forum hubungan etnik

WAJ 3106 Hubungan Etnik

PERNYATAAN INTEGRITI AKADEMIK

Saya mengaku bahawa tugasan ini adalah hasil usaha saya sendiri, tidak dihasilkan

oleh pihak ketiga dan juga tidak diplagiat dari sumber lain. Bahan-bahan dari pihak

ketiga yang dipetik telah dijelaskan sumbernya.

__________________________

(Mohamad Suhaidi B Mohd Sujak)

(920128-14-5367)

__________________________

(Sharil Bin Bolong)

(920510-12-6503)

__________________________

(Siti Salwani Aqma Bt Abd Jalil)

(921230-12-5244)

__________________________

(Nur Najmi Syamila Bt Mohd Sakari)

(910916-11-5426)

PENDIDIKAN KHAS MASALAH PENGLIHATAN (G 3.3)

PROGRAM IJAZAH SARJANA MUDA PERGURUAN

AMBILAN JANUARI 2012

1


Tajuk Forum: Peranan Media dan Filem serta Impaknya kepada Pembentukan

Hubungan Etnik.

Moderator

Pegawai Bahagian

Pengajian Teras

Akademik ASWARA

: En. Sharil al-Kunawi

Ahli Panel 1

Timbalan Ketua Pengarah

Bahagian Penyelidikan

dan Pengembangan, Arkib

Negara Malaysia

:Dato’ Mohamad Suhaidi bin Mohd

Sujak

Ahli Panel 2

Penulis dan Ketua Editor

Jabatan Pengarang,

Pertubuhan Berita

Nasional Malaysia

: Dr. Siti Salwani Aqma bt Abdul Jalil

Ahli Panel 3

Pengarah Filem dan

Pensyarah Fakulti

Teknologi Filem dan

Artistik UITM

: Professor madya dr. Nur Najmi

Syamila bt mohd Sakari

FORUM BICARA SEMASA

Tema: Media, Filem, dan Hubungan Etnik.

2

Moderator & Panel


Tajuk Forum: Peranan Media dan Filem serta Impaknya kepada Pembentukan

Hubungan Etnik.

Dalam sesebuah negara seperti Malaysia yang penduduknya terdiri daripada

masyarakat berbilang kaum, kefahaman tentang hubungan etnik adalah amat

penting bagi memastikan perpaduan terus berkekalan. Hubungan kaum ini masih

lagi dilihat “terumbang ambing” meskipun keharmonian hubungan antara etnik satu

ketika dahulu terbukti apabila semua etnik turut sama berjuang untuk mendapatkan

kemerdekaan Tanah Melayu daripada penjajah British. Keharmonian dan keeratan

antara kaum yang telah wujud bukan sahaja memerlukan toleransi semua kaum

tetapi juga menuntut pengorbanan yang bukan sedikit.

PUSINGAN PERTAMA

Moderato

r

Assalamualaikum wbt, salam sejahtera dan salam !Malaysia kepada

para penonton yang dikasihi sama ada yang menonton di auditorium

mahupun yang berada di hadapan kaca televisyen. Saya Sharil al-

Kunawi selaku moderator forum pada hari ini ingin mengalu-alukan

kehadiran sidang penonton ke program Forum Bicara Semasa anjuran

Akademi Seni Budaya dan Warisan Kebangsaan ASWARA dengan

kerjasama Bahagian Penyelidikan dan Pengembangan, Arkib Negara

Malaysia dan Radio Televisyen Malaysia RTM. Tidak lupa juga kepada

penonton di rumah, pastikan anda terus setia bersama kami hingga ke

akhir rancangan. Baiklah, pada kali ini kita bersiaran secara langsung

dari Auditorium Laksamana Hang Tuah ASWARA khusus bagi

membincangkan dan mengupas sebuah isu yang saya kira sangat

menarik untuk dibicarakan bersama-sama barisan ahli panel kita

sebentar lagi iaitu “Peranan Media dan Filem serta Impaknya kepada

Pembentukan Hubungan Etnik”.

Jadi sebelum bahtera belayar jauh, sebelum kaki melangkah ke

hadapan, eloklah kiranya kita berkenalan dahulu dengan tajuk forum kita

3


pada hari ini iaitu tentang apakah yang dimaksudkan dengan media dan

apa pula yang dimaksudkan dengan hubungan etnik agar kita lebih jelas

serta mendapat gambaran awal berkenaan isu yang bakal dibincangkan

dalam forum kita sebentar lagi.

Menurut Kamus Dewan edisi Keempat, media adalah alat atau

perantara komunikasi pelbagai jenis saluran atau perantara komunikasi,

alat atau saluran komunikasi amnya atau keseluruhannya. Misalnya alat

cetak atau saluran komunikasi yang berupa bahan cetakan atau

terbitan, alat elektronik atau saluran komunikasi yang berupa atau yang

menggunakan alat-alat elektron moden, dan massa pelbagai jenis alat

komunikasi yang dapat menyampaikan maklumat kepada orang ramai

dengan cepat. Begitulah maksud media menurut Kamus Dewan edisi

Keempat.

Manakala. menurut Kamus Dewan edisi Keempat hubungan pula

diertikan sebagai satu sambungan atau satu rangkaian, manakala etnik

pula boleh dimaknakan bukan satu bangsa manusia dan ia juga tidak

memaksa perubahan terhadap kepercayaan agama atau membuang

unsur sesuatu kaum. Masyarakat majmuk mempunyai kelompok yang

hidup berlainan, tetapi di bawah sistem politik yang sama. Jadi

hubungan etnik adalah hubungan sesuatu komuniti mengikut

kepercayaan masing-masing.

Barangkali, tuan-tuan dan puan-puan sudah faham atau mendapat

gambaran mengenai apa yang dimaksudkan dengan media dan

hubungan etnik. Untuk itu, pada hari ini kita akan mendengar

penjelasan yang lebih mendalam lagi berkenaan kaitan di antara kedua-

dua aspek ini melalui kupasan tiga orang ahli panel yang tidak kurang

hebatnya dalam bidang masing-masing.

Oleh itu tanpa melengahkan masa lagi saya memperkenalkan ahli

panel kita yang pertama di sebelah kanan saya iaitu Yang Berbahagia

4


Dato’ Mohamad Suhaidi bin Mohd Sujak, Timbalan Ketua Pengarah,

Bahagian Penyelidikan dan Pengembangan Arkib Negara Malaysia.

Manakala di sebelah kiri saya pula ialah panel kita yang kedua Dr. Siti

Salwani Aqma bt Abdul Jalil merupakan seorang Penulis dan Ketua

Editor di Jabatan Pengarang Pertubuhan Berita Nasional Malaysia

BERNAMA. Sementara di hujung sana pula ialah panel kita yang

ketiga, tidak asing lagi iaitu Profesor Madya Dr. Nur Najmi Syamila bt

Mohd Sakari Pengarah Filem dan Pensyarah Fakulti Teknologi Filem

dan Artistik, Universiti Teknologi Mara Shah Alam. Apa khabar semua

dan selamat dating ke Forum Bicara Semasa dengan tajuk “Peranan

Media dan Filem serta Impaknya kepada Pembentukan Hubungan

Etnik”. Baiklah, sebelum kita pergi lebih jauh kita lihat dahulu montaj

yang telah disediakan oleh pihak penerbit. Silakan.

Itulah dia sedikit sebanyak montaj berkenaan hubungan etnik di

negara kita. Baiklah, jika semua sudah bersedia apa kata kita terus

sahaja dengan soalan untuk panel kita yang pertama iaitu Yang

Berbahagia Dato’ Suhaidi. Dato’, seperti yang kita sedia maklum

hubungan etnik ini telah wujud sejak zaman sebelum merdeka lagi dan

budaya mereka telah dipromosikan atau ditontonkan oleh media masa

ketika itu contohnya tarian tradisional melayu yang kekal sehingga ke

hari ini dan dapat diamalkan oleh anak muda pada masa kini. Jadi

persoalannya disini bagaimanakah Dato’ melihat pembentukan

hubungan etnik di Tanah Melayu semasa zaman penjajahan dengan

menggunakan media pada masa itu?

Jadi saya menjemput Dato’ Suhaidi untuk memberikan pencerahan

terhadap persoalan ini. Silakan Dato’.

Panel 1 Terima kasih saudara Sharil al-Kunawi selaku moderator, sahabat

5


saya selaku ahli panel bersama serta sidang penonton yang dikasihi

sekalian. Sebelum saya mulakan penjelasan saya terhadap persoalan

yang telah diajukan tadi, suka saya untuk ingatkan kepada penonton

semua bahawa negara kita mencapai kemerdekaan dengan cara

rundingan. Rundingan bersama pihak British ini tidak akan berjaya

tanpa ada kesatuan atau perpaduan dari rakyat Tanah Melayu pada

ketika itu. Jadi, bagaimanakah penduduk Tanah Melayu pada ketika itu

ingin menyatukan segenap etnik yang ada di Tanah Melayu bagi

menuntut kemerdekaan?

Seperti yang kita semua tahu, semasa zaman penjajahan,

pluralisme budaya dan etnik berlaku secara paksa yang bermaksud

imigran-imigran dari China dan India telah dibawa masuk untuk

kepentingan British. Kemudian mereka telah menggunakan dasar pecah

dan perintah bagi mengelakkan perpaduan.

Kita terus kepada ketika Tunku Abdul Rahman bersama Tun Tan

Cheng Lock, dan Tun Sambathan ke London untuk mengadakan

rundingannya dengan British. Apakah syarat yang diletakkan kepada

Tunku jika ingin merdeka? Jawapannya ialah perpaduan. British melihat

perpaduan sebagai suatu yang mustahil untuk dicapai Tanah Melayu

pada ketika itu dan sebaik sahaja penduduk Tanah Melayu bersatu

walaupun berlainan bangsa, kaum, dan etnik, ia telah menjadikan

penduduk Tanah Melayu sebagai sebuah komuniti yang kuat. Apa yang

saya ingin sampaikan di sini ialah, hubungan antara kaum merupakan

pemangkin kepada gerakan kemerdekaan.

Jadi, bagaimanakah pula cara Tunku menyatukan kaum? Di sinilah

peranan media dimainkan. Kesedaran terhadap perpaduan antara kaum

6


diterapkan sedikit demi sedikit. Bermula dengan unsur-unsur patriotisme

melalui penulisan iaitu novel seperti Putera Gunung Tahan nukilan Ishak

Haji Muhammad. Kemudian, isu perpaduan dan patriotisme disebarkan

selangkah lebih maju iaitu dengan cara edaran akhbar yang lebih

eksplisit. Contohnya akhbar Utusan Melayu, Majlis, dan Warta Negara.

Hal-hal inilah yang mencetuskan semangat patriotisme dan akhirnya

mewujudkan perpaduan kaum bagi memenuhi syarat British tadi.

Kesimpulan mudah yang dapat saya berikan ialah, tanpa peranan yang

dimainkan oleh media sebelum kita memperoleh kemerdekaan, mesej

untuk bersatu padu mungkin mustahil untuk disampaikan kepada semua

kaum.

Moderato

r

Terima kasih Dato’ Suhaidi atas penjelasan yang begitu jelas sekali.

Jika diteliti semula, benarlah dengan kata Dato’ tadi bahawa hubungan

etnik ini sememangnya sangat penting bagi kita yang berbilang bangsa.

Begitulah cara pembentukan hubungan etnik yang telah dijelaskan

oleh Dato’Suhaidi, dimana keunikan rakyat Malaysia ketika itu ialah

perpaduan kaum , dan perpaduan kaum ini jugalah yang menjadi salah

satu faktor negara kita mencapai kemerdekaan. Jadi tuan-tuan dan

puan-puan adakah kita yang ada pada masa kini mampu mengekalkan

perpaduan antara kaum yang telah dipegang kuat oleh datuk dan nenek

moyang kita suatu ketika dahulu?

Baiklah, sekarang kita beralih pula kepada media pula. Jika dilihat

sejak zaman penjajahan Barat lagi, media cetak telah menjadi sebagai

perantara ataupun wadah penting dalam menyampaikan maklumat dan

melahirkan idea atau buah fikiran.

Oleh itu, saya terpanggil untuk bertanya kepada ahli panel kita yang

kedua iaitu Dr. Siti Salwani Aqma atau lebih mesra dipanggil Dr. Aqma

7


tentang bagaimanakah hasil penulisan melalui media cetak mampu

menerapkan elemen hubungan etnik? Dipersilakan Dr.

Panel 2

Terima kasih saudara moderator. Terlebih dahulu, adalah lebih

molek jika saya menyatakan dan menceritakan sedikit rentetan

kronologi media di Malaysia pada era dahulu sehingga kini dalam

membentuk hubungan etnik yang dihasratkan.

Hadirin sekalian,

Pada era sebelum merdeka, kemunculan media cetak pertama di

Tanah Melayu adalah novel kemudian diikuti dengan kewujudan akhbar.

Oleh itu, media seperti novel dan akhbar telah memainkan peranan

penting dalam sesebuah masyarakat sejak dahulu lagi.

Di Tanah Melayu, fungsi awal akhbar adalah hanya untuk

melaporkan tentang berita dan peristiwa yang terjadi di serata tempat.

Pada abad ke-20, perkembangan penerbitan akhbar seperti akhbar

Melayu semakin pesat “bagai tumbuhnya cendawan selepas hujan”.

Contohnya adalah kemunculan akhbar Utusan Melayu, Majlis dan Warta

Negara. Penerbit dan peneraju bagi akhbar-akhbar pada ketika itu

adalah dari kalangan etnik itu sendiri. Contoh, akhbar Melayu adalah

dari kalangan orang Melayu itu sendiri,akhbar India adalah dari

kalangan orang India dan akhbar Cina adalah dari kalangan orang Cina.

Isu-isu yang telah dibincangkan dan dibangkitkan di Media juga

semakin meluas serta meliputi semua peristiwa sama ada dari dalam

mahupun dari luar negara, isu-isu agama, golongan imigran, masalah

etnik, pendidikan dan politik. Hal ini telah menunjukkan peranan akhbar

pada masa tersebut semakin besar dan penting dalam membentuk

proses komunikasi yang lebih berkesan dan ia juga menjadi tonggak

utama untuk membentuk hubungan etnik dalam masyarakat itu sendiri.

Dengan ini, peranan media dalam membangunkan negara

sememangnya tidak dinafikan lagi. Pada era selepas merdeka,

8


kewujudan media massa seperti radio dan televisyen telah memainkan

peranan penting untuk membentuk etnik dalam pembangunan negara.

Ini sememangnya tidak boleh dinafikan. Ia juga boleh dilihat sejak era

sebelum merdeka, di mana semangat nasionalisme telah ditiup oleh

media cetak seperti akhbar kepada rakyat untuk membangkitkan

semangat mereka dalam menentang penjajah. Melalui media akhbar

juga, semua etnik berkumpul dan telah bersatu padu demi satu

matlamat dan hasrat yang sama dalam menentang penjajah di negara

sendiri.

Selain itu, pada ketika negara sedang rancak membangun, secara

tiba-tiba ia terhenti seketika apabila tercetusnya tragedi 13 Mei 1969

iaitu peristiwa rusuhan kaum. Peristiwa ini telah menyebabkan rakyat

hidup dalam keadaan tegang dan hubungan etnik pada ketika itu adalah

di tahap kritikal. Faktor utama yang menjadi rusuhan kaum adalah

pertelingkahan parti politik, perasaan tidak puas hati terhadap hak

istimewa orang Melayu dan Bahasa Melayu menjadi bahasa rasmi

negara. Peristiwa pahit 13 Mei 1969 ini bukan sahaja dicatat sebagai

sejarah pertelingkahan kaum yang menggariskan sempadan-sempadan

yang harus diteliti dan dipelihara oleh semua pihak.

Oleh itu,peranan media amat diperlukan untuk memberi tafsiran

kepada rakyat selepas Perdana Menteri ketika itu iaitu Tun Abdul Razak

memperkenalkan Dasar Ekonomi Baru (DEB). DEB adalah bertujuan

untuk mengurangkan jurang antara kaum bagi mengelak berlakunya

ketegangan seperti tragedi berdarah pada 13 Mei 1969.

Kesimpulan yang boleh saya simpulkan, sejak daripada itu, peranan

media menjadi semakin penting dalam pembentukan etnik. Ia juga

9


bertujuan untuk menyampaikan maklumat dan menyedarkan rakyat

supaya sentiasa bersatu-padu, bekerjasama dan mengamalkan

perpaduan walaupun mereka berlainan etnik, agama dan bangsa.

Melalui media juga, telah bangkitnya semangat kebangsaan untuk

mengangkat martabat bangsa. Jelaslah, bahawa media cetak adalah

merupakan wadah yang penting dalam penyampaian maklumat,

pelahiran idea dan buah fikiran terutamanya dalam menerapkan elemen

hubungan etnik.

Moderato

r

Terima kasih diucapkan kepada Dr. Aqma atas penjelasan yang

begitu jelas sekali. Jika diteliti semula, benarlah dengan kata Dr. tadi

bahawa media ini sememangnya sangat penting bagi kita yang

berbilang bangsa untuk menyatupadukan kaum

Jadi begitulah yang cuba dijelaskan oleh Dr. Aqma tentang peranan

media cetak dalam menerapkan hubungan etnik di dalam diri seseorang

rakyat Malaysia.

Kita terus kepada panel kita yang ketiga iaitu seorang pengarah

filem yang juga merupakan pensyarah di Fakulti Teknologi Filem dan

Artistik UITM Shah Alam tidak lain dan tidak bukan Profesor Madya Dr.

Nur Najmi Syamila binti Mohd Sakari. Baiklah Prof, apabila kita

perhatikan sendiri filem-filem yang diterbitkan banyak juga filem yang

cuba untuk menaikkan martabat hubungan etnik. Soalan saya kepada

Prof. Ialah pada hari ini industri perfileman tanah air semakin

berkembang dengan penghasilan pelbagai genre filem di pasaran.

Bagaimanakah Prof. melihat industri perfileman itu sendiri boleh

membantu mencerminkan Malaysia sebagai sebuah negara yang

sentiasa ingin mengekalkan hubungan etnik dalam kalangan

masyarakat? Dipersilakan Prof.

Panel 3 Terima kasih kepada tuan moderator yang bertanya. Seperti yang

10


kita ketahui, Malaysia merupakan sebuah negara majmuk dimana

hampir 28 juta penduduk negara ini hidup dalam satu masyarakat

walaupun berbeza budaya dan warna kulit. Pelbagai usaha dilakukan

oleh semua pihak seperti kerajaan, badan bukan kerajaan (NGO) serta

agensi swasta khusus dalam usaha untuk memastikan keharmonian

dan kelangsungan hubungan pelbagai etnik di Malaysia.

Sidang penonton sekalian,

Gagasan 1 Malaysia yang dicetuskan oleh Perdana Menteri, Datuk

Seri Mohd Najib Tun Razak adalah kesinambungan usaha kerajaan

untuk membentuk semangat keharmonian dan nasionalisme pelbagai

kaum dalam kalangan rakyat di negara ini. Dalam erti kata lain,

semangat itu harus bertunjangkan semangat kekitaan bersama di bumi

watan ini untuk saling toleransi dan hormat-menghormati sesama warga

negara mengikut hak dan kebersamaan rakyat seperti yang sudah

termaktub dalam Perlembagaan serta berganding bahu membangunkan

negara tercinta ini biarpun kita berbeza kaum, latar belakang, ideologi

politik dan status hidup.

Usaha yang sama juga turut dilakukan oleh penggiat seni tanah air

seperti penerbit dan pengarah filem. Hal ini kerana kami melihat filem itu

sendiri merupakan salah satu elemen seni budaya yang diminati oleh

semua lapisan masyarakat sama ada golongan dewasa mahupun

kanak-kanak. Kewujudan filem pada hari ini memberikan impak yang

sangat besar dalam dunia perfileman. Hal ini boleh dilihat apabila

banyak karyawan filem berusaha untuk menghasilkan filem yang

berkualiti bagi menarik minat banyak golongan penggemar filem. Hal ini

terbukti dengan karya yang telah dihasilkan dalam pelbagai bentuk filem

seperti filem seram, komedi, cinta, fantasi, kehidupan dan sebagainya.

Filem juga memainkan peranan penting terhadap masyarakat

terutamanya dalam memaparkan isu semasa serta realiti yang berlaku

11


dalam kehidupan seharian masyarakat dan menyampaikan mesej dan

nilai murni untuk dijadikan suri teladan kepada masyarakat daripada

segenap lapisan.

Sebagai penerbit dan pengarah filem, saya melihat industri

perfileman hari ini mampu menggambarkan Malaysia sebagai sebuah

negara yang sentiasa ingin mengekalkan perhubungan yang baik antara

masyarakat pelbagai etnik. Peranan utama filem itu sendiri adalah

sebagai medium hiburan yang diselitkan dengan pengajaran,

pengalaman, budaya masyarakat dan mesej tertentu seperti mesej

perpaduan, keagamaan dan mesej untuk memupuk semangat

nasionalisme dan patriotisme dalam kalangan masyarakat.

Filem boleh membantu kerana visual boleh memberikan pengaruh

yang besar kepada penonton. Penonton boleh merasai atau

menghubungkannya kepada sesuatu situasi tertentu yang berlaku

dalam kehidupan. Menerusi penghasilan sesebuah filem, kita boleh

melihat bagaimana elemen hubungan etnik diselitkan dalam setiap

genre filem yang dihasilkan. Sebagai contoh, melalui filem yang

menjadikan unsur nasionalisme dan patriotisme sebagai tema berupaya

untuk memperlihatkan hubungan etnik yang wujud dalam kalangan

masyarakat Malaysia. Hal ini kerana semangat nasionalisme dan

patriotisme perlu ada dalam diri setiap warganegara Malaysia tanpa

mengira bangsa dan budaya. Filem Embun (2002) dan Paloh (2003)

adalah antara filem yang menyaksikan kehidupan masyarakat pelbagai

kaum dalam usaha menentang penjajah British seterusnya menuntut

kemerdekaan Tanah Melayu. Hal ini menunjukkan bahawa hubungan

etnik sudah lama wujud di Malaysia dan masih kekal hingga ke hari ini.

Selain itu, nilai patriotisme dalam filem juga boleh dilihat menerusi

penggunaan bahasa Melayu dalam sesebuah filem yang dihasilkan.

12


Bahasa Melayu merupakan bahasa kebangsaan. Walaupun sesebuah

filem itu dibintangi oleh pelakon berbangsa Cina dan India, namun

penggunaan bahasa Melayu dalam setiap babak yang dilakonkan oleh

mereka sudah cukup untuk menggambarkan semangat patriotisme

mereka. Penggunaan bahasa kebangssan yang lancar oleh kaum lain

menunjukkan bahawa mereka mempunyai hubungan yang erat antara

satu sama lain. Nilai patriotisme bukan terhad kepada filem perang

semata-mata sebaliknya skopnya jauh lebih luas daripada itu.

Tambahan pula, terdapat banyak filem lain yang turut memaparkan

imej perpaduan sama ada secara langsung atau tidak langsung. Konsep

perpaduan, muhibah dan keharmonian kaum dalam filem bukanlah

suatu perkara yang baru. Allahyarham Tan Sri P Ramlee sudah

melakukannya dalam filem Gerimis apabila seorang lelaki Melayu

berkahwin dengan wanita berketurunan India, manakala dalam filem

Sesudah Suboh pula mengisahkan kisah cinta antara pemuda Melayu

dengan gadis Cina. Begitu juga dengan filem Esok Masih Ada arahan

Tan Sri Jins Shamsudin yang menampilkan Christine Teoh sebagai

peneraju utama filem tersebut.

Begitu juga dengan filem Tsu Feh Sofiah garapan Datuk Rahim

Razali yang memaparkan cerita seorang doktor Cina, Tsu Feh memeluk

Islam dan menukar namanya kepada Sofiah. Filem yang mengangkat

perpaduan sebagai tema bukan sahaja diukur berdasarkan jalan cerita

yang digarap, malah turut melibatkan keseluruhan proses yang berlaku

sepanjang menyiapkan naskhah tersebut. sudah pasti akan wujud

interaksi antara masyarakat berbilang kaum sama ada semasa mencari

bahan mahupun semasa di lokasi penggambaran.

Akhir sekali, apa yang dapat saya nyatakan disini ialah, adat resam

dan budaya yang menjadi pegangan setiap suku kaum di Malaysia juga

13


boleh memberi idea kepada penerbit atau pengarah filem untuk

menghasilkan karya yang mengangkat nilai budaya dan adat resam

sesebuah etnik dalam filem mereka untuk diketengahkan kepada

masyarakat umum. Sebagai contoh, filem Estet arahan Mamat Khalid

merupakan sebuah judul komedi yang mengetengahkan kehidupan

masyarakat India di kawasan ladang getah di Perak. Filem seperti ini

berperanan untuk memperkenalkan kepada masyarakat umum tentang

nilai budaya dan cara hidup sesuatu kaum. Secara tidak langsung,

penonton yang terdiri daripada masyarakat pelbagai kaum dapat

memahami serta saling menghormati budaya masing-masing. Beliau

juga beranggapan bahawa sesebuah filem tidak boleh didakwa sebagai

filem Malaysia sekiranya tidak ada watak pelbagai kaum lain di dalam

filem tersebut. Selain itu, penggunaan loghat atau dialek sesuatu

kelompok masyarakat seperti loghat Kelantan, Negeri Sembilan, dialek

Iban dan sebagainya dalam sesebuah filem juga dapat memberi

peluang kepada penonton untuk mempelajari loghat dan dialek

masyarakat lain. Elemen seperti inilah yang dapat membuka ruang

kepada masyarakat untuk saling berhubung antara satu sama lain.

PUSINGAN KEDUA

Moderato

r

Terima kasih Dr. Najmi. Seterusnya kita teruskan arena forum kita

dipusingan yang kedua dengan perbincangan yang lebih menarik dan

pastinya memberi input kepada kita semua. Seperti yang telah

dijelaskan oleh Dato’ Suhaidi tadi, hubungan etnik satu ketika dahulu

terbukti sehingga kita berjaya menuntut kemerdekaan. Namun begitu isu

hubungan etnik di negara kita masih lagi dikatakan sebagai “terumbang

ambing”. Jadi pada pemerhatian Dato’, apakah isu-isu sensitif yang

sering dibangkitkan yang menyebabkan hubungan etnik yang dahulunya

kukuh kini semakin lemah? Dipersilakan Dato’.

Panel 1 Baiklah, soalan saudara moderator kita tadi adalah berkenaan isu-

isu yang sering bermain dalam masyarakat kita yang menghalang

14


hubungan etnik untuk diteruskan. Saya ingin kaitkan dengan penjelasan

saya tadi pada pusingan pertama iaitu perpaduan merupakan syarat

untuk kita merdeka. Dari situ kita dapat lihat bahawa apabila kita semua

bersatu tanpa perbezaan dari segi etnik atau kaum, kita menjadi sebuah

kumpulan masyarakat yang kuat. Dari situ terserlah kepentingan

perpaduan ini. Kini, tugas kita hanyalah untuk mengekalkan

keharmonian antara kaum sahaja. Namun begitu, seperti yang

dikatakan oleh saudara moderator tadi, banyak isu yang timbul yang

menggugat ikatan yang telah dibina tersebut.

Kita ambil satu contoh yang saya kira semua orang sudah sedia

maklum iaitu tragedi 13 Mei. Secara ringkasnya, peristiwa tersebut

melibatkan perbalahan antara kaum Melayu dan Cina kerana meraikan

kejayaan pembangkang dalam pilihanraya. Isunya di sini ialah

berkenaan hak istimewa orang Melayu.

Isu ini tidak sepatutnya timbul kerana semasa kita menuntut

kemerdekaan, kita telah mempunyai perlembagaan undang-undang kita

sendiri. Dalam perlembagaan tersebut dinyatakan secara jelas bahawa

orang Melayu mempunyai hak istimewa sebagai bumiputera namun

orang bukan Melayu masih lagi memperoleh manfaat dalam segenap

aspek.

Hadirin sekalian,

Cuba kita fikir apa kesannya daripada peristiwa tersebut?

Pertumpahan darah berlaku. Jika dahulunya kita sama-sama berjaya

mengusir penjajah dari Tanah Melayu, mengapa kini kita perlu berbalah

sesama sendiri? Jadi hubungan etnik ini sebenarnya masih lagi perlu

diteruskan bahkan perlu diperbaharui dan diperkukuhkan lagi.

Selain itu, antara isu yang dibangkitkan yang secara tidak langsung

menggugat hubungan etnik ini ialah isu keagamaan di mana perbalahan

berlaku dengan menghina amalan agama lain, membakar rumah ibadat,

15


dan sebagainya. Isu kedudukan etnik dalam sektor kerajaan juga dilihat

antara isu yang kerap timbul sejak kebelakangan ini.

Oleh itu, pada pandangan saya, kita tidak sepatutnya melihat

perbezaan yang wujud antara kaum tapi lihatlah persamaan yang ada

pada setiap kaum. Dengan ini, isu-isu yang saya nyatakan tadi tidak

akan timbul seterusnya tidak mampu menggugat hubungan etnik di

negara kita.

Moderato

r

Terima kasih Dato’Suhaidi atas penjelasan yang begitu jelas, jadi

kita hendaklah bersatu padu tanpa mengira kaum, atau etnik supaya

kita dapat mencapai kejayaan, kerana kita adalah golongan yang

bertanggungjawab untuk menggekalkan hubungan etnik yang sudah

sedia ada yang telah dibina oleh nenek moyang kita.

Saya tertarik dengan kenyataan Dato’ Suhaidi sebentar tadi bahawa

isu nasionalisme atau hak istimewa orang Melayu merupakan antara isu

yang sering mengakibatkan timbulnya ketegangan antara etnik.

Jadi,sebagai seorang yang berpengalaman dalam sektor media ini,

bagaimanakah pendapat Dr. Aqma media menyalurkan isu-isu ini

kepada orang ramai tanpa menjejaskan hubungan etnik di Malaysia?

Dipersilakan Dr. Aqma untuk memberikan penjelasan.

Panel 2

Terima kasih sekali lagi kepada tuan moderator kita. Saya kira

soalan ini begitu baik sekali untuk kita kupas agar masyarakat lebih jelas

dan faham berkenaan isu ini. Sejak merdeka lagi telah dipersetujui

bahawa orang Melayu mempunyai hak istimewa. Ini jelas termaktub

dalam Perlembagaan Perkara 153 yang menegaskan hak istimewa

Orang Melayu dan bumiputera Sabah Sarawak.

Namun begitu, etnik lain tidak dipinggirkan. Mereka masih diberikan

kewarganegaraan dan kebebasan dalam mengamalkan agama masing-

masing. Hak istimewa orang Melayu hanyalah untuk memastikan

keseimbangan negara dari pelbagai aspek seperti hak tanah, jawatan

16


dalam kerajaan, peruntukan biasiswa, dan bantuan ekonomi, seperti

yang telah termaktub dalam Perlembagaan 153. Namun begitu, etnik

lain juga masih mampu memperoleh manfaat dalam setiap satu

daripada keistimewaan tersebut dengan melalui kuota-kuota yang telah

ditetapkan oleh kerajaan.

Kedudukan Istimewa orang Melayu yang lain termasuklah dalam

peruntukan Perkara 89 dan 90 yang berhubung dengan tanah rizab

Melayu. Hak-hak ini tidak boleh dipertikaikan dan ia telah dilindungi di

bawah Akta Hasutan 1948 (Pindaan 1971). Selain itu, Kedudukan

istimewa orang Melayu dan Bumiputera Sabah Sarawak pula turut

disentuh dalam Perkara 153. Walau bagaimanapun, perkara ini juga

turut melindungi kaum-kaum yang lain, dan ia juga menjadi

tanggungjawab Yang di-Pertuan Agong untuk melindungi hak-hak

mereka yang sah dalam menurut peruntukan lain.Perkara ini juga tidak

boleh dilaksanakan jika mengakibatkan kehilangan sebarang jawatan

awam yang dipegang oleh sesiapa atau penarikan sebarang biasiswa

atau keistimewaan yang dinikmati oleh kaum lain atau perlucutan atau

penamatan permit lesen yang dipegang olehnya.

Kedudukan-kedudukan istimewa lain orang Melayu turut dinyatakan

dalam peruntukan Perkara 86 dan 90 yang berhubung dengan tanah

rizab orang Melayu yang memberi kuat kuasa undang-undang

Perlembagaan kepada undang-undang sedia ada berkenaan perkara

melindungi tanah rizab orang Melayu daripada diselenggarakan oleh

orang bukan Melayu. Kemasukan perkhidmatan oleh orang Melayu ke

dalam Rejimen Askar Melayu, dengan pengecualian orang bukan

Melayu, dikuatkuasakan dalam Perkara 8 dan dengan demikian juga

boleh dianggap sebagai sebahagian daripada kedudukan istimewa

orang Melayu .

Perlu juga diperjelaskan siapakah yang dikatakan orang Melayu dan

Bumiputera Sabah dan Sarawak itu. Dalam Perlembagaan Malaysia

17


(Perkara 160), "Melayu" itu ditakrifkan sebagai: Lazimnya bertutur dalam

Bahasa Melayu, Menganuti agama Islam; dan Mengamalkan adat

istiadat Melayu. Manakala Bumiputera di Sabah dan Sarawak ialah

terdiri daripada mana-mana satu kaum asli iaitu Bukitan, Bidayuh,

Dusun, Dayak Laut, Dayak Darat, Kadayan , Kalabit, Kayan, Kenyah,

Kajang ,Lugat, Lisum , Melayu, Melanau, Murut, Penan, Sian, Tagal,

Tabun dan Ukit atau dia berketurunan campuran daripada kaum

tersebut. Di Sabah pula, anak atau cucu kepada seorang daripada suatu

kaum asli Sabah dan dia telah dilahirkan di Sabah. Perkara 153 tidak

boleh dipinda, diubah atau dilucutkan tanpa mendapat persetujuan

Majlis Raja-Raja Melayu.

Jelaslah, dalam perlembagaan Malaysia amat menitikberatkan

hubungan etnik dan hak-hak masing-masing, seperti yang telah

dipersetujui padaer sebelum merdeka. Oleh itu, pihak media sama ada

media cetak atau massa perlu memainkan peranan yang besar dan

penting dalam memperjelaskan isu ini serta mewar-warkan

Perlembagaan Perkara 153 seperti yang telah termaktub dalam

perlembagaan. Ini bertujuan agar tidak berlaku perselisihan faham etnik

malah mengeratkan lagi hubungan etnik di negara kita.

Moderato

r

Jadi tuan-tuan dan puan-puan sekalian kekuatan kita untuk

menghidupkan semula hubungan etnik yang telah lama tertinggal di

belakang adalah dengan melihat semula akta yang telah digubal

dahulu,dimana kita semua ada hak-hak tertentu untuk hidup aman dan

selesa. Antara sebab akta itu digubal adalah untuk menyatupadukan

hubungan etnik antara kaum di Malaysia.

Seterusnya, sejak kebelakangan ini, filem-filem yang bercorak

nasionalisme dan patriotisme kurang mendapat tempat dalam

masyarakat kita, sedangkan filem seperti inilah yang banyak

mengetengahkan elemen perpaduan dan hubungan etnik yang

sememangnya telah lama wujud dalam sejarah negara kita.

18


Bagaimanakah cara untuk bidang perfileman dapat mengatasi masalah

ini agar semangat perpaduan dan patriotisme dapat dipupuk melalui

filem pada masa akan datang?. Silakan Prof.

Panel 3

Terima kasih tuan moderator, soalan yang jelas dan begitu baik

sekali. Filem patriotik atau bersifat kenegaraan biasanya berkait rapat

dengan jati diri bagi meningkatkan rasa kecintaan para penonton

terhadap negaranya. Elemen-elemen sejarah yang mengaitkan para

pemimpin atau seseorang tokoh juga sering digunakan sebagai daya

tarikan. Bidang perfileman tempatan tidak terkecuali mengetengahkan

filem-filem bercorak patriotik.

Pada 1960-an, Allahyarham Tan Sri P. Ramlee pernah

menghasilkan filem seperti Sarjan Hassan yang mengisahkan

perjuangan menentang penjajahan Jepun di Tanah Melayu. Diikuti filem

Bukit Kepong pula pada tahun 1981 yang diarahkan oleh Tan Sri Jins

Shamsuddin. Malah, pada hari ini dunia perfileman tanah air turut tidak

ketinggalan meneruskan kesinambungan penghasilan filem-filem

kenegaraan bagi memenuhi keperluan semasa. Ia bagi mengisi

kekurangan filem dalam genre kenegaraan sejak kebelakangan ini.

Sayangnya, filem-filem berbaur patriotik seakan-akan kurang

mendapat tempat di hati para penonton. Hakikat itu dapat dilihat

berdasarkan kutipan tiket filem arahan Datin Paduka Shuhaimi Baba

iaitu filem 1957 Hati Malaya. Filem tersebut hanya mampu mengutip

kutipan tiket RM480,000 sewaktu ditayangkan di pawagam-pawagam

seluruh negara lima tahun yang lalu sedangkan kos pembikinan filem

tersebut mencecah RM3 juta. 1957 Hati Malaya merupakan sebuah

filem yang bukan sahaja sarat dengan unsur sejarah malahan turut

memaparkan perpaduan antara rakyat berbilang bangsa di negara ini.

Kita dapat melihat bagaimana trend filem kebelakangan ini banyak

menjurus kepada hiburan semata-mata tanpa ada sesuatu nilai yang

benar-benar memberi impak kepada penonton. Malah hampir 90% filem

19


yang dihasilkan adalah semata-mata untuk memenuhi pasaran semasa.

Hal ini adalah kerana,masyarakat melihat filem itu sendiri sebagai

medium hiburan. Namun, itu tidak bermaksud masyarakat terus

menolak filem-filem yang mengangkat nilai nasionalisme sebagai idea

utama, Masyarakat masih mahu menonton filem yang bercorak

sedemikian. Misalnya, filem Nasi Lemak 2.0 arahan Namawee berjaya

meraih kutipan sebanyak RM7 juta sepanjang filem tersebut

ditayangkan di pawagam.

Pun begitu, pengamal media seperti penerbit dan pengarah filem

perlu lebih kreatif dalam menggarap filem-filem bercorak nasionalisme

agar lebih mudah untuk diterima masyarakat. Sesebuah filem

kenegaraan tidak boleh 100 peratus berdiri atas kekuatan fakta

sejarahnya semata-mata. Sebaliknya, kekuatan elemen fiksyen atau

tokok tambah cerita lain perlu lebih kuat bagi menyokong fakta atau

kisah-kisah sejarah yang sedia dimaklumi oleh para penonton bagi

menjadikan sesebuah filem tersebut sama hebat tarikannya seperti

filem-filem genre lain.

Dalam filem Sarjan Hassan misalnya, P. Ramlee bijak

mengeksploitasi watak Hassan yang berdepan dengan pelbagai

cabaran. Ini termasuklah percintaannya dengan seorang gadis di

kampungnya. Pada masa sama, penaklukan tentera Jepun

menambahkan lagi cabarannya. Daripada kisah itu, P. Ramlee yang

melakonkan watak Hassan hanya menjadikan latar Perang Dunia Kedua

sekadar latar cerita sahaja. Sebaliknya kisah cinta dan

persengketaannya dengan watak Aziz (lakonan Jins Shamsudin)

menambah lagi tarikan dalam filem itu. Secara tidak langsung latar

cerita tentang kekejaman tentera Jepun dan kesengsaraan pada era itu

berjaya membangkitkan rasa keinsafan serta semangat patriotik di hati

para penonton. Ini adalah antara gaya persembahan menarik yang perlu

ada dalam sesebuah filem patriotik mahupun nasionalisme.

20


Tambahan pula, menurut Pengarah filem yang juga Pengarah

Urusan Skop Production, Datuk Yusof Haslam filem kenegaraan yang

bagus ialah memaparkan 70 peratus fakta sejarah dan 30 peratus lagi

bolehlah diisi dengan elemen-elemen fiksyen yang lain. Mengambil

contoh filem Tanda Putera arahan Shuhaimi Baba, beliau menyifatkan

bahawa filem tersebut bukan memaparkan 100 peratus sejarah yang

para penonton sudah tahu tetapi sebaliknya filem tersebut cuba

mengisahkan tentang persahabatan dua sahabat iaitu Tun Abdul Razak

dan Tun Dr. Ismail di belakang tabir yang orang tidak tahu. Ini adalah

kelainan yang berjaya ditonjolkan dalam filem ini.

Jadi, perkara yang penting dan perlu diberi perhatian mengenai

bagaimana industri perfileman pada masa akan datang boleh dijadikan

sebagai medium perpaduan kaum Ialah cara bagaimana sesebuah filem

itu dipersembahkan kepada penonton. Maksudnya, jika filem tersebut

ingin mengetengahkan tema perpaduan atau masyarakat 1 Malaysia,

maka tidak bermakna keseluruhan jalan cerita tersebut berkisarkan

tentang perpaduan kaum tetapi perlulah divariasikan dengan beberapa

tema atau isu sampingan seperti gejala sosial, pendidikan, kasih

sayang, dan sebagainya. Filem tersebut juga boleh diselitkan dengan

unsur jenaka dan humor agar tidak terlalu berat dan mudah untuk

diterima oleh setiap lapisan masyarakat. Justeru, mesej utama yang

ingin disampaikan lebih mudah untuk sampai kepada penonton.

PUSINGAN KETIGA

Moderato

r

Kita rendahkan semula forum kita pada malam ini dengan

mendengar kesimpulan atau penggulungan daripada setiap panel

berkenaan tajuk forum kita pada malam ini. Jadi saya mempersilakan

21


ahli panel kita yang pertama untuk membuat penggulungan. Apakah

yang dapat Dato’ rumuskan berkenaan kaitan sejarah dengan media

dan hubungan etnik?

Panel 1 “Those who cannot remember the past are condemned to repeat it.”

Kenyataan ini merupakan kata cendekiawan yang hebat iaitu George

Santayana. Saya percaya semua orang pernah mendengar kata-kata

ini. Saya pasti, semua orang faham apa yang ingin disampaikan oleh

beliau. Kita sedar bahawa hubungan baik antara etnik adalah sangat

penting. Apa yang saya dapat simpulkan di sini ialah kita perlu berusaha

untuk kukuhkan lagi hubungan antara etnik dalam masyarakat kita.

Moderato

r

Apakah pula cara media untuk menyampaikan mesej perpaduan

kepada masyarakat selain melalui media cetak? Dipersilakan Dr. Aqma.

Panel 2

Mengurus hubungan etnik merupakan satu cabaran yang amat

besar dan sukar kepada pemimpin Malaysia. Ini kerana terdapat proses

yang dinamik dalam membentuk hubungan antara etnik. Kejayaan

Malaysia dalam menguruskan hubungan etnik telah mengundang

perhatian dari negara luar untuk mengetahui formula pengurusan

etnikyang telah dilakukan dan diamalkan. Contohnya, duta Jepun ke

Malaysia, Masahiko Horie telah berkata dan turut membandingkan

keadaan masyarakat Jepun dan Malaysia yang jauh berbeza. Beliau

berkata, hubungan etnik di Malaysia adalah sangat baik dan kukuh

berbanding di Jepun.

Selain itu, penerbitan akhbar di peringkat awal hingga selepas

merdeka telah menyaksikan pelbagai sebab ia diterbitkan.

Bagaimanapun, perkembangan semasa khususnya pada era globalisasi

telah memberi perubahan besar kepada corak laporan dan fungsi media

serta filem. Selepas rusuhan kaum pada 13 Mei 1969, kerajaan

Malaysia telah mengambil pelbagai langkah pencegahan agar perkara

hitam tidak berlaku serta memperkenalkan Dasar Ekonomi Baru (DEB)

22


untuk kepentingan semua etnik. Peranan media dan filem dilihat kembali

dengan teliti bagi membentuk sebuah masyarakat yang bersatu padu.

Kepesatan media dapat dilihat dengan kehadiran empat aliran bahasa

yang telah diterbitkan dan ditayangkan di seluruh negara Malaysia.

Akhir kata, masalah, konflik dan cabaran dalam hubungan etnik

akan sentiasa wujud tanpa mengira sempadan. Media perlu jelas dalam

menunaikan peranan dan tanggungjawab terhadap negara dengan

menyelitkan pelbagai kepentingan nasionalisme yang melebihi

kepentingan politik. Filem juga perlu memainkan peranan untuk

mengukuhkan semangat perpaduan dalam diri masyarakat. Dalam erti

kata lain, media dan filem perlu mengambil tanggungjawab ke atas

kesan-kesan sosial sebagai sebahagian daripada polisi perfileman

mereka.

Moderato

r

Prof. Najmi pula, ada apa-apa lagi ingin diperkatakan bagi

menggalakkan hubungan etnik melalui filem?

Panel 3 Saya melihat bahawa peranan media begitu penting dalam

menjamin keutuhan hubungan etnik di negara kita. Sejarah juga telah

membuktikan bahawa media sangat memainkan peranan penting dalam

usaha menjamin keharmonian masyarakat berbilang kaum di Malaysia.

Pengamal media seperti penerbit dan pengarah filem atau drama,

wartawan, editor majalah dan akhbar, penyampai radio dan sebagainya

perlu menggunakan ruang yang ada sepenuhnya untuk

mengetengahkan idea dan buah fikiran berkenaan kepelbagaian etnik di

Malaysia sama ada dari segi isu semasa, budaya serta masalah yang

timbul dalam kalangan masyarakat berbilang kaum. Hal ini adalah

penting untuk memastikan kelangsungan hubungan etnik dalam

masyarakat umumnya agar peristiwa 13 Mei tidak berulang kembali

khususnya. Melalui iklan komersial di televisyen, drama dan filem yang

diterbitkan berupaya untuk menyalurkan mesej perpaduan,

kepelbagaian nilai budaya serta keunikan sesuatu kaum tersebut

kepada kaum atau etnik lain. Wajar untuk saya katakan bahawa media

23


berperanan sebagai “orang tengah” dalam interaksi dan perhubungan

masyarakat 1 Malaysia.

Moderato

r

Terima kasih kepada semua ahli panel kita dengan kupasan dan

penjelasan yang begiru padat, ringkas dan menarik sekali. Demikianlah

pandangan yang telah diberikan oleh ketiga-tiga ahli panel kita. Apa

yang dapat dirumuskan di sini ialah kita berjaya menuntut kemerdekaan

tanpa bermandi darah adalah disebabkan perpaduan yang utuh pada

suatu ketika dahulu. Janganlah kita sia-siakan apa yang telah

diperjuangkan oleh nenek moyang kita dahulu dengan menggadaikan

negara dan tanah air kita demi kepentingan peribadi ataupun

kepentingan sesebuah etnik sahaja kerana kita semua adalah ibarat

sebuah keluarga di bawah satu bumbung yang sama iaitu Malaysia.

Sekian sahaja sesi forum kita pada kali ini. Sekali lagi ribuan terima

kasih diucapkan kepada pihak Akademi Seni Budaya dan Warisan

Kebangsaan, Bahagian Penyelidikan dan Pengembangan Arkib Negara

Malaysia, RTM serta seluruh tenaga kerja dan pihak yang terlibat sama

ada secara langsung mahupun tidak langsung dalam menjayakan forum

Bicara Semasa pada kali ini. Terima kasih juga kepada semua yang

menyaksikan kami baik penonton di auditorium mahupun di rumah dan

jangan lupa bersama-sama kami lagi pada kesempatan yang akan

datang tentunya dengan tajuk yang lebih menarik dan terkini. Semoga

kita semua mendapat manfaat daripada perbincangan kita pada kali ini.

Dengan ini saya sudahi dengan wabillahitaufiq walhidayah

assalamualaikum warahmatullahi wabarakatuh. Jumpa lagi.

Rujukan

Rujukan buku:

1. Ahmad Ali Seman & Warti bt Kimi. (2003). Hubungan Etnik di Malaysia. Kuala

Lumpur: Freemind Horizons.

24


Rujukan Majalah:

1. Mustafa Dakian& Muhammad Imran Adha Mustafa. (2008, Februari). “50

Tahun Usia Filem Tempatan Ke Mana Arahnya?”. Dewan Budaya, 41-44.

Rujukan internet:

1. http://zahirzainudin.blogspot.com/2011/04/kematangan-media-dan-hubungan-

etnik-di.html

2. http://abubakar69.blogspot.com/2010/01/media-massa-memainkan-peranan-

penting.html

3. http://zanas.wordpress.com/isu-perpaduan-kaum-di-malaysia/

4. http://karanganwb.blogspot.com/search/label/BAHAN%20PEMBELAJARAN

5. http://konvergensi.komunikasi.or.id/18/post/2012/11/konvergensi-dari-masa-

ke-masa.html

Lampiran

1. Video montaj – “Undilah Keamanan dan Perpaduan”

25

http://konvergensi.komunikasi.or.id/18/post/2012/11/konvergensi-dari-masa-ke-masa.html

http://konvergensi.komunikasi.or.id/18/post/2012/11/konvergensi-dari-masa-ke-masa.html

http://karanganwb.blogspot.com/search/label/BAHAN%20PEMBELAJARAN

http://zanas.wordpress.com/isu-perpaduan-kaum-di-malaysia/

http://abubakar69.blogspot.com/2010/01/media-massa-memainkan-peranan-penting.html

http://abubakar69.blogspot.com/2010/01/media-massa-memainkan-peranan-penting.html

http://zahirzainudin.blogspot.com/2011/04/kematangan-media-dan-hubungan-etnik-di.html

http://zahirzainudin.blogspot.com/2011/04/kematangan-media-dan-hubungan-etnik-di.html


2. Buku hubungan etnik

26


3. Majalah Dewan Budaya

27


4. Web beritasemasa.com

5. Blog pejuangbangsa31.blogspot.com

28


29


6. Surat Khabar

30

forum hubungan etnik

Documents