1

25-05-2014

Oleh Zikhri bin Jalius

Kerjasama (Mhd. Zarin, Sylvister dan Evans)

Student at UMS

Kata-kata dari Zikhri bin Jalius

Saya mengucapkan terima kasih kepada tiga rakan saya atas kerjasama

yang diberikan dalam menjayakan tugasan @ assignment Sejarah Sabah

dan Sarawak. Semua hasil kerja kami ini adalah berdasarkan beberapa

rujukan sumber yang kami gunakan. Sekadar berkongsi maklumat.

Harap dapat memberi manfaat.

Jangan lupa kunjungi saya di

zikhri.blogspot.com

Bagaimanakah negeri Sabah terserah kepada Syarikat

Berpiagam Borneo Utara (SBBU) sebelum 1881 dan corak

pentadbiran SBBU sehingga 1941.

ZIKHRI BIN JALIUS

1

1.0 PENGENALAN

Sabah atau lebih dikenali sebagai Borneo Utara sebelum mencapai

kemerdekaan merupakan sebuah wilayah yang terletak di utara Pulau

Borneo, iaitu pulau yang ketiga terbesar di dunia. ‘Sabah” merupakan nama

yang diberikan oleh Kesultanan Brunei kepada wilayah yang menjadi

sebahagian daripada jajahan kesultanan tersebut di utara Pulau Borneo pada

akhir abad ke-16. Bagi Kerajaan Brunei, Sabah atau Borneo Utara meliputi

seluruh bahagian utara pantai barat, dari Sungai Sulaman hingga ke Teluk

Marudu dan Sungai Paitan serta seluruh bahagian utara timur sejauh Sungai

Sibuku yang meliputi wilayah Paitan, Sugut, Banggaya, Labuk, Sandakan,

Kinabatangan, dan Mumiang. Termasuk juga di dalam wilayah ini ialah

kawasan Kimanis, Benoni, Teluk gaya, Teluk Sepanggar, dan Pulau Banggi.

Pulau Borneo terletak di antara 7 7’ utara hingga 4 12’ selatan garisan

lintan dan dari 108º 25’ timur garisan bujur; berukuran paling panjang

sembilan ratus batu, paling lebar tujuh ratus batu dan tiga ribu lengkongan.

Terletak di tengah-tengah laluan perdagangan yang luas dan

menguntungkan, tersilang dari setiap penjuru oleh sungai-sungai dalam yang

dapat dihiliri, teluk-teluk dengan pelabuhan yang selamat dan luas,

mempunyai tanah yang subur untuk memenuhi segala keperluan manusia,

dan megah dengan barangan dagangan yang sejak bertahun-tahun menarik

hati “si tamak”. Puji-pujian tentang Borneo ini telah ditulis oleh John Hunt,

seorang saudagar dan pengembara Inggeris dalam tahun 1812. Ia percaya

bahawa dengan suatu sistem pentadbiran yang jelas, pulau ini akan menjadi

suatu ruang yang membawa keuntungan kepada spekulasi dagangan Eropah

dalam masa yang singkat.

Pada abad ke-19, sebahagian besar wilayah pantai timur Sabah dari Teluk

Marudu hingga ke Sungai Sibuku diserahkan oleh Sultan Brunei, iaitu Sultan

Muhiuddin kepada sultan Sulu sebagai membalas jasa setelah Sultan Sulu

membantu baginda mengalahkan Sultan Abdul Mubin dalam peperangan

merebut taktha kesultanan Brunei. Ini menyebabkan wilayah Sabah

dibahagikan kepada dua zon pentadbiran kesultanan, iaitu di kawasan pantai

barat Sabah dimiliki oleh Kesultanan Brunei dan kawasan pantai timur Sabah

2

pula dimiliki oleh Kesultanan Sulu. Setelah kedua-dua zon pentadbiran milik

Sultan Brunei dan Sultan Sulu ini diserahkan oleh kedua-dua sultan tersebut

kepada Syarikat Berpiagam Borneo Utara (SBBU).

3

1.1 Sistem pentadbiran politik sebelum SBBU

Dari segi corak pentadbiran negeri Sabah sebelum Syarikat Berpiagam

Borneo Utara bertapak di Borneo Utara, dapat dikelaskan kepada tiga aspek

iaitu politik, ekonomi dan sosial. Corak pentadbiran yang pertama ialah dari

aspek politik. Sebelum Syarikat Berpiagam bertapak di Negeri Sabah, sistem

politik pribumi Sabah dapat dibahagikan kepada tiga kategori iaitu sistem

kesukuan, sistem politik kesultanan dan ketua bebas. Sistem politik kesukuan

terdapat di daerah-daerah pendalaman. Di daerah-daerah ini pribumi seperti

orang-orang dusun, Murut, dan Sungei tinggal dalam institusipolitik kesukuan

yang tidak melewati peringkat kempung. Mereka hidup dalam kelompok-

kelompok kecil dan dipisahkan dari kumpulan-kumpulan lain oleh faktor-

faktor alam seperti banjaran gunung, bukit-bukit, sungai dan jeram.

Susunan politik daerah pandalaman ini adalah berdasarkan ikatan

keluarga dan sanak saudara. Ketua-ketua kampung atau disebut juga Orang

Tua bertanggungjawab terhadap anak buah untuk menjaga keamanaan dan

memberi perlindungan. Ketua kampung biasanya dipilih dari kalangan orang-

orang tua yang berkaliber, mempunyai pengetahuan yang mendalam tentang

adat dan disegani dalam masyarakatnya. Pemilihan bukanlah berdasarkan

keturunan, tetapi ada kemungkinan anak seorang ketua kampung akan

dipilih mengantikan tempat bapanya sekiranya ia mempunyai kelayakan-

kelayakan yang disebut di atas tadi. Walau bagaimanapun pemilihan

biasanya dilakukan melalui musyuarah. Selain daripada Ketua-Ketua

Kampung, wujud juga Mjlis Kampung secara tidak resmi. Majlis ini terdiri

daripada badan Orang Tua (OT) secara tidak resmi. Majlis ini terdiri daripada

badan Orang Tua (OT) yang bukan sahaja bertanggungjawab memilih ketua-

ketua kampung tetapi juga memberi nasihat kepada mereka dalam semua

perkara penting berkaitan dengan hal ehwal kampung. Ketua-ketua kampung

ini juga biasanya merupakan ahli dalam tradisi dan silasilah mengenai

kumpulan etnik mereka.

Sistem politik kesultanan pula wujud di bahagian persisiran pantai barat

dan timur sabah. Datu-datu Sulu mentadbir daerah pesisiran pantai timur

4

Sabah. Di daerah pantai barat penguasaan wilayah adalah terletak di tangan

wakil-wakil Kesultanan Brunei.

Sistem politik pribumi sabah yang ketiga ialah Ketua Bebas (Independent

Chiefdom). Sistem politik ini wujud akibat dari keberanian, keperwiraan dan

ketegasan seorang tokoh yang dapat mencabar kewibawaan sultan di

daerah-daerah pesisiran pantai. Mereka ini berasal dari ketua-ketua yang

mempunyai pertalian dengan sama ada keluarga diraja Brunei ataupun

Sulu, ataupun Arab Sharif. Penduduk-penduduk di daerah ‘bebas’ ini

kebanyakannya adalah terdiri daripada pengikut-pengikut ketua bebas.

Daripada ketua-ketua inilah mereka mengharapkan dan memperoleh

perlindungan. Contoh yang baik dalam hal ini ialah pemimpin yang dianggap

berkelibar sebagai ketua ‘lanun’ iaitu Sharif Osman yang memerintah daerah

Kota Merudu dalam tahun-tahun 1830an dan 1840.

1.2Sistem ekonomi sebelum SBBU

Ada kajian yang mengatakan etnik Murut dan Kadazandusun adalah suku

kaum yang terbesar di Sabah1. Etnik ini menjalankan kegiatan pertanian

terutamanya penanaman padi sebagai sumber utama ekonomi mereka.

Lazimnya, etnik Murut menanam padi huma atau bukit kerana sebahagian

besar etnik ini mendiami kawasan berbukit ataupun di lereng-lereng bukit.

Manakala Etnik Kadazandusun lebih kepada penanaman padi sawah. Hal ini

kerana, etnik ini menetap di kawasan yang sesuai untuk menjalankan aktiviti

penanaman padi sawah, Sebagai contohnya kawasannya iaitu Ranau,

Tambunan, Papar dan tempat-tempat lain di Sabah. Namun, terdapat juga

sebahagian kecil yang mengusahakan padi bukit terutamanya mereka yeng

mendiami lereng Banjaran Crocker. Di samping itu juga, etnik ini juga

menanam pelbagai jenis tanaman lain seperti jagung, ubi manis dan pisang.

Kepelbagaian jenis tanaman ini berlaku kerana kadang-kala hasil penanaman

padi tidak menjadi kerana serangan serangga dan cuaca yang tidak

menentu2.

1 Ranjit Singh. (2000). The Making of Sabah 1865-1941. Kuala Lumpur: University of Malaya Press. Hlm 46.2 Ibid.

5

Selain daripada itu, etnik ini juga melakukan aktiviti memburu binatang

untuk dijadikan bahan makanan serta mencari hasil hutan. Masyarakat Bajau

pula lebih tertumpu di kawasan pesisir pantai3. Oleh itu, etnik ini lebih kepada

kegiatan yang melibatkan air. Oleh itu telah menjadi kelaziman atau

kebiasaan mereka untuk menangkap ikan dan menjadi nelayan serta mencari

mutiara di laut dan telur penyu. Malah untuk itu, mereka cuba menyudahkan

kehidupan mereka sebagai keluarga nelayan dengan terdapat kalangan

mereka yang membina rumah di atas air sahaja.

Bagi etnik-etnik yang lain seperti Melayu-Brunei, sebahagian daripada

mereka ada yang menjalankan aktiviti perdagangan walaupun tidak dinafikan

dan ada juga yang terlibat dengan aktiviti pertanian. Begitu juga dengan

etnik Bisaya, walaupun bilangan etnik ini jauh lebih sedikit jika dibandingkan

dengan etnik yang lain tetapi sumbangannya dalam mewarnai adat dan

kebudayaan Sabah juga dapat dikesan. Kegiatan ekonomi suku ini lebih

kurang sama sahaja dengan etnik yang lain. Orang Sungai merupakan sub-

etnik bagi Kadazandusun tetapi mereka ini mendiami beberapa kawasan

seperti Sugut, Paitan dan Kinabatangan. Segelintir daripada mereka ini telah

memeluk Agama Islam pada abad ke-18 dan ke-19. Sub-etnik ini juga

menjalankan aktiviti pertanian dan pada abad ke-19 dan mereka mula

berurusan dengan kerajaan Sulu.

1.3 Sistem sosial sebelum SBBU

Pada abad ke19, meskipun masyarakat Sabah dan mula beranjak secara

perlahan-lahan ke arah paradigma ekonomi, politik yang dari abad

sebelumnya, namun sistem sosial negeri tersebut masih lagi dilihat begitu

tradisional apatah lagi lokasi geografi yang jauh dari Tanah Melayu.

Walaupun telah kelihatan bayang-bayang pihak Barat yang mula mencari

ruang di celah-celah tanah Sabah atas dasar perluasan kuasa, pasaran

barang, dan sumber ekonomi yang cukup berharga di negeri ini. Namun,

kehidupan sosial masyarakat ini masih kekal diseragamkan dengan

kepercayaan dan budaya mereka yang telah diwarisi dari nenek moyang

mereka lagi.

3 Saidatul Nornis Hj. Mahali, Mohd Salim dan Suraya Haji. (1987). Pluraliti Etnik dan Budaya Sabah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 80.

6

Di Sabah, terdiri daripada 39 buah kelompok etnik semuanya, yang

dikategorikan sebagai peribumi. Terdapat beberapa buah kaum yang menjadi

majoriti iaitu kaum Dusun, Kadazan, Iranun dan lain-lain lagi. Kaum-kaum ini

berada di daerah yang berbeza dan selalunya berkelompok mengikut suku

kaum mereka. Misalnya orang Dusun kebanyakannya berada di Ranau,

Keningau, Kundasang dan Kota Belud. Terdapat juga banyak sub-kaum lain

yang menjadi minoriti seperti kaum Sungai yang kebanyakannya berada di

sekitar Sungai Kinabatangan, Telupid, Iranun dan tembenuo di Beluran,

Kaum Tidung di Tawau dan sebagainya. Rumpun dan suku bangsa di Sabah

sememangnya amat banyak antaranya ialah Tatana, Rungus, Cocos, Baukan

dan sebagainya.

Pada ketika itu, setiap masyarakat peribumi di negeri tersebut

mempunyai organisasi sosial yang tersendiri. Pembentukan organisasi sosial

masyarakat ini banyak dipengaruhi oleh keadaan persekitaran, interaksi

dengan dunia luar dan peredaran masa. Cara hidup dan budaya masyarakat

Sabah begitu kompleks dan ditunjangi oleh kepercayaan mereka terhadap

alam sekitar. Pada ketika itu, masyarakat Sabah sebahagian besarnya masih

lagi mengamalkan kepercayaan animisme. Mereka percaya kepada benda-

benda hidup di sekeliling yang kelihatan unik dan asing bagi mereka seperti

pokok-pokok besar, batu, gua, tangkal, sungai dan sebagainya. Mereka

percaya bahawa objek-objek itu mempunyai semangat, roh spiritual yang

mana boleh membawa nasib malang juga nasib baik. Misalnya masyarakat

Sabah akan mengadakan perayaan upacara memuja semangat padi. Pada

ketika itu, sebenarnya telah ada sebahagian masyarakat Sabah yang

menganut agama lain.

Bahasa pertuturan di Sabah pada ketika itu ialah bahasa kaum mereka

seperti bahasa Sungai, bahasa Kadazan, Dusun dan sebagainya mengikut

bangsa mereka. Walaupun begitu, mereka tetap menggunakan bahasa

Melayu dalam urusan rasmi dan juga kerana pada ketika itu telah ada

sekolah-sekolah di sebahagian kawasan. Namun bagi masyarakat yang

tinggal di kawasan pedalaman mereka sememangnya menggunakan bahasa

ibunda mereka. Masyarakat Sabah kebanyakanya tidak mempunyai

pedidikan yang tinggi kerana anak-anak mereka diajar untuk bertani.

7

Misalnya, anak-anak di ajar bekerja di bendang, ladang, bercucuk tanam,

menjala dan sebagainya. Anak perempuan pula selalunya membantu

melakukan kerja rumah. Malah pada ketika itu anak perempuan di kahwinkan

pada usia yang masih muda.

2.0 PENYERAHAN BORNEO UTARA KEPADA SYARIKAT BERPIAGAM

BORNEO UTARA 1881.

Pada abad ke-19, Kerajaan British dan Belanda masing-masing

mempunyai hasrat yang ternyata berbeza terhadap Borneo meskipun kedua-

dua pihak menganggap Pulau Borneo merupakan jalan keluar yang khusus

dalam perdagangan dan dijangka akan menjadi lebih penting pada masa

hadapan. Bagi Belanda, mereka berminat terhadap Pulau Borneo kerana

didorong oleh tujuan politik dan perdagangan yang sering dikaitkan dengan

Pulau Jawa dan berharap dapat menjadikan Borneo sebagai sebahagian

daripada wilayah Hindia Belanda. Bagi pihak British pula, Borneo dianggap

penting dari segi perdagangan kerana kedudukannya yang strategik lantaran

terletak di pertengahan jalan laut yang penting ke negara China manakala

bahagian utara pulau itu merupakan tempat pertemuan jalan-jalan

perdagangan dan British khuatir jika ia akan jatuh ke tangan kuasa-kuasa

asing.

Dalam abad itu, satu kepercayaan mereka bahawa bahagian utara pulau

itu merupakan tempat pertemuan jalan-jalan perdagangan, dan dalam apa

jua keadaan pun akan pasti jatuh ke tangan kuasa-kuasa asing. Hal ini

disebabkan, semasa musim angin monsun barat daya (April- Oktober) jalan

8

biasa ke negeri China dari England atau India adalah melalui Selat Melaka

dan Laut China Selatan iaitu ke arah barat Borneo. Selat ini dipanggil ‘Laluan

Barat’. Bila angin Monsun timur laut bertiup, jalan ini tidak dapat dilalui dan

kapal-kapal yang hendak melintasi Selat Sunda atau Selat Makasar dan Laut

Sulu (dan terus ke timur Borneo) atau ‘Laluan Pitt’- selatan Sulawesi dan

utara di antara Halmahera dan barat New Guinea.4 Dalam tahun-tahun

kemudiannya, walaupun selepas kuasa wap mengambil ahli pelayaran dan

ancaman monsun tidak lagi menjadi suatu rintangan, utara Borneo masih

menjadi kawasan strategik kepada orang Inggeris. Sebabnya ialah di samping

kedudukannya terletak di tengah-tengah jalan besar perkapalan antara

Singapura dan Hong Kong, ia merupakan jalan perdagangan yang baru dan

semakin penting di antara negeri China dan Australia Timur melalui Laluan

Palawan dan Laut Sulu.

Namun demikian, British lebih berminat untuk memikirkan “soal

perdagangan dan bukannya wilayah” di Borneo. Perkara ini menyebabkan

British tidak berminat untuk mengembangkan kawasan jajahannya di Borneo

Utara. Bagi Kerajaan British, selagi para pedagang mereka diberi jaminan

untuk menjalankan perniagaan dengan bebas di wilayah Borneo, selagi itulah

Pejabat Tanah Jajahan dan Pejabat Luar Negeri British mengambil keputusan

untuk tidak perlu bersaing dengan kuasa-kuasa asing yang lain untuk

mendapatkan pulau tersebut. Namun begitu, Kerajaan British merasa

tergugat apabila kegiatan perdagangan dan perniagaan mereka terancam

oleh kegiatan pelanunan di perairan Borneo. Idea untuk menubuhkan

pangkalan perdagangan di kawasan utara Borneo telah dicetuskan oleh

Alexander Darlymple, iaitu seorang pegawai muda Syarikat Hindia Timur

Inggeris.5 Menurut Beliau dengan adanya pangkalan perdagangan yang

dibina di kawasan utara Borneo, aktiviti perdagangan British dengan China

dapat dimajukan terutamanya dalam memperdagangkan kain kapas dengan

saudagar di utara China.

4 Graham Irwin. (1986). Borneo Abad kesembilan Belas, Kajian Mengenai Persaingan Diplomatik. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm 14.5 Siti Aidah Hj. Lokin. (2007). Perubahan Sosioekonomi dan Perubahan Pentadbiran Masyarakat Peribumi Sabah (1881-1963). Kota Kinabalu, Sabah. Universiti Malaysia Sabah. Hlm 41.

9

Alexander Dalrymple, seorang pegawai Syarikat di Madras dan juga

seorang pengembara yang berpengalaman di kawasan Laut Timur, telah

berpendapat Borneo Utara boleh dijadikan sebagai satu pusat perdagangan

yang baik. Petempatan Inggeris di kawasan ini mengikut Dalrymple,

mempunyai dua tujuan; ia bukan sahaja berguna sebagai tempat yang sesuai

bagi penyebaran barang dagangan Inggeris dan India di kepulauan Melayu,

tetapi juga dapat menarik jong-jong dagangan Cina yang belayar ke selatan.

Mereka dapat membawa pulang barangan dagangan Inggeris terlebih dahulu

dari pedagang utara Cina iaitu yang sebilangan kecilnya sahaja yang berjaya

masuk berdagang di Canton. Mereka ini membeli barang-barang keluaran

Inggeris walaupun Hong Kong mengenakan dasar ekonomi yang ketat.

Menurut Dalrymple lagi, dengan adanya sebuah pusat perdagangan di

Borneo. Orang Inggeris akan dapat “mengembangkan penggunaan lalu lintas

perdagangan hingga ke tempat-tempat yang jarang dilalui di segenap

pelosok penjuru Asia.

Dalam bulan Jun 1760, rancangan Dalrymple telah diluluskan oleh

Gabenor dan Majlis di Madras. Ia terus belayar ke Kepulauan Borneo untuk

melaksanakannya. Pada Awal tahun 1761 , Dalrymple telah memujuk Sultan

Sulu agar menyertai ‘Artikel Persahabatan dan Perdagangan’ Sementara

dengan Inggeris.6 Selain daripada itu, Darlymple telah berusaha untuk

mendapat kebenaran mendirikan sebuah petempatan perdagangan di

Borneo. Setelah membuat penelitian terhadap kawasan itu, Darlymple

mengambil keputusan untuk menjadikan Pulau Balambangan yang

berhampiran dengan Borneo sebagai tempat yang sesuai bagi mendirikan

petempatan perdagangan. Pada 23 Januari 1783, Dalrymple telah

mengibarkan bendera British di Pulau Balambangan (Kudat) dan berjaya

mematahkan percubaan Belanda untuk mempengaruhi Sultan Sulu agar

menandatangani satu perjanjian perdagangan yang khusus. Sebaliknya

Darlymple berjaya memujuk Sultan Sulu supaya menyerahkan seluruh

kawasan timur laut Borneo dan sebahagian dari Pulau Palawan. Permintaan

itu kemudiannya diluluskan secara rasmi oleh Sultan iaitu dengan

termeterainya perjanjian antara Sulu dan Syarikat pada 8 Jun 1764.6 Graham Irwin. (1986). Borneo Abad kesembilan Belas, Kajian Mengenai Persaingan Diplomatik. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm 12.

10

Selepas sembilan tahun kemudiannya sahaja kejayaan diplomatik

Dalrymple di Borneo di manfaatkan dengan berkesan. Inggeris merasa

bimbang sekiranya rancangan mereka akan mencetuskan perkelahian

dengan Sepanyol iaitu yang mempunyai kuasa ke atas wilayah-wilayah di

kepulauan Borneo. Kesibukan Syarikat Inggeris di India, yang sedang

berdepan masalah proses kehancuran empayar Moghul merupakan sebab

utama kelewatan tersebut. Sebuah petempatan perdagangan kecil akhirnya

telah didirikan di Balambangan dalam tahun 1773. Walau bagaimanapun

dengan adanya pengurusan yang tidak cekap dan buruk, mereka gagal

memenuhi tujuan-tujuan asalnya. Petempatan itu terpaksa ditinggalkan

secara tergesa-gesa apabila ada serangan dari orang-orang Sulu pada bulan

Februari 1775. Dalam tahun 1803, satu lagi percubaan untuk mendirikan

petempatan perdagangan di Balambangan telah mengalami kegagalan

ekoran daripada angkatan tersebut mengalami kebuluran dalam tahun 1805.

Syarikat Hindia Timur sejak itu tidak memiliki satu tempat persinggahan pun

dalam laluan dagang ke timur sehinggalah terbukanya Singapura oleh Sir

Stamford Raffles empat belas tahun kemudiannya.

Pada tahun 1865, Amerika Syarikat pula membuat perjanjian dengan

Sultan Brunei, Sultan Abdul Mumin untuk menempatkan seorang konsulnya di

Brunei, dan Charles Le Moses dilantik memegang jawatan tersebut. Pada

bulan Julai 1865, Charles Lee Moses, yang baru dilantik menjadi Konsul

Amerika Syarikat ke Brunei, telah tiba di ibu negeri Brunei untuk memulakan

tugasnya. Tugas-tugas itu dijangkakan termasuklah hal memberi nasihat

kepada kapal-kapal saudagar Amerika yang datang melawat ke sana. Akan

tetapi Moses bukanlah orang yang tidak menghiraukan peluang-peluang

mendapatkan keuntungan diri sendiri dengan berkedudukan demikian.

Dengan menekankan bahawa ia adalah seorang wakil rasmi Kerajaan

Amerika Syarikat , Moses berjaya memujuk Sultan dan Pangeran

Temenggung Brunei supaya memperkenankan pajakan persendirian selama

sepuluh tahun kepadanya atas sebahagian besar kawasan di bahagian

Borneo, iaitu termasuk Kepulauan Banggi, Balabak dan Palawan dengan

bayaran sewa tahunan sebanyak $9,500.7

7 Ibid., hlm. 244.

11

Setelah berjaya dalam permohonannya itu, Moses pergi ke Hong Kong

dan memindahkan haknya kepada ‘American Trading Company of Borneo.

Presiden Syarikat itu ialah Joseph Torrey. Joseph Torrey telah ke Brunei

pada bulan November berikutnya untuk ditabalkan sebagai Raja Ambong dan

Marudu dan pemerintah Tertinggi bagi keseluruhan Bahagian utara Borneo.

Di bawah tunjuk ajar Torrey, sebuah ladang kecil dan petempatan

perdagangan telah ditubuhkan di pantai Teluk Kimanis, dengan kakitangan

yang terdiri daripada 10 orang bangsa Amerika dan 60 orang buruh Cina.

Perusahaan itu dijalankan dengan modal pinjaman sementara dari komuniti

Saudagar Cina di Labuan.

Torrey kemudiannya berbalah dengan Moses dan kembali ke Hong Kong,

dengan diburui oleh salah seorang si piutangnya dari Labuan. Petempatan di

Kimanis itu kemudiannya menjadi merosot, bankrap dan akhirnya terkubur

pada akhir tahun 1866. Semenjak itu, Syarikat Amerika hanya menjalankan

usaha-usaha perdagangan sekali skala sahaja di pantai Borneo. Walau

bagaimanapun Torrey dan sekutunya masih mengekalkan hak mereka ke

atas sebahagian besar bahagian utara pulau tersebut sama ada mereka itu

boleh mendapat keuntungan darinya.

Salah seorang kapten kapal dagang yang berjaya melepaskan diri dari

sekatan Sulu dalam tahun 1870-an itu ialah W.C. Cowie iaitu bangsa Scotland

yang bekerja dalam Syarikat Schomburgk di Singapura. Cowie mendapat

sokongan kuat dari Sultan Sulu, termasuklah kebenaran membina depot

perantaraan kapal untuk barang-barang dagangannya di Sandakan – sebuah

pelabuhan semula jadi yang baik di pantai timur laut Borneo. Cowie

kemudiannya berkongsi dengan Schomburgk dan Kapten Ross, seorang lagi

pedagang yang berpengalaman luas di Laut-laut Timur. Ketiga-tiga mereka

menubuhkan ‘Labuan Trading Company’, dengan tujuan utamanya

menyeludup senapang, peluru. candu, tembakau dan barang-barang lain

masuk ke Borneo.

Untuk menjualkan barang-barang yang telah dibelinya secara sistem

tukar barang di bahagian utara Borneo dan pulau-pulau berhampiran, Cowie

membuat lawatan sekali skala ke Hong Kong. Semasa dalam satu daripada

12

lawatan ini iaitu semasa sedang menguruskan penjualan barang-barang

mutiara dan rotan, dengan tidak disangka-sangka Cowie menerima tuntutan

sebanyak sepuluh peratus sebagai ‘cukai eksport’ dari Joseph Torrey, iaitu

satu-satunya ahli Syarikat ‘American Trading Company’ yang masih hidup

dan kini menjadi pengurus kilang penapis gula Hong Kong. Sebelum ini Cowie

tidak mengetahui tentang kewujudan konsesi Torrey di Borneo. Ia melihat

keuntungan yang ada padanya lalu mencadangkan kepada kedua-dua orang

rakan perkongsiannya supaya menyertainya untuk menipu orang Amerika itu

akan tetapi Ross dan Schomburgk tidak bersetuju.

Walaupun Cowie tidak mengetahuinya, namun konsesi Borneo itu sudah

pun menarik minat seorang penduduk Hong Kong yang mempunyai

kedudukan yang lebih baik daripada penjual senapang Scotland yang miskin

itu. Orang itu ialah Baron Von Overbeck, konsul Empayar Austria-Hungary di

Hong Kong iaitu pada suatu waktu menjadi pengurus firma candu Cina dan

Dent Company. Pada tahun 1874 Overbeck melawat London, dan

mengemukakan satu skim untuk mendapatkan hak konsesi Torrey kepada

duta Austria, Count Montgelas, yang kemudiannya berusaha mendapatkan

sokongan beberapa orang kapitalis tertentu di Vienna.8 Hasilnya, sebuah

kapal perang Austria dihantar ke Labuan pada bulan Mei 1875 untuk

meninjau kemungkinan perdagangan di Borneo. Akan tetapi satu kuasa

Eropah yang lain telah pun mendapat keuntungan di bahagian utara Borneo

itu.

Sekembalinya Overbeck dari Eropah ke Hong Kong pada bulan Januari

1875, ia telah membeli hak Torrey dalam ‘American Trading Company’, dan

pada bulan Jun yang berikutnya ia sendiri pergi ke Brunei untuk mempastikan

bahawa konsesi Torrey itu adalah sah ( Pajakan yang diperoleh oleh Moses

dalam tahun 1865, harus diingat hanya sah selama sepuluh tahun sahaja).

Setelah puas hati dengan apa yang dicapainya, Baron berkongsi pula dengan

Alfred Dent, seorang anak bekas majikannya. Alfred Dent bersetuju untuk

membekalkan bahagian terbesar kewangan yang diperlukan. Dua tahun

kemudian Overbeck pergi semula ke Brunei untuk merundingkan suatu

penyelesaian yang berpanjangan dengan Sultan Brunei.

8 Ibid., hlm. 250.

13

Pada 29 Disember 1877 dengan menggunakan empat surat cara

berasingan, Sultan Abdul Mumin dan Pengiran Temenggung Brunei

menyerahkan semua wilayah, sungai, daratan dan daerah yang terletak di

dalam kawasan antara Teluk Kimanis di pantai barat laut Borneo dengan

Sungai Sibuku di timur kepada Overbeck dan Alfred Dent.9 Baron Von

Overbeck dijadikan ‘Maharaja Sabah dan Raja Gaya dan Sandakan, iaitu yang

berkuasa untuk menentukan hidup atau mati penduduk peribumi di daerah-

daerah yang diserahkan itu. Selain itu ia juga mempunyai kuasa pemilikan

mutlak ke atas semua hasil pertanian, ternakan dan galian, hak membuat

undang-undang duit syiling, membentuk tentera darat dan laut, dan

mengenakan duti dan cukai kastam dengan “semua kuasa dan hak yang lain

iaitu yang biasanya diamalkan dan dipunyai oleh pemerintah berdaulat”.

Sebagai balasan Sultan menerima $ 12,000 setahun, sementara Temenggung

pula mendapat $3,000.

Pengiran Temenggung terlibat sama dalam urus niaga ini disebabkan

oleh masalah pemegangan tanah yang rumit iaitu yang wujud di Brunei

ketika itu. Semua hasil, sama ada dari tanah atau dari cukai termasuk dalam

tiga kategori; kerajaan (pemerintah empayar), dalam hal ini, bermakna hasil

negeri yang diperoleh secara automatik oleh Sultan baru dari waris yang

terdahulu; karipan , nama yang diberikan kepada hasil yang diuntukkan

kepada seorang pegawai negeri oleh sebab jawatannya; dan tulen atau

pusaka (sesuatu yang diperoleh turun-temurun) hasil yang dipunyai sesiapa,

sama ada Sultan, orang Bangsawan, ketua kampung atau rakyat biasa yakni

dalam kedudukan peribadinya sendiri. Temenggung Brunei mempunyai hak

tulen ke atas sebahagian daripada daerah yang bersempadan dengan Teluk

Kimanis, dan hasilnya baginda dapat menikmati wang ufti yang ditawarkan

oleh ( atau diambil dari ) Baron Von Overbeck.

Dapat dikatakan bahawa mereka(Baron Von Overbeck dan Alfred Dent)

memperoleh kuasa yang lebih besar daripada apa yang pernah diterima oleh

Belanda dan Raja-raja di bahagian mereka di Borneo itu. Di bawah Sistem

Belanda seperti di Pantai Barat dan Pantai Timur, Walaupun tidak di Selatan,

seseorang sultan atau raja yang telah menyerahkan wilayahnya kepada

9 Ibid., hlm. 250-251.

14

Kerajaan Belanda terus mentadbir wilayah-wilayahnya tersebut sebagai raja

yang berdaulat (dengan nasihat seorang pegawai Belanda) dengan bidang

kuasanya diperluaskan kepada semua orang dalam dominan-dominannya

kecuali kepada orang Eropah, Cina, dan ‘orang-orang Timur asing’ yang lain,

dan kepada rakyatnya yang berkhidmat dengan mana-mana pertubuhan

Kerajaan. Sebaliknya, kuasa-kuasa yang mutlak telah diberikan kepada

Overbeck bagi menubuhkan sebuah negara yang bebas, bukan di dalam

dominan Sultan Brunei, tetapi sama sekali berasingan daripadanya.

Pengurniaan kuasa itu tertakluk kepada satu syarat sahaja, iaitu, sekiranya

wang ufti tidak dibayar selama tiga tahun berturut-turut, pajakan itu akan

dianggap luput. Akan tetapi tidak boleh diandaikan bahawa Sultan Brunei,

yang berkeadaan lemah dan serba kekurangan itu akan dapat mengambil

balik wilayahnya setelah diserahkan kepada pihak-pihak lain.

Malahan Overbeck tahu benar bahawa Sultan Brunei itu tidak dapat

memerintah dengan berkesan di kebanyakan wilayah yang diserahkannya.

Keseluruhan pantai timur laut Borneo telah dituntut oleh Sultan Sulu, dan

sejauh yang dirasai oleh ketua-ketua tempatan, mereka lebih mengaku

kelebihan Sultan dan menganggap Sultan itu sebagai pemerintah lebih

kepada Sultan Brunei.10 Oleh hal yang demikian, Overbeck melawat Sultan

Sulu untuk mendapatkan penyerahan kedua kalinya iaitu bagi

memperkukuhkan lagi pemberian itu tanpa menimbulkan sebarang

keraguan. Pada 22 Januari 1878, Sultan Sulu memindahkan kedaulatan bagi

semua wilayah yang terletak di antara Sibuku dengan Sungai Pandasan itu

kepadanya dengan balasan wang ufti sebanyak $5,000 setahun. Sebagai

tambahan Sultan Sulu melantik Overbeck menjadi pemerintah “tertinggi

bebas” di wilayah-wilayah yang diserahkan itu dan “ sebagai Datu Bendahara

dan Raja Sandakan” iaitu dengan kuasa yang sama luasnya dengan kuasa

yang telah pun dikurniakan oleh Sultan Brunei.

Alfred Dent dan Rakan-rakan sejawatnya di London berusaha kuat untuk

mendapatkan pengiktirafan rasmi dari Kerajaan British bagi rancangan

mereka itu. Sejak dari mula lagi projek di Borneo Utara itu telah mendapat

sokongan dari mereka yang berkedudukan tinggi dan berpengaruh dalam

10 Ibid., hlm. 252.

15

masyarakat di England. Malah pandangan Pejabat Luar Negeri terhadap Dent

juga sentiasa baik. Dalam hal ini ia lebih beruntung daripada Raja Sarawak.

Rakan-rakan sekutunya termasuklah Richard Biddulph Martin, Ahli Parlimen,

seorang jurubank yang terkemuka, Laksamana Sir Henry Keppel, penakluk

lanun di Borneo, dan Sir Rutherford Alcock, seorang diplomat bersara yang

mempunyai pengalaman kerjaya yang luas dan terbilang di Timur Jauh.

Alcock berjaya mendapatkan kerjasama Sir Julian Pauncefote, Penasihat

undang-undang dan kemudian menjadi Setiausaha Rendah Tetap kepada

Pejabat Luar Negeri bagi memenuhi hasrat Dent. Pauncefote menjadi pelapor

dan pejuang yang tidak mengenal penat lelah bagi tujuan tersebut. Dengan

jawatan-jawatan yang dipegangnya, ia memastikan pandangannya

dilaksanakan.

Berdasarkan perakuan Pauncefote terutamanya pada pertengahan tahun

1880 Kerajaan British telah bersedia mengurniakan Piagam Diraja kepada

rancangan Dent itu. Semasa menerangkan keputusan ini kepada Count Van

Bylandt, setiausaha Luar Negeri, Earl Granville telah memberi jaminan

bahawa ‘pertimbangan politik’ tidak terlibat dalam persetujuan tersebut.

Dengan itu ia bermakna bahawa Great Britain tidak berhasrat untuk

menakluk ataupun mendapatkan negeri naungan di bahagian Utara Borneo

itu. Walau bagaimanapun, bagi Belanda pengurniaan Piagam Diraja itu

merupakan suatu dikri yang menunjukkan bahawa Kerajaan British telah

memberi sokongan secara rasmi kepada perusahaan tersebut iaitu yang

melibatkan ‘pertimbangan Politik’. Mereka menerangkan bahawa dokumen

seumpama itu “akan mewujudkan suatu hubungan antara Syarikat yang

menerima dengan Kerajaan yang menganugerahkannya”. Tambahan pula,

perusahaan itu sudah tentu tidak akan mengekalkan sifat persendiriannya

jika, seperti yang dicadangkan, Kerajaan British mempunyai kuasa pembatal

(veto) terhadap pemindahan wilayahnya kepada pihak yang ketiga. Akan

tetapi Belanda akan dibenarkan melihat salinan Piagam Diraja itu sebelum ia

diisytiharkan.

Pada awal tahun yang berikutnya, sebuah syarikat ‘British North Borneo

Provisional Association Limited” telah dibentuk bagi tujuan mendapatkan

16

kepentingan-kepentingan Dent.11 Syarikat ini yang ahli-ahlinya yang

terkemuka terdiri daripada Dent sendiri, Alcock, Martin, Laksamana Madya

R.C Mayne, dan W.H.M. Read, telah membuat surat rayuan kepada Ratu bagi

mendapatkan Piagam Diraja, iaitu dengan anggapan bahawa keistimewaan

ini telah dikurniakan, Syarikat akan merombak penubuhannya dan

memindahkan hartanya kepada suatu badan baru yang dikenali sebagai “

Syarikat Borneo Utara British” . Oleh kerana sebab-sebab kelambatan.

Akhirnya Syarikat Borneo Utara itu menerima Piagamnya di bawah Mohor

Besar pada 1 November 1881.

Benarlah seperti yang dijanjikan, Pejabat Luar negeri telah menghantar

suatu draf Piagam itu kepada Kerajaan Belanda untuk meminta sebarang

teguran dan cadangan dalam bulan Julai sebelumnya. Belanda terus

mengemukakan bantahannya terhadap beberapa perkara, dan mendakwa

bahawa pengesahan dokumen itu sebagaimana yang terdapat akan

mengakibatkan berlakunya “gangguan yang hebat dalam perhubungan

politik semasa di utara Pulau Borneo”. Walau bagaimanapun, British tetap

enggan mengubahsuaikan mana-mana bahagian teks itu. Apabila Piagam itu

diwartakan pada bulan November, Belanda menerima fait accompli itu. Akan

tetapi Belanda masih mempertahankan pendirian asal mereka , iaitu

berdasarkan Perjanjian 1824 yang melarang “penaklukan secara mutlak oleh

British” ke atas wilayah-wilayah yang berkenaan.

PIAGAM DIRAJA, 1881.

Alfred Dent dan rakan-rakannya di London berusaha untuk mendapat

pengiktirafan rasmi daripada kerajaan British. Rakan-rakan kongsi Dent ramai

yang berpengaruh dalam kerajaan British dan ini merupakan peluang yang

baik. Pada tahun 1880 Setiausaha Rendah Pejabat Luar Negeri, Sir Julian

Pauncefote membuat perakuan yang kerajaan British boleh memberikan

piagam diraja.

Pada awal tahun 1881 telah ditubuhkan “British North Borneo Provisional

Association Ltd”, bagi tujuan memperoleh kepentingan-kepentingan Dent di

11 Ibid., hlm. 257.

17

Sabah.12 Rakan-rakan kongsi Syarikat ini termasuklah Alfred Dent, Alcock,

Martin, R.C. Mayne dan W.H.M Read. Mereka telah membuat rayuan kepada

Ratu untuk mendapatkan piagam diraja. Syarikat ini kemudiannya ditukar

nama menjadi Syarikat Berpiagam Borneo Utara British.

Apabila teks Piagam Diraja diumumkan pada bulan November 1881, ia

didapati hampir seluruhnya terdiri daripadanya sekatan ke atas dasar dan

perlakuan masa depan Syarikat Berpiagam Borneo Utara (SBBU). sebahagian

besar daripada kandungannya memperlihatkan perjalanan yang condong

kepada kehendak Kerajaan Liberal. Yang lain-lainnya pula menunjukkan

kebimbangan kerajaan tentang kemungkinan berlakunya campur tangan

kuasa-kuasa asing. Antara isi atau perkara yang terkandung dalam Piagam

Diraja;

i. Syarikat itu haruslah kekal “bersifat dan berdomisil British” (Perkara

3).

ii. Adalah dilarang untuk memindahkan milik Kerajaan British, dan

hubungannya dengan negara-negara lain juga adalah tertakluk kepada

kawalan Kerajaan British (Perkara 4-6).

iii. Ia mestilah mengambil segala langkah yang praktik menghapuskan

perhambaan yang terdapat di dominan-dominannya, melindungi

agama dan adat resam penduduk peribumi, dan melaksanakan

keadilan dengan memberi perhatian yang sewajarnya kepada undang-

undang tempatan (Perkara 8-10).

iv. Ia hendaklah memberi kemudahan percuma kepada kapal-kapal

Tentera Laut Diraja di pelabuhannya (Perkara 12). Perlantikan wakil

utamanya di Borneo hendaklah mendapat persetujuan Kerajaan British

terlebih dahulu (Perkara 13).13

12 Mohd. Isa Othman. (2003). Sejarah Malaysia (1800-1963). Kuala Lumpur. Utusan Publications & Distributors Sdn Bhd.Hlm 252.

13 Graham Irwin. op. Cit., hlm 265.

18

Sebagai balasannya, syarikat itu tidak menerima apa-apa pun. Piagam itu

tidak menunjukkan apa-apa pun peruntukan bantuan tentera British semasa

berlakunya perang ataupun sokongan moral dari Kerajaan British. Namun

demikian, Dent dan rakan-rakannya merasa amat puas hati. Kemuliaan

Piagam Diraja itu bukan sahaja menaikkan martabat usaha mereka di kaca

mata penduduk Borneo, tetapi juga memperbaiki lagi kedudukannya, dan

boleh dikatakan meningkatkan saham-sahamnya di bandar raya London.

3.0 PENTADBIRAN SYARIKAT BERPIAGAM BORNEO UTARA DI

BORNEO UTARA 1881-1941

Terdapat banyak perubahan dan pembaharuan yang dilakukan oleh Syarikat

Berpiagam Borneo Utara. Pembaharuan yang dibuat itu akan dilihat dari tiga

aspek iaitu politik, ekonomi dan sosial.

3.1 Aspek politik

Sabah telah muncul sebagai satu unit politik yang tersendiri pada bulan

November tahun 1881 apabila ia dengan rasminya diperintah oleh Syarikat

Berpiagam Borneo Utara British (SBBU) atau British North Borneo Chartered

Company (BNBCC). Sebelum wujud sebagai satu unit sistem politik, Sabah

terletak di bawah kedaulatan dua kesultanan iaitu kesultanan Brunei dan

kesultanan Sulu. Setelah mendapat piagam diraja daripada kerajaan British

pada 1hb November 1881, Syarikat Berpiagam telah menubuhkan sebuah

pentadbiran yang telah ditetapkan oleh Kerajaan British menurut lunas-lunas

yang termaktub dalam piagam diraja tersebut. Walaupun pada unggulnya

Syarikat Berpiagam mengambil Sabah kerana kecenderungan untuk

mendapatkan keuntungan sebanyak mungkin, namun tidak dapat dinafikan

bahawa piagam diraja yang dikurniakan itu telah memberi sedikit sebanyak

perlindungan untuk menjaga kepentingan dan hak-hak penduduk pribumi.

Dengan demikian, kerajaan Syarikat Berpiagam telah membentuk satu rupa

sistem pentadbiran yang mendukung beberapa kepentingan. Sistem

pentadbiran itu, bukan sahaja merupakan asas pemerintahan moden, malah

juga sesuai bagi menjamin kepentingan dan kedudukan kewangan.

19

Disamping itu, sistem pentadbiran Syarikat juga bertujuan untuk menjaga

keistabilan penduduk pribumi agar proses mengeksploitasi negeri Sabah

dapat berjalan dengan lancar.14

Syarikat Berpiagam Borneo Utara telah membawa banyak banyak corak

pentadbiran semasa pendudukannya di Borneo Utara. Kerajaan Syarikat

Berpiagam telah membentuk satu rupa sistem pentadbiran yang mendukung

beberapa kepentingan. Sistem pentadbiran itu, bukan sahaja merupakan

asas pentadbiran morden, malah juga sesuai untuk menjamin kepentingan

dan kedudukan kewangan Syarikat Berpiagam. Di samping itu, sistem

pentadbiran Syarikat juga bertujuan untuk menjaga keistabilan penduduk

pribumi agar proses mengeksploitasi negeri Sabah dapat berjalan dengan

lancar. Walaubagaimanapun, Syarikat Berpiagam mengalami beberapa

masalah pentadbiran akibat kedudukan kewangan mereka yang kurang

kukuh. Oleh itu, bagi mengurangkan perbelanjaan kos pentadbiran, Syarikat

Berpiagam Borneo Utara telah menjalankan sistem pentadbiran secara ‘tidak

langsung’ terhadap penduduk pribumi. Sistem pentadbiran yang demikian

dijalankan dengan cara membentuk semula institusi politik yang berkaitan

dengan hal ehwal pribumi di peringkat daerah dan kampung. Institusi pribuni

seperti Ketua Anak Negeri dan Orang Tua telah diserap sebagai jawatan

pentadbiran paling rendah ke dalam perkhidamatan kerajaan Syarikat

Berpiagam. Ketua Anak Negeri ini telah diberi kedudukan khusus dan

perhatian istimewa oleh pemerintah Syarikat Berpiagam Borneo Utara.

Institusi-institusi pribumi utama yang dimasukan ke dalam pentadbiran

Syarikat Berpiagam ialah institusi Ketua Anak Negeri, Orang Tua dan

Mahkamah Anak Negeri. Kedudukan kewangan yang lemah dan kekurangan

pegawai dari Eropah menyebabkan Syarikat Berpiagam terpaksa bergantung

kepada ketiga-tiga institusi pribumi bagi menjamin keistabilan pentadbiran

Syarikat Berpiagam khususnya di kawasan padalaman.

Institusi-institusi pribumi

Ketua Anak Negeri

14 Sabihah Osman. (1985). Pentadbiran Pribumi Sabah 1881-1941. Selangor. Universiti Kebangsaan Malaysia - Yayasan Sabah. hlm 15-16.

20

Orang Tua (Ketua Kampung)

Mahkamah Anak Negeri

Syarikat Berpiagam telah membahagikan ketua-ketua seperti Orang Tua

dan Ketua Anak Negeri kepada dua Kategori iaitu ketua-ketua yang diakui

oleh pemerintah dan yang tidak diakui oleh pemerintah untuk menjamin

kecekapan kakitangan pribumi. Pembahagian pula bergantung kepada

kelayakan ketua-ketua tradisional tersebut terutama sekali dari segi

pengaruh dan kekuatan serta ketaatsetiaan mereka kepada pemerintah

Syarikat Berpiagam. Selain itu pembahagian juga bergantung kepada besar

kecilnya kawasan di bawah pengaruh seseorang ketua, jumlah penduduk dan

kemungkinan hasil daerah masing-masing. Ketua-ketua tempatan yang

diakui oleh Sayrikat menerima gelaran Ketua Anak Negeri (Native Chiefs) dan

diserap ke dalam pentadbiran kerajaan. Ketua-ketua ini dibahagikan kepada

dua golongan iaitu golongan yang mendapat elaun atau upahan atau

golongan ketua yang tidak mendapat upahan. Ketua upahan diberi tugas

untuk menjaga keamanaan, memungut cukai dan menguruskan hal ehwal

keadilan di daerah mereka masing-masing. Pungutan cukai tersebut akan

diserahkan kepada pegawai daerah atau melalui ketua upahan. Kebanyakan

ketua upahan akan menerima elaun bulanan di antara $5.00 - $40.00.

Manakala ketua-ketua yang tidak mendapatkan upahan hanya ditugaskan

memungut cukai dan biasanya hanya menerima 1/3 daripada kutipan cukai

sekiranya mereka menyerahkan terus kepada pegawai daerah dan 1/10

sekiranya diserahkan melalui ketua upahan.15

Seterusnya, Syarikat Berpiagam juga telah memperkenalkan pentadbira

secara tidak formal kerana kedudukan kewangan yang tidak mencukupi bagi

menampung jumlah kakitangan awam. Mengikut sistem ini, sesetengah ketua

diperuntukan pengawalan kawasan yang luas. Kedudukan Ketua-Ketua Anak

Negeri telah diiktiraf pada tahun 1891 menerusi pengistiharaan Undang-

undang Pentadbiran Kampung 1891 (The Village Administration

Proclamation). Undang-undang ini bertujuan untuk mengukuhkan kedudukan

Ketua-Ketua Anak Negeri. Undang-Undang tersebut mendefenisikan

15 Ibid., hlm. 17.

21

tanggungjawab-tanggunjawab dan kuasa-kuasa Ketua Kampung pemerintah.

Antara lain, ketua-ketua tersebut turut diberi kuasa sebagai pembantu

megistrat (minor magistrate).

Pada masa E.B.W. Birch menjadi Gabenor Sabah (1901-1904), usaha-

usah telah dibuat bagi menyusun semula sistem Ketua Anak Negeri upahan

(North Borneo Government Gazette, Sept. 1, 1903: ProcXIV). E.B.W Birch

percaya bahawa untuk membaiki pentadbiran Syarikat Berpiagam dan

menjamin agar pribumi dapat diawas dengan teratur, maka sangat penting

perlunya kerajaan menambah bilangan pegawai-pegawai putih (pegawai

terdidik dan profesional) di daerah-daerah luar bandar. E.B.W Birch

berpandangan bahawa walaupun pribumi diberi peluang mengambil

bahagian dalam pentadbiran Syarikat Berpiagam, namun kusa penjajah

hendaklah mempastikan pengawasan pentadbiran yang menyeluruh. E.W.B

Birch telah menambahkan jumlah kakitangan Eropah dari 28 orang kepada

60 orang.16 Dengan berkembangnya pentadbiran dan bertambahnya bilangan

pegawai-pegawai Eropah maka kegiatan Ketua Anak Negeri semakin diawasi

bagi menghindari daripada berlakunya penyalahgunaan kuasa. Pada tahun

1903, Gabenor E.W.B Birch telah menyusun semula Undang-undang

Pentadbiran Kampung 1891 dengan tujuan untuk membezakan diantara

Ketua Anak Negeri dan Orang Tua. Orang Tua (Ketua Kampung) tidak

diberikan gaji tetapi diberi 10% komisyen dari hasil kutipan cukai kepala.

Walaubagaimanapun masih terdapat ramai lagi ketua-ketua yang menerima

gaji $5.00 sebulan. Dalam proses pemilihan ketua-ketua, pagawai daerah

memainkan peranan penting dalam menentukan sama ada seseorang itu

layak menerima gaji sebanyak $5.00 itu. Ketua-ketua yang baik biasanya

memainkan peranan penting sebagai pengadil Anak Negeri menjalankan

penyeliaan di daerah-daerah, mengawasi pungutan cukai dan berfungsi

sebagai pegawai daerah di kawasan-kawasan yang terpencil. Ketua-ketua ini

lebih mengetahui tentang penduduk di daerah terpencil daripada pegawai-

pegawai Eropah yang bertugas di situ contohnya, Pengiran Hj. Pati lebih

mengetahui tentang penduduk di daerah Labuk dan Sugut. Walaupun E.W.B

Birch melaksanakan berbagai rancangan bagi memajukan pentadbiran negeri

16 Ibid., hlm. 18.

22

namun tindakan beliau itu tidak selalunya direstui oleh Lembaga Pengarah di

London terutamanya W.C. Cowie yang menjadi pengarah dan pengerusi

Lembaga. E.W.B Birch dipanggil balik oleh Pejabat Tanah Jajahan British pada

tahun1904 kemudian kedudukan beliau sebagai Gabenor Sabah telah diambil

ahli oleh E.P Gueritz.

Pada era kepimpinan E.P Gueritz, pelaksanaan beliau hanya terhada

kepada kedudukan ekonomi Syarikat dan ini menyebabkan sedikit sekali

rancangan pembangunan yang dapat dijalankan. W.C Cowie telah meninggal

dunia pada tahun 1910 dan beliau digantikan oleh Sir West Ridgeway sebagai

Lembaga Pengarah di London. Pada tahun 1912 Ridgeway telah menyusun

semula pentadbiran negeri Sabah, mengatur balik institusi Ketua Anak Negeri

dan Majlis penasihat. Beliau juga telah mengubal undang-undang berkaitan

dengan Ketua Anak Negeri pada tahun1912 yang bertujuan untuk

mendapatkan perkhidmatan yang khusus dan cekap. Dalam undang-undang

ini, Ketua Anak Negeri dibahagikan kepada dua katogeri berasaskan

pengaruh, lama masanya berkhidmat dan rekod perkhidmatannya yang lalu.

Pada peringkat ini kepentingan mengenal huruf merupakan satu ciri-ciri

penting yang perlu dipertimbangkan dalam pemilihan Ketua Anak Negeri.

Pada masa W. Ridgeway menjadi Pengerusi Syarikat Berpiagam, beliau telah

membahagikan Ketua Anak Negeri kepada dua gred iaitu Ketua Anak Negeri

Gred I ditauliahkan menjadi Ketua Daerah manakala Ketua Anak Negeri Gred

II datauliahkan menjadi Ketua Daerah Kecil. Namun pada tahun 1916 Sir West

Ridgeway mewujudkan satu lagi gred Ketua Anak Negeri iaitu Gred III.17

Disamping itu, beliau juga telah menggantikan Majlis Penasihat dengan Majlis

Perundangan. Majlis Perundangan ini mengandungi tujuh orang ahli resmi,

empat orang ahli tidak resmi yang mewakili kaum Cina dan Asia, peladang-

pelandang di pantai barat dan timur dan kaum peniaga. Majlis yang

diperkenalkan ini tidak terdapatnya seorang pun ahli pribumi.

Penduduk pribumi hanya diwakili dalam Majlis Penasihat Hal Ehwal

Pribumi yang ditubuhkan pada tahun 1887 namun hanya wujud pada nama

sahaja kerana secara amalinya ia tidak benar-benar berfungsi. Majlis

17 Sabihah Osman. Op. Cit., hlm 19.

23

Penasihat Hal Ehwal Pribumi dihidupkan semula dengan nama barunya Majlis

Penasihat Ketua-ketua Anak Negeri (The Native Chiefs’ Advisory Council-

(NCAC) apabila C.W.C Parr menjadi Gabenor negeri Sabah pada tahun 1915.

Majlis ini diwujudkan untuk meninggikan mutu kecekapan Ketua-ketua Anak

Negeri. Majlis ini mengandungi kesemua Ketua Anak Negeri Gred I yang

dilantik oleh Gabenor dan diberi gelaran Orang Kaya-kaya (OKK) berdasarkan

perlantikan mereka di dalam Majlis Penasihat tersebut. Dari jumlah sembilan

orang ketua yang dilantik itu, lapan orang daripadnya adalah terdiri daripada

orang-orang Melayu - Muslim yang mewakili masyarakat Melayu - Muslim dan

seorang Dusun yang mewakili kepentingannya masyarakatnya. Dalam tahun

1916, wakil orang Dusun telah ditambah seorang lagi. Ketua Anak Negeri

gred II dan III tidak berhak menjadi ahli majlis NCAC. Ahli-ahli yang terkenal

dalam Majlis Penasihat di antara tahun 1915-1917 ialah OKK Pengiran Mohd.

Abas dan OKK Pengiran Hj. Omar. OKK Pengiran Mhd. Abas merupakan

seorang yang mahir dalam undang-undang pribumi (Muslim dan bukan

Muslim). Keangotaan pribumi dalam Majlis Penasihat adalah tetap melainkan

dalam kes-kes perlatakan jawatan atau pembatalan keangotaan oleh

Gabenor. Di samping Ketua-ketua Anak Negeri, Majlis Penasihat juga terdiri

daripada Gabenor sebagao presiden, setiausaha kerajaan dan residen-

residen pantai barat dan pantai timur. Walaubagaimanapun, Majlis Penasihat

hanya berfungsi sebagai penasihat dan tidak mempunyai kuasa

perundangan. Namun begitu Ketua-ketua Anak Negeri itu berhak mengundi

dan biasanya ketepatan-ketepatan diluluskan dengan suara terbanyak atau

sebulat suara. Manakala ahli-ahli Eropah tidak berhak mengundi dan hanya

mengambil bahagian dalam sidang-sidang sahaja.

Majlis penasihat diwujudkan untuk meningkatkan mertabat Ketua-

ketua Anak Negeri dan menambahkan kecekapan mereka sebagai agen

kerajaan. Selain itu penyertaan Ketua-ketua Anak Negeri itu dapat menjamin

kestabilan daerah, memberi sedikit rasa tanggungjawab dan keterlibatan

dalam pentadbiran daerah. Namun demikian penyertaan mereka dalam

pentadbiran adalah terbatas. Bagi pihak kerajaan pula, Majlis dibentuk

sebagai badan yang berkesan untuk menerangkan dasar dan mesej kerajaan

24

kepada rakyat menerusi Ketua-ketua Anak Negeri.18 Dalam menyoroti dan

menonjolkan fungsi Majlis Penasihat, Gabenor Pearson menegaskan, Apart

from the fact that useful suggestion are often forthcoming during the

discussions, the public recognition of the chiefs gives them increased prestige

with their followers, and inspires the chiefs themselves with confidence.19

Selain daripada Majlis Penasihat bagi Ketua-ketua Anak Negeri, Kerajaan

juga telah menubuhkan Majlis Daerah dengan tujuan untuk meninggikan

taraf dan darjat Ketua-ketua Anak Negeri. Dengan demikian, kerajaan

berharap akan dapat melantik ketua-ketua yang cekap bagi mengangotai

Majlis Daerah. Namun begitu harapan hanya tinggal harapan sahaja kerana

Majlis Daerah yang sepatutnya dipengerusikan oleh Pegawai Daerah itu gagal

dikembangkan. Kegagalan ini disebabkan oleh sikap tidak acuh orang-orang

yang berkaitan dan pegawai-pegawai kerajaan serta kerajaan sendiri tidak

menginginkan untuk menjayakan rancangan tersebut.

Dalam pentadbiran pribumi ini, ketua-ketua pribumi mengambil bahagian

dalam pentadbiran berdasarkan konsep kerajaan penjajah dan berkhidmat

kepada tuan-tuan penjajah. Sesetengah pegawai penjajah seperti

W.Pretyman dan W.Pryer menggunakan dengan bijak konsep politik dan

unsur-unsur tradisional demi menegakkan pentadbiran mereka tanpa

perbelanjaan yang banyak. Misalnya dalam kes perubahan sosial iaitu

menghapuskan perhambaan. W.Pryer Residen Sandakan yang

berpengalaman memberi pendapat bahawa untuk mengelakkan daripada

berlakunya tentangan secara besar-besaran, pembasmian hendaklah

dilakukan secara beransur-ansur.

Semanjak dari permulaan pentadbiran Syarikat, ketua-ketua pribumi

terpaksa melaksanakan tugas-tugas berdasarkan arahan-arahan pegawai

Syarikat sepertimana yang tercatat dalam Undang-undang 1891 dan selapas

itu Undang-undang Pentadbiran kampunng tahun 1913. Undang-undang

1913 ini mengariskan tugas-tugas Ketua-ketua Anak Negeri iaitu membantu

semua pegawai-pegawai kerajaan dalam mengandalikan pentadbiran

18 Ibid., hlm. 24.19 Ibid.

25

mereka, menolong memungut cukai untuk kerajaan. Ketua-ketua Anak Negeri

juga ditugaskan sebagai agen tanah kerajaan dengan kuasa untuk

memperkukuhkan tanah yang belum diduduki bagi pembinaan rumah atau

pertanian, tetapi tertakluk kepada syarat-syarat yang dikenakan oleh

Pegawai Daerah dan kelulusan daripada Residen.20

Satu lagi jawatan yang diperkenalakan oleh Syarikat Berpiagam iaitu

memperkenalkan Pembantu Penolong Pagawai Daerah atau Deputy Assistant

District Officer (DADO). Setakat ini penyertaan anak negeri dalam

pentadbiran pribumi Sabah dapat dilihat dalam jawatan Ketua Anak Negeri

dan Orang Tua (Ketua Kampung). Tetapi mulai tahun 1915 Kerajaan Syarikat

Berpiagam Borneo Utara telah memperkenalkan satu jawatan yang lebih

tinggi darjatnya iaitu jawatan DADO untuk dipegang oleh anak negeri.

Jawatan ini pada asalnya dikenali sebagai pembantu-pembantu pegawai

bukan keturunan Eropah. Ketua-ketua Anak Negeri yang dilantik sebagai

DADO ialah Pengiran Haji Omar yang bertanggungjawab kepada daerah

Putatan. Ini diikuti oleh Orang Kaya-Kaya (OKK) Arshad yang

bertanggungjawab kepada daerah Tempasuk. Kemudian pada tahun 1925

Pengiran Osman, anak Pengiran Omar, dilantik menjadi DADO Labuk dan

Sugut.21

DADO diberi kuasa sebagai megistret kelas III dan dikehendaki

mengendalikan tugas-tugas yang sama yang dilakukan oleh DADO Eropah.

Jawatan DADO sebenarnya diwujudkan selepas Perang Dunia I bagi

mengatasi masalah-masalah kekurangan pegawai-pegawai Eropah dan

kemudiannya diteruskan untuk menjamin kestabilan ekonomi sepertimana

dicadangkan oleh Pengarah Urusan Syarikat Berpiagam Elphinstone pada

tahun 1925. Dalam perdebatan mengenai pengurangan kakitangan Eropah

dan penggantian kepada DADO peribumi beberapa bantahan telah

disuarakan oleh pegawai-pegawai Syarikat di Sabah seperti D.R Maxwell

pemangku Residen Sandakan dan J. Maxwell Hall Residen Pantai Timur.

Namun begitu, ada juga pegawai-pegawai yang menyokong kewujudan lebih

20 Sabihah Osman. Op. Cit., hlm 27.

21 Ibid., hlm. 24.

26

banyak DADO-DADO peribumi dengan syarat pegawai-pegawai DADO

tersebut diawasi oleh pegawai Eropah yang berpengalaman, penempatan

DADO tidak digalakkan. Pada kebiasannya DADO peribumi ditugaskan di

daerah-daerah peribumi saja seperti di Labuk dan Sugut. Pada tahun 1923

dua lagi kawasan pribumi ditadbirkan oleh DADO peribumi iaitu di

Kinabatangan dan Pensiangan. Selain daripada sebab kekurangan pegawai

Eropah, pengambilan tenaga pribumi sebagai DADO adalah juga kerana

kekuatan pengaruh-pengaruh ketua-ketua peribumi yang dilantik menjadi

DADO di kawasan-kawasan mereka. Pada pandangan Francis pegawai-

pegawai peribumi walaubagaimanapun cekap dan setia pun tidak akan sama

taraf kecekapan mereka dengan pegawai-pegawai Eropah. Namun begitu

beliau akui tentang adanya pegawai-pegawai yang dapat membuktikan

kebolehan dan keberkesananpentadbiran mereka di daerah-daerah mereka

sendiri. Dengan adanya prasangka yang buruk terhadap kebolehan mereka

maka peranan yang diberikan kepada mereka adalah terbetas. Tugas-tugas

mereka adalah terhad kepada menjadi Pembantu Pegawai Daerah di daerah-

daerah tertentu tanpa jaminan kenaikan pangkat. DADO diberi tugas

mengawal daerah pendalaman yang tidak dijejaki oleh pegawai-pegawai

Eropah dan dikehendaki menyerahkan laporan bulanan kepada Penolong

Pegawai Daerah atau terus kepada Residen.22

Semasa D.J Jardine menjadi gabenor Sabah pada tahun 1934-1937, beliau

telah membuat beberapa perubahan pentadbiran dari segi politik. Pada masa

pentadbiran Syarikat Berpiagam, Mahkamah-mahkamah Anak Negeri telah

dibentuk sebagai komponen asas hirarki kehakiman. Pegawai-pegawai

peribumi dilantik oleh Syarikat Berpiagam bagi menjalankan tugas

penghakiman yang lebih luas sungguhpun mahkamah ala Barat ditubuhkan

berdasarkan model India, namun Mahkamah Anak Negeri tetap dikekalkan

membicarakan kes-kes pribumi. Rayuan-rayuan dari Mahkamah Anak Negeri

boleh dibawa ke peringkat lebih tinggi iaitu dari mahkamah megistret

hinggalah ke mahkamah seksyen dan mahkamah tinggi.23

22 Sabihah Osman. Op. Cit., hlm 29-30.

23 Ibid., hlm 31.

27

Pada awal pemerintahan Syarikat Berpiagam tiga orang perintis pentadbir

mereka terutamanya W.Pryer menggunakan Ketua Anak Negeri dan Ketua

Kampung bagi mentadbir negeri secara berkesan. Dasar ini telah diteruskan

apabila Syarikat Berpiagam menyerap kebanyakan Ketua-ketua Anak Negeri

dalam perkhidmatan kerajaan. Krtua-ketua Anak Negeri ini berkhidmat di

peringkat negeri menerusi Majlis Penasihat Ketua Anak Negeri (NCAC).

Namun begitu tugas mereka yang utama ialah berkhidmat di peringkat

tempatan menerusi institusi tradisional peribumi seperti Mahkamah Anak

Negeri, Ketua Anak Negeri, dan Ketua Kampung. Dengan menggiatkan NCAC,

kerajaan Syarikat Berpiagam telah menyediakan asas latihan kepada Ketua-

ketua Anak Negeri untuk membaiki pendidikan politik mereka. Penambahan

pengetahuan politik moden diperolehi mereka menerusi penyertaan dalam

menyuarakan pendapat-pendapat mereka, serta bertukar-tukar fikiran dalam

perbincangan mengenai isu-isu penting yang berkaitan dengan masyarakat

pribumi dalam mesyuarat-mesyuarat NCAC.

3.2Aspek ekonomi

Pengeksploitasian sumber-sumber perdagangan yang berasaskan

perdagangan tradisional membantu pembiayaan kos pentadbiran di Sabah

sebelum sektor ekonomi moden seperti perladangan dan lain-lain lagi dapat

dijalankan dan mendatangkan hasil yang diharapkan24. SBBU juga memperoleh

bayaran tahunan melalui kutipan cukai ke atas para  pengusaha sarang burung

dan cukai eksport semua hasil hutan tersebut. Pihak pentadbir SBBU juga

menyedari adanya kegiatan tamu sekali-sekala periodic market yang biasa

dijalankan oleh penduduk peribumi. Pentadbir SBBU telah memanipulasi kegiatan

ini untuk mengembangkan perdagangan dalam negeri. Kesannya, lebih banyak

tamu wujud di Sabah khususnya di kawasan pantai timur Sabah dan di

pedalaman. Di kawasan pantai barat, tamu lebih banyak diadakan di kawasan

persisiran pantai.

24 Siti Aidah Hj. Lokin. (2007). Perubahan Sosioekonomi dan Pentadbiran Masyarakat Peribumi Sabah (1881-1963). Kota Kinabalu: Universiti Malaysia Sabah. hlm 74.

28

Perkara ini merupakan satu perubahan yang dibuat oleh SBBU terhadap

kegiatan tamu yang sebelumnya merupakan “tamu darat”, iaitu aktiviti

perdagangan yang dijalankan di kawasan tanah datar di pantai barat. Selain

memajukan sektor perdagangan secara tradisional melalui eksport hasil-hasil

hutan, SBBU juga berusaha untuk memajukan penanaman tembakau di Sabah.

Penanaman tembakau sebenarnya sudah lama diusahakan oleh penduduk

peribumi secara kecil-kecilan khususnya bagi mereka yang tinggal di kawasan

perbukitan untuk keperluan rokok tempatan. SBBU telah memperkenalkan

tanaman tembakau sebagai tanaman eksperimen kerajaan. Ia dijalankan di

Silam, Lahad Datu dan tiga tahun selepas itu hasilnya yang pertama telah

dihantar ke United Kingdom. Penanaman tembakau seterusnya diusahakan di

Sandakan pada tahun 1884 dan hasilnya telah dikirim ke Holland. Oleh kerana

tembakau yang dihasilkan mempunyai kualiti yang baik maka pada tahun 1886

perladangan tembakau diusahakan secara besar-besaran khususnya di kawasan

pantai timur.

Pada tahun 1890, terdapat sebanyak 61 buah estet milik pengusaha

Eropah yang meliputi di beberapa kawasan dari Pulau Banggi hingga ke

Tawau. Keluasan tanah yang dibuka untuk penanaman tembakau ini meliputi

kira-kira 350,000 ekar. Kebanyakan estet tersebut diurus dan diusahakan oleh

peladang dari Belanda kerana mereka lebih mahir dalam perusahaan

tembakau25. Walaupun tembakau menjadi industri yang penting di Sabah namun

begitu SBBU menghadapi pelbagai masalah dalam perusahaan ini apabila wujud

persaingan dengan industri tembakau di Amerika. Selain itu, SBBU turut

mengalami masalah kekurangan buruh. Selain tanaman tembakau, SBBU

menggalakkan penduduk peribumi Sabah menanam tanaman seperti kopi,

abaka, padi dan menternak binatang seperti kerbau, lembu, ayam dan

sebagainya. Namun begitu, usaha ini tidak berjaya kerana penduduk peribumi

tidak mempunyai banyak pengalaman dalam mengusahakan pertanian di

kawasan tanah yang berkeluasan besar dan juga tidak mengetahui cara-cara

atau kaedah untuk mengadakan sistem pengairan di sawah padi. Kebanyakan

penduduk peribumi lebih tertumpu kepada aktiviti mengumpul hasil hutan.

Bagi mengatasi masalah dalam pertanian moden ini, SBBU telah

membawa masuk petani atau buruh-buruh dari negara China yang

25Ibid.,hlm. 74.

29

berpengalaman bagi tujuan memajukan kegiatan pertanian ladang di Sabah. Sir

Walter Medhurst, iaitu seorang bekas konsul British di Shanghai, China telah

ditugaskan untuk menguruskan skim penghijrahan pekerja bangsa Cina dari

Hong Kong. Walau bagaimanapun, skim penghijrahan ini tidak berjaya kerana

kebanyakan buruh berkenaan kembali ke Hong Kong lantaran tidak berminat

untuk bekerja di Sabah. Hanya satu skim penghijrahan yang berjaya, iaitu skim

yang dilaksanakan pada tahun 1883 yang membawa masuk sekumpulan orang

Hakka beragama Kristian datang ke Kudat dan menyebarkan agama Kristian di

sana. Di Kudat, kelompok Hakka ini menjalankan aktiviti pertanian seperti

menanam jagung, padi, sayur-sayuran, buah-buahan dan kopi. Selain itu, mereka

juga menjadi buruh-buruh di estet dan kem balak26. Kerajaan SBBU terus

berusaha menarik minat orang-orang Cina untk berhijrah ke Sabah bagi mengisi

kekosongan tenaga buruh di sektor perladangan.

Oleh itu, SBBU membiayai perjalanan mereka ke Sabah dan mengadakan

syarat-syarat imigresen yang mudah untuk membawa mereka masuk ke negeri

ini. Orang-orang Cina tersebut kebanyakannya datang dari Labuan dan

Singapura. Oleh kerana kaum Cina terlibat dengan sektor perladangan,

pembalakan, perniagaan serta tinggal di kawasan bandar dan pinggir bandar,

maka mereka lebih mudah terdedah kepada arus pemodenan berbanding

majoriti suku kaum peribumi yg bergiat ekonomi sara diri.

Pada tahun 1882, kerajaan mula kenalkan tanaman getah dan buat

permulaan getah di tanam di Sandakan tetapi hanya sebagai percubaan untuk

tujuan komersial. Namun demikian, disebabkan permintaan yang semakin

meningkat utk keperluan industri pembuatan tayar kereta dan industri

pembuatan barangan getah di Britain menyebabkan semakin banyak kawasan

dibuka untuk penanaman getah. Selain itu, para peladang asing seperti peladang

Eropah dan Cina juga diberikan konsesi tanah yang terletak berdekatan dengan

jalan kereta api untuk 1 tempoh yang panjang iaitu selama 999 tahun.

Semasa Syarikat Berpiagam Borneo Utara (SBBU) mula mentadbir Sabah,

keadaan ekonomi negeri ini berada pada tahap yang masih mundur sama seperti

keadaan politik dan pentadbirannya yang turut mundur. Akibatnya, hasil

komoditinya amat sedikit yang dapat dihasilkan untuk tujuan eksport. Tambahan

pula, majoriti penduduk khasnya kaum peribumi Sabah pada masa itu hanya 26 Whelan F.G. (1970).  A History of Sabah, London: Macmillan. hlm. 154

30

mengamalkan kegiatan ekonomi pertanian sara diri, iaitu sebagai petani dan

nelayan. Sememangnya penduduk kaum peribumi Sabah sebelum SBBU mula

mentadbir, mereka menjalankan kegiatan pertanian mencari hasil hutan dan

hasil laut. Kegiatan mereka ini hanya sekadar untuk menampung sumber

makanan harian mereka bukan untuk tujuan perdagangan. Pada peringkat awal

penguasaan SBBU di Sabah, para pentadbirnya berusaha untuk memajukan

sektor perdagangan yang pada awalnya dijalankan secara tradisional berasaskan

perdagangan hasil-hasil hutan yang telah diamalkan oleh penduduk negeri ini

sebelum kedatangan SBBU.

Residen Sandakan iaitu William Pryer telah menggalakkan penduduk

tempatan di Sandakan untuk membawa dan mencari hasil-hasil hutan seperti

sarang burung, rotan, damar, getah perca, kapur barus dan sebagainya untuk

dijual kepada peraih-peraih Cina yang akan membawa barangan tersebut ke

Singapura dan seterusnya akan dipasarkan sebagai eksport kepasaran dunia27.

Kegiatan ini menyebabkan hasil-hasil hutan menjadi salah satu sumber

pendapatan utama pada zaman awal pemerintahan SBBU di Sabah. Pada tahun

1885, eksport rotan, getah perca dan sarang burung sahaja yang berjumlah

$129,800.00, menduduki tempat ketiga dalam keseluruhan eksport yang

berjumlah $401,600.00.

3.3 Aspek sosial

Kerajaan SBUB telah memulakan usaha untuk memajukan bidang

prasarana komunikasi di sabah. Hal ini adalah untuk meningkatkan kualiti

penduduk di Sabah di samping untuk kepentingan mereka sendiri. Jalan

kereta api dari Jesselton ke Beaufort, dari Beaufort ke Tenom dan dari Tenom

ke Melalap telah mula dibina sejak tahun 1896. Selain daripada bertujuan

untuk menyediakan pengangkutan kepada penduduk dan pengangkutan

hasil-hasil pertanian, jalan-jalan kereta api ini juga telah memudahkan

perhubungan dari kota Kinabalu ke kawasan pendalaman. Pembinaan jalan

raya juga telah dilaksanakan pada tahun 1897. Selain itu juga, perkhidmatan

pos dan telegraf juga telah diadakan untuk memudahkan perhubungan di

setiap daerah. Antara pejabat pos yang telah dibina oleh SBUB adalah seperti

di Jesselton, tenom dan sebagainya. Kesemua bentuk kemudahan yang telah

27 Tregonning K.G. (1965). A History of Modern Sabah, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. hlm. 81.

31

dibina ini telah membawa pelbagai faedah kepada penduduk pribumi. Hal ini

kerana penduduk pribumi dapat melicinkan dan memudahkan urusan serta

perhubungan mereka dari sebuah daerah ke daerah yang lain28.

Kerajaan SBUB turut memulakan sistem persekolahan secara formal di

Sabah selaras dengan peruntukan pendidikan bagi penduduk peribumi Sabah

yang terkandung dalam piagam syarikat berkenaan. SBUB sebenarnya ingin

mencapai dua objektif iaitu bagi meningkatkan tahap pengetahuan di

kalangan pelajar tentang kemahiran asas membaca,meulis dan mengira,

disamping untuk memberikan latihan teknikal kepada pelajar bagi

menghadapi alam pekerjaan kelak. Objektif kedua pula adalah untuk

menyediakan pelajaran kepada anak-anak ketua kampung bagi

mendedahkan mereka kepada asas pentadbiran kelak.

Sistem persekolahan agama islam telah telah lama ditubuhkan oleh

orang-orang islam melalui pelajaran membaca al-Quran. Oleh itu Gabenor

Treacher telah menubuhkan sekolah agama islam di Sandakan. Namun

begitu, usaha Treacher ini tidak Berjaya dan sekolah tersebut gagal menarik

perhatian penduduk tempatan kerana mereka curiga dengan niat gabenor

yang beragama kristian. William Pryer pula telah meninjau pendapat Cina

dan Islam di Sandakan dalam tahun 1886. Oleh itu sebuah bilik di pejabat

gabenor telah dijadikan sekolah. Pada tahun 1886, sebuah sekolah telah

ditubuhkan dengan bilangan pelajar seramai sembilan orang tetapi terpaksa

ditutup kerana sambutan yang begitu dingin daripada masyarakat

berkenaan. Oleh itu usaha awal untuk mengadakan sistem persekolahan

secara formal menemui jalan kegagalan sehinggalah kedatangan para

mubaligh kristian. Pada tahun 1887, father Bryon daripada mazhab Roman

Khatolik telah membuka sekolah di Sandakan yang dikenali sebagai St.Mary.

usaha beliau diikuti pada tahun berikutnya oleh father Elton daripada mazhab

Anglikan yang membuka Sekolah St.Micheal di daerah Sandakan. Sistem

persekolahan ini telah memberi peluang kepada anak-anak peribumi bagi

mendapatkan pendidikan secara formal dan mengatasi maslah buta huruf.

28 Siti Aidah Hj. Op. Cit., hlm 79.

32

Meskipun begitu, hanya penduduk peribumi yang tinggal di Bandar

berpeluang mendapat pendidikan disekolah rendah kerajaan manakala bagi

anak-anak peribumi yang tinggal di pedalaman, mereka masih jauh

ketinggalan dalam pelajaran.29

Dalam bidang kesihatan, sebelum tahun 1881 tidak terdapat satu sistem

pengurusan kesihatan yang teratur dan bercorak moden di Sabah. Penyakit-

penyakit seperti malaria,beri-beri,puru, radang paru-paru dan sebagainya

merupakan penyakit yang biasa dihadapi oleh masyarakat peribumi Sabah

dan mudah merebak di kalangan mereka sehinggalah membawa kepada

kematian. Bagi mengelak penyakit itu merebak maka SBUB telah

mengadakan kemudahan kesihatan. Hospital didirikan di bandar-bandar

seperti Sandakan, Jesselton dan sebagainya. Namun, perkhidmatan hospital

yang didirikan kurang berkesan kerana kedudukannya di kawasan bandar

menyebabkan kemudahan ini tidak dapat dinikmati oleh penduduk luar

bandar. Tambahan pula, kebanyakan penduduk khususnya di kawasan

pedalaman tidak menyakini sistem perubatan moden kerana masih

berpegang teguh kepada keperecayaan tehadap para dukun dan bomoh.

Kerajaan SBUB mengadakan dipensari dikawasan luar bandar untuk

mendedahkan sistem perubatan moden kepada masyarakat berkenaan.

Usaha SBUB meningkatkan taraf kesihatan di Sabah juga telah membuka

ruang kepada penduduk Sabah, khususnya masyarakat peribumi untuk

mengetahui asas-asas penjagaan kebersihan dan langkah-langkah bagi

mengelakkan penyakit berjangkit seperti malaria, taun dan sebagainya.

29 Ibid., hlm. 85.

33

4.0KESIMPULAN

Sebagai kesimpulan, dapat dikatakan bahawa pada asalnya Pulau Borneo

telah lama menjadi tumpuan kepada kuasa-kuasa asing yang berminat akan

potensi Borneo kepada kepentingan masing-masing. Antara kuasa yang

pernah dan berminat ke atas Pulau Borneo adalah seperti Protugis, Amerika

Syarikat, Itali, dan Belanda. Selain daripada kuasa-kuasa ini, terdapat kuasa

barat yang lain seperti British yang pada asalnya tidak menaruh minat

terhadap meluaskan pengaruh di kawasan Kepulauan Borneo akhirnya

terpaksa mengakui bahawa Kepulauan Borneo mempunyai potensi yang

besar dalam bidang ekonomi. Berbeza dengan Kerajaan British, Belanda

mempunyai kepentingan politik dalam menguasai Kepulauan Borneo dengan

usaha menjadikan Borneo sebahagian daripada Hindia Belanda. Namun

begitu, pada akhirnya Kerajaan British telah menyedari bahawa Kepulauan

Borneo mempunyai kelebihan yang perlu dikuasai kerana kedudukannya

Kepulauan Borneo di pertengahan jalan laut yang penting ke negeri China

serta satu kepercayaan mereka bahawa bahagian utara pulau itu merupakan

tempat pertemuan jalan-jalan perdagangan yang boleh membawa kepada

keuntungan serta dapat menjaga keselamatan perniagaan dan perdagangan

mereka di Kepulauan Borneo. Penyerahan Borneo Utara kepada SBBU bukan

sahaja di sebabkan oleh sistem pentadbiran Kesultanan Brunei da kesultanan

sulu yang lemah, tetapi juga disebabkan oleh usaha yang dilakukan oleh

orang persendirian iaitu pengembara dan wakil-wakil syarikat seperti

Darlymple, Charles Lee Moses, Joseph Torrey dan sebagainya. Di mana

mereka melihat Kepulauan Borneo dapat memberikan manfaat yang baik

kepada mereka. Proses penyerahan atau bagaimana terserahnya Borneo

Utara kepada SBBU adalah bermula dengan sambutan baik yang dilakukan

oleh Sultan Brunei yang pada alasannya dapat mengelak dari dasar

perluasan kuasa yang ingin dilakukan oleh Brooke dan Belanda. Selepas

terserahnya Borneo Utara kepada SBBU, corak pentadbiran juga turut

berubah daripada corak pentadbiran yang sedia ada, diubahsuai atau

diperbaharuhi oleh sistem pemerintahan SBBU sama ada dari aspek politik,

ekonomi, dan dari aspek sosial. Pembaharuan yang dilakukan bukan semata-

mata untuk menjaga kebajikan penduduk peribumi, tetapi lebih kepada

34

menjaga kepentingan SBBU di Borneo Utara iaitu untuk mengaut keuntungan

hasil bumi Borneo dan juga ingin menguasai kegiatan perdagangan di

kawasan perairan Pulau Borneo.

35

5.0SUMBER RUJUKAN

Graham Irwin. (1986). Borneo Abad kesembilan Belas, Kajian Mengenai Persaingan Diplomatik. Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka.

Ranjit Singh. (2000). The Making of Sabah 1865-1941. Kuala Lumpur: University of Malaya Press.

Mohd. Isa Othman. (2003). Sejarah Malaysia (1800-1963). Kuala Lumpur. Utusan Publications & Distributors Sdn Bhd.

Siti Aidah Hj. Lokin. (2007). Perubahan Sosioekonomi dan Pentadbiran Masyarakat Peribumi Sabah (1881-1963). Kota Kinabalu: Universiti Malaysia Sabah.

Sabihah Osman. (1985). Pentadbiran Pribumi Sabah 1881-1941. Selangor. Universiti Kebangsaan Malaysia - Yayasan Sabah.

Saidatul Nornis Hj. Mahali, Mohd Salim dan…etc. (1987). Pluraliti Etnik dan Budaya Sabah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Tregonning K.G. (1965). A History of Modern Sabah, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Whelan F.G. (1970).  A History of Sabah, London: Macmillan.