277Jurnal Melayu (5)2010: 277-283

Pembangunan Warisan di Malaysia:Tinjauan Umum Tentang Dasar

YUSZAIDY MOHD YUSOFFHANAPI DOLLAH

AB. SAMAD KECHOTMOHAMED ANWAR OMAR DIN

ABSTRAK

Makalah ini merupakan tinjauan awalan tentang dasar pembangunan warisandi Malaysia dengan memberi fokus terhadap penggubalan Akta WarisanKebangsaan 2005 dan penubuhan Jabatan Warisan Malaysia (2007). Kefahamantentang kedudukan kedua-dua perkara ini penting sebelum seseorang itumelakukan penyelidikan tentang perlindungan dan pemuliharaan warisan dinegara ini kerana merupakan elemen paling asas dalam bidang ini. Penghujahandalam makalah ini adalah diasaskan pengalaman dan pemerhatian secaralangsung terhadap senario yang berlaku pada hari ini. Dihujahkan bahawapewartaan Akta Warisan Kebangsaan 2005 pada tahun 2005 merupakan salahsatu peristiwa penting dalam pembangunan warisan di negara ini. Ia menjadikanskop usaha perlindungan dan pemuliharaan warisan negara lebih komprehensifberbanding dengan masa-masa sebelum ini. Walau bagaimanapun, Akta initidak disokong oleh jentera pelaksanaan yang berkesan. Malah, dihujahkanpenubuhan Jabatan Warisan Malaysia dan pengecilan fungsi Muzium Negara(bersama bahagian-bahagian di bawahnya terutamanya Muzium dan Antikuiti)telah membawa kesan kebalikan kerana wujud ‘perselisihan struktural’ yangmerugikan semua pihak kerana wujud jentera pelaksanaan yang berpecah-pecah,tanpa penyelarasan antara sesebuah agensi dengan agensi lain.

Kata kunci: Akta Warisan Kebangsaan 2005, warisan ketara, warisan tidak-ketara, Jabatan Warisan Malaysia, dan jentera pelaksanaan.

ABSTRACT

This paper is a preliminary investigation on heritage development policies inMalaysia by focusing on the legislation of 2005 National Heritage Act and theestablishment of National Heritage Department (2007). The acquainting withthese two aspects is importance before undertaking research on heritageprotection and restoration in this country because they are the most basicelements in the field. The argumentations were based on the researchersexperiences in this field and direct observation on the current scenario. It is

278

argued that the 2005 National Heritage Act gazette was one of crucial event inthe history of heritage development in this country. It had widen the scope ofprotection and restoration of the heritage as compared to the previous legaldocuments. The Act, however, had not being supported by effectiveimplementation machineries. In fact, it is argued that the establishment ofNational Heritage Department and the marginalizing of National Museumfunctions had brought counter effects as it created to so called ‘structural lags’which disadvantaging all parties because it disorganized the implementationmachineries and coordination between the agencies.

Key words: 2005 National Heritage Act, tangible heritage, intangible heritage,Heritage Department, and implementation machineries.

Pengenalan

Sebelum tahun 2005, iaitu sebelum digubal Akta Warisan Kebangsaan2005, perlindungan dan pemuliharaan warisan budaya di Malaysia tidakbegitu berkesan. Tidak dapat dinafikan bahawa sebelum adanya AktaWarisan Kebangsaan 2005 memang sudah ada Akta undang-undangmengenai warisan budaya, walau bagaimanapun, selain daripada masalahpelaksanaannya tidak berkesan, timbul beberapa masalah daripada segidasar seperti bidang kuasa dan pertindihan kuasa dengan KerajaanNegeri. Lantaran itu, kehilangan, kecurian, pengabaian dan kemerosotannilai warisan budaya sering berlaku.

Sebelum Akta Warisan Kebangsaan 2005, pihak KerajaanPerseketuan amat bergantung pada Akta Bendapurba 1976 (Akta 168)dan Akta Harta Karun 1957 (Akta 542). Walau bagaimanapun, AktaBendapurba 1976 (Akta 168) hanya untuk melindungi dan memuliharawarisan negara, tidak termasuk aspek-aspek ketara (tangible) dantidak-ketara (intangible). Akta Harta Karun 1957 (Akta 542) pulahanya terhad kepada harta karun. Selain itu, penggunaan Akta-Aktatersebut memberi berlakunya pertindihan kuasa antara Kerajaan Pusatdengan Kerajaan Negeri, terutamanya daripada segi tanah yang beradadi dalam Senarai Kerajaan Negeri (Jadual 9, PerlembagaanPersekutuan Malaysia). Ini menyebabkan timbul kesukaran pihakKerajaan Persekutuan untuk melakukan kerja-kerja pemuliharaan warisanbudaya lantaran terbatasnya bidang kuasa itu. Dalam pada itu, KerajaanNegeri pula tidak mempunyai kepakaran dalam bidang pemuliharaan.Untuk mengatasi masalah ini, pada tahun 2004, Kerajaan Pusat melaluiKementerian Kebudayaan, Kesenian dan Warisan telah mengusulkanpindaan rang undang-undang mengenai pemuliharaan warisan. Lanjutan

279

daripada itu, pada sidang parlimen pada januari 2005 para penggubalundang-undang (Wakil Rakyat) telah menyokong pindaan terhadap Jadual9, Perlembangaan Persekutuan dengan memasukkan usul pemuliharaandi dalam Senarai Bersama. Ini telah menjadikan warisan di bawah bidangkuasa perundangan bersama antara Kerajaan Negeri dan KerajaanPersekutuan. Ini secara tidak langsung telah memudahkan kedua-duabelah pihak dan dan juga rakyat terlibat dalam pemuliharaan, perlindungan,pengembangan dan penjagaan ke atas warisan negara.

Pengenalan Akta Warisan Kebangsaan 2005 dikenali sebagaiAkta Warisan Kebangsaan yang meliputi warisan budaya yangdipecahkan kepada warisan ketara dan warisan tidak ketara, warisansemula jadi serta warisan Budaya Bawah Air yang diberikan perkenanterhadap warisan itu. Jelasnya Akta ini telah merangkumi semua perkaraperundangan yang berkaitan dengan pemuliharaan. Di samping itu, bidangkuasa kedua pihak kerajaan dapat diuruskan secara bersama. Inibermakna Akta ini bersifat saling melengkapi yang memperkukuhkantetapi tidak menghapuskan perundangan sedia ada berkaitan warisandan kuasa-kuasa yang ada pada Kerajaan Negeri, kecuali AktaBendapurba 1976 (Akta 168) dan Akta Harta Karun 1957 (Akta 542).Dalam pada itu, dasar-dasar dan peraturan-peraturan yang telahdiperkenalkan oleh Jabatan Muzium sebelum itu (sejak tahun 1963) masihdiguna pakai sehinggalah Akta Warisan Kebangsaan 2005 digubal danJabatan Warisan Malaysia (2007) ditubuhkan. Ini adalah untukmemastikan pelaksanaan program dan aktiviti sebelum itu berterusandan mencapai sasaran objektifnya.

Satu lagi implikasi daripada penggubalan Akta WarisanKebangsaan 2005 itu ialah pewartaan Akta warisan itu merupakandokumen perundangan paling penting dalam kerajaan penyelamatan danpemuliharaan warisan negara. Ini kerana Akta itu merangkumi semuapersoalan yang berlaku pada sebelum itu seperti permasalahan dalammenentukan warisan budaya ketara, tidak ketara dan warisan budayabawah air. Dengan adanya Akta Warisan ini telah memberi panduanyang lebih jalan untuk melaksanakan pengurusan secara sistematik danlebih berkesan.

Melalui Akta Warisan Kebangsaan 2005 telah dilakukanperistiharan warisan kebangsaan. Ini merupakan langkah drastik untukmenyelamat dan memulihara warisan negara seberkesan mungkin.Serentak dengan pengistiharan tersebut, agensi dan pihak lain tidak bolehmembuat dakwaan bahawa sesuatu objek warisan itu milik mereka.

Dasar pemuliharan masih dijadikan panduan dalam untukpemuliharaan warisan budaya ketara dan tidak ketara. Dasar ini dijadikan

280

rujukan untuk menentukan cara untuk melidungi warisan itu kekal danmenjadi hak milik negara. Ia memfokuskan terhadap menyelamat danmembangunan warisan negara pada sifatnya yang asal. Peraturandiperkenalkan untuk memudahkan prosedur dalam menguruskanmengenai warisan negara seperti etnologi, alam semula jadi dan arkeologi.Ini merupakan bidang-bidang terawal yang menjadi tumpuan oleh pihaksebelum pemisahan dengan Jabatan Warisan Malaysia.

Selain itu, dasar pameran dan pendidikan muzium yang bertujuanuntuk mempamerkan dan memperagakan setiap objek atau artifakwarisan kepada mastarakat amnya para pelajar sekolah rendah,menengah dan Institut Pengajian Tinggi (IPTA). Dasar ini diharap dapatmenyampaikan hasrat Kementerian dan Jabatan Muzium mengenai ilmupengetahuan yang dapat diterima dan menyampaikan maklumat-maklumat kepada mereka yang menjadi tumpuan atau fokus. Oleh ituuntuk memudahkan dan menyeragam maklumat mengenai setiap artifakyang perlu dipamerkan memerlukan satu sistem pengurusan warisanyang baik.

Bagi melaksanakan tanggunjawab ini, pada tahun 2007 sebuahjabatan baru tubuhkan iaitu Jabatan Warisan Malaysia. Jabatan inimemainkan peranan secara khusus dalam menguruskan warisan budayanegara.

Jabatan Warisan Malaysia

Pada hari ini, sejak tahun 2007, badan tertinggi dan paling berkuasa dalamhal-ehwal perlindungan dan pemuliharaan warisan negara adalah JabatanWarisan Malaysia (JWM). Jabatan ini mengambil alih fungsi yangdipegang oleh Muzium Negara. Pada masa sebelum itu, Muzium Negarayang menjadi badan induk dengan kuasa tertinggi dalam hal-ehwal initermasuk, perlesenan, pendaftaran dan penguatkuasaan, dan merupakanpihak berkuasa dalam penguatkuasaan undang-undang bahan-bahanwarisan di seluruh negara. Muzium Negaralah satu-satunya badan diperingkat nasional yang mengawal, memantau, menyelaras danmenyeragamkan perjalanan urusan permuziuman dan pemuliharaanwarisan di seluruh negara.

Walau bagaimanapun, sejak tahun 2007, badan tertinggi dalamperlindungan dan pemuliharaan warisan negara adalah Jabatan WarisanMalaysia. Jabatan berdiri sendiri dengan kuasa yang diberikan oleh AktaWarisan Kebangsaan 2005 dan ia berada di atas kesemua muzium.Ertinya, Muzium Negara berada di bawah Jabatan Warisan Malaysia.

281

Pelaksanaan jabatan ini yang berdasarkan objektif dan matlamatpenubuhannya seperti melaksanan penggubalan Akta yang berkaitan,pengumpulan, pendokumentasian, penyelidikan, pemuliharaan danpembangunan warisan secara cekap dan teratur berasaskan AktaWarisan Kebangsaan 2005 itu. Pada tahun 2009 ditubuhkanKementerian Penerangan, Komunikasi dan Kebudayaan. Oleh itu, JabatanWarisan Malaysia berada di bawah Kementerian tersebut sehingga kehari ini.

Penubuhan Jabatan Warisan Malaysia itu telah membawa beberapaimplikasi cukup besar ke atas Muzium Negara (dengan di bawahnyaJabatan Muzium dan Antikuati Malaysia JMA). Perubahan yang ketaraadalah pada peranan Jabatan Muzium dan Antikuiti, iaitu menjadi semakinkecil. Bidang kuasanya hanya tertumpu pada pameran, tanpa melibatkanpembangunan pemuliharaan dan penguatkuasaan seperti sebelumnya.Bilangan kakitangannya semakin diperkecilkan. Keterangan lebih terprincitentang implikasi ini akan diberikan dalam bahagian Analisis.

Secara rasminya, Jabatan Warisan Malaysia telah berfungsimenguruskan warisan negara terutamanya dalam bidang perlesenan,pendaftaran dan penguatkuasaan dan bahagian warisan budaya. Dibawah jabatan ini, kerajaan telah menyistiharkan beberapa warisan negarauntuk dijadikan hak milik negara atau dipatenkan sebagai warisankebangsaan. Kuasa jabatan tersebut adalah diberikan oleh peruntukkandalam Akta Warisan Kebangsaan 2005. Seperti telah dinyatakan, inimembolehkan jabatan bergerak dengan kuasa yang ada pada dirinyasendiri.

Analisis

Seperti telah dijelaskan penggubalan Akta Warisan Kebangsaan 2005telah membawa tertubuhnya Jabatan Warisan Malaysia pada tahun 2007.Dengan penubuhan jabatan tersebut menyebabkan fungsi dan bidangkuasa Muzium Negara (dengan bahagian-bahagian di bawahnyaterutamanya Muzium dan Antikuiti) diperkecilkan. Bidang kuasanya hanyatertumpu dalam hal-ehwal pameran, tanpa melibatkan pembangunanpemuliharaan, perlesenan dan penguatkuasaan ke seluruh negara sepertisebelum itu. Bilangan kakitangannya juga dikurangkan. Apabila dibuatanalisis secara dekat, sesungguhnya akan didapati tindakan tersebutmerugikan kedua-dua pihak, baik Jabatan Muzium dan Antikuiti mahupunJabatan Warisan Malaysia, terutamanya daripada segi kepakaran. Inikerana sebahagian besar kakitangan terlatih dan pakar dalam bidang

282

pemuziuman telah diagihkan kepada Jabatan Warisan Malaysia.Manakala, Muzium Negara dan bahagian-bahagian di bawahnyaterutamanya Muzium dan Antikuiti sendiri telah diubah kepada JabatanMuzium Malaysia yang hanya berkaitan dengan pameran dan penyelidikanpemuziuman.

Di samping itu, timbul juga beberapa isu lain, antaranya, walaupunAkta Warisan Kebangsaan 2005 agak komprehensif namun pihakkerajaan sendiri masih skeptikal mengenai pembahagian tugas, peranandan objektif antara Jabatan Warisan Malaysia daripada Muzium Negara(dengan bahagian-bahagian di bawahnya terutamanya Muzium danAntikuiti). Pemisahan tersebut membawa berlakunya apa yang bolehdisifatkan sebagai ‘perselisihan struktural,’ iaitu wujud dua atau lebihagensi yang berbeza walaupun mempunyai objektif yang sama, tanpaberlakunya penyelarasan secara berkesan terutamanya daripada segipelaksanaan. Penubuhan Jabatan Warisan Malaysia menyebabkan wujuddua buah agensi tersebut yang berpecah-pecah di mana Jabatan WarisanMalaysia dan Muzium Negara (dan bahagian-bahagian di bawahnyaterutamanya Muzium dan Antikuiti) masing-masing mempunyai jentera,mekanisme, kepakaran, kakitangan dan dana tersendiri. Tidak berlakupenyelarasan dan kesatuan usaha baik daripada segi organisasi, tugasan,pengurusan, penyelidikan mahupun pemuliharaan warisan negara.

Oleh itu, perlu dilakukan penstrukturan semula terhadap kedua-dua agensi ini. Penstrukuran semula ini bermaksud menyatukan semulaagensi-agensi tersebut agar wujud sebuah agensi yang utuh. Denganwujudnya sebuah agensi begini maka akan dapat memajukan lagi segaladasar, perancangan dan pelaksanaan pembangunan warisan negara ketahap setanding dengan negara luar. Sebenarnya, pengstrukuran tersebutadalah selaras dengan piawaian yang ditetapkan oleh United Nations(UN) atau Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) yang diuruskanoleh United National Educational, Scientific and Cultural Organization(UNESCO). Lagi pun, dengan wujudnya hanya sebuah agensi yang utuhakan mudahkan pihak kerajaan menguruskan warisan negara terutamanyawarisan budaya dengan mengikut apa yang dinyatakan oleh UNESCOmengenai warisan sesuatu negara.

Kesimpulan

Sesungguhnya penggubalan Akta Warisan Kebangsaan 2005 adalahsatu peristiwa penting dalam sejarah pembangunan warisan negara diMalaysia. Ia boleh dianggap penyelamat kepada warisan negara

283

terutamanya warisan ketara dan tidak ketara. Akta ini telah melindungidan mengekalkan warisan itu daripada menjadi hak milik pihak lain dantelah dipaten dalam Warisan Kebangsaan. Ia juga dokumen rasmiperlindungan warisan yang bersifat inklusif kerana mengambil kirapandangan masyarakat setempat, latar belakang, alam sekitar, lagenda,mitos, sosio ekonomi dan infrastruktur. Walau bagaimanapun, dasar yangbaik masih tidak memadai untuk membangunkan warisan negara sekiranyatidak disokong oleh jentera pelaksanaan yang sesuai. Tindakan kerajaanmenubuhkan Jabatan Warisan Malaysia telah membawa padah terhadappelaksanaan pembangunan warisan negara kerana telah membawamunculnya pemecahan pada agensi-agensi pembangunan aspek-aspektersebut. Seperti telah dihujahkan, penubuhan Jabatan Warisan Malaysiaitu mewujudkan ‘perselisihan struktural’ di mana tidak berlakupenyelarasan secara berkesan dalam jentera pelaksanaan, organisasi,tugasan, pengurusan, penyelidikan dan pemuliharaan warisan antaraJabatan Warisan Malaysia dengan Muzium Negara (dan bahagian-bahagian di bawahnya terutamanya Muzium dan Antikuiti). Oleh itu,pengstrukuran semula perlulah dilakukan segera kerana apa yang adapada hari ini merugikan semua pihak.

Rujukan

Akta Bendapurba 1976Akta Warisan Kebangsaan 2005UNESCO. 1970. Protection of mankind’s culture heritage: sites and monuments.

Paris: Unesco.Vrdojak, Ana Filipa. 2008. International law, museums and the return of cutural

objects. Cambridge: University of Press