیرد، مفهوم فضاي شهر ایرانی در این دوره یک هاي ایرانی شکل میآرمان.)116:1385, خوشنویس(

اخص سازمان فضایی شهرعناصر ش-8

ـ نهایت میل مـی براي تشخیص نظم حاکم بر اجزاي شهر که به سمت بی د الزم اسـت عناصـري بـه کنارتبـاط پیوسـته میـان . هاي سازمان فضایی شناخته شده و ارتباط آنها مورد بررسی قرار گیردشاخصعنوان

هسته یا مرکزیـت، سـاختار و . این عناصر و نظم ادراك شده بین آنها معرف سازمان فضایی شهر خواهد بود.روندهاي کوچک از عناصر شاخص سازمان فضایی شهر به شمار میکل

اي ، شرط مهم تحقق مفهوم کل از شهر است و سبب تشخیص و درك محدودههرقلمرو و محدوده ش.1شـود کـه فضـاي داخـل آن اي مکانی تعریف مـی در این صورت لبه. از فضا توسط ساکنان شهر است

اي است که بخشـی از فضـا را تبلور قلمرو، لبه. گرددمعنایی خاص داشته و از محیط پیرامون جدا می. کندمحدود می

هاي مختلـف ، نقطه آغاز شهر است که شهر تدریجاً و طی فرایندهاي تعاملی با مؤلفهیت یا هستهمرکز.2هاي عمومی و وابستگی عناصر مختلف شهر نقش هسته در تجمع فعالیت. گیرددر اطراف آن شکل می

.به آن، به راحتی قابل تشخیص است. شـهر بـه یکـدیگر اسـت ) مسـتقل هعناصـر نیمـ ( هاي کوچـک که عامل پیوند دهنده کلساختار شهر.3

عنصـر شـاخص سـاختار در اغلـب . هاي اصلی شهر متصل به ساختار شهر هستندمرکزیت و ورودي-در شهرهاي گذشته، محور بازار و در شهرهاي امروز خیابان اصلی شهر از نمونـه . حاالت معبر است

.هاي آن است


که اغلب شـرایط یـک سیسـتم را دارا هاي کوچکتري در درون شهر هستند ، مجموعههاي کوچککل.4هاي کوچک جزء مستقلی از سیستم بزرگ شهر است که به عنوان عنصر واحد، می تواند کل. باشندمی

مستقل عمل کند و الزم است در مقیـاس عملکردهـاي فـردي و اجتمـاعی بـه به عنوان سیستمی نیمهه مثابه قلمرویی نیمه مستقل و وابسته به سکونت به محله ب. هاي کوچکتر به حساب آیندعنوان سیستم

. )51:1386, منصوري(کندعنوان یک زیرسیستم مستقل عمل می

سازمان فضایی شهر ایرانی قبل از اسالم-9

فرایند شهرنشینی، شهرگرایی، و شهرسازي قبل از اسالم در ایـران را در سـه دوره )1378(دکتر حبیبیم یعنی تا حملـه .ق4م تا .ق9وي معتقد است ساخت و بافت شهر از قرن . کلی مورد بحث قرار داده است

بـدین ترتیـب شـار . شهر پارسی مـادي بـوده اسـت -اسکندر و فروپاشی نظام سلطنتی اولیه به صورت قلعهشهر ایرانـی اسـت معبد و نوعی آرمان-النهرینی، شهرهاي بینتپه-قدرت بوده و با الهام از شهر-دي، شهرما

. شود و فضایی در کالبد شهري براي تعامالت اجتماعی وجود نداردکه توسط دولت اداره می

ترتیب اهمیـت سازمان فضایی شهر ایرانی پیش از اسالم، مرکب از مناطق جداگانه است که با رعایت منظر شهري برآمده از این سازمان فضایی، حاکی از مکانت . یابی می شودساکنان و متولیان آن در شهر مکان

سـازمان شـهري بـه هرمـی . شهروندان و سلسله مراتب جایگاه آنها در ساختار ذهنی جامعه آن دوره اسـت اند کـه شـهروندان بـه سـادگی وي چیده شدهماند که عناصر تشکیل دهنده آن برحسب رتبه و مقام به نحمی

.)140:1362, زادهسلطان(قادر به ادراك ساخت اجتماعی جامعه و جایگاه خود در روح جمعی شهر باشند

م در سـاخت و بافـت شـار و یـا شـهر در دوره سـلوکی .ق3با سقوط نظام سلطه هخامنشی در قـرن . شـهر یونـانی اسـت -قدرت پارسی بـا دولـت -ار و شهرشود و آن آمیختگی شتغییرات بنیادینی مشاهده می

جدیـدي در فضـاي شـهري ساالري اشراف و اقتدار حکومت پارسی، راهپیدایش نوشهرهایی ناشی از مردمهاي ایرانی با تأکید فضایی آرمان-دهد تا شهر مکان تجلی کالبديدولت سلوکی اجازه می. گذاردمیپیش رو

براي اولین بار، براي حضور ایرانیان در تعامالت اجتماعی فضایی در نظر گرفته از طرفی. بر معابد آنها باشداین میدان چون اصل خـویش یعنـی . گیردشود و براي نخستین بار مفهوم میدان در شهر ایرانی شکل میمی

.)1385, خوشنویس(آگورا، مرکز مبادالت فرهنگی، تجاري و اداري است

، بـه )یکم هجـرت ( میالدي7م تا قرن .ق3ساخت و سازمان شهر و نوشهرهاي نظامی از اواخر قرن هاي ایرانی و قدرتی است با تبعیت از پادشاه و آرمان-شکل شار پارتی و در دولت اشکانی از یک سو شهر


سـی و حکـومتی گیـري سیا شهري است که در آن از آراي مردم و نخبگـان در تصـمیم از سوي دیگر دولتاي است از بازار، میدان به جـاي مانـده از شـهر اي دارد و مجموعهدایرهشهر پارتی محیطی . شوداستفاده می

شود و نقش حضور مردم در تعامالت اجتمـاعی چهره شهر پارتی در دوره ساسانی عوض می. هلنی-پارسیاز خصوصـیات شـهرهاي . را بـه یـاد مـی آورد شهرهاي آرمانی دوره پارسی -رود تا آنجا که قلعهاز بین می

هاي بزرگان و اشـراف و بعـد از ساسانی، قرار گرفتن ارگ و آتشکده و ادارات در وسط شهر و سپس محله.)1362, زادهسلطان(توان نام بردوران را میهاي پیشهآن محله

)1390حبیبی، ( سازمان فضایی شهر قبل از اسالم-5شکل

فضایی شهر ایرانی پس از اسالمسازمان -10

محـیط "هاي نخستین ظهور اسالم در ایران را در تغییـر مفهـوم شـهر از ترین حادثه شهري در سدهمهمبه مکانی براي زیست برادران برابر که عزت آنها نه "محصور طبقات برگزیده و در جوار آن فقر مردم عادي

در ایـن دوره یکـی از .سازمان فضایی آن باید جستجو کـرد ذاتی که اکتسابی است و عدالت تجلی یافته در مسجد جـامع، بـازار، میـدان و . مستقل عمومی جدید استهاي نیمههاي سازمان فضایی، مجموعهشاخص

هایی که حاوي برتري نسبت به یکدیگر نیستند بلکه بر حسـب قومیـت و شـغل سـاکنان بـه صـورت محلهعلیرغم جدایی قوي و مشخص محالت . استقاللی که تنها مبین تمایز است نه برتري. شوندمستقل ظاهر می

شهري از لحاظ اداري، قومی، مذهبی و شغلی، از نظر کالبدي مجموعه شهر یکپارچه، پیوسـته و اجـزاي آن


رابـر در همه مراحل تحول شهر، نظـم حـاکم بـر آن مبتنـی برحقـوق ب . )1374, توسلی(در ارتباط بوده استشهروندان و پرهیز از دو قطبی شدن شهر و تخصیص شهر و امکانات ان به نحو متعادل بین شهروندان بوده

.است

)1390حبیبی، ( سازمان فضایی شهر صفوي-6شکل

سازمان فضایی و شهر ایرانی پیش از مدرن-10-1

این فضا دقیقاً . اسالمی استهاي دور، جوهر هنر ایران در دورهفضاي معماري و شهر ایرانی در گذشتهتجلی کالبدي فرهنگ سنتی بوده و با تداومی چند هزار ساله تا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوي ادامـه

هـا، فضاي معماري و شهري در گذشته جزئی روشن از نظام فضایی کل شهر بوده و با فعالیـت . یافته استاز نظر مکانی آنچه که تا به حال از فضـاي معمـاري و . ته استها و عناصر شهري پیوندي مستحکم داشراه

گیـرد ساختار شهري گذشته باقی مانده است، عمـدتاً در بخـش درونـی یـا بخـش قـدیمی شـهر قـرار مـی اصـل : توان در این اصل بیان نمودساختار کالبدي بخش درونی شهرهاي تاریخی ایران را می. )1374توسلی،(

.پیوستگی فضایی

مرکـز . 2مرکـز شـهر . 1سازمان کالبدي شهرهاي تاریخی ایران بر پیوند فضایی میان عناصر مجموعـه بخـش . میـدان اسـتوار اسـت . 4گذرهاي اصـلی و . 3محالت، از طریق یک رشته فضاها و عناصر ارتباطی

و تـدریجی گیـري پیوسـته االجزا است و محصول شکلدرونی شهر تاریخی داراي ترکیبی منسجم و مرتبط


بخش درونی به صورت یک کل؛ یک نظام و مرکز شهر و مراکز محالت به منزله مراتبـی از اجـزاء و . استایـن . )151:1389, توسلی(شوندها، به صورت عناصر پیوند دهنده اجزاء محسوب میگذرهاي اصلی و میدان

.)2شکل (ساختار فضایی از لحاظ اجتماعی و اقتصادي کامالً فعال بوده است

ساخت و سازمان شهر و تحول آن در دولت قاجار-10-2

. شودهاي اساسی میدر دوره قاجار سازمان فضایی شهر تحت تأثیر تحوالت اقتصادي دچار دگرگونیتوان نتیجه گرفت کـه بافـت دهند میاما از توصیفی که سیاحان از ریخت شهر و ساخت کالبدي آن ارائه می

بـازار کماکـان . دهـد اي با سازمان شهر پیش از این دوره نشـان نمـی تفاوت عمدهشهر و ساخت فضایی آن تجـاري خـود، مکـان -لوالي اصلی و ستون فقرات شهر است و چون همیشـه عـالوه بـر نقـش اقتصـادي

هاي جدا شده از بـازار در دسترسی. باشدفرهنگی نیز می-هاي اجتماعیبنديتظاهرات تمامی اشکال و شکلمستقل در دل شهر به حیات خود ادامه کنند و محالت به عنوان مکانی نیمهیکدیگر را قطع میمرکز محالت

به عبارت دیگـر، . اي در سیماي شهر و سازمان فضایی آن رخ نداده استنتیجه اینکه تغییرات عمده. دهدمیسازمان فضـایی شـهر علیرغم آنکه سازمان اقتصادي در چنبره سازمان اقتصاد جهانی گرفتار آمده است ولی

بنابراین در ساخت فضایی شهر دوره قاجار، کماکـان . )121:1390, حبیبی(اي نیافته استهاي عمدهدگرگونیتوان دیـد پیوند بین عناصر فضایی کالبدي شهر از قبیل بازار، مرکز محالت، مرکز شهر، گذرها و غیره را می

تـوان در ایـن دوره نیـز ایرانی پس از اسالم است را میهاي شهرهاي و اصل پیوستگی فضایی که از ویژگی.تشخیص داد

با ادامه حکومت قاجار و پیوند اقتصاد ایران با سرمایه داري جهانی شاهد تحوالت زیادي هسـتیم کـه مدرسـه، ( عناصر شـهري جدیـد . هاي تازه در معماري و شهرسازي استحاصل آن تکوین و تدوین ارزش

بنابراین در ادامه حکومت . کننداي در سازمان کالبدي شهر مطرح میمفاهیم تازه...) ت و دارالفنون، تکیه دولشـویم کـه اي به نام سبک تهران مواجه مـی قاجار و بخصوص حکومت ناصرالدین شاه با زبان و سبک تازه

:کندالگو تبعیت میخیابان در مفهوم جدید از دو. شودنطفه آن با شروع تأثیر پذیري ایران از اروپا بسته میکـاري محوري با درخـت : گیردالگوي نخست، چهره و سازمان فضایی خود را از خیابان دوره صفوي می. 1

هـایی الگوي دوم، خیابان. نشیننددر دو سوي، نهر آب در طرفین و تک بناهایی که نسبت به خیابان عقب میبه خیابان دارند و سـازمان کالبـدي ممتـدي را تشـکیل هاي ساخته شده در طرفین که روهستند داراي بدنه


حضور عملکردهاي جدیدي چون تماشاخانه، سینما، چایخانه، هتل و باغ ملی چهره شهر را دچـار . دهندمی. یابدگرداند و مفاهیم شهر اروپایی در کالبد شهر ایرانی تبلور میتغییرات اساسی می

طلبی، حضور قـوي تفکـر غیـر بـومی در سـازماندهی فضـایی و سبک تهران به تبعیت از مفهوم تجدد مسـجد، مدرسـه، . کنداستیالي قدرت اقتصادي، عرصه جدیدي در ترکیب فضایی میدان در این دوره باز می

کاخ حکومتی و بازار به عنوان عناصر اصـلی ترکیـب میـدان در دوره صـفوي، جـاي خـود را بـه عمـارت به علت عدم قدرت اقتصادي دولت مرکزي . سپارندمارت بلدیه و غیره میخانه، بانک، عخانه، پستتلگراف

قاجار، سبک تهران در سایر شهرهاي ایران، نه به عنوان یک سبک مستقل، که به عنوان مکمل مکتب اصفهان هـاي بسـیار مـوفقی از فضـاهاي گردد نمونـه نتیجه این ترکیب دوگانه سبب می. گیردمورد استفاده قرار می

خـان کـه بیـانگر حضـور تفکـر قـوي خان کرمان در کنار مجموعه گنجعلیهمچون مجموعه ابراهیمشهري.)145همان، (سازماندهی فضاي شهري است، بوجود آیند

سازمان فضایی شهر در دوره پهلوي-10-3

-دولت پهلوي در یک انقطاع تاریخی، از جامعه و به تبع آن شهر تعاریفی سخت نا آشنا به دسـت مـی اي جدیـد پـی هاي شهري موجود، نه تنها به معنـاي شـالوده دخالت سنگین در بافت و ساخت شالوده. هدد

دولت پهلوي در اولـین برخـورد خـود بـا . شود بلکه این دخالت در پی نفی شالوده موجود استگرفته نمیاي خویش در عرصـه هدهد و در شروع فعالیتپدیده شهر، دگرگونی کالبدي شهر را در دستور کار قرار میدهـد و فضایی شهر را در دستور کار قـرار مـی -شهرسازي، دخالت و تغییر شکل در بافت و ساخت کالبدي

اولـین اقـدامات شهرسـازانه، . گیـرد می19این دخالت، الگوي خویش را از دگرگونی شهرهاي صنعتی قرن سـبب گسسـته شـدن شـالوده کهـن ایجاد دو خیابان چلیپایی در بافت کهن شهري تهران است که این امـر

شود و بازار به عنوان ستون فقرات اجتماعی، هاي عمده میاي دچار آسیبسازمان محله. گرددارتباطات میسپارد؛ خیابانی که دیگر مکمل هاي خود را به خیابان میاي از فعالیتاقتصادي و فرهنگی شهر، بخش عمده

طرحی متأثر از جنبش معماري و شهرسـازي 1316در سال . نیستعناصر شهري و شالوده کهن بافت شهر بنـدي، گردد که بافت شطرنجی، تفکیک عملکردهاي شهري بر اساس منطقهالملل اجرا میمدرن و سبک بین

در ایـن طـرح مکـان دانشـگاه، . اي ایـن طـرح هسـتند ایجاد فضاها و میادین عمومی و غیره از مفاهیم پایـه هـایی منطبـق گردد و آنها در فاصلهآهن و کارخانه در وراي بافت موجود پیشنهاد میراهبیمارستان، ایستگاه

.)167:1390حبیبی،(گردند یابی میبا موارد مطروحه در الگوي شهر صنعتی مکان


ایجاد مفاهیمی جدیـد از : توان بهش تبعاتی براي شهر کهن در پی داشت که از جمله می.ه1316طرح چون خیابان و میدان، تغییرات کارکرد میدان از فضـایی بـراي تجمـع شـهروندان بـه یـک عناصر شهري هم

بازار، از بین بردن وحدت فضایی بین محالت و -بازار به زمان-اي و یادمان، تغییر مفهوم مکانکارکرد خاطرهشـهر ش .ه1320-1332در فاصـله سـال هـاي . رو اشـاره کـرد بافت شهري و تبدیل آن به خیابـان سـواره

الگـوي تهـران . کنـد هاي ایجاد شده در دوره قبلی تجربـه مـی اي آرام را عمدتاً در طول مسیر خیابانتوسعهبر اساس این تعریف، شهر مکانی است متشکل از تعـدادي خیابـان و . دهدتعریف جدیدي از شهر ارائه می

فضـایی بلکـه بـه -يان تبلور کالبـد شهر، نه به عنو. بندي عملکرديتعدادي ساختمان بر اساس نوعی منطقهشـود شهر ترکیبی مـی . یابدمفهومی مجرد و فردي، متآثر از ذهن معمار و مهندس نمود میعنوان تصوري از

بـا فـروریختن . )191همان، ( هایی پراکنده و نامنسجم، با منظري نا آشنا در ارتباط با مفاهیم کهناز مجموعهبـا ایـن رنـگ بـاختن و آن تخریـب . بـازد اي رنگ میجمعی و محلههاي اجتماعی شهر کهن، زندگیبنیان

.دهدها، بلکه هویت خود را از دست میتنها ارزششالوده و ترکیب فضایی، شهر نه

)نگارنده( از بین رفتن ترکیب کالبدي و فضایی شهر کهن-7شکل

گیرينتیجه-11

پـیش از اسـالم، مکانـت . ساخت فضایی شهر ایرانی دو دوره کـامالً متفـاوت را تجربـه کـرده اسـت شهروندان بر اساس نظام طبقاتی و منزلت اجتماعی بر اساس دو قطب قلعه حکـومتی و بیـرون آن تعریـف


یی مکـان جـدا . ساکنان قلعه، وابستگان حکومت و اهالی بیرون رعایـا و مـردم عـادي بودنـد . شده استمیمقدس از مکان عادي زندگی شهروندان شرط اصلی در سازمان فضایی شهر بوده است؛ دو قطب مجـزا کـه

. هاي آنهاست، تا دو کل کوچک و مستقل در شهر بدست آیددر نخستین قدم، شهر موظف به تفکیک عرصهمجاورت فیزیکـی اسـت ارتباط میان این دو به عنوان اجزاي مستقل، در کمترین حد ممکن بوده و از جنس

این . سازي حیات مدنی را کمتر داراستداري به نام شهر که توان الزم براي زمینهکه توان تولید کل وحدتبـا . نحوه سازماندهی، فاقد فضایی جهت تعـامالت شـهروندي و آزادي در انتخـاب زنـدگی شـهري اسـت

د، نوشـهرهاي سـلوکی بـا مفهـوم التقـاطی فروپاشی نظام شار پارسی که با نفوذ فرهنگ یونـانی همـراه بـو گردد که حاصل آن تولد فضایی به نام میدان جهت تعامالت اجتمـاعی سـاکنان شـهر هلنی ایجاد می-پارسی

شهر پارسی را با سیر تاریخ شهرنشینی، شهر پارتی از مفهوم شهر یونانی فاصله گرفته و بار دیگر، آرمان. بود. نمایدمتبلور می

نخسـتین . گـردد اسالم، سازمان فضایی و به تبع آن چهره شهر ایرانی دچار تحوالت اساسی مـی با ظهور حادثه شهري در اوایل اسالم را در تغییر مفهوم شهر، از محیط محصور نظام طبقاتی به مکانی بـراي زنـدگی

ي و شـهري در فضاي معمار. توان جستجو کردهمه اقشار جامعه و عدالت نهفته در سازمان فضایی آن میها و عناصر شهري، پیوندي مستحکم ها، راهاین دوره، جزئی روشن از نظام فضایی کل شهر بوده و با فعالیت

این فضا دقیقاً تجلی کالبدي فرهنگ سنتی بوده و با تداومی چنـد هـزار سـاله تـا اواسـط دوره . داشته استهر دوره قاجار، کماکان پیوند بین عناصر فضایی در ساخت فضایی ش. قاجار و اوایل دوره پهلوي ادامه یافت

در ادامه، حکومت پهلوي . توان دیدکالبدي شهر از قبیل بازار، مرکز محالت، مرکز شهر، گذرها و غیره را میهاي چلیپایی، تحمیل شبکه شطرنجی به بافت کهن شهر، تفکیک عملکردها بر اساس نوعی با احداث خیابان

گیرد که منجر به فروپاشی وحدت گر، روندي را در پیش میو بسیاري اقدامات ویرانبندي عملکرديمنطقه.گرددفضایی شهر کهن و از هم گسیختگی پیوند کالبدي و فضایی بین عناصر شهري می

مراجع

نشر کتاب: آئین شهرداري، ترجمه جعفر شعار، تهران) 1360(ابن اخوه .هنرهاي زیبا، انتشارات ]نشریه[هوم شهر از نظرگاه زبان و ادب فارسی نگاهی نو به مف) 1382(براتی، ناصر

دانشگاه تهران فضاهاي شهري و جایگاه آنها در زندگی و سیماي شهري، : طراحی فضاي شهري) 1386(توسلی، محمود

.انتشارات شهیدي: تهراننشر مؤلف: تهران] بخش کتاب) [هنر نو کردن ساختار شهر( طراحی شهري) 1389(توسلی، محمود.


نشریه هنرهاي زیبا، انتشارات ] نشریه[فضاي معماري و شهر ایرانی در برابر غرب ) 1374(توسلی، محمود.37-51ص دانشگاه تهران،

مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران: تهران] بخش کتاب[از شار تا شهر ) 1390(حبیبی، محسن.سازمان فنی و مهندسی شهرداري تهران]بخش کتاب[استخوان بندي شهر تهران) 1376(حبیبی، محسن.دولت شهر آرمانی ایرانی، نشریه باغ نظر، شماره ششم) 1385(خوشنویس، احمد میرزا کوچک.نشر آگاه: تهران] بخش کتاب[روند شکل گیري شهر و مراکز مذهبی در ایران ) 1362(سلطانزاده، حسین.نشر نی: تهران] بخش کتاب[انسان شناسی شهري ) 1389(فکوهی، ناصر.قبل و بعد از اسالم، نشریه باغ نظر، سال : دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی) 1386(منصوري، سید امیر

.49-60چهارم، ص

ﯽﻣﻼﺳا-ﯽﻧاﺮﯾا ﺮﻬﺷ يﺪﺒﻟﺎﮐ و ﯽﯾﺎﻀﻓ...

Documents