sejarah an politik malaysia 1969-1979

Sejarah Malaysia: Perkembangan Politik (1957-1990)________________________________________________________________________

1

1.0 Pengenalan

Persekutuan Tanah Melayu mencapai kemerdekaan dalam keadaan yang

agak istimewa. Dalam manifesto pilihan raya umum tahun1955, Perikatan telah

berjanji untuk berusaha mendapatkan kemerdekaan Tanah Melayu dalam

tempoh singkat, iaitu dua tahun lebih awal. Di antara faktor yang mungkin boleh

menjelaskan mengapa usaha mencapai kemerdekaan dapat dipercepatkan ialah

kesanggupan ketiga-tiga kaum terbesar di Tanah Melayu bertolak ansur dan

bekerjasama dalam sebuah parti politik bagi menyelesaikan pelbagai masalah

yang timbul, sebelum memulakan usaha ke arah kemerdekaan. Kerajaan British

meletakkan syarat bahawa ketiga-tiga kaum terbesar boleh bertolak ansur dan

bekerjasama dalam bidang politik, barulah mereka bersediamerundingkan soal

keerdekaan. Syarat ini dikenakan dengan alasan untuk mengelakkan berlakunya

kekacauan dan pertelingkahan antara kaum ketika rundingan kemerdekaan

sedang diusahakan.Akhirnya ‘tolak ansur tersebut unsur tradisi yang dimasukkan

dalam Perlembagaan.

Pilihanraya Umum 1969 adalah pilihanraya yang melakar sejarah

tersendiri dalam sejarah negara ini. Keputusan pilihanraya tahun 1969 ini

menimbulkan kemegahan parti-parti pembangkang yang menang besar,

sehingga mendorong mereka untuk meraikan kemenangan. Namun, perlakuan

mereka yang menyentuh isu-isu sensitif dalam meraikan kemenangan ini telah

menimbulkan sentimen perkauman, yang akhirnya mencetuskan tragedi

berdarah 13 Mei. Ekoran daripada peristiwa itu, kerajaan telah mengambil

beberapa langkah perpaduan bagi mengelakkan tragedi seperti itu tidak berulang

kembali.

Senario politik di Sabah dan Sarawak sekitar tahun 1969 hingga 1979

tidak lari daripada pergolakan. Berbagai-bagai konflik wujud di antara parti-parti

yang masing-masing cuba mempertahankan kedudukan dan mendapatkan

sokongan daripada rakyat.


2

2.0 Pilihan Raya Umum Malaysia 1969

Pilihan Raya Umum Malaysia 1969 merupakan pilihan raya umum yang ke-3

diadakan. Di Semenanjung Malaysia pilihan raya diadakan pada 10 Mei 1969 dan

kemudian di Malaysia Timur iaitu pada bulan yang sama. Oleh sebab Sabah dan

Sarawak tidak menyertai pilihan raya umum pada tahun 1964, pilihan raya ini

merupakan kali pertama kedua-dua negeri Malaysia Timur ini menyertai pilihan raya

umum. Dengan penyertaan Sabah dan Sarawak, bilangan kerusi dalam Dewan Rakyat

ditambah dari 104 kerusi sehingga 144 kerusi, iaitu satu kenaikan 38.5%.

Antara parti yang mengambil bahagian ialah parti Perikatan yang dianggotai oleh

UMNO,MCA dan MIC. Parti Perikatan ialah sebuah parti politik Malaysia yang dimulakan

oleh orang Melayu yang bersatu di bawah presiden UMNO, Tunku Abdul Rahman Putra,

untuk satu tujuan, iaitu berjuang bagi mendapat kemerdekaan dan kebebasan daripada

penjajah British untuk Tanah Melayu. Kaum Melayu menyedari bahawa mereka

memerlukan sebuah parti politik sebagai jentera untuk mengatasi sengsara mereka dan

dengan ini tertubuhlah UMNO pada 11 Mei 1946. Kaum lain juga berpendapat

sedemikian. Hasilnya, sebuah parti perikatan gabungan UMNO dan Persatuan Cina

Malaysia (MCA) yang diterajui oleh Tunku and Tun Tan Cheng Lock ditubuhkan.

Pertubuhan memulakan ujian pertama pada tahun 1952 ketika Pilihanraya Majlis

Bandaraya Kuala Lumpur di mana Parti Perikatan ini mencapai kemenangan yang

menyakinkan.1

Konsep penggabungan ini menghasilkan kejayaan yang menakjubkan dan ini

menarik Kongres India Se-Malaysia (MIC) untuk memasuki perikatan ini. Perikatan ini

kemudiannya bertanding dalam Pilihanraya Pertama pada 27 Julai 1955 dan memenangi

51 kerusi daripada 52 kerusi yang dipertandingkan. Perikatan tersebut diberikan

keutamaan untuk menubuhkan kerajaan pertama di bawah pimpinan Tunku Abdul

Rahman sebagai Perdana Menteri pertama. Beliau kemudian menubuhkan Kabinet 11 Mohd Idris Salleh e.all. (1994) Sejarah Pembangunan Bangsa dan Negara, Bangi : Utusan Publication

Sdn.Bhd. hlm 105


3

Menteri yang dilantik daripada pelbagai kaum di Malaysia. Perikatan ini merupakan

percubaan yang berani yang diilhami oleh Tunku, Tun Tan Cheng Lock and Tun

Sambanthan.Kaum Cina dan India, bergabung dengan orang Melayu untuk tujuan yang

sama. Gabungan parti itu menggunakan lambang "Kapal Layar". Parti ini berjaya untuk

memperoleh pemerintahan sendiri daripada pihak British dan menjalankan pemerintahan

demokrasi sehingga hari ini. Parti ini juga berjaya memperoleh kemerdekaan daripada

pihak British untuk Sabah dan Sarawak. Parti Perikatan inilah yang merupakan sebuah

parti politik yang terdiri daripada pelbagai kaum, agama, budaya yang kuat, berjaya,

dan mempunyai matlamat yang kukuh dan tersendiri.

Selain itu parti Perikatan, parti pembangkang iaitu Parti Tindakan Demokratik

Rakyat (DAP) turut mengambil bahagian dalam pilihanraya ini. DAP adalah anak atau

serpihan kepada PAP di Singapura, selatan Persekutuan Tanah Melayu . Lee Kuan Yew

yang tidak setuju dengan cubaan Perikatan-UMNO bertanding dalam pilihan raya di

Singapura , telah membuka cawangan PAP di Semenanjung Malaysia. Apabila Singapura

berpisah dari Malaysia pada 9 Ogos 1965, pendaftaran parti PAP telah dibatalkan pada 9

September 1965, tahun yang sama. Devan Nair selaku ahli parlimen Bangsar yang

ditingalkkan oleh PAP cuba menghidupkan PAP yang baru dengan nama Parti Tindakan

Rakyat Malaysia. Tetapi pendaftar pertubuhan menolak penubuhan PAP kerana nama

yang sama itu akan mengelirukan orang ramai. Oleh itu Devan Nair menggunakan nama

baru iaitu 'Parti Tindakan Demokratik' atau DAP. Pada 3 Mac 1966, Surat dari Pendafar

Pertubuhan menolak penubuhan DAP kerana perlembagaan parti itu tidak selaras

dengan peraturan undang-undang Perdaftaran Persatuan. Pada 19 Mac 1966

pendaftaran DAP diluluskan oleh Pendaftaran Pertubuhan. Devan Nair berulang kali

menegaskan bahawa DAP tidak akan mengamalkan dasar perkauman dan berusaha

mencantumkan kembali Singapura ke dalam Malaysia. Sebelum pendaftaran DAP

diluluskan, pilihan raya kecil Rahang, Negeri Sembilan telah diadakan berikutan

kematian Ahli Dewan Negeri Rahang dari parti Perikatan telah meninggal dunia. Dr Chen

Man Hin selaku Ahli Jawatankuasa Penaja DAP telah bertanding atas tiket bebas dan

menang dalam pilihan raya yang diadakan pada November 1965 itu.

Di samping itu, Parti Islam Se-Malaysia (PAS) juga turut mengambil bahagian

dalam pilihanraya ini. PAS adalah merupakan parti pembangkang yang tertua sekali.


4

Parti ini bukan sahaja Parti Islam tetapi juga Parti Perkauman Melayu dan menentang

hebat orang-orang Cina.2PAS atau Persatuan Islam Se-Malaya (nama asalnya) adalah

satu-satunya pertubuhan atau parti politik Melayu yang berteraskan kepada Islam yang

ditubuhkan sebelum merdeka sesudah Hizbul Muslimin diharamkan oleh penjajah pada

tahun 1948. Golongan reformasi ini bukan sahaja berjaya menyedarkan masyarakat

Melayu tentang betapa pentingnya menghapuskan penjajah barat bagi mewujudkan

sebuah negara Islam, tetapi turut menyuarakan pendapat bahawa kelemahan umat

Islam sebenarnya adalah berpunca daripada masyarakat Islam yang tidak mahu

mengikut ajaran Islam dengan betul sebagaimana yang terkandung di dalam al-Quran

dan Sunnah.

Parti pembangkang lain yang mengambil bahagian dalam pilihanraya ini ialah

Parti Gerakan Rakyat Malaysia (GERAKAN).Gerakan telah ditubuhkan dalam tahun 1968

sebagai sebuah parti yang bukan perkauman oleh beberapa orang cendiakawan,

termasuk juga ahli-ahli politik lain, yang turut serta daripada Parti Demokratik Bersatu

(UDP).UDP telah dimansuhkan dalam tahun 1968 dan parti itu telah menyokong Parti

Gerakan yang baru ditubuhkan itu. Gerakan juga disertai oleh mereka yang

menyeberangi dari Parti Buruh Malaya (Labour Party of Malaya) (LPM)3. Adalah suatu

perkara yang menarik perhatian bahawa UDP telah ditubuhkan dalam tahun 1962 oleh

Dr.Lim Chong Eu, seorang Doktor Perubatan Swasta dan bekas Yang dipertua MCA.

Beliau telah menjadi Ketua Menteri Pulau Pinang.4 Penaja-penaja yang utama dalam

Gerakan adalah Profesor Syed Hussein Al-Atas, Profesor Pengajian Melayu, Universiti

Singapura, seorang cendiakawan Melayu dari Johor yang telah menerima pendidikan

Belanda dan beliau telah menerima pendidikan Belanda dan beliau telah menjadi

Pengerusi Parti itu; Profesor Wang Gungwu, bekas Professor Sejarah, Universiti Melaya;

Dr. Lim Chong Eu; dan Dr.Tan Chee Koon,bekas pemimpin LPM.

Selain itu, parti pembangkang lain yang mengambil bahagian ialah Parti Progresif

Rakyat (PPR) .Pengaruh Parti Progresif Rakyat (PPR) adalah tertumpu di Perak. Parti itu

telah ditubuhkan untuk memperjuangkan hak orang-orang Cina, di bawah pimpinan dua

2Leon Comber : Terjemahan Omardin Ashaari., Peristiwa 13 Mei : Sejarah Perhubungan Melayu – Cina, Petaling Jaya (1985). hlm 823 Ibid. hlm 824 Ibid. hlm 82


5

orang peguam adik-beradik daripada bangsa Ceylon-Tamil. Salah seorang daripada

mereka telah meninggal dunia sebelum pilihanraya tahun 1969. Cogankata

pilihanrayanya adalah ‘Malaysia untuk Rakyat Malaysia’. Dalam masa pilihanraya yang

pertama dalam tahun 1955, Parti itu telah menyokong hak istimewa orang-orang Melayu

dan pendirian Perikatan tentang bahasa dan soal-soal pelajaran. Bagaimanapun,selepas

kemerdekaan, sikap Parti itu telah berubah sama sekali dengan menyusun semula

dasarnya, dengan menentang hak-hak istimewa orang-orang Melayu. Parti ini secara

terang-terang memperjuangkan dasar berbagai-bagai bahasa dan untuk mendapatkan

pengikhtirafan rasmi akan Bahasa Cina dan Tamil. Parti itu juga lebih menonjolkan

sikapnya menyokong Cina daripada DAP. Walaupun Yang Dipertuanya bukan orang Cina

tetapi kebanyakan daripada penyokongnya adalah orang-orang Cina.

Di samping itu, parti Rakyat dan calon bebas juga turut serta bertanding

bersama parti perikatan (UMNO, MCA, dan MIC), Parti Tindakan Demokratik Malaysia

(DAP), Parti Progresif Rakyat (PPR), Parti Islam Se-Malaysia (PAS), dan Parti Gerakan

Rakyat Malaysia (Gerakan) dalam pilihanraya umum Malaysia pada tahun 1969.

2.1 Manifesto Parti Perikatan

Semasa kempen pilihan raya diadakan pucuk pimpinan Perikatan telah tidak mempunyai

sebarang formula baru untuk berjuang dalam pilihanraya itu serta menetang ancaman

yang dibuat oleh Parti Pembangkang. Parti-parti Pembangkang itu adalah terdiri

daripada Parti Islam Semalaysia (PAS), Parti Tindakan Demokratik (DAP), Gerakan

Rakyat Malaysia (Gerakan) dan Parti Progresif Rakyat (PPR).

Dalam pilihanraya ini, Perikatan telah menggunakan manifesto yang lebih

merupakan penyata kerajaan. Sungguhpun manifesto itu tegas, berpatutan tetapi

penyata itu tidak banyak mengandungi pengertian yang besar. Manifesto itu memberi

ringkasan tentang kejayaan Perikatan dalam masa beberapa tahun ia berkuasa, dengan

menumpukan perhatian terhadap ‘kemajuan ekonomi’, ‘pertahanan’, ‘keselamatan’, ‘hal

ehwal luar’, dan ‘perpaduan kaum’.

Mengenai perhubungan kaum Melayu dan Cina pula, bahagian ini yang amat

penting itu adalah merupakan perkara yang akhir sekali dinyatakan. Manifesto itu


6

menyatakan bahawa ‘Suasana keadaan sejarah telah merenggangkan hubungan antara

kaum dan memisahkan mereka dari segi ekonomi. Kebanyakan penduduk luar bandar

adalah orang-orang Melayu dan mereka menjalankan hidup dengan cara ekonomi

secukup sahaja.’ Adalah disahkan bahawa kedudukan orang-orang yang tidak berada

(orang-orang Melayu) mestilah disamaratakan dengan taraf ekonomi orang-orang yang

berada (orang-orang Cina), sungguhpun dasar ini tidak bertujuan untuk merampas hak

sesiapapun untuk maju ke depan. Manifesto ini telah menuntut bahawa tiada sebuah

parti pembangkang pun yang telah membuktikan kebolehannya untuk memenuhi

keperluan masyarakat majmuk Malaysia. Jika bukan Perikatan yang memerintah, proses

perpecahan kaum dan malapetaka yang tidak dapat dibayangkan akan berlaku.5

Perikatan memberi tekanan yang berat dalam mengekalkan hak keistimewaan

orang-orang Melayu dalam kempen pilihanraya. Dalam siaran Radio Malaysia pada 9

Mei, Tunku sekali lagi telah menegaskan tentang pembahagian kuasa antara orang-

orang Melayu dan Cina. ‘Orang-orang Melayu memperolehi kuasa politik,’ kata beliau.

‘Orang-orang Cina dan India telah mendapat ekonomi. Dengan adanya baik sangka dan

persefahaman antara kedua belah pihak itu akan berjaya mengwujudkan keamanan dan

harmoni, dan ini akan membawa kemakmuran kepada negara.’6

2.2 Manifesto Parti-Parti Pembangkang

Segala yang berhubung dengan UMNO, musuh utamanya adalah PAS. PAS pula

membangkitkan isu bahasa, pendidikan dan kedudukan ekonomi orang Melayu yang

mundur walaupun sudah 12 tahun mencapai kemerdekaan dan orang Melayu pula

dikatakan ada hak istmewa.UMNO di anggap terlalu tunduk dan sering mengalah

dengan tuntutan parti komponen lain dalam Perikatan khususnya MCA sehingga

mengadaikan kepentingan orang Melayu. Pas mendesak agar memperketatkan

penggunaan serta merta bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi dan bahasa kebangsaan

tunggal dan menghadkan jawatan Menteri Besar, Gabenor dan ketua turus angkatan

tentera kepada orang Melayu sahaja. Dari segi pendidikan pula, masih wujud lagi

perbezaan aliran dari segi guru-guru,buku,dan lain-lain lagi mengikut negara asal. Orang

5 Ibid. hlm 806 Ibid. hlm 80


7

Melayu juga dianggap terlalu jauh ketinggalan dari segi pendidikan berbanding dengan

bangsa-bangsa lain.

Parti itu berjanji bahawa jika ia berjaya ia akan mewujudkan sebuah negara

Islam di Malaysia, serta meminda Perlembagaan agar lebih berbentuk Melayu daripada

bercorak Malaysia. Pendiriannya adalah dibayangkan dengan nyata dalam

cogankatanya: bangsa, agama dan Tanah Melayu. Tumpuan kuasa utamanya adalah

Kelantan tetapi parti itu mempunyai tidak kurang juga pengikutnya di Terengganu,

Perlis, Kedah termasuk juga utara Pulau Pinang. Kebanyakan penduduk di negeri-negeri

tersebut adalah orang-orang Melayu.Parti itu telah juga menuduh UMNO menyokong

dan menjual negara ini daripada orang-orang Melayu kepada orang Cina.

Pengaruhnya tidak berapa kuat di negeri Pantai Barat Semenanjung. Di negeri ini

lebih ramai penduduk bukan Melayu dan negeri itu lebih terdedah kepada gaya hidup

moden dan dipengaruhi dengan kemajuan ekonomi Barat.7

UMNO telah mengatasi perkara ini dengan mengatakan bahawa PAS mempunyai

hubungan dengan Parti Komunis Malaya di selatan Negeri Thai. Ini merupakan suatu

perkara yang meresap dalam hati sanubari mereka, oleh kerana ia sentiasa diingati

bahawa MCP mempunyai ahli yang kebanyakannya adalah orang-orang Cina. UMNO

telah juga menegaskan bahawa PAS telah tidak berbuat apa-apa jua untuk kemajuan

ekoomi Kelantan, sungguhpun parti itu telah menguasai Kerajaan Negeri semenjak

tahun 1959. UMNO telah menawarkan bantuan kewangan yang banyak untuk

pembangunan Kelantan (ini dianggap sebagai menangguk di air keruh oleh Yang

Dipertua PAS), jika Parti itu mendapat undi yang banyak dalam pilihanraya.8 Dua lagi

tuduhan telah dibuat terhadap PAS untuk mencemarkan nama baiknya di mata orang-

orang Melayu. Pertamanya parti itu telah dituduh mempunyai persefahaman dalam

pilihanraya dengan DAP. Dari segi teorinya, Parti itu bukannya perkauman, tetapi dari

segi kacamata orang-orang Melayu, ia adalah parti orang-orang Cina dengan hubungan

dengan PAP di Singapura. Keduanya, Tunku menuntut bahawa Parti itu telah menerima

bantuan kewangan daripada PAP di Singapura melalui DAP.



8

Tuduhan ini dianggap begitu serius oleh Kerajaan Singapura, dan perkara itu

telah dinafikan oleh Menteri Luar Singapura.PAS dan DAP telah menuduh pula bahawa

Perikatan telah menerima bantuan wang daripada CIA. Tunku menafikan serta merta

dengan bersumpah dengan Quran dalam masjid.

Manakala bagi parti DAP pula telah dianggap ancaman besar kepada MCA.

Sungguhpun DAP menuntut bahawa ia bukannya sebuah parti perkauman, tetapi ia

dikuasai oleh orang-orang Cina. Parti itu telah menuduh bahawa MCA telah

menyerahkan hak orang Cina kepada UMNO dalam Perikatan. Perjuangan DAP adalah

berdasarkan ‘Prinsip Perisytiharaan Setapak’, dan ini telah diisytiharkan oleh

Jawatankuasa Cawangan Setapak,dekat Kuala Lumpur pada 19 Julai 1967. Secara

ringkasnya, Parti itu menentang perbezaan kaum serta menyokong konsep perjuangan

DAP ‘Malaysia untuk rakyat Malaysia’. Parti itu telah berpendapat bahawa Malaysia akan

wujud sebagai sebuah negara yang berbilang kaum, bahasa, masyarakat dan agama.9

Manifesto pilihanrayanya ialah ‘Menuju Arah Malaysia untuk rakyat Malaysia.’ Perikatan

telah menuduhnya sebagai sebuah Parti perkauman yang menentang Melayu, hak

istimewa orang Melayu dan memperjuangkan PAP.

Parti Progresif Rakyat (PPR) juga turut sama dengan DAP dalam menyokong

konsep ‘Malaysia untuk rakyat Malaysia’. Menurut parti ini, Malaysia seolah-olah untuk

orang Melayu sahaja apabila termaktub hak istimewa orang Melayu dalam

Perlembagaan Persekutuan. Sebaliknya orang bukan Melayu dianggap sebagai warga

kelas kedua. Parti ini telah menuduh MCA yang mewakili orang Cina dianggap parti

taukeh yang gagal menjaga kepentingan orang Cina secara keseluruhannya.

Gerakan pula telah berkempen dengan cogankata: ‘Persamaan Hak, Keadilan

dan Persamaan Peluang Untuk Semua : Tujuan Kami.10Antara tujuannya ialah untuk

mengurangkan dua pertiga suara terbanyak di Parlimen supaya Perikatan ‘tidak akan

dapat mengubah-ubah lagi hak-hak dan jaminan hidup kita dalam Perlembagaan’.

Gerakan telah menentang juga rasuah. Pada masa itu rasuah merupakan masalah yang

besar di Malaysia. Professor Al-Atas, sebenarnya telah menulis sebuah buku tentang



9

perkara itu.11 Sungguhpun Parti itu menerima taraf dan dasar Bahasa Melayu sebagai

Bahasa Kebangsaan sebagaimana tercatat dalam Perlembagaan, tetapi Gerakan lebih

suka dalam menggunakan semua bahasa serta menyokong kuat penubuhan Universiti

Kebangsaan dan Universiti Merdeka. Bahasa-bahasa Melayu, Cina dan Tamil boleh

dipelajari sehingga peringkat universiti. Parti ini mahukan juga sekolah menengah Cina

dan Tamil dikekalkan. Gerakan memperjuangkan untuk mewujudkan masyarakat

Malaysia yang bersatupadu dengan mempunyai pandangan dan matlamat yang sama.12

2.3 Pakatan Pembangkang 1969

DAP lebih bersedia untuk menghadapi Pilihan Raya Umum Malaysia 1969. Dr

Chen Man Hin dan lain-lain pemimpin setuju bekerjasama dengan parti-parti lain untuk

membina pakatan bagi menghadapi Perikatan . DAP telah bekerjasama dengan secara

langsung dan tidak langsung dengan parti Gerakan , Parti Progresif Rakyat dan PAS

tentang pembahagian kerusi semasa pilihan raya 1969. Prinsip yang dipakai ialah hanya

satu calon pembangkang berlawan dengan Perikatan. Dato Mohd Ari selalu Presiden PAS

bersedia bekerjasama dengan DAP ini tindakan ini mengejutkan tokoh-tokoh politik.

2.4 Keputusan Pilihan Raya

11 Ibid. hlm 84


10

Gambar 1: Siswa ITM membantu proses pengiraan undi di Universiti Malaya

pada tahun 1969.(Berita Harian)

Pembuangan undi telah diadakan pada 10 Mei 1969. Keputusan pilihanraya itu

telah tidak memuaskan hati pihak Perikatan. Di peringkat Parlimen, Perikatan telah

memenangi 66 buah kerusi dan sepuluh daripada calonnya telah berjaya tanpa

bertanding di Sabah. Perikatan sudah pasti memperoleh suara terbanyak dalam Dewan

Rakyat yang mempunyai 144 ahli itu. Keputusan pilihanraya di Malaysia Timur telah

dilambatkan dan tidak diadakan pada masa yang sama sebagaimana Semenanjung

Malaysia. Pilihanraya di Malaysia Timur itu akan menentukan sama ada ia akan masih

dapat mengekalkan dua pertiga suara terbanyak di Parlimen. Tanpa kemenangan dua

pertiga, Perikatan akan tiada mempunyai kuasa untuk meminda Perlembagaan,

melainkan ia berjaya mendapatkan sokongan beberapa orang ahli pembangkang.13

Keputusan itu bermakna bahawa Perikatan telah memenangi 23 buah kerusi

kurang daripada piihanraya tahun 1964. Dengan perkataan-perkataan lain, Perikatan

telah kalah 25.84 peratus daripada kerusi yang dahulunya parti itu pegangi. MCA telah

kalah teruk sekali. Parti itu telah memenangi Cuma 13 buah kerusi daripada 33 buah

kerusi yang telah ditandingi. Lagipun 3 buah kerusi telah tidak ditandingi. Tiga telah

dimenangi di kawasan pilihanraya yang kebanyakan penduduknya terdiri daripada

orang-orang Melayu. MIC telah memenangi dua daripada tiga buah kerusi yang telah

ditandinginya itu. Dalam tahun 1964, parti itu telah memenangi tiga buah kerusi. UMNO

yang merupakan parti yang mewujudkan Perikatan itu, telah memenangi 51 buah kerusi

13 Ibid. hlm 85


11

daripada 67 buah kerusi yang telah ditandinginya. Dengan perkataan-perkataan lain,

Parti itu telah memenangi 8 buah kerusi kurang daripada pilihanraya tahun 1964.

Perubahan yang ketara sekali telah berlaku dalam Perikatan dalam pilihanraya di

peringkat negeri. Di Malaysia, pilihanraya negeri telah diadakan pada masa yang sama

sebagaimana pilihanraya peringkat persekutuan.(lihat lampiran di belakang).14 Pulau

Pinang telah kalah kepada Gerakan. Cuma empat orang calon daripada 24 orang calon

UMNO sahaja yang telah menang dalam pilihanraya itu. Gerakan telah memenangi 16

buah kerusi, DAP tiga dan sebuah kerusi lagi dimenangi oleh parti pembangkang.

Kelantan telah dimenangi oleh PAS dan ini telah mengejutkan UMNO kerana parti itu

telah merancang untuk mengalahkan parti lawan dengan teruknya. Gerakan dan DAP

telah berjaya dengan cemerlang di Selangor dengan kekalahan di pihak Perikatan.Ini

adalah nyata sekali bukan sahaja di ibukota Kuala Lumpur, tetapi juga Selangor. Di

Selangor, puak pembangkang memenangi separuh daripada 28 buah kerusi ( DAP

sembilan, Gerakan empat, Bebas satu ), dan di Perak, Perikatan telah berjuang bermati-

matian untuk mengekalkan kuasa. Perikatan telah memenangi hanya 19 buah kerusi

daripada 40 buah kerusi. (PPR 12, DAP 6, GERAKAN 2, PAS 1).

Gambar 2: Syed Hussein Alatas (kiri) dan Lim Chong Eu (kanan) diangkat

ketika meraikan kemenangan Parti Gerakan Rakyat Malaysia yang amat besar

dalam pilihan raya umum 1969.

14 Ibid. hlm 85


12

Pada keseluruhannya, parti-parti pembangkang memenangi 50.7% daripada

jumlah undi, serta 49 kerusi dalam Dewan Rakyat. Parti Gerakan, DAP, dan Parti

Progresif Rakyat (PPP) menang 25 buah kerusi dalam Dewan Rakyat, manakala PAS

menang 12 kerusi. Selepas keputusan pilihan raya diumumkan, Gerakan dan DAP

mengadakan perhimpunan kemenangan mereka di ibu negara, Kuala Lumpur pada 12

Mei tetapi perhimpunan itu menjadi hiruk-pikuk, dengan ahli-ahli menjerit julukan-

julukan perkauman terhadap orang-orang Melayu yang berada di tempat perhimpunan

ini. UMNO bertindak balas dengan perhimpunan sendiri pada 13 Mei, tetapi

perhimpunan ini kemudian merosot menjadi rusuhan besar-besaran. Rusuhan ini kini

dikenali sebagai Peristiwa 13 Mei.

3.0 PERISTIWA 13 MEI 1969

Tragedi 13 Mei yang berlaku pada tahun 1969 merupakan satu titik hitam dalam

sejarah negara ini, dan hampir-hampir menghancurkan keutuhan negara. Tragedi 13

Mei ini ialah rusuhan kaum dan merupakan kemuncak masalah perpaduan di Malaysia.

Tragedi ini adalah ekoran daripada pilihan raya kebangsaan yang telah berlangsung

pada 10 Mei 1969. Sebenarnya hubungan aman dan semangat perpaduan di antara

pelbagai kaum belum utuh pada tahun-tahun awal selepas kemerdekaan. Hal ini adalah

disebabkan oleh dasar pecah dan perintah serta pengenalan kaum mengikut kegiatan

ekonomi semasa zaman penjajahan British. Selain itu, ia juga berpunca daripada jalinan

tekanan sejarah yang menyelubungi negara, serta jurang generasi dan interpretasi yang

berbeza-beza terhadap struktur perlembagaan Negara.

3.1 Faktor-faktor yang mencetuskan Peristiwa 13 Mei

Pada hakikatnya, dapat dikatakan bahawa huru-hara yang telah

menggoncangkan Kuala Lumpur telah meletus disebabkan oleh keputusan pilihan raya

umum 1969. Bagaimanapun, sebab yang utama adalah lebih besar daripada itu. Faktor

yang mencetuskan tragedi ini boleh dilihat daripada tiga aspek iaitu faktor politik,


13

ekonomi, dan sosial.15 Politik merupakan faktor utama yang menyebabkan tercetusnya

peristiwa 13 Mei ini. Isu-isu perkauman yang menyentuh emosi telah menjadi tema

utama sepanjang kempen pilihan pilihan raya 1969. Hal ini telah mewujudkan sentimen

perkauman di Tanah Melayu pada waktu itu. Sepanjang tempoh berkempen, calon-

calon pilihan raya serta ahli-ahli politik terutamanya dari parti-parti pembangkang

seperti Parti Gerakan dan DAP telah membangkitkan soal-soal sensitif berkaitan dengan

Bahasa Kebangsaan (Bahasa Melayu), kedudukan istimewa orang Melayu sebagai

bumiputera, dan hak kerakyatan orang bukan Melayu. Matlamat utama mereka ialah

untuk menang dalam pilihan raya dan berkuasa dalam parlimen. Hal ini telah

menimbulkan kegelisahan, syak wasangka, dan menebalkan perasaan tidak puas hati

rakyat berbagai kaum di negara ini. Ucapan yang dibuat dalam kempen plihan raya telah

dilakukan dengan sewenang-wenangnya tanpa menghiraukan perasaan kaum lain.

Apabila isu sensitif dan perkauman dibangkitkan serta diapi-apikan, perasaan tidak puas

hati sekali lagi timbul.

Di samping itu, perarakan kemenangan yang dilakukan oleh pihak pembangkang

juga telah menjadi salah satu faktor penyumbang berlakunya peristiwa 13 Mei. Parti

Perikatan yang dianggotai oleh UMNO, MCA, dan MIC telah mengalami kekalahan yang

teruk dalam pilihan raya 1969. Jumlah kerusi yang dimenanginya dalam Dewan Rakyat

(Parlimen) telah menurun darpada 89 kerusi pada tahun 1964 kepada 66 kerusi pada

tahun 1969. 16 Walaupun pada peringkat persekutuan Parti Perikatan masih boleh

menubuhkan kerajaan dan terus memerintah, tetapi undi dan kerusi yang diperolehi

pada keseluruhannya telah merosot. Hal ini telah membangkitkan semangat dan

kegembiraan pihak parti pembangkang seperti DAP dan Gerakan. Sebagai menyambut

kemenangan tersebut, DAP dan Gerakan telah mengadakan beberapa siri perarakan

kemenangan.17 Perarakan tersebut bukan sahaja dianjurkan untuk merayakan

kemenangan, tetapi ada yang mengambil kesempatan ini untuk merendah dan

menghina orang Melayu. Peristiwa ini berlaku berikutan pengumuman keputusan Pilihan

Raya Umum 1969. Dr. Tan Chee Khoon dari parti GERAKAN telah menang besar di

15 Mohamad Idris Salleh, (1994). Sejarah Pembangunan Bangsa dan Negara, Bangi: Utusan Publication Sdn. Bhd, hlm 123.16 Ibid, hlm 12417 Ibid, hlm 124


14

kawasan Batu, Selangor. Beliau meminta kebenaran polis untuk berarak meraikan

kemenangan parti tersebut. Polis telah memberikan kebenaran kepada mereka untuk

melakukan perarakan, kerana menganggap bahawa perarakan yang dilakukan hanyalah

perarakan untuk meraikan kejayaan mereka. Perarakan tersebut menyebabkan

kesesakan jalan raya di sekitar Kuala Lumpur. Dikatakan bahawa kaum Cina yang

menang berarak dengan mengikat penyapu pada kenderaan mereka sebagai lambang

kemenangan mereka menyapu bersih kerusi sambil melaungkan slogan menghina

Melayu. Dalam masyarakat Melayu, penyapu membawa konotasi yang negatif (sial).

Perarakan yang membakar semangat perkauman inilah yang menjadi punca tercetusnya

tragedi berdarah 13 Mei 1969.

Faktor ekonomi juga menjadi salah satu faktor yang menyebabkan tercetusnya

peristiwa 13 Mei. Semasa pendudukan British di Tanah Melayu, kerajaan British telah

menjalankan dasar pecah dan perintah, iaitu pengasingan dan pengenalan kaum

mengikut aktiviti ekonomi. Di bawah dasar ini, orang Melayu ditempatkan di kawasan

luar bandar dan menjalankan kegiatan pertanian. Manakala imigran Cina telah

ditempatkan di kawasan bandar dengan menjalankan kegiatan perdagangan dan

perlombongan. Bagi imigran India pula, mereka ditempatkan di kawasan ladang getah.

Dasar ini telah mengakibatkan berlakunya ketidakseimbangan ekonomi antara kaum.

Keadaan ekonomi dan demografi penduduk di Tanah Melayu ini telah menunjukkan

bahawa majoriti penduduk Melayu berpendapatan rendah dan hidup dalam kemiskinan.

Kaum Cina pula kebanyakannya hidup senang dan mewah.18 Kesan daripada dasar ini

masih jelas kelihatan pada tahun-tahun awal selepas kemerdekaan. Keadaan ini telah

melahirkan rasa tidak puas hati di kalangan orang Melayu. Mereka merasakan bahawa

ekonomi Tanah Melayu telah dikuasai oleh imigran asing, manakala orang Melayu

sendiri jauh ketinggalan di belakang.

Pihak kerajaan telah mengambil langkah positif untuk menghapuskan

ketidakseimbangan ekonomi tersebut. Langkah-langkah tersebut termasuklah

penubuhan badan-badan seperti FELDA, MARA dan FAMA. Melalui badan-badan ini,

kerajaan membuka tanah baru, membina rumah, dan menyediakan pasaran untuk

18 Ibid, hlm 125


15

orang Melayu. Walau bagaimanapun, langkah kerajaan untuk membantu orang Melayu

ini telah mewujudkan perasaan tidak puas hati di kalangan orang Cina. Mereka

menganggap langkah kerajaan ini seolah-olah telah menggugat kedudukan ekonomi

kaum Cina. Perasaan syak wasangka dan tidak puas hati tersebutlah yang menjadi salah

satu faktor utama tercetusnya tragedi 13 Mei ini.19

Faktor sosial juga menjadi salah satu faktor yang mencetuskan tragedi 13 Mei.

Hubungan antara kaum Cina dan Melayu bertambah buruk dengan wujudnya isu

kerakyatan. Kelonggaran kerakyatan yang diberikan kepada imigran asing berdasarkan

prinsip jus soli telah membimbnagkan orang Melayu. Pemberian taraf kewarganegaraan

dibuat berdasarkan perkara-perkara seperti berikut:

a) Mereka yang telah menjadi warganegara Persekutuan sebelum Hari Merdeka.

b) Semua orang yang dilahirkan di Persekutuan Tanah Melayu pada atau

selepas Hari Merdeka.

c) Mereka yang berumur 18 tahun ke atas yang dilahirkan di Persekutuan dan

telah bermastautin di Tanah Melayu selama lima daripada tujuh tahun yang

terdahulu boleh memohon kewarganegaraan, jika mereka boleh bertutur

dalam Bahasa Melayu dan mengangkat sumpah taat setia.

d) Mereka yang berumur 21 tahun ke atas yang dilahirkan di luar persekutuan,

tetapi telah bermastautin selama lapan tahun daripada 12 tahun yang

terdahulu boleh memohon dengan syarat mereka boleh bertutur Bahasa

Melayu dan mengangkat sumpah taat setia. Bagi tahun pertama selepas

merdeka, mereka yang berumur 45 tahun ke atas dikecualikan daripada ujian

bahasa.

Sebenarnya pemberian taraf kerakyatan berdasarkan prinsip jus soli ini, adalah

berdasarkan kepada Memorandum Perikatan yang mencerminkan tolak ansur yang

dicapai di antara ketiga-tiga kaum terbesar dalam merangka bentuk dan sistem

pemerintahan di Tanah Melayu. Persetujuan ini dikenali sebagai ‘ Pakatan Murni’ iaitu

tolak ansur yang menyentuh perkara-perkara dasar seperti kerakyatan, kedudukan Raja-

raja Melayu, agama Islam, Bahasa Melayu, dan kedudukan istimewa orang Melayu.

Perkara penting yang ditekankan dalam ‘pakatan murni’ itu kemudiannya menjadi empat

19 Ibid, hlm 125


16

unsur tradisi yang dimasukkan dalam perlembagaan. 20Sebenarnya sebab utama yang

menyebabkan orang Melayu menentang prinsip jus soli ini adalah,mereka menganggap

satu undang-undang yang memberikan hak kerakyatan kepada orang bukan Melayu

akan mendatangkan kesan secara serta merta. Maknanya, Orang bukan Melayu yang

diterima menjadi warganegara boleh menikmati hak dan tanggungjawab sebagai rakyat

secara serta merta. Sebaliknya undang-undang yang mengiktiraf ‘kedudukan istimewa’

orang Melayu dalam bidang perniagaan, peluang bekerja dan kemudahan pelajaran

tidak boleh terhasil dalam jangka masa yang singkat. Pendek kata, faedah daripada

kedudukan istimewa itu tidak dapat dinikmati dengan segera. Perkara inilah yang

sebenarnya menjadi punca ketidakpuasan hati orang Melayu. Selain itu, orang Melayu

juga menganggap bahawa pemberian taraf kerakyatan berdasarkan prinsip jus soli

bukan sahaja mengecilkan jumlah orang Melayu, tetapi juga mengakibatkan peluang

politik orang Melayu terjejas. Tekanan kebimbangan yang telah dialami oleh orang

Melayu bertambah bersama kebimbangan bahawa orang bukan Melayu semakin maju

ke hadapan. Kaum Melayu berasa hak keistimewaan dan kuasa politik mereka dicabar

oleh kaum pendatang. Di samping itu, mereka juga khuatir kedudukan dan nasib

mereka akan menjadi seperti kaum Red Indian yang terbiar di negara mereka sendiri.

Isu pendidikan juga telah menimbulkan perasaan tidak puas hati di kalangan

penduduk Tanah Melayu. Salah satu intipati Dasar Pelajaran Baru yang telah digubal

ialah menjadikan Bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi dan bahasa pengantar di

sekolah-sekolah. Kaum Cina telah menentang dengan sekeras-kerasnya dasar ini.

Mereka berpendapat bahawa Bahasa Cina juga patut diakui sebagai bahasa rasmi dan

bahasa pengantar di sekolah. Selain itu, mereka juga menganggap dasar ini sebagai

suatu percubaan untuk menafikan hak generasi mereka terhadap bahasa dan

kebudayaan Cina, selain mengheret mereka untuk mengikut cara hidup orang Melayu.

Orang Cina merasakan mereka juga sepatutnya diberikan hak yang sama dengan orang

Melayu.

Hubungan buruk antara orang Cina dan Melayu juga adalah salah satu faktor

pencetus tragedi berdarah 13 Mei. Hubungan buruk orang Cina dan Melayu ini telah 20 Nazaruddin Mohd. Jalil, (2001), Pengajian Malaysia: Kenegaraan dan Kewarganegaraan, Petaling Jaya:Prentice Hallhlm 145


17

bermula sejak zaman penjajahan Jepun di Tanah Melayu. Hal ini berlaku akibat layanan

diskriminasi Jepun terhadap orang Cina. Layanan istimewa yang diberikan kepada orang

Melayu menambahkan syak wasangka kaum Cina, lantaran orang Cina diseksa dengan

teruknya oleh tentera Jepun. Semasa penjajahan Jepun, Parti Komunis Malaya (PKM)

yang kebanyakannya dianggotai oleh orang Cina telah menentang Jepun dengan

melancarkan Perang Gerila. Bagi menentang serangan PKM ini, Jepun telah

menubuhkan satu pasukan polis yang terdiri daripada orang-orang Melayu. Oleh kerana

kebanyakan ahli PKM adalah orang Cina, maka penentangan polis Melayu ini terhadap

PKM seolah-olah penentangan orang Melayu terhadap orang Cina.21 Selepas kekalahan

Jepun, British telah kembali ke Tanah Melayu. PKM telah diisytiharkan oleh kerajaan

British sebagai sebuah parti yang rasmi kerana membantu British mengalahkan Jepun.

Pengisytiharan tersebut telah menyemarakkan lagi isu perkauman antara kaum Melayu

dan kaum Cina. Kesimpulannya, faktor politik, ekonomi dan sosial yang membangkitkan

rasa tidak puas hati dan ketegangan antara kaum Cina dan Melayu inilah yang telah

mencetuskan tragedi berdarah 13 Mei 1969.

3.2 Kronologi Peristiwa 13 Mei 1969

Tragedi berdarah ini bermula apabila penyokong-penyokong Parti Pembangkang

yang menang mengadakan perarakan kemenangan pada 10 Mei 1969. Dr. Tan Chee

Khoon dari Parti Gerakan telah menang Besar di kawasan Batu Selangor. Beliau

meminta kebenaran polis untuk berarak meraikan kemenangan parti tersebut di

Selangor. Perarakan tersebut telah menyebabkan kesesakan jalan raya di sekitar Kuala

Lumpur. Perarakan ini djalankan di Jalan Campbell, Jalan Hale, dan menuju ke Kampung

Baru. Kampung Baru pada waktu itu menjadi kubu kuat parti UMNO, dan diduduki oleh

lebih 30,000 orang Melayu. Rumah Menteri Besar Selangor pada waktu itu, iaitu Dato’

Harun Idris terletak di Kampung Baru. Orang-orang Cina yang berarak pada waktu itu

melemparkan kata-kata kesat, menghina, dan mencaci orang Melayu. Orang Cina yang

berarak dengan lori juga meludah orang-orang Melayu yang berada di tepi jalan.

Penyokong parti-parti pembangkang juga mengadakan perarakan kemenangan melalui

21 Mohamad Idris Salleh (1994). Sejarah Pembangunan Bangsa dan Negara, Bangi: Utusan Publication Sdn. Bhd, hlm 126.


18

kawasan-kawasan kediaman orang Melayu. Perkara ini merupakan satu provokasi

terang-terangan yang mencabar kesabaran orang-orang Melayu. Perbuatan-perbuatan

yang menghina orang Melayu dan kata-kata nista telah dihamburkan seperti ‘Melayu

sudah jatuh, Kuala Lumpur sekarang Cina punya, Kita mahu halau semua orang Melayu’,

dan lan-lain lagi. Mereka bersorak mencabar kuasa orang-orang Melayu dengan

keputusan pilihanraya yang baru diketahui. Tunku Abdul Rahman pernah menulis

bahawa perarakan kemenangan itu telah diadakan secara tidak teratur, dan diikuti

dengan tindakan kasar tanpa mengendahkan arahan polis setelah perarakan raksaksa

itu tamat.22

Gambar 3: Akibat daripada rusuhan maut tersebut, kesesakan jalan raya

turut berlaku.

Di Jinjang, Kepong seorang cina yang meninggal dunia akibat sakit tua telah

diarak sepanjang jalan dengan kebenaran polis. Walau bagaimanapun, perarakan

bertukar menjadi perarakan kemenangan pilihan raya dengan menghina Melayu. Yeoh

Tech Chye selaku Presiden Gerakan yang menang di Bukit Bintang Kuala Lumpur telah

menyatakan permohonan maaf di atas kebiadapan penyokong parti itu sewaktu

perarakan. Namun demikian, permohonan maaf sudah terlambat kerana kesabaran

orang Melayu telah tercalar.

22 Leon Comber : Terjemahan Omardin Ashaari,(1985) Peristiwa 13 Mei : Sejarah

Perhubungan Melayu – Cina. Petaling Jaya, hlmn 87.


19

Penyokong UMNO telah mengadakan perarakan balas pada 13 Mei 1969 yang

mengakibatkan terjadinya peristiwa ini. Hal ini berlaku kerana perasaan emosi yang

tinggi dan kurangnya kawalan daripada kedua-dua pihak. Orang Melayu berkumpul di

rumah Menteri Besar di Kampung Baru, Kuala Lumpur. Dato’ Harun Idris selaku Menteri

Besar pada waktu itu cuba mententeramkan keadaan. Rupa-rupanya, orang Melayu

yang berkumpul telah membawa senjata seperti pedang dan parang panjang, dan

bersedia untuk menentang orang Cina.23

Ketika berkumpul, cerita-cerita tentang kebiadapan ahli parti Gerakan tersebar

dan meluap-luap. Pada jam 3 petang, berita kejadian pembunuhan orang Melayu di

Setapak bertiup kencang. Seterusnya pada jam 4 petang, dua penunggang motosikal

Cina yang melalui Jalan Kampung Baru telah dipancung, manakala sebuah van yang

membawa rokok dan pemandu yang berbangsa Cina telah dibunuh. Pemuda-pemuda

Cina yang mendengar cerita pembunuhan ini telah bertindak balas dengan membunuh

orang-orang Melayu. Cerita-cerita seperti ini yang tidak diketahui sama ada benar atau

tidak telah menyemarakkan lagi api permusuhan di antara orang Cina dan Melayu.

Rusuhan kaum telah berlaku dengan rumah-rumah dibakar, kereta-kereta dirampas dan

dibakar serta diterbalikkan di jalan-jalan raya. Suatu kejadian yang tidak pernah berlaku

dalam sejarah Malaysia yang pernah didabik oleh Tunku sebagai negara yang aman,

dan beliau adalah Perdana Menteri yang paling gembira di dunia.24

Bagi mengawal keadaan yang semakin huru-hara, pasukan FRU telah

dikeluarkan dari Kampung Baru dan askar Rejimen Renjer mengambil alih. Malangnya

pasukan ini yang dipimpin oleh ketua pasukan berbangsa Cina dikatakan menembak

orang-orang Melayu. Hal ini berlaku kerana sentimen perkauman telah semakin

menebal. Orang Cina menganggap orang Melayu sebagai musuh, dan begitu juga

sebaliknya. Situasi ini menyebabkan kemarahan orang-orang Melayu semakin meluap-

luap. Pemuda-pemuda Melayu yang mempertahankan Kampung Baru terus mengamuk

23 Ibid, hlm 87

24 Ibid, hlm 90


20

kerana merasakan diri mereka terkepung antara orang Cina dengan askar Rejimen

Renjer. Akhirnya Rejimen Renjer dikeluarkan dan digantikan dengan Askar Melayu.

Beberapa bangunan rumah kedai di sekitar Kampung Baru masih terus terbakar.

Kawalan keselamatan diambil alih oleh Askar Melayu. Malangnya beberapa orang Askar

Melayu turut masuk ke kedai-kedai emas Cina dan mengambil harta benda di

sana.25Berdasarkan kepada situasi ini, didapati bahawa apada masa tersebut, anggota

keselamatan sendiri sudah tidak lagi menjalankan peranan sebenar mereka untuk

menjaga keamanan. Mereka juga telah terlibat secara tidak langsung dalam ketegangan

tersebut, dan sentimen perkauman juga turut menebal dalam jiwa mereka.

Gambar 4: Anggota FRU semasa rusuhan 13 Mei berlaku.

Pemuda-pemuda Cina dari kongsi-kongsi gelap telah bertindak mengepung

Panggung Odeon, di Jalan Tuanku Abdul Rahman, Kuala Lumpur. Beberapa iklan

disiarkan dalam bahasa Cina di skrin pawagam menyuruh penonton berbangsa Cina

keluar dari panggung. Ramai penonton Melayu yang tidak memahami iklan berbahasa

Cina itu, terkepung dan mati kerana ditetak dan terbakar. Akibat daripada tindakan

sebegini, orang-orang Melayu mulai bertindak balas dengan membunuh orang Cina.

Pertumpahan darah terus berlaku, dan tembak menembak berlaku di antara tentera dan

beberapa orang yang bersenjata. Asap berkepul-kepul naik ke udara daripada

bangunan, kedai-kedai dan pasar-pasar yang terbakar. Jalan-jalan raya juga amat kotor 25 Mohamad Idris Salleh, (1994). Sejarah Pembangunan Bangsa dan Negara, Bangi: Utusan Publication Sdn. Bhd, hlm 126.


21

dengan sampah sarap. ‘Kuala Lumpur telah terbakar’, tulis Tunku Abdul Rahman

tentang huru-hara itu. “Saya dapat melihat dengan jelasnya api menjulang tinggi dari

tempat kediaman saya dia atas bukit. Saya tidak fikir bahawa saya akan melihat

pemandangan seperti itu dalam hayat saya. Sebenarnya, segala usaha yang saya

curahkan untuk menjadikan Malaysia sebuah negara yang aman dan seronok untuk

didiami sejak beberapa tahun ini, dan impian saya juga untuk menjadi Perdana Menteri

paling gembira di dunia telah turut termusnah dalam api itu juga”.

Gambar 5: Gambar Polis dan tentera sedang mengawal Panggung Odeon

yang menjadi sasaran rusuhan

Ramai daripada penduduk Malaysia yang terdiri daripada golongan tua telah

menyatakan bahawa peristiwa 13 Mei 1969 merupakan rusuhan kaum yang paling

dasyat dalam sejarah Malaysia moden. Jumlah korban yang sebenarnya dalam tragedi

berdarah ini tidak pernah diketahui, dan ia menjadi rahsia kerajaan.26 Kebanyakan ahli

sarjana menganggarkan 200 orang meninggal dunia, dan lebih 400 orang mengalami

kecederaan. Walau bagaimanapun, sebuah thesis PhD. daripada Universiti California,

Berkeley menganggarkan seramai 2000 orang kehilangan nyawa dalam peristiwa

tersebut. Sebenarnya, laporan daripada thesis PhD tersebut mungkin boleh diterima. Hal

ini kerana, pertumpahan darah yang sangat dasyat berlaku di hampir segenap ceruk

Kuala Lumpur pada waktu itu. Ramai penduduk Kuala Lumpur pada waktu itu juga

26 Ibid, hlm 126


22

menyatakan bahawa Kuala Lumpur telah bermandikan darah. Oleh itu, angka korban

mungkin jauh lebih tinggi daripada jumlah yang dilaporkan.

Bagi mengawal keadaan yang semakin tidak terkawal, DYMM Seri Paduka

Baginda Yang di-Pertuan Agong telah mengisytiharkan darurat dan perintah berkurung

di seluruh negara pada 14 Mei 1969, mengikut Fasa 2 Akta 150 Perlembagaan Malaysia.

Perlembagaan dan Parlimen telah digantung, manakala pilihan raya di Malaysia Timur

telah ditangguhkan sehingga ke tarikh yang belum dapat ditetapkan.

Kesimpulannya, tragedi berdarah 13 Mei harus menjadi iktibar kepada seluruh

rakyat Malaysia. Tragedi ini melagukan pesan bahawa rasa saling hormat-menghormati

dan bertolak ansur di antara kaum merupakan resepi paling penting dalam menjaga

keharmonian negara.

4.0 LANGKAH KE ARAH PERPADUAN NEGARA

Sebaik sahaja darurat diisytiharkan ekoran peristiwa 13 Mei 1969, kemudian pada 16

Mei 1969 parlimen telah digantung dan MAGERAN (Majlis Gerakan Negara) telah

ditubuhkan.27 Tun Abdul Razak dilantik menjadi pengarah majlis tersebut dan mentadbir

negara di bawah undang-undang darurat. Pada masa itu, Tun Abdul Razak merupakan

Timbalan Perdana Menteri Malaysia namun beliau dberikan amanah menerajui

kepimpinan MAGERAN. Hal ini adalah disebabkan kepercayaan yang diletakkan

sepenuhnya terhadap beliau oleh Tunku Abdul Rahman kerana sejak pilihan raya 1964,

Tunku telah menyatakan hasrat untuk melepaskan jawatan sebagai Perdana Menteri

Malaysia dan menyatakan bahawa Tun Abdul Razak adalah pengganti beliau yang paling

sesuai.28 Justeru, apabila MAGERAN ditubuhkan, ia menjadi titik tolak kepada

kepimpinan Tun Abdul Razak sebelum menjadi Perdana menteri kelak. Tugas utama

MAGERAN adalah mencari punca rusuhan kaum dan mengatur langkah-langkah untuk

mengelakkan peristiwa 13 Mei berulang kembali. Selain itu, MAGERAN juga mencari

jalan untuk memulihkan pentadbiran negara serta menyemak semula undang-undang

27 Shariff Ahmad (1999). Tun Razak putera Titiwangsa. Kuala Lumpur: Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD, hal. 99.28 Rozeman Abu Hassan (2003). Tun Abdul Razak Bi Dato’ Hussien. Perak: Universiti Perguruan Sultan Idris, hal. 33.


23

negara bagi mengenalpasti kelemahan yang terdapat dalam rang undang-undang pada

masa itu.

Hasil kajian dan penganalisaan, MAGERAN mendapati isu perkauman merupakan

punca utama perselisihan antara kaum Cina dan Melayu pada 13 Mei 1969. Masalah

perkauman tersebut pula berpunca daripada faktor perbezaan budaya dan amalan

kehidupan masyarakat Malaysia. Di samping itu,masalah perkauman juga turut dikaitkan

dengan faktor ketidakseimbangan ekonomi antara kaum yakni kaum Cina lebih

mendominasi ekonomi negara berbanding kaum Melayu dan India yang masih jauh

ketinggalan. Berdasarkan punca-punca yang telah dikenalpasti tersebut, MAGERAN

dibawah pimpinan Tun Abdul Razak merangka langkah-langkah utama bagi memupuk

perpaduan dalam kalangan masyarakat Malaysia. MAGERAN mengesyorkan supaya

perkara-perkara sensitif dalam perlembagaan Malaysia seperti bahasa kebangsaan, hak

istimewa orang Melayu, kedudukan raja-raja dan agama dipinda serta diperkemas.29

Selain itu, MAGERAN juga mendapati tugas memperkukuhkan bangsa dan negara

adalah tanggungjawab setiap rakyat dan barisan kepimpinan menjadi jentera penggerak

kepada matlamat perpaduan tersebut. Justeru satu penyusunan dan pelaksanaan dasar-

dasar dan rancangan-rancangan yang sempurna, dinamik, kemas dan teratur peru

dilaksanakan. Kegiatan-kegiatan dalam lapangan politik, ekonomi, pelajaran,

kemasyarakatan dan kebudayaan juga mestilah diselaraskan demi perpaduan bangsa

dan negara.

Bagaimanapun, semasa MAGERAN berusaha gigih untuk mengatasi isu

perkauman yang mencetuskan peristiwa tragis negara, pucuk kepimpinan negara

menghadapi cabaran besar iaitu konflik antara Tun Abdul Rahman dan Dr. Mahathir

Mohamad. Tunku telah dikecam oleh ahli majlis tertinggi UMNO itu, dengan menuding

jari kepada Tunku bahawa beliau penyebab dan pencetus peristiwa berdarah 13 Mei

1969. Pada 18 Jun 1969, Tunku Abdul Rahman telah menerima surat layang yang

dikenali sebagai ‘surat kaleng’ yang ditulis oleh Dr. Mahathir Bin Mohamad. Dr. Mahathir

menuduh Tunku terlalu berkompromi dengan kaum Cina kerana Tunku tidak bertegas

dari segi kerakyatan, isu bahasa Melayu yang tidak digunakan secara meluas khususnya

29 Shariff Ahmad, op. cit.,hal. 101.


24

dalam sistem pendidikan negara dan beliau juga mengatakan Tunku gagal memperbaiki

kedudukan orang-orang Melayu dalam bidang ekonomi, seterusnya menuntut agar

Tunku meletak jawatan.30 Surat layang tersebut diedarkan kepada penuntut-penuntut

universiti, pegawai-pegawai kerajaan dan orang ramai. Sehubungan itu, penuntut-

penuntut Universiti Malaya telah mengadakan tunjuk perasaan di kampus universiti dan

menyeru agar Tunku meletakkan jawatan. Dari perspektif penyokong-penyokong Dr.

Mahathir, tindakan Dr. Mahathir tersebut, wajar dilakukan kerana tanpa suara rakyat

yang berani seperti Dr. Mahathir sudah pasti kerajaan sesesuah negara tidak sedar

kesilapan yang telah mereka lakukan. Isu yang dipropagandakan oleh Dr. Mahathir

tersebut sememangnya wujud kebenarannya kerana kaum bukan bumiputera mendapat

hak kerakyatan yang agak longgar dan setelah lebih 10 tahun negara mencapai

kemerdekaan, orang-orang Melayu masih berada di takuk yang lama dan seperti

mengemis di negara sendiri bak kata pepatah, seperti melukut di tepi gantang.

Bagaimanapun, pelbagai spekulasi terhadap tindakan ahli majlis tertinggi UMNO

tersebut, terdapat spekulasi yang menyatakan bahawa tindakan Dr. Mahathir tersebut

bukanlah disebabkan semangat memperjuangkan hak orang Melayu semata-mata tetapi

adalah kerana kekecewaan beliau akibat kekalahan dalam pilihanraya persekutuan di

Kota Setar Selatan, Kedah. Apabila dinilai secara kritis mengenai hal tersebut, terdapat

kebenaran terhadap spekulasi itu kerana semasa menerajui kepimpinan negara sebagai

perdana menteri Malaysia yang keempat, beliau sendiri telah meluluskan cadangan

penggunaan Bahasa Inggeris dengan lebih meluas dalam sistem pendidikan negara

dengan menguatkuasakan penggunaan Bahasa Inggeris dalam pengajaran dan

pembelajaran mata pelajaran Sains dan Matematik pada tahun 2003. Sekiranya Bahasa

Melayu diperjuangkan dengan hebat sebagai martabat orang Melayu pada era

pemerintahan Tunku Abdul Rahman dan perlu dijadikan lambang perpaduan negara

dalam semua aspek, namun perjuangan tersebut telah bertentangan dan berubah

daripada landasan asal pada era pemerintahan Dr. Mahathir. Oleh demikian, tindakan

Dr. Mahathir mengedarkan surat layang tersebut dikhuatiri boleh menimbulkan

tanggapan buruk rakyat Malaysia kerana boleh mengubah persepsi masyarakat terhadap

Tunku Abdul Rahman dan menyemarakkan perasaan perkauman orang Melayu terhadap 30 Zainuddin B. Maidin (2002). MAHATHIR, Di Sebalik Tabir. Kuala Lumpur: Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD, hal. 26.


25

orang-orang Cina, seterusnya akan merumitkan lagi usaha MAGERAN untuk memupuk

semangat perpaduan rakyat Malaysia. Justeru, sebagai orang penting dalam MAGERAN

yang sentiasa menitikberatkan keselamatan dan perpaduan negara, Tun Abdul Razak

telah mengadakan mesyuarat khas Majlis Tertinggi UMNO di Sri Taman. Mesyuarat

tersebut membincangkan isu surat layang Dr. Mahathir. Kemudian Majlis Tertinggi

UMNO telah bersidang pada 12 Julai 1969 dan dipengerusikan oleh Tun Abdul Razak

dan dalam mesyuarat tersebut, ahli-ahli Majlis Tertinggi sebulat suara mengambil

keputusan memecat Dr. Mahathir daripada UMNO kerana telah melanggar disiplin

parti.31

Walaupun Tunku Abdul Rahman telah dikecam dengan pelbagai tuduhan, namun

Tunku masih mendapat sokongan daripada rakyat Malaysia termasuklah orang-orang

Cina sendiri. Sehubungan itu, Tunku Abdul Rahman berpendapat bahawa orang Melayu

dan kaum-kaum bukan bumiputera lain saling memerlukan antara satu sama lain dan

perpaduan dalam kalangan mereka perlu dipupuk sekiranya hendak melahirkan sebuah

negara yang aman dan harmoni. Justeru, dengan slogan ‘MUHIBAH’, pada Julai 1969

Tunku telah menubuhkan Majlis Muhibah Kebangsaan dan mendapat sokongan penuh

MAGERAN kerana majlis tersebut juga bertindak sebagai jentera MAGERAN dalam usaha

memupuk perpaduan antara kaum iaitu dengan mendekati rakyat Malaysia dengan lebih

hampir lagi. Tunku Abdul Rahman selaku yang dipertua Majlis Muhibah kebangsaan

telah membuat kunjungan selama enam minggu di seluruh negara iaitu Pulau Pinang

sebagai destinasi pertama kunjungan Majlis berkenaan. Tunku menerapkan perasaan

muhibah serta menekankan sikap tolak ansur dalam kalangan rakyat jelata. Usaha

Tunku dan Majlis Muhibah tersebut menghasilkan kesan positif kerana orang-orang

Melayu, Cina dan India telah mula bertegur sapa semula antara satu sama lain.32

Seterusnya, di bawah undang-undang darurat, pengarah MAGERAN Tun Abdul

Razak telah menubuhkan sebuah organisasi iaitu Majlis Perundingan Negara yang telah

diwartakan pada 29 Januari 1970. Majlis Perundingan tersebut memainkan peranan

sebagai penasihat kepada MAGERAN mengenai perkara-perkara yang menyentuh

31 Ibid, hlm 27

32 Ibid hal.97.


26

perhubungan kaum dan isu-isu perpaduan Negara.33 Pengerusi majlis ini ialah Tun Abdul

Razak Bin Dato Hussien. Majlis Perundingan Negara mendapati bahawa masyarakat

Malaysia masih terbahagi atas dasar keturunan, agama, dan perkerjaan tersendiri dan

kesemua aspek tersebut masih melambangkan identiti setiap kaum dengan jelas. Oleh

itu, timbul tanda tanya mengenai identiti masyarakat Malaysia pada masa akan datang.

Sehubungan itu, Majlis Perundingan negara berpendapat bahawa usaha untuk

melahirkan masyarakat majmuk yang serumpun di bawah konteks ‘Malaysia’ perlu

dilaksanakan agar generasi akan datang hidup dalam sebuah masyarakat yang bersatu-

padu walaupun berlainan agama, bangsa, budaya dan taraf ekonomi yang berbeza.

Selain itu, dalam mesyuarat pertama Majlis Perundingan Negara, Tun Abdul Razak juga

telah menegaskan bahawa masyarakat yang hendak dilahirkan bukan sahaja bersatu

dari aspek sosial dan ekonomi, namun hasrat kerajaan adalah untuk membangunkan

sebuah masyarakat yang adil, liberal dan progresif berpandukan prinsip-prinsip asas

tertentu termasuklah taat setia kepada raja dan negara, menghormati serta

mempertahankan perlembagaan dan patuh kepada undang-undang negara.

Justeru, Malaysia memerlukan pembentukan satu prinsip penyatuan iaitu

Rukunegara. Pada 31 Ogos 1970, Yang di-Pertuan Agong secara rasmi telah

mengisytiharkan Rukunegara sebagai ideologi kebangsaan Malaysia.34 Berdasarkan lima

prinsip utama iaitu, kepercayaan kepada Tuhan, Kesetiaan kepada Raja dan Negara,

keluhuran Perlembagaan, Kedaulatan Undang-undang serta Kesopanan dan kesusilaan,

maka Rukunegara digubal dan dipamerkan kepada khalayak ramai untuk diamalkan.

Oleh itu, Rukunegara akan menjadi satu pegangan hidup yang boleh menyatupadukan

rakyat Malaysia yang berbilang kaum dan agama. Apabila seluruh rakyat Malaysia

mempunyai haluan yang sama dan pegangan hidup yang serupa, maka secara tidak

langsung mereka dapat mengelakkan perkara-perkara yang berkaitan dengan soal

perkauman. Oleh demikian, hasrat pemimpin-pemimpin terdahulu untuk melahirkan

masyarakat Malaysia yang bersatu-padu, memelihara satu cara hidup yang demokratik,

membangunkan masyarakat yang adil dan membina masyarakat yang progresif, kini

telah dapat dicapai. Masyarakat Malaysia pada masa kini semakin boleh hidup bersama-

sama dalam satu rumpun masyarakat yang mempunyai pelbagai bangsa, agama, dan 33 Ibid hal.98.34 Ibid hal.99.


27

budaya yang berbeza. Selain itu, kesemua kaum di Malaysia samada bumiputera atau

bukan bumiputera juga sudah mampu berdiri sama tinggi dan duduk sama rendah.

Semasa Malaysia giat mengamalkan Rukunegara, Tunku Abdul Rahman telah

mengumumkan hasrat beliau untuk bersara daripada tunjang kepimpinan negara yang

telah beliau terajui semenjak kemerdekaan lagi. Pada 22 September 1970, beliau

dengan rasminya telah menyerahkan surat perletakan jawatan kepada DYMM Seri

Paduka Baginda Yang di-Pertuan Agong. Di samping mengumumkan persaraan beliau,

Tunku Abdul Rahman juga telah menyatakan hasrat kerajaan untuk menarik balik

penggantungan Parlimen.35 Kemudian usaha-usaha untuk mengembalikan Parlimen giat

dijalankan. Selain usaha ke arah perpaduan rakyat, MAGERAN juga telah merangka

pindaan perlembagaan yang akan dibentangkan sebaik sahaja parlimen dipulihkan

semula. Seterusnya, Tun Abdul Razak telah mengambil alih tampuk kepimpinan Tunku

Abdul Rahman dan Tun Dr. Ismail telah dilantik sebagai Timbalan Perdana Menteri

Malaysia. Oleh itu, secara langsung sekali lagi Parti Perikatan memegang teraju negara.

Akhirnya parlimen dihidupkan semula pada 23 Febuari 1971 dan pindaan

perlembagaan seperti yang dicadangkan oleh Majlis Gerakan Negara merupakan perkara

utama yang perlu dilaksanakan oleh Tun Abdul Razak sebagai Perdana Menteri Malaysia

yang kedua.36 Pindaan perlembagaan seperti yang dicadangkan oleh MAGERAN

tersebut, bertujuan untuk menyekat perbincangan awam mengenai perkara-perkara

sensitif supaya demokrasi berparlimen berjalan dengan lancar di Malaysia. Selain itu,

cadangan terhadap pindaan perlembagaan tersebut juga bertujuan untuk

memperbetulkan rang undang-undang berkaitan beberapa perkara yang tidak seimbang

dengan masyarakat Malaysia yang terdiri daripada pelbagai kaum. Kemudian, dalam

persidangan parlimen yang pertama, Tun Abdul Razak telah membentangkan cadangan

pindaan perlembagaan dan pindaan pertama yang diutarakan oleh Tun Abdul Razak

ialah mengenai undang-undang yang mencegah perbuatan mempersoalkan sebarang

perkara, hak kedudukan, taraf, keistimewaan, kedaulatan atau hak mutlak yang telah

35 Ibid hal. 101.36 Shariff Ahmad (1999). Tun Razak putera Titiwangsa. Kuala Lumpur: Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD, hal. 169.


28

ditentukan seperti hak kerakyatan, kedudukan istimewa orang Melayu dan kepentingan

sah kaum-kaum lain serta mengenai kedaulatan raja-raja. Berdasarkan pindaan

tersebut, kerajaan berusaha berlaku adil terhadap kaum-kaum bumiputera dan bukan

bumiputera.37 Contohnya, peruntukan berkaitan kedudukan istimewa orang Melayu

adalah diseimbangkan dengan jaminan yang diberi untuk melindungi kepentingan yang

sah bagi kaum-kaum lain seperti taraf kewarganegaraan.

Cadangan pindaan perlembagaan yang kedua pula ialah mengenai keistimewaan

ahli-ahli parlimen dan ahli Dewan Undangan Negeri iaitu mereka tidak akan dibawa ke

muka pengadilan mahkamah di atas sebarang perkara yang mereka ucapkan dalam

perbincangan di dewan parlimen atau mana-mana jawatankuasa dewan. Bagaimanapun,

ahli-ahli parlimen dan dewan undangan negeri tetap tidak boleh menimbulkan dan

membangkitkan isu-isu sensitif seperti yang tertakluk dalam cadangan pindaan

perlembagaan yang pertama.38 Selain itu, pindaan perlembagaan berhubung Bahasa

Kebangsaan juga turut dicadangkan semasa persidangan parlimen yang pertama itu.

Tun Abdul Razak menegaskan agar Bahasa Melayu juga perlu digunakan dalam urusan-

urusan rasmi kerajaan samada Kerajaan Persekutuan atau Kerajaan Negeri dan

termasuklah dengan pihak berkuasa awam. Di samping itu, pindaan Rang Undang-

undang Perlembagaan juga telah memberi kuasa yang lebih kepada Yang di Pertuan

Agong untuk mengarahkan universiti-universiti dan pusat-pusat pengajian tinggi yang

lain untuk menambahkan nisbah kemasukan Bumiputera di pusat-pusat pengajian tinggi

terutamanya dalam kursus-kursus seperti perubatan, kejuruteraan dan sains,

memandangkan bilangan orang-orang Melayu dan Bumiputera masih sedikit dalam

jurusan terebut.39

Selain itu, Tun Abdul Razak juga menyatakan bahawa, salah satu sebab yang

membawa kepada tercetusnya peristiwa 13 Mei 1969 adalah disebabkan perasaan

terpinggir dan tidak terjamin dalam kalangan orang Melayu dari aspek ekonomi. Oleh

37 Nazaruddin Mohd Jalil et.al (2001) “Pengajian Malaysia:Kenegaraan dan Kewarganegaraan“, Petaling Jaya : Prentice Hall, hal. 167.38 Shariff Ahmad (1999). Tun Razak putera Titiwangsa. Kuala Lumpur: Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD, hal. 177.39 Rozeman Abu Hassan (2003). Tun Abdul Razak Bi Dato’ Hussien. Perak: Universiti Perguruan Sultan Idris, hal. 33.


29

itu, Tun Abdul Razak telah menegaskan bahawa satu cara sahaja untuk mengelakkan

berlakunya kembali peristiwa itu, iaitu dengan menyusun semula seluruh ekonomi

dengan membasmi kemiskinan semua rakyat Malaysia tanpa mengira kaum serta

menyeimbangkan ekonomi antara kaum dengan menambahkan penyertaan Bumiputera

dalam kehidupan ekonomi negara.40 Sehubungan itu, Dasar Ekonomi Baru (DEB)

diwujudkan dengan serampang dua mata untuk mencapai matlamat negara ke arah

kemajuan rakyat yang lebih holistik. Tujuan DEB yang pertama adalah untuk membasmi

kemiskinan rakyat iaitu dengan menambahkan pendapatan dan peluang pekerjaan

kepada semua rakyat tanpa mengira kaum. Manakala tujuan kedua pula adalah untuk

mempercepatkan proses penyusunan semula masyarakat Malaysia untuk

mengimbangkan kedudukan ekonomi agar dapat menghapuskan identiti kaum. Proses

ini melibatkan pemodenan kehidupan di luar bandar, dan juga mengimbangkan

pertumbuhan kegiatan ekonomi di bandar serta menggalakkan pengelibatan bumiputera

dalam bidang ekonomi khususnya pengelibatan dalam bidang perdagangan dan

perindustrian agar sama-sama dapat bersaing dan maju seperti kaum-kaum lain. Oleh

itu, penyambungan semula parlimen membuka era baru dalam dunia pemerintahan

secara demokrasi di Malaysia. Pindaan terhadap Perlembagaan Malaysia merupakan

salah satu langkah ke arah mewujudkan perpaduan rakyat.

Tun Abdul Razak merupakan bapa pembanguan negara dan merupakan tokoh

politik yang paling banyak berjasa dalam usaha memupuk semangat perpaduan dalam

kalangan rakyat Malaysia yang terdiri daripada pelbagai bangsa, budaya dan agama.

Satu lagi kejayaan beliau ialah apabila telah berjaya menubuhkan Barisan Nasional pada

tahun 1974 dan sehingga kini masih menjadi jentera kepada pentadbira Malaysia.

Tujuan Tun Abdul Razak menubuhkan Barisan Nasional ialah untuk mengelakkan

persaingan politik yang keterlaluan dan melalui Barisan Nasional, beliau berusaha

mewujudkan perpaduan kebangsaan yang lebih kukuh. Sejak itu, kerajaan Perikatan

digantikan dengan kerajaan Barisan Nasional yang bukan sahaja disertai oleh UMNO,

MCA, MIC dan PAS tetapi juga Parti Gerakan, Parti Progresif Rakyat, Parti Bersatu

Rakyat Sarawak, Parti Pesaka Bumiputera Bersatu dan Perikatan Sabah. Walaupun

Barisan nasionl tidak disertai oleh parti-parti lain terutamanya parti pembangkang utama

40 Ibid, hal. 33


30

iaitu Parti Tindaka Demokrasi (DAP), dan parti Rakyat, namun Barisan Nasional telah

mencapai kejayaan besar dengan memenangi 235 kerusi daripada 154 kerusi Dewan

rakyat semasa pilihan raya tahun 1974. 41Bagaimanapun, pada 14 Januari 1976,

Malaysia telah digemparkan dengan pemergian negarawan yang amat berjasa ini. Beliau

telah kembali ke Rahmatullah semasa menjalani rawatan penyakit Luekimia di London.

Kemudian tampuk kepimpinan negara di terajui oleh anak kelahiran Johor Bahru, iaitu

Dato Hussein Onn yang juga merupakan anakanda kepada Dato' Onn Jaafar, seorang

tokoh politik yang berjasa terhadap penubuhan Pertubuhan Kebangsaan Melayu Bersatu

(UMNO) pada tahun 1946.42

Demikianlah rentetan sejarah politik Malaysia pada penghujung era 60-an dan

70-an, yang penuh dengan ranjau dan pelbagai pergolakan politik. Namun kesemua

liku-liku yang telah dilalui tersebut, kemudian menjadi sejarah yang amat bermakna

kepada Malaysia. Semua pergolakan yang berlaku tersebut, adalah titik tolak daripada

peristiwa 13 Mei 1969, yang sudah pasti menjadi sejarah hitam kepada seluruh rakyat

Malaysia. Peristiwa tesebut juga memberi persepsi yang negatif terhadap negara-negara

lain dan kemerdekaan serta pembentukan Malaysia juga turut dipersoalkan kerana

Malaysia gagal memupuk perpaduan rakyat walaupun telah mengecapi kemerdekaan.

Bagaimanapun, dari sudut yang positif, peristiwa 13 Mei 1969 merupakan suatu

pengajaran yang lebih mematangkan sebuah negara baru seperti Malaysia. Tanpa

cabaran sedemikian, sudah pasti Malaysia masih berada di takuk yang lama dan isu

perkauman masih menjadi rintangan utama kepada kemajuan dan perpaduan negara.

Walaupun peristiwa 13 Mei 1969 telah lama berlalu, namun ia masih segar

dalam ingatan rakyat Malaysia. Justeru, seluruh rakyat Malaysia terutamanya generasi

muda-mudi pada masa kini, perlu mengambil iktibar terhadap peristiwa yang telah

berlaku 40 tahun yang lalu itu. Oleh itu, seluruh rakyat Malaysia hendaklah saling

bersatu-padu tanpa mengira agama, bangsa atau budaya antara satu kaum dengan

kaum yang lain. Seluruh rakyat Malaysia juga perlu hidup dalam sebuah negara dengan

konteks bangsa Malaysia agar menjadi satu rumpun bangsa yang lebih liberal, progresif

41 Zainal Abidin Abdul Wahid (1996). Malaysia Warisan Dan perkembangan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hal. 395.42 Ibid, hal. 396.


31

dan demokratik. Semua usaha yang telah dirancang dan dilaksanakan oleh pemimpin-

pemimpin terdahulu dalam mewujudkan sebuah negara yang aman dan harmoni dari

segi semua aspek tidak akan memberi makna sekiranya rakyat tidak sama-sama

mengembleng tenaga dan mempunyai rasa tanggungjawab dalam diri masing-masing

untuk mewujudkan perpaduan negara. Justeru anjakan paradigma dan kerjasama yang

padu seluruh rakyat dan barisan kepimpinan Malaysia sudah pasti akan berjaya

melahirkan Malaysia yang cemerlang, gemilang dan terbilang di mata dunia.

5.0 PERKEMBANGAN POLITIK SABAH (1969-1979)

Kemunculan parti Perikatan di Sabah adalah hasil usaha pemimpin-pemimpin

parti politik Sabah seperti UNKO, USNO, SANAP dan PM dan Persekutuan Tanah Melayu

untuk mewujudkan satu paduan suara menyokong penubuhan Malaysia. Walaupun

demikian, perbezaan asas dan pandangan politik parti-parti komponen Perikatan itu

terus wujud dan saling bertentangan pada tahun-tahun awal pembentukannya (1962-

1967). Persengekatan akibat perbezaan pendapat dan kepentingan ini begitu jelas

kelihatan berlaku di antara UPKO dan USNO43. Sungguhpun demikian kepentingan

kemerdekaan Sabah dalam Malaysia, ancaman tuntutan Filipina dan konfrontasi

Indonesia telah memungkinkan parti-parti itu terus berkerjasama dan melupakan buat

sementara pertentangan asas mereka. Pemimpin-pemimpin seperti Datu Mustapha,

Donald Stephen, G.S Sundang dan Khoo Siak Shiew telah sama-sama menyatakan

bahawa penduduk Sabah adalah bersaudara dan mereka harus bekerjasama untuk

mewujudkan sebuah negeri yang makmur dan stabil.

Pada awal penubuhannya parti Perikatan yang membentuk kerajaan pada ketika

itu kelihatan kukuh dan bersatu padu. Tetapi Perikatan sebenarnya dibina di atas asas

yang rapuh dan dengan itu ia merupakan perikatan atas nama sahaja kerana ia di

bentuk secara terburu-buru bagi menyokong penubuhan Malaysia. Parti Perikatan

bukanlah satu ideologi kerana masing-masing parti itu memperjuangkan kepentingan

kaum yang mereka wakili. Dalam tiap-tiap parti yang bergabung itu wujud perasaan

perkauman yang tebal dan masing-masing lebih banyak berpihak kepada cita-cita kaum 43 Sabihan Osman,1986. Perubahan dalam pembangunan. Bangi; Univerisiti Kebangsaan Malaysia.Hlm.102


32

tertentu. Justeru itu perbalahan politik di antara sesama politik di antara parti dalam

Perikatan, terutamanya di antara UPKO dan USNO, tidak dapat dielakkan. 44

Perikatan berjaya membentuk kerajaan selepas memenangi pilihanraya secara

tidak langsung menerusi “Residency Electoral Colleges” yang diadakan pada bulan Julai

1963. Pilihanraya ini diadakan untuk memilih anggota-anggota yang bakal menduduki

kerusi Majlis Dewan Undangan. Dalam pilihanraya itu USNO mendapat lapan kerusi,

UNKO lima, BUNAP/SANAP empat dan PM satu. Dalam kerajaan baru itu kerajaan British

dan semua parti dalam Perikatan bersetuju memilih Donald Stephen, Presiden parti

UNKO,sebagai Ketua Menteri.

Sementara Presiden USNO, Datu Mustapha dilantik menjadi Yang Dipertua

Negeri. Sekirannya dilihat dari segi jumlah ahli dalam Dewan Undangan, kelihatan USNO

mempunyai anggota yang lebih ramai jika dibandingkan dengan ahli-ahli parti lain. Oleh

itu adalah wajar kiranya jawatan Ketua Menteri dipegang oleh pemimpin USNO. Tetapi

dalam hal ini Datu Mustapha mengalah dan memberi jawatan itu kepada Donald

Stephens. Tambahan pula perlantikan Datu Mustapha sebagai Yang Dipertua Negeri dan

Donald Stephens sebagai Ketua Menteri itu selaras dengan hasrat kerajaan Persekutuan

untuk mengurangkan perselisihan di antara bumiputera Islam dan bukan Islam. Tetapi

ada juga pihak yang mengatakan bahawa penerimaan Datu Mustapa itu mungkin

disebabkan oleh salah perhitungan.

Beliau menganggap jawatan Yang Dipertua Negeri sama dengan jawatan

Gabenor semasa penjajahan British. Tetapi apabila beliau menyedari hakikat yang

sebenarnya bahawa jawatan Yang Dipertua itu hanya sebagai lambang dalam

upacara/perayaan dan hanya menandatangani undang-undang, sementara Donald

Stephens selaku Ketua Menteri menguasai pentadbiran negeri dan menentukan dasar

kerajaan secara keseluruhannya, maka barulah beliau mendesak untuk mendapatkan

hak yang lebih bagi menguasai pentadbiran negeri dan menentukan dasar kerajaan

secara keseluruhan, maka barulah beliau mendesak untuk mendapatkan hak yang lebih

bagi menguasai pentadbiran negeri Sabah. Kesedaran ini menyebabkan Datu Mustapha

44 Ibid, hlm. 106


33

enggan memberikan kerjasama kepada Donald Stephens. Tanpa persetujuan dan

kerjasama USNO itu maka kedudukan Perikatan menjadi lemah. 45

Pada masa itu Datu Mustapha juga menyedari bahawa jawatan Yang Dipertua

Negeri telah mengongkong pergerakan politiknya. Justeru itu beliau bercadang untuk

meletakkan jawatan dan aktif dalam politik. Cadangan beliau itu disokong oleh

pemimpin-pemimpin SCA seperti Chia Nyuk Tong. Pemimpin-pemimpin SCA memuji

keperibadian Datu Mustapha yang bukan sahaja sebagai “spiritual leader but also the

connecting link in the chain of racial unity and harmony in the State of Sabah”.

Sokongan orang-orang Cina terhadap keaktifan semula Datu Mustapha dalam

politik ialah kerana ketakutan dan kebimbangan mereka terhadap sikap beberapa orang

pemimpin UNKO / UPKO yang “anti –Cina”. Sementara itu sokongan orang-orang Cina

kepada USNO itu mempunyai tujuan untuk kepentingan tersembunyi. Mereka memang

biasa menyokong pihak yang akan membawa keuntungan kepada mereka. Oleh itu,

hubungan USNO-UPKO bertambah meruncing mulai bulan Januari 1964. Perselisihan

berlaku kerana sejak awal USNO tidak puas hati. USNO yang mempunyai keahlian

terbanyak dalam Dewan Undangan Negeri sepatutnya membentuk kabinet kerajaan.

Permintaan USNO itu mengancam kedudukan Donald Stephen sebagai Presiden Majlis

Tertinggi Perikatan dan Ketua Menteri. 46

Untuk menyelesaikan pertikaian ini pemimpin-pemimpin Perikatan Sabah telah

menemui Tunku dan Majlis Kebangsaan Perikatan. Majlis Kebangsaan telah memutuskan

agar jawatan Yang Dipertua Negeri terus dipegang oleh USNO dan Ketua Menteri oleh

UPKO. Walaubagaimanapun untuk mengimbangkan kuasa dan kedudukan semua parti

dalam Perikatan kabinet negeri telah disusun semula. Harris Salleh dari USNO dilantik

menjadi Timbalan Ketua Menteri menggantikan tempat Datuk Sundang. Datuk Sundang

mengambil tempat Datuk Harris Salleh sebagai Menteri Kerajaan Tempatan. USNO

mempunyai dua orang menteri lagi iaitu OKK Mohd.Yassin Hj. Hashim dan Mohd .Said

Keruak. UPKO juga diperuntukkan tiga jawatan menteri termasuk Donald Stephens,

Datuk Sundang dan Richard Yap. Sementara itu SCA diberi dua jawatan menteri dan SIC

45 Ibid, hlm 10746 Ismail Yusoff. 2004. Politik dan Agama di Sabah. Bangi:Universiti Kebangsaan Malaysia. Hlm.86


34

satu. Dengan penyusunan semula kabinet dan pengekalan jawatan Yang Dipertua

Negeri dan Ketua Menteri ini maka krisis pertama kerajaan perikatan itu reda buat

sementara.47

Satu lagi isu yang menimbulkan krisis dalam perikatan ialah mengenai pindaan

undang-undang pengeluaran lesen balak. Menurut undang-undang lama, tempoh lesen

balak hanya boleh digunakan dalam jangka masa yang pendek. Donald Stephen

berpendapat sistem pembalakan system pembalakan pemberian lessen jangka pendek

itu tidak memberi faedah. Disamping itu perusahaan balak secara kecil-kecilan juga

tidak cekap berbanding dengan syarikat-syarikat balak yang lebih besar.

Kebanyakan perusahaan industri balak itu pula dijalankan di kawasan-kawasan di

sepanjang Pantai Barat dan di tepi-tepi sungai, iaitu kawasan yang kebanyakannya

didiami oelh bumiputera Islam dan Cina. Oleh yang demikian industri balak ini tidak

memberi manfaat kepada bumiputera lain, terutamanya orang Dusun dan Murut. Donald

Stephen menghendaki agar kegiatan industri balak ini juga dilakukakn di kawasan-

kawasan pedalaman . Walaupun cadangan itu telah dibatalakan, tetapi pertikaian di

antara UPKO dan USNO dan SCA berterusan sehingga akhirnya menular di Dewan

Undangan Negeri . Pemimpin-pemimpin USNO dan SCA sentiasa menentang sebarang

dasar yang dianggap akan mendatangkan keburukan kepada kepentingan mereka.

Krisis kedua berlaku apabila USNO membantah perlantikan John B. Dusing,

seorang Indo-Kadazan, menjadi Setiausaha Kerajaan Negeri Sabah. Dalam krisis ini

USNO tidak mahu lagi bertolak ansur kerana lantikan itu dianggap mengorbankan hak-

hak bumiputera Islam. SCA juga menyebelahi USNO dan hal ini menjadikan keadaan

semakin kusut. Datu Mustapha tidak mahukan John B.Dusing kerana ia adalah seorang

peranakan Kadazan yang bersimpati dengan UPKO. Datu Mustapha mahukan calon lain

ataupun mewujudkan perlantikan sementara daripada perkhidmatan awam

Semenanjung.48

47 Sabihah Osman Op.cit.,hlm. 108

48 Ismail Yusoff, Op.cit.,Hlm 87


35

Krisis ini menjadi rumit lagi apabila Tun Mustapha, selaku Yang Dipertua Negeri

enggan membaca ucapan dasar Kerajaan Perikatan pimpinan Donald Stephens. Ucapan

yang sepatutnya disampaikan pada siding Dewan Undangan Negeri tersebut diubahnya

mengikut versinya sendiri. Tun Mustapha mengangga ucapan dasar asal yang

disediakan oleh Donald Stephens lebih mengutamakan kepentingan masyarakat Kristian

Kadazan.

Sebenarnya Datu Mustapha merasa kecewa dengan tindakan Donald Stephen

yang jarang berunding dengannya mengenai perkara-perkara yang bersangkutan

dengan Sabah. Oleh itu ia telah mengancam untuk mengemukakan undi tidak percaya

terhadap Donald Stephens bersara dari jawatan Ketua Menteri. Sementara itu Donald

Stephen juga mengeluarkan ancaman yang sama untuk mengadakan undi tidak percaya

kepada Datu Mustapha yang bergiat cergas dalam politik sedangkan dalam

perlembangaan Yang Dipertua Negeri tidak boleh berbuat demikian. Suasana tegang ini

telah membawa kepada persengkatan politik yang berlarutan di antara dua tokoh politik

di Sabah. Persengketaan ini telah menjejaskan proses pembangunan negeri serta

perhubungan kaum di Sabah.

Keadaan tegang ini juga telah menggalakkan Kerajaan Persekutuan campur

tangan. Penyelesaian yang dilakukan oleh Kerajaan Persekutuan ternyata lebih

menguntungkan Datu Mustapha kerana Donald terpaksa meletakkan jawatan sebagai

Ketua Menteri dan diberikan jawatan baru sebagai Menteri Hal-ehwal Sabah di peringkat

pusat. Peter Lo dari SCA mengambil alih jawatan Ketua Menteri mulai 1 Januari 1965.

Jawatan Timbalan Ketua Menteri dipegang oleh G.S Sundang daripada UPKO, sementara

Menteri Kewangan jatuh kepada Harris Salleh daripada USNO.49

Justeru itu dalam pertelagahan di antara USNO dan UPKO ini, SCA dan orang-

orang Cina akhirnya beroleh keuntungan. Bumiputera di pendalaman semakin tertinggal

jauh dan terasing dari segi kuasa dan kepimpinan . Suasana demikian adalah tidak sihat

dan menambahkan lagi rasa tidak puas hati di kalangan orang-orang Kadazan/Dusun

terhadap USNO dan Kerajaan Persekutuan. Donald Stephen menyedari akan hubungan

49 Ibid., hlm 88


36

rapat pemimpin-pemimpin USNO dengan pemimpin-pemimpin UMNO khususnya Tunku

dalam Kerajaan Pusat.

Sikap Tunku yang membela tindakan Datu Mustapha yang mencampuri urusan

politik semasa memegang jawatan Yang Dipertua Negeri telah mengecewakan UPKO

dan orang-orang Kadazan/Dusun. Faktor ini telah meneguhkan prasngka buruk dan

menambahkan kebimbangan dan kerenggangan yang serius di antara Kerajaan

Persekutuan dengan orang-orang Kadazan. Donald Stephens mengganggap

penarikannya ke Kuala Lumpur sebagai dianaktirikan. Tanggapan ini ada kebenarannya,

kerana perlantikan Peter Lo adalah satu muslihat Kerajaan Pusat bagi memberi jalan

kepada Datu Mustapha untuk mengambil alih jawatan Ketua Menteri kemudiannya.50

Dengan campur tangan Kerajaan Pusat, perselisihan USNO / UPKO itu sekali lagi

reda buat sementara waktu. Apabila Donald Stephen pergi ke kabinet pusat, Kerajaan

Perikatan Sabah membuat rombakan kabinet pada 1 Januari 1965. Kabinet kekal

sehingga pilihanraya negeri pada 1 Januari 1967. Ketiadaan Donald Stephens dalam

kabinet negeri pada lahirnya tealah menyelesaikan masalah politik Sabah. Pemimpin-

pemimpinnya USNO semakin rapat dengan pemimpin-pemimpin SCA. Pada masa itu SCA

sudah muncul sebagai parti yang berpengaruh.

Pemimpin-pemimpinnya bertambah giat menyebarkan pengaruh dan

menggunakan kesempatan dari pertelagahan di antara kedua parti bumiputera itu untuk

mengaut keuntungan. Orang-orang Cina sebenarnya akan tetap mendapat faedah yang

lumayan walaupun di pihak mana mereka memberi sokongan. Persefahaman dan

kerjasama yang terjalin di antara USNO dan SCA telah mengenepikan UPKO dalam

bidang politik.

Akibat daripada pertelagahan tersebut telah menyebabkan Kadazan/Dusun

mengalami banyak kerugian. Mereka merasa begitu lemah dan kecewa kerana

kehilangan seorang “Huguan Siou” di Sabah sendiri. Mereka merasa kecewa dan tidak

puas hati terhadap tindakan dan sikap USNO/SCA serta Kerajaan Persekutuan. Oleh itu,



37

mereka sentiasa mencari jalan untuk berjaung dan mengembalikan kedudukan. Donald

Stephens bersama-sama dengan UPKO yang lain mengambil kesempatan dari peristiwa

perpisahan Singapua pada tahun 1965 dan meminta Kerajaan Persekutuan mengkaji

semula kedudukan Sabah dalam Malaysia.

Mereka merasa kesal di atas sikap Kerajaan Persekutuan yang tidak

memaklumkan kepada mereka tentang pemisahan tersebut. Pemimpin-pemimpin UPKO

berpendapat bahawa Sabah mempunyai hak untuk dibawa berunding sebelum sebarang

keputusan dibuat. Oleh itu, mereka mencabar Kerajaan Persekutuan untuk mengadakan

pungutan suara di Sabah bagi menentukan sama ada kolonialisme masih wujud di

Sabah. Tindakan Donald Stephens dan pemimpin UPKO ini bukan sahaja tidak mendapat

layanan-layanan daripada Kerajaan Persekutuan malah mereka telah diberi amaran oleh

Tunku.

Tunku mengatakan “Sabah cannot secede. You do not have enough seats in

parliament to win a vote, and I don’t think an armed rebellion would succeed either”.

Akibat dari peristiwa ini Donald Stephens telah meletakkan jawatan Menteri Hal-ehwal

Sabah dan kembali ke Sabah. Beliau dan beberapa orang pemimpin UPKO lain telah

cuba mendapatkan perlindungan dari Singapura. Bersama-sama Lee Kuan Yew mereka

membincangkan rancangan penubuhan Persekutuan 3 S (Singapura, Sabah dan

Sarawak). Tunku mengganggap kegiatan politik UPKO itu mengancam keselamatan

negara. Tunku mengganggap kegiatan politik UPKO itu mengancam keselamatan

negara, kerana penggabungannya dengan Singapura itu akan mempengaruhi Sarawak

dan juga negeri-negeri lain di Semenanjung. Ini tentu akan menjatuhkan imej Tunku

dalam politik antarabangsa.

Justeru itu Kerajaan Persekutuan berpendapat kedua-dua tokoh utama UPKO,

iaitu Donald Stephens dan Peter Mojuntin, seharusnya diketepikan daripada gelanggang

politik Sabah. Tindakan ini dilaksanakan dengan kerjasama USNO dan SCA. Kedua-dua

parti ini telah mendesak agar Donald Stephens dan Peter Mojuntin meletakkan jawatan

mereka masing-masing sebgai Presiden dan Setiausaha Agung UPKO. Sekiranya mereka

enggan UPKO akan di singkirkan dari Perikatan Sabah. Akhirnya Donald Stephens dan


38

Peter Mojuntin terpaksa meletakkan jawatan demi kepentingan perpaduan masyarakat

bumiputera dan untuk mengekalkan perkongsian kekuasaan orang-orang

Kadazan/Dusun dalam Perikatan. Datuk Ganie Gilong seorang pemimpin UPKO yang

“moderate” telah menggantikan tempat Donald Stephens. Mulai saat ini kedudukan

UPKO dalam Perikatan menjadi lemah. 51

Memandangkan keadaan yang demikian Datu Mustapha telah mencadangkan

supaya UPKO dibubarkan dan ahli-ahlinya masuk parti USNO. Tetapi cadangan itu

ditentang oleh UPKO. Pada masa itu Datu Mustapha telah bergiat semula dalam politik.

Beliau telah meletakkan jawatan Yang Dipertua Negeri dan mengambil alih

jawatankuasa Pengerusi Perikatan. Tempat beliau diberikan kepada Datuk Pengiran

Ahmad Rafae.

Mejelang pilihanraya umum pada tahun 1967 Donald Stephens telah menyatakan

dengan USNO untuk memimpin UPKO semula dan bergabung dengan USNO untuk

kepentingan perpaduan bumiputera. Tetapi hasrat Donald Stephens itu tidak dilayan

oleh Datu Donald Stephens itu tidak dilayan oleh Datu Mustapha yang merasa yakin

tentang kekuatan USNO dan mampu meraih banyak mungkin sokongan daripada orang-

orang Sabah. USNO juga masih merasa sangsi tentang kejujuran Donald Stephens dan “

the Penampang Boys” termasuk Peter Mojuntin dan Herman Luping yang telah

membuat persiapan yang cukup untuk menghadapi pilihanraya pada bulan April 1967

itu.

Donald Stephens kemudiannya mengumumkan yang beliau tidak akan

bertanding tetapi akan memimpin partinya dalam kempen pilihanraya tersebut. Oleh itu

pilihanraya tahun 1967 adalah pertandingan di antara parti-parti yang bergabung dalam

Perikatan Sabah. Dengan berlatar belakang suasana yang tegang ini adalah tidak

menghairankan jika dari awal-awal lagi pembahagian kerusi dipertikaikan. USNO

mencadangkan peruntukan 18 kerusi bagi USNO, lapan untuk UPKO dan enam untuk

51 Ibid, hlm 111


39

SCA. Tetapi UPKO tidak bersetuju dan menuntut agar pembahagiannya ialah 13 kerusi

bagi USNO, 13 kerusi UPKO dan 6 SCA. Pertikaian ini tidak dapat diatasi. 52

Akhirnya tiap-tiap parti mengemukakan calon masing-masing untuk

dipertandingkan tanpa mengikut pembahagian tertentu. USNO dan SCA merasa

bimbang dengan kekuatan UPKO, lebih-lebih lagi apabila Donald Stephens telah

menggalakkan calon-calon bebas bertanding dalam pilihanraya itu. Lantaran itu,

kerajaan Persekutuan telah menghantar pemimpin-pemimpin mereka dari UMNO dan

MCA ke Sabah untuk membantu kempen-kempen USNO/SCA ,

UPKO dan Donald Stephens pula memperkuatkan kempen-kempen mereka

dengan membangkitkan semula isu “20 Perkara” yang dianggap telah dilupakan oleh

Kerajaan Persekutuan. Sekiranya berjaya, UPKO berjanji akan mensabahkan

perkhidmatan awam, menghadkan jumlah Jabantan Persekutuan dan melindungi hak-

hak istimewa bumiputera.

Pilihanraya 1967 itu berkesudahan dengan USNO mendapat 14 kerusi, UPKO12

dan SCA 5. Satu kerusi lagi dimenangi oleh calon Bebas bagi kawasan Elopura.

Keputusan pilihanraya itu menunjukkan USNO hanya mendapat dua kerusi lebih

daripada UPKO. Sekiranya suasana politik berada dalam keadaan yang sihat, maka

pembentukan kerajaan campuran adalah baik. Tetapi oleh sebab kedua-dua parti itu

berkeras, maka dalam kabinet barunya, Datu Mustapha menamakan dirinya sebagai

Ketua Menteri, dua orang menteri dari USNO dan dua menteri dari SCA. Perlantikan

empat lagi jawatan menteri belum diumumkan dan menurut dasar Perikatan Sabah

pintu masih dibuka kepada UPKO.

Dalam keadaan yang demikian, Donald Stephens berpendapat adalah lebih baik

bagi UPKO tidak menyertai kabinet Datu Mustapha. UPKO dengan itu memilih menjadi

parti pembangkang. UPKO telah mendesak Kerajaan Persekutuan supaya memberi satu

komitmen baru terhadap tuntutan “20 Perkara”. 53 Tetapi jawapan Kerajaan Persekutuan

52 Ismail Yusoff. Op.cit.,hlm.88



40

tentang tuntutan ini adalah tidak memuaskan. Justeru itu UPKO telah mengatur satu

strategi bersama parti SNAP dari Sawarak pada bulan Julai dan Ogos 1967 untuk

memperjuangkan hak-hak Kerajaan Negeri (Sabah dan Sarawak) sambil mempersoalkan

sama ada kolonialisme menyerahkan hak-hak negeri mereka kepada Kerajaan Pusat.

Tindak-tanduk UPKO ini telah menyebabkan Kerajaan Pusat memberi amaran kerana

perbuatan tersebut dianggap mengancam keselamatan negara. Justeru itu Donald

Stephens dan UPKO merasa begitu kecewa.

Hampir kesemua rancangan-rancangannya menemui kegagalan dan kedudukan

partinya semakin lemah. Seorang demi seorang Ahli Dewan Undangan Negeri (ADUN)

UPKO melopat masuk parti USNO. Mereka diberikan beberapa keistimewaan seperti

jawatan Menteri dan konsesi balak. Berdasakan faktor-faktor ini dan juga faktor-faktor

yang menyangkut masalah kepimpinan UPKO dan kepentingan peribadi pemimpin-

pemimpin UPKO, termasuk Donald Stephens sendiri, maka pada bulan Disember 1967

UPKO dibubarkan dan ahli-ahlinya diseru supaya masuk USNO. Menurut Donald

Stephens pembubaran UPKO adalah kepentingan perpaduan, kestabilan dan kemajuan

negeri Sabah. 54

Dalam hal ini, Donald Stephens sedar tentang kedudukan dan pengaruhnya yang

semakin lemah dan UPKO tidak akan dapat bertahan lebih lama lagi sebagai parti

pembangkang. Tambahan pula hubungan Kerajaan Persekutuan dan USNO adalah

begitu erat dan teguh. Oleh itu kepentingan orang-orang Kadazan/Dusun akan terjejas

jika UPKO terus berkonfrontasi dengan USNO/SCA yang begitu kuat kuasanya. Selain

daripada itu, Donald Stephens juga turut mempertimbangkan konsesi balaknya.

Sekiranya Donald Stephens dan UPKO terus berkonfrontansi maka

berkemungkinan pakajan konsesi balaknya tidak akan diperbaharui. Ini tentu akan

mendatangkan kesan kepada sumber kewangan beliau khususnya dan parti UPKO

umumnya. Pembubaran UPKO ini tentu sekali disambut baik oleh USNO dan Tunku.

Ekoran daripada itu Donald Stephens telah dilantik menjadi Pesuruhjaya Tinggi Malaysia

di Australia. Dengan pembubaran UPKO dan pemergian Donald Stephens itu suasana

54 Ibid, hlm 113


41

politik Sabah menjadi tenang dan perhatian terhadap pembangunan negeri dapat

ditumpuhkan sepenuhnya. Tetapi orang-orang Kadazan/Dusun tidak menganggap

pembubaran UPKO dan “persaraan” pemimpin–pemimpin besar mereka telah

melenyapkan kesedaran nasionalisme mereka. Pada hakikatnya perasaan itu masih

wujud dalam bentuk “dormant nasionalisme”.

Hanya kegiatan mereka ke arah itu menjadi tertekan dan dibelenggu oleh

“authoritarianisme” kerajaan USNO/SCA yang menerajui pemerintahan Sabah dari tahun

1967-1976. Dalam jangka waktu tersebut orang-orang Kadazan/Dusun bukan sahaja

tidak mempunyai organisasi yang boleh menggembleng tenaga mereka untuk bersatu

malah pemimpin-pemimpin mereka juga tidak mampu untuk bangun bertindak.

Walaubagaimanapun kekosongan factor-faktor ini secara tersembunyi telah membantu

menstabilkan keamanan dan mengekalkan Persekutuan Malaysia dari berpecah belah.

Sunggupun terdapat beberapa kecacatan dalam pemerintahan kerajaan

Perikatan 1967-1976 namun tidak dapat dinafikan bahawa pemerintahan USNO banyak

membawa kebaikan kepada negeri dan rakyat Sabah. Kestabilan politik selepas tahun

1967 sedikit sebanyak telah menjamin pembangunan negeri. Rancangan pembangunan

kerajaan dapat dilaksanakan dengan licin. Di sampang itu, usaha untuk membina

sebuah negara bangsa juga diberi perhatian. Untuk mencapai matlamat ini perpaduan

rakyat amat penting. Soalnya ialah bagaimana hendak menanamkan semangat cintakan

negara dan perpaduan di kalangan rakyat jelata, lebih-lebih lagi dalam negara yang

mempunyai perbezaan dari segi suku kaum, bangsa, kebudayaan, wilayah-wilayah dan

daerah-daerah. Perbezaan-perbezaan ini telah menerbitkan perasaan kedaerahan yang

berbeza.

Oleh yang demikian kerajaan Sabah cuba melaksanakan dasar untuk

menyebarkan agama Islam dan merasmikan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan

lebih awal daripada masa yang ditetapkan. Justeru itu adalah menjadi tanggungjawab

kerajaan untuk menyelaraskan dasar Kerajaan Persekutuan dengan mengiktirafkan

agama Islam sebagai agama rasmi dan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan


42

Sabah. Bahasa Melayu dianggap sebagai bahasa yang dapat menyatupadukan penduduk

yang terdiri daripada berbagai-bagai kaum. 55

Tujuan ini amat bijaksana kerana orang-orang Sabah, baik dari keturunan apa

pun, boleh bertutur dalam bahasa Melayu, iaitu bahasa yang sudah lama menjadi

bahasa perantaraan di Sabah. Dari segi penyebaran agama Islam, Ketua Menteri

berpendapat bahawa agama Islam boleh dijadikan satu alat penting bagi

menyatupadukan bumiputera Sabah. Walapun USNO bukan sbuah parti Islam tetapi ia

merasa amat bertanggungjawab untuk mengukuhkan kedudukan agama Islam dan

meluaskan pengaruh Islam di Sabah sehinggakan agama itu diiktiraf sebagai agama

rasmi. Dalam hal ini USNO berjaya mempengaruhi Dewan Undangan Negeri Sabah

yang akhirnya mempersetujui pindahan Perlembangaan Negeri No.8 tahun 1973 Artikel

5 (A) yang menyebut bahawa Islam adalah agama rasmi negeri Sabah tetapi agama-

agama yang lain boleh diamalkan dalam suasana aman dan harmoni di mana-mana jua

di negeri Sabah.

Tetapi dasar Tun Mustapha itu tidak dapat diterima oleh semua pihak,

terutamanya golongan bukan Islam. Dasar demikian dianggap tidak sesuai bagi negeri

Sabah yang mempunyai penduduk yang berbilang keturunan dan agama. Dalam pada

itu, kegiatan penyabaran agama di Sabah mempunyai beberapa kelemahan. Ada

beberapa cara yang dikatakan tidak adil, seperti ada peristiwa dimana orang yang

memeluk agama Islam diberikan wang, kenaikan pangkat dan kawasan balak oleh

Tunku .Kegiatan penyebaran Islam yang pesat ini juga telah membimbangkan orang-

orang Kadazan dan bumiputera lain, terutamanya mereka yang beragama Kistian.

Mereka ini menuduh Kerajaan Pusat dan Kerajaan Negeri seolah-olah ingin

mengislamkan penduduk Sabah bagi memperteguhkan kuasa politik orang-orang

Islam.56

55 Ibid, hlm 115

56 Ibid.,hlm.116


43

Walau bagaimanpun, peranan Tun Mustapha dalam penyebaran Islam di Sabah

telah mendapat perhatian dunia Islam. Ahli-ahli USNO, pemimpin-pemimpin Islam di

Pusat dan sebahagian besar bumiputera Islam menyokong dan menyanjung beliau. Tun

Mustapha dianggap sebagai seorang pemimpin yang dapat memberikan kebaikan dan

faedah kepada orang-orang Islam. Tetapi bagi bumiputera bukan Islam, dasar Tun

Mustapha itu telah mencetuskan rasa marah dan tidak puas hati. Justeru itu dasar

“perpaduan” Tunku Mustapha akhirnya gagal mencapai matlamatnya.

Sebaliknya ia menambahkan rasa benci orang-orang bukan Islam terhadap

Tunku Mustapha dan USNO khususnya dan orang-orang Islam umumnya. Dasar

tersebut tidak dapat memupuk semangat perpaduan tetapi sebaliknya mengautkan lagi

rasa perkauman dan memumpuk semangat nasionalisme orang-orang Kadazan dan

Kristian di Sabah. Walaupun kerajaan USNO/SCA penuh dengan kontroversi tetapi

terdapat juga unsur-unsur kebaikan ekonomi dan pelajaran bumiputera Sabah. Misalnya

penubuhan Yayasan Sabah pada tahun 1969 banyak memberikan faedah.

Tetapi sumbangan beliau yang positif ini diatasi oleh sifat-sifat kepimpinan beliau

yang akhirnya banyak bersifat negatif. Beliau dikatakan terlalu banyak menabur wang

dan berfoya-foya di luar negeri. Kekerapan lawatan ke luar negeri ini telah

menyebabkan beliau tidak dapat mengawal pentadbiran secara lebih berkesan. Beliau

terlalu banyak bergantung kepada penasihat-penasihat dan pembantu-pembantunya

dalam kerajaan. Walaupun terdapat pengagihan peruntukan untuk semua kaum, tetapi

peruntukan tersebut tidak dinikmati oleh kaum-kaum berkenaan.

Sungguhpun perasaan tidak puas hati, terutamanya dikalangan orang-orang

Kadazan, itu wujud berterusan sepanjang masa selama USNO berkuasa tetapi perasaan

tidak puas hati ini belum lagi sampai ke tahap yang cukup serius sehingga boleh

mencetuskan peristiwa berdarah di Sabah. Konflik perkauman Sabah masih boleh

dibendung. Selain daripada kautnya parti pemerintah, fakor-faktor lain seperti kesedaran

politik yang kurang, rendahnya taraf pelajaran dan ramai bilangan bumiputera yang

buta huruf menyebabkan mudah bagi kerajaan mengendalikan urusannya.Kerajaan


44

pimpinan Tun Mustapha ketika itu terlalu kuat dan mempunyai kuasa yang tidak

terbatas bagi menahan orang-orang yang tidak dingini tanpa bicara.

Tambahan pula ketika itu tidak ada lagi pertubuhan politik yang cukup kuat

untuk menandingi USNO. Kalau ada pun yang ingin memulakan langkah sudah awal-

awal lagi dipatahkan semangatnya. Misalnya penubuhan parti Union of Sabah People

(USAP) pimpinan Datuk Mojuntin gagal didaftarkan. Penyokong-penyokong USAP

diancam akan ditahan jika berdegil. Setengah-setengah pemimpinnya pula mudah

disogokkan dengan wang di antar $ 5,000 hingga $ 10,000 seorang.

Justeru itu walaupun pada akhirnya kelihatan wujud perpaduan dan

kemakmuran pada zaman pemerintahan USNO , tetapi pada batinnya wujud perasaan

tidak puas hati di kalangan rakyat, terutamanya di kalangan bumiputera bukan Islam.

Perasaan marah dan tidak puas hati terpaksa dipendam buat sementara waktu sehingga

sampai ketika dan saat yang abik untuk diluahkan. Masa yang ditunggu-tunggu itu tiba

apabila terbentuknya parti Bersatu Rakyat Jelata Sabah (BERJAYA) yang dipimpin oleh

Tun Fuad Stepehens, Peter Mojuntin, Ganie Gilong, Harris Salleh, Salleh Sulong dan lain-

lain bekas pemimpin kanan USNO sendiri.

Parti BERJAYA telah muncul dengan rasminya pada 15 Jualai 1975. Pada awalnya

parti ini diterajui oleh Datuk Harris Mohd. Salleh. Timbalan Presiden ialah datuk Ganie

Gilong, Yeo Pao Tzu dan Tuan Hj.Ampong Puyun. Tuan Hj. Mohd. Noor Mansur sebagai

Setiausaha Agung, Joseph Katingan sebagai Timbalan Setiausaha Agung dan Datuk

Peter Mojuntin sebagai Bendahari . Semua pemimpin BERJAYA adalah bekas pemimpin-

pemimpin kanan USNO sendiri. Mereka telah keluar dari parti USNO kerana tidak puas

hati dan tidak bersefahaman dengan kepimpinan Tun Mustapha.57

Di antara objektif penting parti BERJAYA ialah untuk mengekalkan dan

menjamin integrasi, kemerdekaan dan status demokrasi Malaysia serta prinsip-prinsip

Rukun Negara, untuk mejaga dan menjamin hak-hak dan kepentingan Sabah dan

Malaysia dan untuk meningkatkan, memajukan dan menjamin sebuah kerajaan rakyat,

57 Ibid.,hlm.118


45

oleh rakyat dan untuk rakyat yang asli, progesif dan demokrasi. Selain itu, untuk

mengagihkan kekayaan dan peluang-peluang dengan lebih seimbang daripada yang

terdapat dalam system di Sabah pada masa tersebut. Seterusnya untuk menjamin dan

memajukan kedudukan istimewa penduduk tempatan serta hak-hak perlembagaan dan

keistimewaan setiap warganegara di Sabah di dalam negara Malaysia yang berbilang

bangsa, kebudayaan dan agama.

Kemunculan parti BERJAYA ini mempunyai kaitan rapat dengan soal hubungan

antara Kerajaan Perikatan Sabah dan Kerajaan Pusat Kuala Lumpur pada tahun-tahun

akhir pemerintahan Perikatan di Sabah dan Kuala Lumpur adalah sangat baik dan erat

teruatama sekali masa Tunku menjadi Perdana Menteri. Tetapi apabila Tun Mustapha

sudah menjadi terlalu kuat dan terlalu berkuasa, maka hubungan yang rapat dan erat

itu mulai renggang. Tindak-tanduk Tun Mustapha semakin sukar untuk dikawal dan

banyak bercanggah dengan dasar Kerajaan Pusat pimpinan Tun Abd. Razak.

Pembaziran wang, penyelewengan dan penyalahgunaan kuasa yang berleluas telah

menyebabkan berlaku percekokan peribadi di antara kedua-dua tokoh Pusat dan Negeri

itu. Pergeseran ini menjadi faktor penting yang membawa Kerajaan Pusat untuk

menyokong penubuhan BERJAYA .

Dengan adanya sokongan dari Kuala Lumpur maka Tun Mustapha tidak berdaya

untuk membunuh kemunculan parti tersebut sepertimana yang dilakukan kepada parti-

parti lain. Selain daripada itu ahli-ahli politik tempatan, ahli-ahli politik Persekutuan dan

Sarawak seperti Abd.Gafar Baba, Abd.Rahman Yaacub dan Yang Dipertua Negeri Sabah

sendiri, Tun Fuad juga terlibat sama mendukung penubuhan parti baru itu.

Kemunculan BERJAYA telah disambut baik oleh segenap lapisan masyarakat

yang cintakan demokrasi. Ini terbukti dengan kemenangannya dalam pilihanraya negeri

pada bulan April,1976. BERJAYA telah mendapat 28 kerusi daripada 48 kerusi yang

dipertandingkan. USNO mendapat 20 kerusi dan kebanyakan kerusi ini diperolehi di

kawasan bumiputera Islam. BERJAYA hanya dapat menawan tiga buah kawasan

penduduk Islam iaitu Lahad Datu, Papar dan Kawang. Tetapi BERJAYA mendapat undi

yang banyak daripada orang-orang Kadazan dan Cina. Selain daripada BERJAYA


46

dipimpin oleh kebanyakan pemimpin-pemimpin Kadazan, termasuklah “Huguan Siou”

mereka Tun Fuad, tekanan dan penyelewengan kerajaan USNO serta kebangkitan

semangat nasionalisme mereka turut memainkan pernan penting.58

Kemenangan BERJAYA telah memberi kesempatan kepada orang-orang

Kadazan/Dusun untuk membina semula kuasa politik mereka yang selama ini tertekan

dan terancam. Kemenangan BERJAYA juga telah memberi peluang kepada pemimpin-

pemimpin Kadazan/Dusun untuk memegang jawatan-jawatan penting dalam kabinet

negeri. Selepas mendapat kemenangan dalam pilihanraya 1976 BERJAYA telah melantik

Tun Fuad Stephens sebagai Ketua Menteri dan Datuk Harris Salleh sebagai Timbalannya.

Pemimpin-pemimpin Kadazan lain yang turut menganggotai kabinet petama

ternyata kebanyakan ahli-ahlinya adalah terdiri daripada pemimpin-pemimpin Kadazan

seperti mana kabinet kerajaan UPKO dahulu. Tetapi tragedi yang menimpa Tun Fuad

Stephen, Peter Mojuntin, Salleh Sulong, Darius Binion, Chang Thian Vun dan enam

orang lain dalam nahas kapal terbang pada 6 Jun 1976, telah menjejaskan sedikit

harapan orang-oarang Kadazan/Dusun. Namun demikian mereka masih mempunyai

pemimpin-pemimpin lain yang berkebolehan dalam kabinet negeri seperti Datuk James

Ongkili, Datuk Clarence Mansul dan Datuk Joseph Pairin Katingan. Kematian Tun Fuad

Stephens telah memberi jalan kepada Datuk Harris Salleh untuk menjadi Ketua Menteri

dan Datuk Dr. James Ongkili sebagai Timbalan Ketua Menteri.59

Kemenangan BERJAYA telah memberi saluran baru kepada orang-orang

Kadazan/Dusun untuk bersuara dan lebih aktif dalam kegiatan-kegiatan politik dan

sosial. Datuk Harris Salleh selaku Ketua Menteri memberi kebebasan kepada

Kadazan/Dusun dan Kristian untuk bergerak cergas dalam persatuan-persatuan agama

Kristian. Malah Datuk Harris Sallah telah mempertimbangkan peruntukkan bagi membina

beberapa buah gereja seperti Scared Heart Cathedral. Datuk Harris menggunakan dasar

demikian kerana kesedearan beliau tentang peri pentingnya sokongan kuat orang-orang

58 Ibid.,hlm.119

59 Ibid.,hlm.120


47

Kadazan/Dusun bagi menjamin keutuhan dan kemantapan parti BERJAYA. Pada ketika

itu juga beliau sedar dan mengambil ingatan daripada apa yang berlaku pada USNO.

Selaras dengan dasar untuk memberi kebebasan bergerak kepada semua agama

Datuk Harris juga memberi perhatian kepada hak dan kepentingan orang-orang Islam di

Sabah. Beliau sedar untuk menjamin kekuatan parti seterusnya, maka kepentingan

bumiputera Islam tidak boleh diabaikan. Beliau tidak mahu orang-orang Islam merasa

kedudukan mereka tidak terjamin dalam BERJAYA seperti terbukti dalam keputusan

pilihanraya dalam tahun 1976 dahulu. Selain itu juga, Datuk Harris ingin mewujudkan

perpadauan dan integrasi kaum dengan menubuhkan Kementerian Kebajikan

Masyarakat dan Perpaduan Negara. Tujuannya adalah untuk menggalakkan dan

memperbaiki kesejahteraan rakyat dan untuk mencapai perpaduan negara selaras

dengan matlamat Dasar Ekonomi Baru (DEB). Idea perpaduan telah ditegaskan oleh

Datuk Harris dalam ucapannya di Parlimen pada 7 Oktober 1977.60

Tetapi untuk mancapai matlamat ini bukanlah mudah lebih-lebih lagi dalam

keadaan di Sabah yang kompleks. Seabagai langkah menuju kea rah tersebut BERJAYA

telah merancangkan beberapa projek pembangunan yang menyeluruh kepada semua

kaum. BERJAYA berpendapat unsure penyatuanboleh digerakkan menerusi

pembangunan yang setara. Diantara projek-projek ekonomi yang dilaksanakan oleh

kerajaan ialah dasar baru pembahagian tanah, pelancaran skim ABC, penubuhan

Koperasi Pembangunan Desa (KPD), Koperasi Serbaguna Nelayan (Ko-Nelayan) dan

Koperasi Serbaguna Rakyat Jelata.

Dasar pembangunan BERJAYA ini adalah selaras dengan DEB. Justeru itu usaha-

usaha pembangunan yang dirancang oleh BERJAYA mendapat sokongan yang kuat

daripada Kerajaan Pusat. Dengan demikian maka rancangan pembangunan Sabah itu

dapat berjalan dengan licin dan pesat. Di samping itu BERJAYA juga dapat

menyediakan kemudahan-kemudahan infrastruktur kepada rakyat. Tetapi BERJAYA lupa

bahawa pembangunan kebendaan sahaja tidak mencukupi.

60 Ibid.,hlm.121


48

Tambahan pula, parti-parti seperti USNO dan SCA masih merasa tidak puas hati

terhadap BERJAYA, terutamanya dalam soal pengagihan kekayaan negeri. Dasar

ekonomi BERJAYA dianggap mementingkan faedah kepada ahli-ahli dan sekutu mereka

tanpa menghiraukan golongan-glongan lain. Agensi-agensi ekonomi yang ditubuhkan

seperti KOJASA, KOSAN, KPD dan Ko-Nelayan adalah dikuasai oleh orang-orang

BERJAYA sahaja. Kebanyakkan projek pembangunan itu pula dilaksanakan di bandar-

bandar dan justeru itu lebih menguntungkan penduduk-penduduk di kawasan Bandar.

Dasar berjaya ternyata menimbulkan banyak masalah, dan dengan itu menjadi punca

yang menghalang proses perpaduan . Justeru itu, konsep berbilang kaum yang

didukungnya sejak dari awal itu mula menghadapi kepincangan. Kerajaan BERJAYA

nampaknya tidak dapat lari daripada sikap membalas dendam terhadap parti lawan,

terutamanya USNO. Ramai penyokong-penyokong USNO yang menjadi mangsa apabila

lessen-lesen perniagaan dan pembalakan mereka dirampas dan ada juga yang dibuang

kerja. Faktor ini sedikit sebanyak telah menjauhkan bukan sahaja bekas ahli-ahli USNO

tetapi juga bumiputera Islam.

Bumiputera Islam mula membandingkan dasar BERJAYA dengan dasar yang

dilakukan oleh USNO dahulu. Mereka beranggapan bahawa parti BERJAYA lebih

mementingkan orang-orang Kadazan/Dusun dan orang-orang Cina. Penerimaan rakyat

terhadap BERJAYA hanya bersifat sementara dan bukan bererti konsep perjuangan parti

diterima. Keadaan politik sesame sendir dalam parti BERJAYA walaupun berhasil

memerintah sembilan tahun, adalah tidak tenang. Pergeseran dalam parti di anatara

kaum terus berlaku yang mulanya secara “undercurrent”, secara senyap-senyap dalam

parti itu, tetapi akhirnya keluar juga dengan nyata.61

6.O PERKEMBANGAN POLITIK SARAWAK (1969-1979)

6.1 Kelahiran Parti-parti Politik di Sarawak.

Kepelbagaian etnik di Sarawak menyebabkan mereka memerlukan wakil rakyat bagi

menyuarakan kehendak dan masalah mereka kepada pihak kerajaan. Parti politik yang

61 Ibid.,hlm.122.


49

mewakili etnik yang pelbagai ini mempunyai perbezaan dari segi ideologi dan matlamat

perjuangan62. Perkara yang lebih menarik dalam arena politik Sarawak ianya perpecahan

dan gabungan parti politik. Penglibatan aktiviti politik secara rasmi di Sarawak dipelopori

oleh kaum Cina dengan tertubuhnya Sarawak United People’s Party (SUPP) pada tahun

1959.

Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP) merupakan sebuah parti bercorak pelbagai

kaum tetapi keahliannya terdiri daripada kaum Cina. SUPP merupakan antara parti

politik yang tertua63 parti ini berubah dari sayap kiri, anti–Malaysia ke sebuah parti

politik komponen yang kukuh di bawah Barisan Nasional tanpa melepaskan sokongan

Kaum Cina Sarawak. SUPP, merupakan parti politik komponen yang kedua terbesar

Barisan Nasional di Sarawak. SUPP mendakwa mempunyai 41 836 orang ahli berdaftar

dan 23 929 daripadanya orang Cina64. Objektif SUPP ialah untuk mengkukuhkan hukum

negara iaitu adil dan mewujudkan sikap sama rata bagi semua masyarakat tanpa

mengira budaya dan kepercayaan. Bagi menjaga dan mengekalkan kerajaan yang telah

ditubuhkan berdasarkan Demokrasi Parlimen.Bagi mempromosikan dan memastikan

ekonomi dan budaya semua kaum mencapai tahap tinggi dan khususnya bagi

menaikkan taraf ekonomi dikalangan pekerja dan juga menaikan taraf hidup mereka

yang ketinggalan dalam ekonomi.

Kemenangan SUPP telah mendesak kaum Melayu untuk menubuhkan parti politik

yang baru. Pada 7 Disember 1959, PANAS merupakan parti politik kedua di Sarawak dan

diasaskan oleh Datuk Bandar Abang Haji Mustapha, kira-kira 10 bulan selepas

penubuhan Parti Bersatu Rakyat Sarawak (SUPP) yang merupakan parti politik pertama

didaftarkan di Sarawak. Pada peringkat permulaannya, PANAS tidak mendapat sokongan

yang menggalakkan daripada penduduk tempatan sendiri. Jumlah keahliannya pada

bulan Febuari 1962 seramai 52 795.65 Ketika itu, PANAS sudah menubuhkan 65

cawangan di seluruh negeri dan dianggotai kira-kira 20,000 orang Melayu, 20,000 orang

62 Ahamd N. Sulaiman, Politik Sarawak, 1994, hlm 21.63 Kassim Thukiman (2002), Perspektif Sejarah dan Politik: Malaysia, Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD.64 Lord Cobbold (Pengerusi), Penyata Suruhanjaya Penyiasat Borneo Utara dan Sarawak, 1962, hlm. 28. 65 Lord Cobbold, op. cit, hlm 28.


50

suku kaum Iban, dan 10,000 orang suku kaum Bidayuh, termasuk beratus-ratus orang

lain daripada kaum Cina.

Setelah pendaftaran PANAS diluluskan secara rasmi pada 9 April 1960, Datu

Bandar Abang Haji Mustapha dilantik sebagai Pengerusi dan Abang Othman, adiknya

yang meletakkan jawatan sebagai Timbalan Penguasa Polis, dilantik sebagai Setiausaha

Agung. Antara tokoh yang menjadi tulang belakang PANAS ialah:

Naib-naib Pengerusi: William Tan, Edward Jerah dan Austin Jaya

Penolong Setiausaha Agung: Lo Foot Kee dan Andrew Landau

Bendahari: Tan Tsak Yu

Penolong Bendahari: Leong Ho Yuen

Ahli Majlis Tertinggi: Tan Sri Datuk Ikhwan Zaini

Ahli-Ahli Jawatankuasa: Penghulu Haji Dol Osman, Abong Taib, Jalel Ubong,

Stephen Harry, Edward Menlis, Sim Peng Cho, Chin Poh Luke, dan Ngui Ah Sin.

Barisan Rakyat Jati Sarawak (BARJASA) merupakan salah satu bekas parti politik

berperingkat negeri yang ditubuhkan pada 4 Disember 1961 di Sarawak, Malaysia66.

Parti ini merupakan parti politik alternatif kepada masyarakat Islam, dan mendapat

sokongan kuat daripada orang Melayu dan suku kaum Melanau di kawasan pilihan raya

Sri Aman dan Sibu. Parti ini juga memperjuangkan Persekutuan Borneo-Bornesia di

bawah naungan Sultan Brunei.67 Pada bulan Mac 1968, parti ini bergabung dengan Parti

Negara Sarawak (PANAS) untuk membentuk Parti Bumiputera yang kemudian

bercantum dengan Parti Pesaka Anak Sarawak (PESAKA) untuk menubuhkan Parti

Pesaka Bumiputera Bersatu Sarawak (PBB) pada 30 April 1973. Semasa penubuhannya,

BARJASA dipengerusikan oleh Tuanku Haji Bujang, dengan Encik Alfred Unteng Mason

selaku Setiausaha Agungnya. Penyertaan keahlian kebanyakannya daripada golongan

muda yang berpelajaran, termasuk Datuk Patinggi Tan Sri Abdul Taib Mahmud.

Parti Kebangsaan Sarawak (bahasa Inggeris: Sarawak National Party; singkatan:

SNAP) ditubuhkan pada 10 April 1961 oleh sekumpulan pekerja Shell yang berketurunan

66 Ahamd N. Sulaiman, op. cit, hlm 28.67Michael B. Leigh (1998), The Rising Moon,


51

Iban yang berasal dari Saribas dan pekerja Shell di Brunei dan kawasan yang

berdekatan dengan Sarawak. Pengerusi yang pertama ialah J.S. Tinker dan Setiausaha

Agung Parti pertama ialah Stephen Kalong Kingkan, pembantu hospital Syarikat Shell

Brunei. Penubuhan SNAP memberi pilihan kepada kaum Dayak bergerak dalam bidang

politik, terutamanya kepada mereka yang tidak berminat menyertai mana-mana parti

lain. Selain itu, ia memberi penekanan perjuangan kebangsaan Sarawak dan kemajuan

bumiputera.68 SNAP ditubuhkan sebagai reaksi kaum Dayak terhadap penubuhan SUPP,

PANAS dan Barjasa kerana sebagai kaum terbesar di Sarawak, kaum Dayak merasakan

perlu untuk menubuhkan sebuah parti politik sendiri. Pada dasarnya, perjuangan SNAP

bertujuan untuk menjaga kepentingan kaum Iban, walaupun terdapat sebilangan kecil

kaum Bidayuh yang menyertai parti itu. Kaum Iban merasakan kepentingan mereka

kurang mendapat perhatian parti-parti politik yang sedia ada di Sarawak. Oleh itu,

mereka mengusahakan penubuhan SNAP (Leigh, 1988:32-5) (Ruslan Zainuddin,

2000:486). Ia telah menjadi salah sebuah parti komponen Barisan Nasional semenjak

penubuhan gagasan Malaysia.

Parti Pesaka Anak Sarawak (PESAKA), atau dikenali juga sebagai PAPAS, merupakan

salah satu bekas parti politik berperingkat negeri yang ditubuhkan pada bulan Julai 1962

di Sarawak, Malaysia. Parti ini merupakan parti politik kedua kaum Iban selepas Parti

Kebangsaan Sarawak (SNAP) didaftarkan pada Mac 1961. Bersama-sama empat orang

pemimpin daripada kaumnya di Sibu, Tun Jagaya yang meninggalkan Parti Negara

Sarawak (PANAS) mengasaskan PESAKA untuk menentang SNAP yang mendapat

sokongan yang kuat daripada kaum Iban Sibu. Pada 30 April 1973, PESAKA bergabung

dengan Parti Bumiputera untuk menubuhkan Parti Pesaka Bumiputera Bersatu Sarawak

(PBB).

Orang Cina yang tidak serasi dengan SUPP bertindak menubuhkan Sarawak Chinese

Association (SCA) pada Julai 1962, hasil dua kumpulan peniaga Cina daripada suku

Teochew, Kuching dan suku Foochow, Sibu. Kemungkinan Sarawak akan mencapai

kemerdekaan pada tahun 1963 menyebabkan orang Cina yang kaya melihat betapa

perlunya penubuhan sebuah parti alternative kepada SUPP. Fahaman Sosialis SUPP dan

tentangannya terhadap kerajaan telah mendorong golongan kaya Cina menubuhkan

68. Michael B. Leigh, op. cit, hlm 25


52

SCA. Pengerusi pertama SCA disandang oleh William Tan iaitu orang suku Teochew

yang mendapat pendidikan awal di sekolah Bantuan St Joseph Kuching. Selain peniaga

Cina yang kaya, SCA juga diasaskan oleh pelajar Cina yang berpendidikan Inggeris dan

mereka yang tidak berpuas hati dengan perjuangan SUPP (Michael Leigh 1988:22)

Majlis Tertinggi pertama SCA telah dianggotai oleh majority kaum Cina Kuching

(Bahagian Satu) yang terdiri daripada suku Teochew. Walau bagaimanapun, beberapa

tahun kemudian Majlis Tertinggi SCA berpindah tangan kepada suku Foochow yang

berasal dari bahagian Ketiga. Pada mulanya, SCA mendapat sokongan berasaskan

kumpulan dialek dan peranannya sebagai parti yang menjaga kepentingan orang kaya

Cina.

6.2 Pilihan Raya 1970

Pilihan raya umum yang dijadualkan pada tahun 1969 telah ditangguhkan di

Sarawak kerana rusuhan kaum yang meletus di Kuala Lumpur pada 13 Mei 1969.

merupakan satu tragedi berdarah yang banyak meninggalkan kesan terhadap politik,

ekonomi dan sosial masyarakat Malaysia. Peristiwa 13 Mei sememangnya bukan suatu

peristiwa yang berlaku secara tiba- tiba atau kerana sebab-sebab yang spontan tetapi

ianya merupakan suatu rentetan kepada sebab-sebab atau peristiwa yang telah berlaku

sebelumnya. Kesan pendudukan Jepun di Tanah Melayu merupakan salah satu faktor

yang turut menyumbang kepada peristiwa 13 Mei. Selain itu, kesan peninggalan

penjajah Inggeris juga boleh dilihat sebagai punca kepada peristiwa tersebut. Amalan

diskriminasi oleh Inggeris contohnya telah banyak merenggangkan lagi hubungan antara

kaum di Tanah Melayu.

Pilihan raya di Sarawak ditunda sehingga tahun 1970. Menjelang tahun 1970,

berlaku krisis di dalam gabungan Perikatan. Antara krisis berlaku adalah SUPP menyertai

Kerajaan manakala SNAP menjadi pembangkang. Parti PESAKA mula rasa terancam

dengan golongan peribumi Islam atau Melayu-Melanau menjadi semakin kuat dengan

kelahiran BUMIPUTERA dan bimbang dengan dominasi mereka. PESAKA berniat untuk

membentuk satu gabungan lain yang dapat mengekalkan penguasaan Iban bagi

mengetuai kerajaan di samping berperanan sebagai sesuatu usaha mengimbangi


53

penguasaan politik Melayu-Melanau. Pada 20 Ogos 1969, Tun Abdul Razak membuat

perjumpaan dengan wakil parti politik di Sarawak termasuk SNAP, SUPP, PESAKA dan

BUMIPUTERA. Dalam perjumpaan itu, wakil SUPP dan SNAP mencadangkan agar pilihan

raya yang ditangguhkan itu disambung semula secepat mungkin. Walau bagaimanapun,

PESAKA dan BUMIPUTERA kerana pada masa itu aktiviti komunis di Sarawak dianggap

serius oleh pihak kerajaan menyebabkan langkah berjaga-jaga diambil untuk menjamin

keselamatan. Tambahan pula, pada masa itu ialah musim hujan di Sarawak.

Tun Abdul Razak telah mengambil langkah untuk membuat perundingan dengan

pemimpin SUPP. Perundingan ini dijangka diadakan antara pengerusi SUPP dengan Tun

Abdul Razak sebaik sahaja pilihan raya Sarawak pada Jun 1970 selesai (Suara Rakyat

1980:72) Pemimpin di Kuala Lumpur menyedari kerjasama dengan salah sebuah parti

pembangkang sangat diperlukan untuk membentuk kerajaan campuran pertama

Sarawak dan SUPP menjadi pilihan, kerana hubungan baik antara pemimpin SUPP

dengan kerajaan pusat. Disamping itu, peranan Abdul Rahman Yaakub menyusun

strategi pembentukan kerajaan campuran pada masa itu ternyata bijak.

Pilihan raya pada pertengahan tahun 1970 dan keputusan memperlihatkan

pengagihan sokongan yang sangat seimbang. Parti PESAKA yang cukup kuat dalam

pilihan raya sebelum itu telah merosot pencapaiannya denga hanya memenangi 8

kerusi, BUMIPUTERA, SUPP dan SNAP masing-masing mendapat 12 kerusi dan SCA

hanya 3 kerusi. Sebuah lagi kerusi menjadi milik calon bebas. (Roff M.C. 1974: 143) Dua

hari selepas keputusan pilihan raya diumumkan, wakil kerajaan pusat; Senu Abdul

Rahman dan pemimpin SUPP; Stepen Yong dan Ong Kee Hui mengadakan mesyuarat

yang telah mengadakan empat perkara penting seperti yang berikut:

i. Seorang calon Bumiputera akan menjadi ketua menteri dan seorang calon SUPP

akan menjadi timbslsn ketua menteri. Seorang lagi timbalan ketua akan dilantik

daripada kaum Iban.

ii. Perkara penting termasuk polisi kerajaan dianggap berkaitan dengan

kepentingan negeri dan parti hendaklah dipersetujui bersama sebelum

keputusan dibuat.


54

iii. Perlantikan menteri dan pembahagian portfolio hendaklah dipersetujui bersama

sepenuhnya sebelum diputuskan.

iv. Semua janji yang telah dibuat oleh SUPP semasa pilihan raya hendaklah

dilaksanakan setakat yang patut.

(Sarawak United People’s Party 1988: 8)

Berdasarkan persetujuan syarat di atas, SUPP bersedia untuk membentuk

kerajaan campuran bersama parti BUMIPUTERA, SCA, dan PESAKA. Dengan penyertaan

SUPP dalam Perikatan Sarawak, parti PESAKA dan SCA menjadi kurang berpengaruh,

manakala parti yang menjadi dominan ialah BUMIPUTERA dan SUPP.

Jadual 1.0 : Keputusan Pilihan Raya 1970

Bil Parti Politik Jumlah Kerusi

1 PESAKA 8

2 BUMIPUTERA 12

3 SUPP 12

4 SNAP 12

5 SCA 3

6 CALON BEBAS 1

Jumlah Keseluruhan Kerusi Dipertandingankan 48

Gabungan SUPP menjadi bersama parti Perikatan bukanlah satu keputusan satu

keputusan yang terburu-buru oleh pemimpin SUPP. Stepen Yong yang mengulas hal ini

menyatakan:

Telah menjadi matlamat asas parti kami untuk berkhidmat kepada

rakyat dan melihat hak-hak mereka yang sah dilindungi serta

aspirasi mereka tercapai. Sementara sebagai pembangkang,

kebanyakan cadangan dan idea kami kea rah matlamat tersebut

tidak dapat diimplementasi kerana sama ada ia dibantah atau

tidak diterima oleh kerajaan yang berkuasa. Ramai ahli kami

ditahan dan diganggu. Kami berpendirian bahawa seandainya


55

prinsip kami dalam janji-janji pilihan raya dapat dilunaskan atau

dilaksanakan, kami menerima prinsip kerjasama dengan kerajaan

persekutuan (SUPP 1988, 72)

Parti SUPP juga sebenarnya pada masa itu sedang menghadapi masalah

perpecahan dalaman atau factionalism . Muncul dua pihak yang utama dalam parti itu

yang terhasil daripada usaha membentuk kerajaan campuran ini. Dua pihak ini dikenali

sebagai puak berhaluan kanan dan berhaluan kiri. Golongan kanan atau sederhana ini

merasakan tidak ada masalah, malah mereka berpendapat menguntungkan SUPP jika

bergabung bagi membentuk kerajaan campuran tetapi golongan kiri yang kuat sekali

berfahaman komunis menentang hasrat ini. Krisis dalam parti ini akhirnya menyebelahi

aliran kanan apabila mereka berjaya membawa parti memasuki kerajaan campuran.

Dengan kemasukan ini golongan kiri parti ini lama menjadi semakin lemah dan akhirnya

dapat dihapuskan denga bantuan kerajaan pusat. Kesan langsung peristiwa ini adalah

Perjanjian Sri Aman dimeteraikan pada Mac 1974 antara pemimpin gerakan komunis

Bong Kee Chok denga Abdul Rahman Yaakub. Setelah perjanjian ini terbentuk ramai

anggota komunis menyerah diri secara berkelompok. Perjanjian ini sekali gus telah

menghasilkan keamanan bagi negeri Sarawak. Penduduk Cina khususnya berasa lebih

selesa dengan perkembangan ini apabila tidak lagi timbul perasaaan gusar terhadap

gerakan komunis.

Kabinet yang dibentuk memperlihatkan kemunculan Abdul Rahman Yaakub dari

BUMIPUTERA sebagai ketua menteri, manakala Stepen Yong Kuet Sze dari SUPP dan

Simon Dembab Maja dari PESAKA menjadi timbalan ketua menteri. Parti PESAKA pada

mulanya menentang pemilihan Abdul Rahman Yaakub, seorang Melanau menjadi ketua

menteri. Mereka masih mahu jawatan tersebut disandang oleh seorang Iban seperti dua

ketua menteri sebelum itu. Bagaimanapun Abdul Rahman Yaakub berkeras dengan

keputusan tersebut. PESAKA sendiri, dengan hanya memiliki lapan kerusi negeri pada

pilihan raya lalu tidak mempunyai suara yang kuat untuk keputusan itu. Kerajaan pusat

juga kelihatan menyokong pemilihan Abdul Rahman Yaakub. Pemilihan anggota kabinet

negeri di bawah Rahman Yaakub ini kelihatan mengutamakan perwakilan yang

seimbang daripada parti komponennya kerana perwakilannya BUMIPUTERA, PESAKA


56

dan SUPP hampir sama ramai bilangannya, kecuali SCA yang ternyata lemah

pencapaiannya semasa pilihan raya 1970 dahulu. Pencapaian SCA yang semakin

menurun menyebabkan akhirnya parti ini dibubarkan pada tahun 1974 dan ramai bekas

ahlinya berpindah menyertai SUPP. Di pihak pembangkang pula, kemasukan SUPP ke

dalam Perikatan Sarawak telah menjadikan SNAP sebagai parti pembangkang yang

tunggal.

6.3 Pilihan Raya 1974

Sarawak mencapai satu kemajuan politik apabila BARJASA dan PANAS

bergabung untuk membentuk Parti Bumiputera pada bulan Mac 1968. Datuk Patinggi

Taib menjadi penggerak utama ke arah pergabungan ini. Parti Bumiputera diketuai oleh

Allahyarham Tan Sri Datuk Amar Abang Ikhwan Zaini, dengan Datuk Taib memegang

jawatan Setiausaha Agung. Kekuatan parti dan perpaduan terus diperkukuh apabila Parti

Bumiputera dan PESAKA bergabung untuk melahirkan Parti PBB pada 30 April 1973. Tun

Jugah yang pada ketika itu selaku Menteri Hal Ehwal Sarawak telah dilantik sebagai

Presiden pertama PBB. Datuk Patinggi Taib memegang jawatan Presiden PBB secara

automatik apabila memenangi jawatan Presiden tanpa bertanding pada 1981 sehingga

sekarang . Pilihan raya tahun 1974 sekali lagi lagi telah telah memberi mandat kepada

kerajaan PBB, SUPP dan SCA. Walau bagaimanapun, apa yang tidak menyenangkan

Ketua Menteri Abdul Rahman Yaakub ialah kedudukan SNAP yang masih lagi

berpengaruh. Sokongan yang diterima masih tinggi. Malah sebaliknya SNAP berupaya

menambahkan kerusi daripada 12 kepada 18 dalam pilihan raya ini. Sebenarnya

kedudukan kedudukan kerusi SNAP adalah sepuluh sahaja. Parti ini kehilangan dua

kerusi negeri sebelum menghadapi pilihan raya 1974 kesan dari dua orang ADUNnya

yang melompat ke dalam PESAKA dan BUMIPUTERA. Di samping dua ADUN ini SNAP

juga kehilangan seorang ahli parlimen yang juga bertindak menyertai kerajaan (Leigh

1988,148) Melihatkan perkembangan ini Rahman Yaakub mula memikirkan suatu usaha

untuk mengatasinya. SNAP masih berupaya menarik sokongan ramai, malah berjaya

mengalahkan beberapa pemimpin utama seperti Tawi Sli yang sebelum ini pernah

menjadi Ketua Menteri Sarawak, Thomas Kana, Leonard Linggi Jugah dan Kenneth

Kanyan dalam pilihan raya ini( Searle 1983,183). Sokongan yang besar ini juga


57

menunjukkan betapa ramai rakyat yang menolak kerajaan. Dengan itu Rahman Yaakub

mula memikirkan untuk menarik SNAP kembali menyertai barisan kerajaan.

Jadual 1.1 : Keputusan Pilihan Raya 1974

Bil. Parti Politik Jumlah Kerusi

1 PBB 18

2 SUPP 12

3 SNAP 18

Jumlah Keseluruhan Kerusi Dipertandingankan 48

Beberapa rundingan dibuat dengan pemimpin SNAP dan di tahap awal mereka

menghadapi sedikit kesukaran kerana hubungan yang memang tidak baik antara

pemimpin SNAP, Stephen Kalong Ningkan dan Ketua Menteri Abdul Rahman Yaakub.

Milne dan Mauzy(1982,265) yang mengulas peristiwa ini menyatakan bahawa kebuntuan

ini kemudiannya dapat diselesaikan apabila Rahman Yaakub membawa usul pemberian

pencen kepada bekas ketua menteri tersebut di dewan undangan negeri. Kelihatan

Ningkan boleh bertolak ansur dengan usul tersebut. Faktor pencen ini adalah sampingan

pendirian SNAP ini adalah penahanan James Wong, seorang pemimpin utama SNAP di

bawah Akta Keselamatan Dalam Negeri69. Akhirnya pada Jun 1976 SNAP secara

rasminya menyertai barisan parti kerajaan menjadikan Dewan Undangan Negeri

Sarawak buat pertama kalinya tidak mempunyai sebarang ADUN pembangkang. Itupun

setelah Ningkan ditewaskan oleh Dunstan Endawie bagi merebut jawatan presiden parti.

Penyertaan dibuat tidak lama selepas James Wong dibebaskan daripada tahanan ISA.

Kesan yang jelas hasil kemasukan SNAP ke dalam Barisan Nasional ialah berlakunya

rombakan kabinet, yang membolehkan wakil SNAP menyertai kabinet. Akibatnya, SNAP

telah bertapak menjadi salah sebuah parti komponen Barisan Nasional yang terkuat

mengatasi pengaruh SUPP dengan memiliki 18 buah kerusi dalam dewan undangan

negeri dan mempunyai kedudukan yang kukuh untuk bersuara. Pemimpin SNAP telah

menyuarakan rasa tidak puas hati mereka terhadap peruntukkan jawatan kabinet

69 Abdul Rahman Hj. Ismail (2005), Sejarah Kenegaraan dan Politik: Malaysia, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.


58

kepada wakil mereka dan sebagai bantahan, beberapa orang pemimpin SNAP telah

menyediakan surat perletakan jawatan. (Peter Searle 1983: 189)

Bagi mengelakkan pertelingkahan yang berpanjangan, Abdul Rahman Yaakub

merombak sekali lagi kabinet yang telah dibentuk. Dalam rombakan kali ini, Dunstan

Endawie dilantik menjadi Menteri Kerja Raya dan Perhubungan manakala Leo Moggie

sebagai Menteri Kerajaan Tempatan. Bagaimanapun, SNAP masih lagi tidak puas hati

dengan susunan kabinet baru ini kerana Sim Kheng Hong dari SUPP diberikan jawatan

yang lebih berpengaruh iaitu sebagai Menteri Pembangunan (Peter Searle 1983: 196).

SNAP dan SUPP sering tidak berpuas hati dengan corak pemerintahan Abdul Rahman

Yaakub menuju kepada autokratik. Hal ini dinyatakan olehnya yang berbunyi:

“Rahman Yaakub was becoming increasingly autocratic. He did

not tolerate unions, associations or indivuals making demands

publicly.”

Penubuhan Parti Rakyat Jati Sarawak (PAJAR) pada Febuari 1978 dan dengan ini

wujud sebuah parti alternatif untuk orang Melayu yang tidak puas hati dengan PBB di

bawah pimpinan Abdul Rahman Yaakub. Sebagai persediaan menghadapi pilihan raya

tahun 1978, PAJAR mendedahkan isu rasuah, pilih kasih dalam perkhidmatan awam dan

program pembangunan yang tidak berkesan di Sarawak. Abdul Rahman Yaakub

menganggap bahawa perjuangan PAJAR hanya untuk memenangi satu atau dua kerusi

bagi mencabar keupayaan beliau dalam membentuk kerajaan. Menurut Alli Kawi pula,

penubuhan parti PAJAR adalah atas sebab kekecewaan masyarakat Melayu di bawah

pimpinan Abdul Rahman Yaakub (Far Eastern Economic Review, 2 Jun 1978: 36) Tidak

berapa lama selepas penubuhan PAJAR70, sebuah lagi parti baru iaitu SAPO71 (Sarawak

People’s Organization) pula ditubuhkan oleh golongan yang tidak berpuas hati dengan

perjuangan SNAP yang telah menyertai Barisan Nasional pada tahun 1976. SAPO

dipimpin oleh Raymond Szetu yang berlandaskan perjuangan parti tersebut kepada

slogan “Sarawak untuk orang Sarawak” Isu yang sering diketengahkan oleh SAPO

70 Abdul Rahman Hj. Ismail, op. cit, hlm 364.

71 Ibid, hlm 364.


59

adalah tentang ketidakadilan kerajaan pusat kepada negeri Sarawak. Isu pembahagian

hasil minyak sering diketengahkan oleh SAPO. Menurut Raymond Szetu:

“We see our production sharing agremment between

Sarawak and Petronas and we can Immediately realise

who controld our state Sarawak recieves only 5% from our

oil produced whereas in the days of the British colonialis,

we recieved 10%.

(Sapo Monthly Vol. 2, Oktober 1980: 1)

Walau bagaimanapun, keputusan pilihan raya 1979 telah menunjukkan bahawa

parti PESAKA BUMIPUTERA BERSATU (PBB) di bawah kepimpinan Abdul Rahman

Yaakub masih lagi teguh. Parti PAJAR mendapat kekalahan teruk manakala SAPO pula,

menang satu kerusi parlimen yang dahulunya dipegang oleh calon SUPP.


60

RUJUKAN:

Abdul Rahman Haji Ismail,( 2005), Malaysia: Sejarah Kenegaraan dan Politik,

Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Ismail Yusoff. 2004. Politik dan Agama di Sabah. Bangi:Universiti Kebangsaan Malaysia.

Kassim Thukiman (2002), Perspektif Sejarah dan Politik: Malaysia, Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD.

Leon Comber, (1981), A survey of Sino- Malay Relations, Kuala Lumpur:

Heinemann Asia Ltd.

Leon Comber : Terjemahan Omardin Ashaari,(1985) Peristiwa 13 Mei : Sejarah Perhubungan Melayu – Cina. Petaling Jaya.

Lord Cobbold (Pengerusi), Penyata Suruhanjaya Penyiasat Borneo Utara dan Sarawak.

Kuala Lumpur

Mohd Idris Salleh e.all. (1994) Sejarah Pembangunan Bangsa dan Negara, Bangi :

Utusan Publication Sdn.Bhd. hlm 105

Nazaruddin Mohd. Jalil, (2001), Pengajian Malaysia: Kenegaraan dan Kewarganegaraan, Petaling Jaya:Prentice Hall.

Rozeman Abu Hassan (2003). Tun Abdul Razak Bi Dato’ Hussien. Perak: Universiti Perguruan Sultan Idris.

Sabihah Osman. 1986. Perubahan dalam Pembangunan. Bangi: Universiti Kebangsaan

Malaysia.

Shariff Ahmad (1999). Tun Razak putera Titiwangsa. Kuala Lumpur: Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD, hal. 169.


61

Zainuddin B. Maidin (2002). MAHATHIR, Di Sebalik Tabir. Kuala Lumpur:Utusan Publication & Distibutors SDN.BHD, hal. 26.

sejarah an politik malaysia 1969-1979

Documents