penerapan kesantunan dalam komunikasi melalui filem

Perkongsian Profesional Bagi Guru-Guru Permulaan

79

4 PENERAPAN KESANTUNAN DALAM KOMUNIKASI

MELALUI FILEM

Mohd Luqman Mohd Shapie Sekolah Rendah Gongshang

[email protected]

Abstrak

Kajian ini berfokus pada aspek kesantunan leksikal yang terdapat dalam dialog filem

Ombak Rindu (2011), iaitu dialog antara dua watak utama filem tersebut. Kajian

dalam bidang pragmatik yang dilakukan ini akan mengenal pasti padanan leksikal

dengan berpandukan Tesaurus Bahasa Melayu Dewan Edisi Baharu (2010) dan

juga Tesaurus Bahasa Melayu Edisi Kedua (2011). Ketepatan pemilihan leksikal

yang digunakan dalam dialog filem Ombak Rindu akan dapat diperlihatkan selain

daripada mengaplikasikan model Prinsip Kesantunan Leech (1983) berdasarkan

keenam-enam maksimnya. Dapatan analisis menunjukkan bahawa ketepatan

pemilihan leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu telah dipengaruhi oleh empat

faktor utama, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan

kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi seharian. Dalam konteks

pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu, penerapan aspek kesantunan

leksikal khususnya kata ganti nama diri dan kata sapaan turut dapat diperlihatkan

dalam drama tempatan Kisah Kita Episod 5 (2014). 147 data leksikal kata ganti

nama diri dan 115 data leksikal kata sapaan telah dikenal pasti dan hasil kajian

mendapati ketepatan pemilihan leksikal tersebut turut dipengaruhi oleh keempat-

empat faktor, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan

kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi seharian. Ini membuktikan

bahawa penerapan kesantunan dalam komunikasi melalui filem mahupun drama

dapat direalisasikan dengan berkesan dalam pengajaran dan pembelajaran bahasa

Melayu.

Kata Kunci: kesantunan, leksikal, kata ganti nama diri, kata sapaan, filem, drama


80

Pengenalan

Manusia menggunakan bahasa sebagai saluran untuk berhubung, iaitu untuk

menyampaikan perasaan dan buah fikiran. Penggunaan bahasa yang sempurna

akan menentukan keberkesanan komunikasi atau mesej yang ingin disampaikan.

Demi memastikan keberkesanan komunikasi dicapai, penggunaan bahasa yang baik,

tepat dan berkesan perlu digunakan. Penggunaan bahasa yang baik, tepat dan

berkesan ini amat berkait rapat dengan unsur kesantunan berbahasa.

Kesantunan berbahasa ialah tatacara atau peraturan yang wujud dalam

sesuatu bahasa. Awang Sariyan (2007:1-2) menjelaskan bahawa kesantunan

berbahasa merupakan salah satu ciri penting bagi bangsa yang bertamadun serta

diukur berdasarkan kepatuhan seseorang pengguna bahasa itu terhadap peraturan-

peraturan yang telah ditetapkan dalam sesebuah masyarakat. Unsur kesantunan

berbahasa sering kali dilihat sebagai interaksi antara individu dalam berkomunikasi.

Kesantunan berbahasa dalam sesebuah masyarakat itu turut dipengaruhi oleh

norma budaya masyarakat tersebut. Hal ini sekaligus memperlihatkan bahawa

aspek budaya dan kesantunan berbahasa dalam sesebuah masyarakat itu saling

berkait rapat dan saling melengkapi. Unsur kesantunan berbahasa dalam budaya

masyarakat Melayu turut dapat dilihat menerusi sesebuah karya filem Melayu yang

dihasilkan.

Ismail (2009:143) menjelaskan bahawa sesebuah karya filem itu merupakan

cerminan sebenar dalam budaya sesebuah masyarakat. Karya filem Melayu yang

menggunakan bahasa Melayu dan mempratikkan budaya masyarakat Melayu akan

turut memaparkan ciri-ciri kemelayuannya kepada khalayak penonton. Salah satu

ciri kemelayuan yang mencerminkan budaya masyarakat Melayu menerusi karya

filem adalah berdasarkan aspek kesantunan berbahasa. Aspek kesantunan

berbahasa dalam sesebuah karya filem ini merujuk kepada cara dan bentuk bahasa

yang digunakan dengan penuh sopan, tidak biadab atau kurang ajar. Selain itu,

kesantunan berbahasa dalam karya filem ini turut meliputi aspek-aspek seperti

pemilihan leksikal, nada, gerak laku dan juga gaya yang digunakan semasa

seseorang watak itu berkomunikasi.

Asmah Haji Omar (2002:8-9) merumuskan bahawa asas kesantunan bahasa

adalah dengan menitikberatkan tiga jenis peraturan, iaitu peraturan linguistik,


81

peraturan sosiolinguistik dan peraturan pragmatik. Berkaitan dengan ketiga-tiga jenis

peraturan asas ini, kesantunan berbahasa dalam karya filem dapat dilihat pada

penggunaan leksikal yang tepat dalam dialog sesebuah filem itu. Ketepatan leksikal

dalam konteks dialog filem mampu mencerminkan ciri-ciri budi bahasa, kesantunan

dan peradaban dalam diri seseorang watak melalui dialog yang diujarkan. Ketepatan

leksikal yang digunakan ini juga amat penting dalam memastikan komunikasi

berkesan berlaku terhadap audiens yang menonton filem tersebut.

Aspek kesantunan berbahasa tergolong dalam bidang pragmatik. Kamus

Linguistik (1997:192) telah menjelaskan bahawa pragmatik ialah pengkajian bahasa

dari sudut pandangan pengguna, terutamanya pemilihan yang dibuat, kekangan

yang dihadapi ketika menggunakan bahasa dalam interaksi sosial, dan kesan

penggunaan bahasa ke atas peserta lain dalam lakuan komunikasi. Menurut Crystal

(1971:61) pula, pragmatik ialah kajian tentang bahasa dari sudut penggunaannya.

Hal ini merujuk kepada bagaimana penutur memilih untuk menggunakan sesuatu

ujaran, iaitu halangan yang perlu difikirkannya ketika berkomunikasi serta kesan

penggunaan bahasa tersebut terhadap pendengar. Sehubungan dengan itu, Clark

(1996) menyatakan bahawa sesuatu ujaran hanya boleh difahami dengan sempurna

melalui analisis yang berasaskan konteks pragmatik. Konteks yang dimaksudkan ini

berkait rapat dengan penutur, pendengar, apa yang diperkatakan, bila dan

bagaimana mereka mengatakannya serta apa tujuan mereka memperkatakannya.

Kajian dalam bidang kesantunan bahasa khususnya dari aspek ketepatan

leksikal yang terdapat dalam karya filem Melayu diharap dapat menambahkan lagi

sumbangan yang baharu dalam bidang pragmatik. Kajian kesantunan leksikal dalam

karya filem Ombak Rindu (2011) dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014) ini,

merupakan satu kajian baharu yang khususnya melibatkan pengkajian tentang

padanan dan ketepatan leksikal. Selain itu, hasil dapatan kajian ini diharap dapat

memaparkan kerelevanan dan cerminan sebenar budaya kesantunan berbahasa

dalam masyarakat Melayu yang telah dipaparkan menerusi karya filem Melayu yang

terkenal seperti Ombak Rindu (2011) dan drama tempatan, iaitu Kisah Kita Episod 5

(2014). Justeru itu, kekuatan serta kelemahan dapatan kajian terhadap kesantunan

leksikal dalam karya filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014) ini

diharap dapat menggalakkan lagi kajian-kajian baharu yang mengkaji aspek

kesantunan berbahasa dalam karya-karya filem dan drama Melayu yang lain.


82

Pernyataan Masalah

Bidang kesantunan berbahasa telah mendapat perhatian para pengkaji sejak tahun

1950-an sehingga kini. Ini adalah kerana kesantunan berbahasa itu merupakan

suatu nilai yang hadir dalam setiap masyarakat termasuklah dalam budaya

masyarakat Melayu. Secara umumnya, kajian-kajian yang telah dilakukan oleh

pengkaji bahasa terhadap aspek kesantunan berbahasa dalam konteks masyarakat

Melayu telah memaparkan unsur keharmonian dan keindahan yang hadir dalam

kehidupan masyarakat Melayu tersebut.

Berdasarkan kajian literatur, banyak kajian tentang aspek kesantunan

berbahasa menjurus kepada majlis pertunangan, ucapan dalam ceramah dan juga

karya pantun. Justeru, pengkaji mendapati bahawa kajian terhadap kesantunan

leksikal khususnya terhadap karya filem Melayu kurang mendapat perhatian

pengkaji bahasa. Kajian tentang kesantunan berbahasa yang khusus kepada karya

filem dan drama amat kurang dikaji walaupun sesebuah karya filem dan drama itu

merupakan suatu wadah yang mampu mengungkapkan cerminan sebenar budaya

kesantunan berbahasa yang wujud dalam masyarakat Melayu. Antara kajian yang

pernah dilakukan terhadap karya filem ialah kajian oleh Indirawati Zahid (2006).

Namun demikian, tujuan kajian tersebut tidak menjurus kepada aspek kesantunan

berbahasa tetapi lebih khusus kepada aspek verbal dan nonverbal dalam karya filem.

Dapatan analisis tersebut menunjukkan bahawa kedua-dua aspek verbal dan

nonverbal itu amat bergantung kepada persepsi masyarakat Melayu.

Disebabkan keterbatasan dan kekurangan kajian terhadap kesantunan

berbahasa dalam karya filem dan drama Melayu, pengkaji terdorong untuk mengkaji

aspek ini yang menjurus kepada kesantunan leksikal dalam sebuah filem Melayu

yang bertajuk Ombak Rindu (2011) dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014).

Tujuan Kajian

Tujuan kajian ini dijalankan adalah untuk:

1. mengenal pasti padanan leksikal kata nama, kata kerja dan kata adjektifdalam filem Ombak Rindu dan hubungannya dengan komunikasi berkesan;

2. menghubungkaitkan penggunaan leksikal dalam filem Ombak Rindudengan Prinsip Kesantunan Leech (1983); dan


83

3. mengenal pasti penggunaan leksikal kata ganti nama diri dan kata sapaandalam drama Kisah Kita Episod 5 (2014) yang boleh diterapkan dalamkonteks pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu.

Kajian Literatur

Aspek kesantunan berbahasa telah banyak dibincangkan oleh pengkaji barat dan

juga tempatan menerusi beberapa kajian yang telah dilakukan oleh mereka. Nama-

nama pengkaji dari luar dan dalam negara yang telah banyak menyumbang kepada

bidang pragmatik ini adalah seperti Goffman, Brown dan Levinson, Leech, Watts,

Asmah Haji Omar dan juga Awang Sariyan. Nama-nama ini merupakan antara

nama-nama penting yang sering dikaitkan dengan bidang kesantunan berbahasa.

Kajian literatur ini akan membincangkan tentang kajian-kajian yang berkaitan

dengan kesantunan berbahasa berdasarkan kajian luar dan dalam negara, iaitu

mengikut kronologi tahun kajian dilakukan. Kajian yang dilakukan pengkaji merujuk

kepada penulisan-penulisan seperti yang terdapat dalam buku, jurnal, kertas kerja,

tesis dan juga disertasi.

Merujuk kepada kajian-kajian yang berkaitan dengan kesantunan berbahasa

yang telah dilakukan oleh pengkaji barat, kajian dalam bidang kesantunan telah

bermula sejak tahun 1950-an (DuFon et. al., 1994). Antara penulis awal yang

membuat kajian tentang aspek kesantunan ialah Goffman (Noriati, 2003:1).

Berpandukan konsep air muka atau “on face work” yang telah ditulis oleh Goffman

pada tahun 1955 misalnya, beliau menyatakan bahawa manusia “menjaga muka”

untuk memastikan keharmonian dalam perhubungan sesama manusia. Goffman

(1967) turut menjelaskan bahawa terdapat perbezaan dalam setiap budaya dan

masyarakat apabila membincangkan tentang konsep “muka”.

Hasil penulisan dan kajian Goffman pada tahun 1955 tentang konsep “muka”

telah merangsang beberapa usaha serta kajian lain yang berkaitan dengan

kesantunan berbahasa. Pada tahun 1960, terdapat kajian oleh Grapow, H. yang

mengkaji tentang strategi orang Arab ketika menyapa dan menegur seseorang.

Kajian tentang bahasa sapaan dalam kalangan Amerika Inggeris pula telah

dilakukan oleh Brown, Roger dan Ford pada 1961. Perkembangan dalam kajian

terhadap bidang kesantunan bahasa semakin mendapat perhatian para pengkaji

pada tahun 1970an. Antaranya ialah kajian tentang ‘Sociolinguistic Rules and


84

Address’ yang ditulis oleh Ervin-Tripp pada tahun 1972. Pada tahun 1973 pula,

Lakoff telah menulis tentang “the logic of politeness” sebelum meneruskan

penulisannya pada tahun-tahun berikutnya sehingga tahun 1990an. Menurut Lakoff

(1989), kesantunan bertujuan untuk meminimumkan risiko konflik semasa

menjalinkan komunikasi. Tujuan meminimumkan risiko konflik ini adalah supaya

komunikasi antara penutur dan pendengar itu mampu berjalan dengan lancar, iaitu

tanpa ada sebarang kekangan atau halangan semasa berkomunikasi.

Pada tahun 1975 pula, Grice telah membuat kajian tentang “logic and

conversation”. Hasil kuliah Grice di Universiti Harvard ini boleh dianggap sebagai

pelopor kepada ilmu pragmatik moden. Berdasarkan kajian tersebut, Grice (1975)

telah memperkenalkan Co-operation Principle atau Prinsip Kerjasama yang

didukung oleh empat maksim yang menjadi peraturan dalam sesuatu perbualan.

Berdasarkan penulisan tentang “Universal in Language Usage Politeness

Phenomena” yang dihasilkan pada tahun 1978, Brown dan Levinson (B & L) telah

membincangkan tentang konsep “muka” positif dan negatif. B & L (1978)

menyatakan bahawa kedua-dua konsep “muka” ini merupakan strategi kesantunan

yang asas. Sehubungan dengan itu, B & L telah menjelaskan tentang teori

kesantunan dengan menyatakan bahawa kesantunan berkait rapat dengan konsep

“muka”. Ini telah dibuktikan melalui penjelasan mereka berkenaan konsep “muka”

positif dan negatif yang wujud dalam diri seseorang.

Namun demikian, teori kesantunan Brown dan Levinson (1978) ini telah

mendapat kritikan daripada pengkaji lain kerana teori tersebut dikatakan lebih sesuai

untuk digunakan dalam konteks budaya masyarakat barat sahaja. Pada tahun 1983,

Leech telah menjelaskan perkara ini dalam teori “Politeness Maxims” atau Maksim

Kesantunan. Prinsip Kesantunan Leech yang mengandungi enam maksim

berdasarkan bukunya Principal of Pragmatics (1983), merupakan penambahbaikan

kepada Prinsip Kerjasama Grice (1975). Prinsip Kesantunan Leech (1983) ini telah

memasukkan unsur kebudayaan daripada pelbagai dimensi dalam menghuraikan

aspek kesantunan. Selain pengkaji dari Barat, para pengkaji dan penulis dari Asia

seperti Jepun, Korea, Thailand dan China juga telah mengkaji aspek yang berkaitan

dengan bidang kesantunan. Dengan merujuk kepada kajian kesantunan dalam

masyarakat Jepun, Ide telah mula menulis tentang kesantunan orang Jepun pada


85

tahun 1974. Pada tahun 1989 pula, Matsumoto telah membincangkan tentang

perbezaan muka dalam kalangan masyarakat Jepun dengan masyarakat Barat.

Dengan merujuk kepada kajian kesantunan berbahasa dalam konteks

masyarakat Melayu yang telah dilakukan di Malaysia pula, terdapat beberapa

penulisan oleh beberapa sarjana seperti Za’ba (1969), Amat Juhari Moain (1985),

Khatijah Ibrahim (1993), Nor Hashimah Jalaluddin (1994), Jamaliah Ali (1997),

Asmah Haji Omar (2000), Sanat Mohd Nasir (2001), Noriati Rashid (2003) dan

Indirawati Zahid (2012). Za’ba (1950) dalam penulisannya tentang perlakuan dan

etiket Melayu yang disiarkan dalam Journal Malayan Branch, merupakan antara

penulisan awal yang menyentuh bidang kesantunan dalam masyarakat Melayu.

Dalam penulisan tersebut, Za’ba telah menyentuh beberapa perkara yang menjadi

peraturan ketat dalam masyarakat Melayu bagi mengawal perlakuan seperti dalam

percakapan dan juga etiket. Khatijah Ibrahim (1993) menerusi disertasinya yang

bertajuk “Politeness in Malay Directives” pula, telah mengaplikasikan teori

kesantunan B & L dalam kajiannya. Beliau mendapati bahawa masyarakat Melayu

amat mengutamakan konsep air muka (Strategi Kesantunan Positif dalam

percakapan) demi untuk menjaga keharmonian dalam sesuatu hubungan itu.

Menurut kajian Asmah Hj Omar (1996:136-137) pula, konsep “muka” yang

diperkenalkan oleh Brown dan Levinson (1978) mempunyai perbezaan dengan

konsep “menjaga air muka” dalam konteks masyarakat Melayu. Konsep “air muka”

yang dihuraikan oleh Asmah ini meliputi pengertian yang lebih luas dan mendalam

berbanding konsep “muka”. Ini adalah kerana, dalam konteks budaya masyarakat

Melayu, sejak kecil lagi kepentingan menjaga maruah dan martabat telah dipupuk

dalam diri setiap individu supaya tidak memalukan diri, keluarga, bangsa, agama

dan negara. Menurut Sanat (2001) pula, kesantunan yang paling luas merujuk

kepada konsep amar makruf nahi mungkar, iaitu bukan sekadar untuk menjaga

strategi menjaga muka dan input budaya semata-mata seperti yang diketengahkan

oleh Asmah.

Berkaitan dengan kajian yang menganalisis sesebuah karya filem pula,

Indirawati Zahid (2006) telah membincangkan tentang Aspek Verbal dan Nonverbal

dalam Filem Melayu. Berdasarkan pembentangan kertas kerja tersebut, analisis

kajian dari aspek verbal dan nonverbal telah dilakukan menerusi pemilihan tiga filem


86

Melayu, iaitu Puteri Gunung Ledang, Sepet dan Baik Punya Cilok. Merujuk kepada

kajian yang terperinci dengan mengumpulkan data-data analisis menerusi

pendekatan soal selidik, dapatan analisis menunjukkan bahawa kedua-dua aspek

verbal dan nonverbal mempunyai peranannya yang tersendiri. Hasil dapatan juga

menunjukkan bahawa kedua-dua aspek verbal dan nonverbal ini amat bergantung

kepada persepsi masyarakat. Pada tahun 2009 pula, penulisan Abdul Wahid Jais

dan Faezah Kassim menerusi buku yang bertajuk Bahasa Verbal dan Bukan Verbal :

Linguistik, Sastera dan Peradaban, telah mengemukakan tentang kesantunan

berbahasa dalam peradaban Melayu dari aspek komunikasi. Hasil kajian tersebut

mendapati bahawa kesantunan komunikasi berkait rapat dengan unsur kebahasaan,

sosial dan juga budaya. Terdapat juga kaitan yang rapat antara adab orang Melayu

yang halus dengan ajaran agama Islam yang menekankan aspek keharmonian dan

saling menghormati sesama anggota masyarakat.

Berdasarkan kajian-kajian lepas tentang aspek kesantunan berbahasa yang

telah dilakukan oleh para pengkaji bahasa dari dalam dan luar negara sejak tahun

1950an sehingga kini, aspek kesantunan berbahasa ini jelas telah hadir dalam

setiap masyarakat di dunia ini. Namun demikian, kesantunan berbahasa dalam

setiap masyarakat itu adalah berbeza, iaitu bergantung kepada faktor-faktor seperti

budaya dan juga agama yang dipraktikkan oleh golongan masyarakat tersebut.

Dalam konteks masyarakat Melayu, budaya Melayu dan agama Islam amat berkait

rapat dengan unsur kesantunan berbahasa.

Kaedah Kajian

Pengkaji telah menggunakan lapan (8) kaedah dalam kajian ini. Kaedah-kaedah

tersebut adalah:

1. Pertama, kaedah kepustakaan yang digunakan adalah melalui rujukan-rujukan seperti buku, majalah, jurnal, kertas kerja, disertasi, tesis, kamus danjuga tesaurus;

2. Kedua, kaedah pemerhatian terhadap keseluruhan filem Ombak Rindu dandrama Kisah Kita Episod 5 (2014) secara berulang kali. Kaedah pemerhatianini turut dilakukan bagi mengenal pasti dialog-dialog yang diungkapkan olehdua watak utama dalam filem tersebut, iaitu Hariz dan Izzah;

3. Ketiga, kaedah pentranskripsian dialog filem Ombak Rindu dan drama KisahKita Episod 5 (2014) dilakukan kerana pentranskripsian dialog dalam filemtersebut memainkan peranan yang penting dalam pemilihan data-data


87

leksikal untuk dianalisis, sekaligus membantu dalam mencapai kedua-dua objektif kajian ini;

4. Kaedah keempat pula ialah kaedah pengkategorian data leksikal berdasarkangolongan kata masing-masing, iaitu kata nama, kata, kerja, kata permintaan, kata sapaan dan kata ganti nama diri;

5. Kelima, kaedah pemadanan leksikal dengan dua data bandingan berdasarkanpadanan yang disenaraikan dalam Tesaurus Bahasa Melayu Dewan Edisi Baharu (2010) dan Tesaurus Bahasa Melayu Edisi Kedua (2011).

6. Keenam, kaedah rujukan konkordans berdasarkan korpus5 menerusi lamansesawang Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP), iaitu digunakan bagi meneliti kekerapan penggunaan sesuatu leksikal dalam konteks komunikasi seharian;

7. Ketujuh, kaedah kuantitatif digunakan dalam bahagian analisis kajian bagimenunjukkan jumlah perangkaan dan peratusan khususnya dalam mencapai objektif pertama dalam kajian ini. Kaedah kuantitatif ini turut digunakan untuk objektif kedua dan ketiga yang akan memperlihatkan hubungan Prinsip Kesantunan Leech (1983) dengan penggunaan leksikal dalam filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014); dan

8. Kaedah terakhir ialah pengaplikasian Prinsip Kesantunan Leech (1983)terhadap data analisis yang akan memperlihatkan sejauh mana ia telah mematuhi Prinsip Kesantunan Leech (1983).

Bahan Kajian

Kajian ini akan menggunakan sebuah filem Melayu yang bertajuk Ombak Rindu

(2011) yang diterbitkan oleh Astro Shaw dan Tarantella Pictures. Filem ini telah

dipilih sebagai bahan kajian untuk mewakili filem-filem Melayu lain yang pernah

ditayangkan di pawagam. Selain itu, kajian ini turut akan menggunakan drama

tempatan, iaitu drama Kisah Kita Episod 5 (2014) yang mencerminkan penggunaan

bahasa seharian serta realiti kehidupan pelajar-pelajar Melayu di Singapura.

Prosedur Kajian

Kajian ini telah menggunakan sebelas (10) prosedur analisis dalam memastikan

hasil kajian mencapai objektif kajian. Prosedur analisis yang digunakan ialah:

1. pemerhatian filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014);2. pentranskripsian dialog filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5

(2014) bagi mempermudahkan pengkaji mengenal pasti data analisis;3. pengenalpastian dialog dan data analisis mengikut babak dan peristiwa;4. pelabelan data analisis seperti “B” bagi babak, “D” bagi dialog dan “KGN”

bagi kata ganti nama;5. pengkategorian data analisis, iaitu pengkategorian kepada kategori seperti

kata nama, kata kerja, kata adjektif, kata sapaan dan kata ganti nam;

5 Laman korpus DBP, iaitu http://sbmb.dbp.gov.my/korpusdbp/SelectUserCat.aspx diakses secara

atas talian.

http://sbmb.dbp.gov.my/korpusdbp/SelectUserCat.aspx


88

6. pemadanan data analisis dengan merujuk tesaurus bahasa Melayu;7. pengenalpastian faktor-faktor yang mempengaruhi pemilihan leksikal

seperti faktor konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku katadan kekerapan penggunaan leksikal dalam komunikasi seharian;

8. rujukan konkordans menerusi laman sesawang Dewan Bahasa danPustaka (DBP);

9. pengaplikasian kaedah kuantitatif bagi memperlihatkan darjah kedominanyang menjadi faktor penentu bagi pemilihan sesuatu leksikal serta bagimemperlihatkan keseluruhan data analisis yang dikaji dan juga; dan

10. penganalisisan hubungan penggunaan leksikal dengan Prinsip KesantunanLeech (1983), iaitu untuk memperlihatkan sejauh mana Prinsip KesantunanLeech dipatuhi atau sebaliknya dalam filem Ombak Rindu (2011) dandrama Kisah Kita Episod 5 (2014).

Dapatan Kajian dan Perbincangan

Dapatan kajian ini akan membincangkan tentang empat perkara utama, iaitu

pertama, analisis padanan leksikal kata nama, kata kerja dan kata adjektif yang

terdapat dalam dialog filem Ombak Rindu. Kedua, dapatan kajian akan turut

memperlihatkan faktor-faktor yang menjadi penentu dalam pemilihan leksikal yang

terdapat dalam dialog filem Ombak Rindu (2011), iaitu dialog antara dua watak

utama dalam filem ini. Ketiga, hubungan penggunaan leksikal dalam dialog filem

Ombak Rindu dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983) serta sejauh mana prinsip

kesantunan tersebut dipatuhi. Keempat, dapatan kajian akan mengenal pasti

leksikal kata ganti nama diri dan kata sapaan yang terdapat dalam dialog drama

Kisah Kita Episod 5 (2014).

Dalam mencapai objektif kajian yang pertama, pengkaji telah menggunakan

58 data leksikal daripada dialog filem Ombak Rindu. Penggunaan 58 data leksikal

disenaraikan dalam Jadual 1.1 seperti berikut:

Jadual1.1: Jumlah Keseluruhan Data Leksikal Kata Nama, Kata Kerja dan Kata Adjektif dari Dialog Filem Ombak Rindu


89

Berdasarkan Jadual 1.1 di atas, data leksikal yang dianalisis merupakan

daripada golongan kata nama, kata kerja dan kata adjektif yang digunakan oleh

kedua-dua watak utama dalam filem Ombak Rindu (2011), iaitu Hariz dan Izzah.

Berkaitan dengan leksikal kata nama, terdapat lapan (8) leksikal daripada

golongan kata nama dianalisis berdasarkan dialog dalam filem Ombak Rindu. Hanya

lapan (8) daripada 24 data leksikal kata nama yang dianalisis disebabkan faktor

pengulangan leksikal-leksikal tersebut dalam dialog yang dituturkan. Jadual 1.2

menunjukkan kelapan-lapan leksikal yang dianalisis.

Jadual 1.2: Frekuensi Penggunaan Leksikal Kata Nama dalam Dialog

Terdapat empat belas (14) leksikal daripada golongan kata kerja dan lima (5)

leksikal daripada golongan kata adjektif yang turut dianalisis berdasarkan dialog

dalam filem Ombak Rindu (2011) ini. Jadual 1.3 menunjukkan empat belas (14)

leksikal daripada golongan kata kerja manakala Jadual 1.4 pula menunjukkan lima

(5) kata adjektif yang dianalisis.


90

Jadual 1.3: Frekuensi Penggunaan Leksikal Kata Kerja dalam Dialog

Jadual 1.4: Frekuensi Penggunaan Leksikal Kata Adjektif dalam Dialog

Analisis yang dilakukan dengan menggunakan Tesaurus Bahasa Melayu

Dewan Edisi Baharu (2010) dan Tesaurus Bahasa Melayu Edisi Kedua (2011),

memperlihatkan dua padanan kata bagi setiap leksikal kata nama, kata kerja dan

kata adjektif yang terdapat dalam dialog filem Ombak Rindu (2011). Perbandingan

yang dilakukan antara setiap data leksikal dengan dua padanan katanya bukan

sahaja membantu dalam menilai ketepatan sesuatu kata yang digunakan dalam


91

dialog filem Ombak Rindu, malah perbandingan tersebut memperlihatkan empat (4)

faktor utama yang menjadi penentu dalam pemilihan sesuatu leksikal.

Berdasarkan perbandingan antara kesemua dua puluh tujuh (27) data analisis

dengan dua padanan katanya, jelas bahawa ketepatan pemilihan leksikal dalam

dialog filem Ombak Rindu adalah bersebabkan empat faktor utama, iaitu konteks

peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan kekerapan penggunaan kata

dalam komunikasi seharian. Hasil dapatan menunjukkan bahawa kesemua 27 (100

peratus) data leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu telah digunakan atas faktor

konteks peristiwa dan juga latar belakang watak. Berdasarkan faktor keekonomisan

bilangan suku kata pula, hasil dapatan menunjukkan bahawa hanya 12 daripada 27

leksikal (44.4 peratus) mempunyai bilangan jumlah suku kata yang lebih ekonomis

berbanding padanan kata bagi leksikal tersebut. Sehubungan itu, analisis

perbandingan antara data leksikal dengan dua padanan kata turut mendapati

bahawa 15 daripada 27 (55.6 peratus) leksikal telah digunakan disebabkan faktor

kekerapan penggunaan leksikal tersebut dalam komunikasi seharian.

Selain itu, ketepatan pemilihan leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu

berbanding padanan katanya turut memperlihatkan tujuan utama yang ingin dicapai,

iaitu komunikasi berkesan kepada audiens. Seandainya komunikasi berkesan

dicapai, maka setiap leksikal yang digunakan dalam dialog filem Ombak Rindu ini

dianggap santun kerana tidak membebankan audiens untuk berfikir panjang dalam

waktu yang singkat.

Dalam mencapai objektif kajian yang kedua pula, pengkaji telah

menggunakan 310 data leksikal daripada keseluruhan dialog antara Hariz dan Izzah

dalam filem Ombak Rindu. Data leksikal yang dianalisis merupakan golongan kata

nama, kata kerja, kata adjektif, kata sapaan, kata permintaan dan kata ganti nama

diri yang digunakan oleh kedua-dua watak utama dalam filem Ombak Rindu. Jumlah

keseluruhan data analisis adalah seperti dalam Jadual 1.5 berikut:


92

Jadual 1.5: Jumlah Keseluruhan Data Leksikal dari Dialog Filem Ombak Rindu

Dapatan analisis telah memperlihatkan hubungan penggunaan leksikal dalam

dialog filem Ombak Rindu dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983). Kesemua tiga

ratus sepuluh (310) leksikal daripada golongan kata nama, kata kerja, kata adjektif,

kata sapaan, kata permintaan dan juga kata ganti nama diri telah dianalisis dengan

menghubungkaitkan penggunaan leksikal-leksikal tersebut dengan Prinsip

Kesantunan Leech (1983) berdasarkan konteks dialog filem Ombak Rindu. Hasil

dapatan menunjukkan bahawa keenam-enam maksim, iaitu maksim kebijaksanaan,

maksim kedermawanan, maksim sokongan, maksim kerendahan hati, maksim

persetujuan dan maksim simpati yang terdapat dalam Prinsip Kesantunan Leech

(1983), hanya dipatuhi berdasarkan konteks peristiwa semasa berlakunya

komunikasi dalam dialog filem tersebut. Sesuatu penggunaan leksikal dalam dialog

boleh dianggap tidak mematuhi PKL seandainya konteks peristiwa dalam dialog itu

mencerminkan unsur kemarahan atau sindiran dalam diri watak terhadap pendengar

ujaran tersebut. Justeru itu, faktor konteks peristiwa dan latar belakang watak turut

berperanan penting untuk menilai sejauh mana penggunaan sesuatu leksikal itu

mematuhi PKL atau sebaliknya. Kesimpulannya, berdasarkan penggunaan leksikal

dalam konteks dialog filem Ombak Rindu, Prinsip Kesantunan Leech (1983) telah

dipatuhi sebanyak 167 kali (53.9 peratus) berbanding 143 (46.1 peratus)

penggunaan leksikal yang tidak mematuhi PLK tersebut.


93

Hasil dapatan kajian turut menunjukkan satu perspektif yang berbeza

berkaitan aspek kesantunan leksikal. Walaupun konteks masyarakat Melayu dahulu

menyifatkan perkataan berlapik sebagai cerminan budaya Melayu yang santun,

namun ironinya, dapatan kajian dari perspektif kesantunan leksikal dalam filem

Ombak Rindu beranggapan sebaliknya. Hal ini sedemikian kerana aspek ketepatan

dan juga kesantunan sesuatu leksikal dalam mencapai komunikasi berkesan amat

bergantung kepada konteks peristiwa semasa berlakunya komunikasi tersebut.

Sesuatu leksikal yang dianggap melanggar Prinsip Kesantunan Leech (1983) kerana

tidak menepati salah satu daripada keenam-enam maksim, boleh dianggap sebagai

penggunaan leksikal yang santun sekiranya leksikal tersebut tidak menghalang

pendengar ataupun audiens untuk berfikir dengan panjang. Hal ini adalah kerana

jika sesuatu leksikal dalam dialog filem itu dipilih atau digunakan semata-mata

bertujuan untuk mematuhi Prinsip Kesantunan Leech (1983) sedangkan ia akan

menjejaskan pemahaman atau penerimaan pendengar atau audiens, maka

penggunaan leksikal itu akan dianggap sebagai tidak santun kerana telah

membebankan audiens untuk berfikir dalam tempoh masa yang lama kerana tidak

dapat memahami mesej atau ujaran sebenar yang ingin disampaikan oleh penutur

atau watak dalam filem tersebut.

Dapatan kajian terhadap penggunaan leksikal kata ganti nama diri dan kata

sapaan dalam drama Kisah Kita Episod 5 (2014) turut menunjukkan bahawa 147

(56.1%) data leksikal kata ganti nama diri dan 115 (43.9%) data leksikal kata sapaan

telah dikenal pasti. Terdapat empat leksikal kata ganti nama diri, iaitu ‘saya’ (25/147),

‘aku’ (59/147), ‘kau’ (48/147) dan ‘awak’ (15/147) manakala terdapat lima leksikal

kata sapaan, iaitu ‘abang’ (56/115), ‘ayah’ (19/115), ‘cik’ (1/115), ‘ibu’ (31/115) dan

‘sayang’ (8/115). Hasil kajian mendapati ketepatan pemilihan leksikal tersebut telah

dipengaruhi oleh tiga faktor, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak dan

kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi seharian. Kesemua 147

data leksikal kata ganti nama diri dan 115 data leksikal kata sapaan telah mematuhi

maksim kebijaksaan Leech (1983). Hal ini sekaligus membuktikan bahawa

penerapan kesantunan dalam komunikasi melalui filem mahupun drama dapat

direalisasikan dengan berkesan dalam pengajaran dan pembelajaran bahasa

Melayu.


94

Kesimpulan

Pemilihan leksikal yang tepat demi mencapai keberkesanan komunikasi amat berkait

rapat dengan empat (4) faktor utama, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak,

struktur suku kata dan kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi

seharian. Hal ini sekali gus menjelaskan bahawa komunikasi berkesan tidak akan

berlangsung atau menjadi terhalang sekiranya salah satu daripada keempat-empat

faktor tersebut tidak ditepati.

Dapatan analisis dalam kajian ini turut membuktikan bahawa kesantunan

leksikal dalam dialog filem seperti Ombak Rindu dan Kisah Kita Episod 5 dapat

dihubungkaitkan dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983) berdasarkan enam

maksimnya, iaitu maksim kebijaksanaan, maksim kedermawanan, maksim sokongan,

maksim kerendahan hati, maksim persetujuan dan maksim simpati. Namun demikian,

tidak kesemua data leksikal didapati mematuhi keenam-enam maksim-maksim

tersebut.

Kajian terhadap penerapan kesantunan dalam komunikasi menerusi filem

atau drama ini dapat diperbaiki dengan menguji keberkesanannya di dalam bilik

darjah. Paparan klip video, baik filem mahupun drama Melayu dapat ditunjukkan

kepada murid sebelum pengajaran secara eksplisit tentang aspek kesantunan

seperti unsur kata ganti nama diri dan kata sapaan diajar kepada murid. Melalui

paparan secara visual, murid-murid bukan sahaja dapat mengenal pasti penggunaan

bahasa Melayu, bahkan menerapkan unsur-unsur kesantunan berbahasa yang betul

dalam pertuturan mahupun penulisan.

Rujukan

Asmah Haji Omar (2002). Setia dan Santun Bahasa. Tanjong Malim: Penerbit Universiti Pendidikan Tanjung Malim.

Awang Sariyan (2007). Santun Berbahasa. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Brown, P. dan Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some Universals in Language Usage. Cambridge: Cambridge University Press.

Clark, H. H. (1996). Using Language. United Kingdom: Cambridge University Press. Crystal, D. (1971). Linguistics. Harmondsworth: Penguin Books. Goffman, E. (1967). Interaction Ritual: Essays on Face-to-Face Behaviour. New

York: Harper and Row. Indirawati Zahid dan Muhammad Luqman Shapie (2014). “Komunikasi Berkesan


95

Dialog Filem Ombak Rindu: Analisis Ketepatan Makna”. Kertas kerja dalam Proceeding of The 50th Anniversary Celebration International Conference. Hankuk University of Foreign Studies (HUFS), Korea Selatan.

Kamus Linguistik (1997). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Leech, G. N. (1983). Principles of Pragmatics. London: Longman. Grice, H. P. (1975). Logic and Conversation. dalam Syntax and Semantics: Speech

Acts. New York: Academic Press. Tesaurus Bahasa Melayu Dewan (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan

Pustaka. Zainal Abidin Ahmad (Za’ba), “Malay Manners and Etiquette” dlm. Jurnal Malayan

Branch of the Royal Asiatic Society (JMBRAS), Jilid XXIII (1950).

penerapan kesantunan dalam komunikasi melalui filem

Documents