KUALITI AIR DI SUNGAI KESIT, BATANG LEMANAK, ENGKILILI, SARAWAK

Hasanaliza Binti Bujang Abdillah

•

.. TD 370 Sarjana Muda Sains dengan Kepujian 8344 (Sains dan Pengurusan Sumber Akuatik) 2005 2005

Pusat Khidmat MakJumat Aksel VERSm MALAYSIA SARAWA.¥

94300 Koca sam...

KUALITI AIR DI SUNGAI KESIT, BATANG LEMANAK, ENGKILILI, SARAWAK

P.KHIDMAT MAKLUMAT AKADEMIK UIlIMAS

1111111111111111111111111 1000128300

HASANALIZA BINTI BUJANG ABDILLAH

Projek ini diusulkan dalam menunaikan sebahagian daripada keperluan untuk Ijazah Sarjana Muda Sains Dengan Kepujian

(Program Sains dan Pengurusan Sumber Akuatik)

Fakulti Sains dan Tekoologi Sumber UNIVERSITI MALAYSIA SARA WAK

2005

PENGHARGAAN

Syukur ke hadrat Illahi atas segala limpah dan kurnia-Nya saya dapat

menyempurnakan Projek Tahun Akhir dengan jayanya. Setinggi-tinggi penghargaan dan

terima kasih kepada penyelia saya Dr. Lee Nyanti atas tunjuk ajar, nasihat dan sokongan

yang telah diberikan sepanjang pengolahan dan penulisan Projek Tahun Akhir saya. Tidak

lupa juga buat En. Khairul Adha A. Rahim selaku Ketua Program Sains dan Pengurusan

Sumber Akuatik atas bantuan dan sokongan yang diberikan oleh beliau. Ucapan

penghargaan ini juga ditujukan buat para pensyarah iaitu Prof. Madya Dr. Shabdin Md.

Long, Dr. Norhadi Ismail, Dr. Othman Bojo, Dr. Ruhana Hassan dan Dr. Siti Akmar

Khadijah atas keprihatinan, tunjuk ajar dan sokongan sepanjang pengajian saya di

UNIMAS. Penghargaan ini juga saya tujukan buat pembantu makmal UNIMAS iaitu En.

Zaidi Ibrahim, En Zulkifli Ahmad dan En. Harris Nonnan atas bantuan sepanjang

pengendalian kajian ini. Selain itu, jutaan terima kasih saya ucapkan buat keluarga saya

Bujang Abdillah Hj. Matnor (bapa), Hadiah Latip (ibu) dan Zulkernain Bujang (abang)

saya atas sokongan dan bantuan dari segi moral dan kewangan sepanjang penulisan Projek

Tahun Akhir saya ini. Terima kasih juga saya ucapkan khas buat rakan kumpulan kajian

iaitu Fiffy Hanisdah, Juilif Sipin dan Ahmad Helmi dan tidak lupa juga buat rakan-rakan

sekelas terutamanya Syamsuria Abdul Latip, Rita Sudaryani, Loh Phik Fong, Liliana Masri

dan Lucy Nawah atas kerjasama yang telah diberikan dalam perbincangan sarna ada

berkenaan dengan analisis makmal mahupun penulisan Projek Tahun Akhir saya. Jutaan

terima kasih saya ucapkan untuk semua.

SENARAIKANDUNGAN

KANDUNGAN

ABSTRAK

1.0 PENGENALAN

2.0 KAJIAN KEPUSTAKAAN

2.1 Status Kualiti Air Sungai di Sarawak

2.2 Pengkelasan Sungai

2.3 Parameter-parameter Kualiti Air

2.3.1 Ciri-ciri Fizikal

2.3.1.1 Suhu

2.3.1.2 Konduktiviti

2.3.1.3 lumlah Pepejal Terampai (TSS)

2.3.1.4 Pengaliran Air Sungai

2.3.2 Ciri-ciri Kimia

2.3.2.1 Permintaan Oksigen Biokimia (BOD)

2.3.2.2 Permintaan Oksigen Kimia (COD)

2.3.2.3 pH

2.3.2.4 Nutrien

2.3.2.4.1 Fosforus Reaktif

2.3.2.4.2 Nitrat-Nitrogen

2.3.2.4.3 Ammonia-Nitrogen

2.3.2.5 Redoks

3.0 PERNYATAAN MASALAH

MUKASURAT

3

3

4

4

4

4

5

5

6

6

6

7

7

7

7

8

8

8

9

4.0 OBJEKTIF 9

5.0 BAHAN DAN KAEDAH 10

5.1 LOKASI KAJIAN 10

5.2 PENILAIAN KUALITI AIR 10

5.2.1 Pengukuran Secara In-Situ 10

5.2.1.1 Pengukuran Parameter 10

5.2.1.2 Kejemihan Air 12

5.2.1.3 Pengaliran Air Sungai 12

5.2.2 Analisis Makmal 13

5.2.2.1 Nutrien 13

5.2.2.2 Permintaan Oksigen Kimia (COD) 15

5.2.2.3 Permintaan Oksigen Biokimia (BODs) 15

5.2.2.4 lumlah Pepejal Terampai (TSS) 16

5.2.2.5 Analisis Saiz Partikel 16

6.0 KEPUTUSAN

6.1 Pengaliran Air Sungai 19

6.2 Analisis Saiz Partikel (PSA) 22

6.2.1 Pasir (> 50 11m) 22

6.2.2 Lanar Kasar (20 11m) 23

6.2.3 Lanar Halus (5 11m) 23

6.2.4 Tanah Liat (211m) 24

6.3 Parameter-parameter Kualiti Air 25

6.3.1 lumlah Pepejal Terampai (TSS) 25

6.3.2 Suhu 26

l

6.3.3 Oksigen Terlarut (DO) 27

6.3.4 pH 27

6.3.5 Konduktiviti 28

6.3.6 Redoks 29

6.3.7 Kejemihan Air 30

6.3.8 Permintaan Oksigen Biokimia (BODs) 30

6.3.9 Permintaan Oksigen Kimia (COD) 31

6.3.10 Fosforus Reaktif ( P04 3-) 32

6.3.11 Nitrat-Nitrogen (N03-- N) 32

6.3.12 Ammonia-Nitrogen ( NH3-N ) 33

6.4 Indeks Kualiti Air (WQI) 34

6.5 Pengkelasan Sungai (INWQS) 34

7.0 PERBINCANGAN 36

8.0 KESIMPULAN 45

9.0 RUJUKAN 46

10.0 LAMPlRAN 49

1

,.....

Kualiti Air Oi Sungai Kesit, Batang Lemanak, Engkilili, Sarawak

Hasanaliza Binti Bujang Abdillah

Program Sains dan Pengurusan Sumber Akuatik Fakulti Sains dan Teknologi Sumber

Universiti Malaysia Sarawak

ABSTRAK

Objektif utama kajian ini adalah untuk menentukan kualiti air di Sungai Kesit dan mengkelaskan Sungai Kesit berasaskan ' Interim National Water Quality Standard of Malaysia' (INWQS). Sungai Kesit adalah anak sungai Batang Lemanak dan merupakan satu-satunya anak sungai yang masih belum tercemar akibat daripada kegiatan pembaJakkan. Lima stesen telah dipilih di sepanjang Sungai Kesit dan satu stesen di Lubok Subong, Batang Lemanak. Persampelan dilakukan sebanyak dua kali iaitu sekali semasa musim panas dan sekali semasa musim hujan. Enam parameter telah dipilih iaitu oksigen terlarut (DO), permintaan oksigen biokimia (BOD5), permintaan oksigen kimia (COD), jumlah pepejal terampai (TSS), ammonia-nitrogen dan pH. Beberapa parameter lain juga diukur iaitu suhu, kejemihan air, konduktiviti, redoks, pengaliran air sungai analisis saiz partikel (PSA), fosforus reaktif dan nitrat-nitrogen. Indeks Kualiti Air (WQI) bagi kedua.dua Sungai Kesit dan Batang Lemanak masing-masing adalah 95.51 dan 99.69 semasa musim panas manakala 98.80 dan 93.36 semasa musim hujan dimana ia dikategorikan sebagai bersih. Walau bagaimanapun, berdasarkan INWQS, Sungai Kesit berada dalam Kelas I bagi semua parameter kecuali BOD5

manakala Batang Lemanak berada dalam Kelas I bagi parameter seperti COD, DO, pH dan ammonia­nitrogen. Sungai Kesit didapati masih bersih dan boleh dikategorikan dalam Kelas I berdasarkan INWQS.

Kata Kunci : Kualiti air, Indeks Kualiti Air (WQI), pengkelasan sungai (INWQS)

ABSTRACT

The main objectives of this study are to record and determine the water quality at Sungai Kesit and to classify Sungai Kesit based on Interim National Water Quality Standard ofMalaysia (INWQS). Sungai Kesit is one ofthe tributaries ofBatang Lemanak and the only tributary that is still not polluted due to the logging activities. Water samplings were conducted twice, once during dry season and once during rainy season. Five stations were chosen along Sungai Kesit and one station at Lubok Subong, Batang Lemanak. Six parameters chosen are dissolved oxygen (DO), biochemical oxygen demand (BOD5), chemical oxygen demand (COD), total suspended solid (TSS), ammonia-nitrogen and pH. Several other parameters that were measured are temperature, water transparency, conductivity, redox. river discharge, particles size analysis (PSA), reactive phosphorus and nitrate-nitrogen. The Water Quality Index (WQI) for Sungai Kesit and Batang Lemanak are 95.51 and 99.69 respectively during dry season while 98.80 and 93.36 respectively during rainy season which can be categorised as clean. Based on the INWQS, Sungai Kesit is in Class I for all parameters except BODs while Batang Lemanak is in Class I only for parameter such as COD. DO. pH and ammonia-nitrogen. Sungai Kesit is still clean and it can be categorize in Class I based on INWQS.

Key Word: Water quality, Water Quality Index (WQI) , river classification (INWQS)

,....

1.0 PENGENALAN

Air adalah salah satu elemen yang penting dalam kehidupan, sarna ada kepada organisma

akuatik mahupun bukan akuatik. Sumber ini digunakan secara langsung oleh organisma

yang paling ringkas sehingga kepada organisma yang kompleks seperti manusia. Sumber

ini merangkumi 70 peratus daripada permukaan bumi. Walau bagaimanapun, hanya 3

peratus daripada jumlah ini merupakan air tawar dan selebihnya adalah air masin iaitu

(meliputi 97 peratus). Daripada nilai 3 peratus ini, hanya 0.7 peratus air tawar wujud

sebagai air sungai dan tasik (Tebbutt, 1992). lumlah bahagian kecil sumber air tawar ini

memainkan peranan penting dalam ekosistem dan juga sebagai keperluan asas kepada

manusia yang dikongsi bersama dengan organisma lain di bumi.

Secara umurnnya, Malaysia yang terletak di kawasan tropika menerima taburan

hujan yang banyak dan menjadi penyumbang kepada bekalan air tawar yang mencukupi

sepanjang tahun. Walaupun bekalan sumber air tawar ini mencukupi tetapi kepentingan

sumber ini masih kurang diberi perhatian oleh masyarakat. Kegunaan sumber ini didalam

pelbagai sektor seperti perindustrian, pertanian, perlancongan, domestik dan sebagainya

mendatangkan kesan negatif yang berterusan. Bekalan air bersih sarna ada dari segi

kuantiti mahupun kualiti semakin menurun dan kurang memuaskan.

Sarawak merupakan salah sebuah negeri di Malaysia yang mempunyai banyak

sungai. Menurut Murtedza dan Ali (1999), air merupakan aset pembangunan yang utama di

Sarawak dan dianggap sebagai sumber yang banyak serta dikawal untuk kegunaan khas

tanpa perlu pengurusan. Sumber air yang banyak ini mengelirukan kerana terdapat bukti

yang menunjukkan usaha yang semakin meningkat untuk menyediakan bekalan air bersih

yang mencukupi untuk pelbagai kegunaan.

1

,...

Sungai Kesit merupakan salah satu cabang anak sungai yang terdapat di Batang

Lemanak, Engkilili, Sri Arnan. Kedudukan Sungai Kesit adalah berhampiran dengan

penempatan komuniti Kaum Iban. Terdapat tujuh penempatan (Rumah Panjang) Kaum

Iban di sepanjang Sungai Kesit iaitu Rumah Lait Sekunyit, Nanga Tiga, Rumah Panjang

Lepong Mawang Ulu, Rumah Rampin Serembai, Rumah Limping Nanga Lepong

Mawang, Rumah Baba Nanga Kapu dan Nanga Nusa Skandis. Kerja penebangan kawasan

hutan untuk aktiviti pertanian yang merupakan aktiviti ekonomi yang utama bagi penduduk

tempatan khususnya di tebing sungai secara tidak langsung mempengaruhi kualiti air di

sungai yang berhampiran iaitu Sungai Kesit. Selain daripada itu, kedudukan penempatan

rumah panjang yang juga terletak di tebing sungai turut menyumbang kepada input nutrien

ke dalam sungai.

Menurut Meyback et al. (1996), kualiti air didefinisikan sebagai kesesuaian air

tersebut untuk menampung pelbagai kegunaan atau proses. Beberapa parameter fizikal dan

kimia yang asas untuk menilai kualiti air diukur untuk setiap lima stesen yang dipilih di

sepanjang Sungai Kesit dan satu stesen di Lubok Subong yang terletak di Batang Lemanak.

Indeks Kualiti Air (WQI) telah digunakan sebagai as as untuk menentukan kualiti air

(DOE, 1994). Manakala pengelasan kualiti air sungai adalah berdasarkan 'Interim National

Water Quality Standard of Malaysia' (INWQS) yang telah diadaptasikan oleh labatan

Alam Sekitar Malaysia (DOE, 1994).

2

,...

2.0 KAJIAN KEPUSTAKAAN

2.1 Status Kualiti Air Sungai di Sarawak

Sarawak yang juga dikenali sebagai 'land ofrivers' merupakan salah sebuah negeri

yang kaya dengan sumber air tawar (Syed Madhi, 2000). Sesuai dengan bent uk muka

buminya yang bergunung ganang, Sarawak mempunyai jumlah kawasan hutan yang besar.

Walau bagaimanapun, eksploitasi terhadap sumber ini membawa kesan negatif terutama

terhadap kualiti air di sungai-sungai yang berhampiran. Dengan kemunculan era

perindustrian dan peningkatan jumlah populasi, julat keperluan air semakin meningkat

seiring dengan permintaan yang tinggi terhadap kualiti air (Meybeck et aI., 1996 ).

Menurut Syed Madhi (2000), program pemantauan kualiti air sungai di Sarawak

telah dijalankan oleh labatan Alam Sekitar bermula sejak tahun 1983. Pada tahun 2002,

terdapat 104 stesen pengawasan kualiti air sungai di 22 batang sungai di Sarawak. Indeks

Kualiti Air (WQI) pada tahun 2002 untuk sungai-sungai di Sarawak menunjukkan 11

batang sungai diklasifikasikan sebagai bersih dan 11 batang sungai lagi diklasifikasikan

sederhana tercemar (DOE, 2003).

HasH daripada pemantauan kualiti air sungai di Sarawak ini menunjukkan 52

pemtus daripada 22 batang sungai tercemar dengan pepejal terampai (TSS), 18 peratus

sederhana tercemar dan 30 peratus bersih daripada pepejal terampai (TSS) yang berpunca

daripada kerja pembersihan tanah seperti penebangan pokok untuk tujuan pembalakan,

perumahan, rekreasi dan sebagainya. Sebanyak 4 peratus sungai tercemar oleh ammonia­

nitrogen (NH3-N) yang berpunca daripada aktiviti penternakan dan sisa buangan domestik,

27 peratus sederhana tercemar dan 69 peratus lagi bersih daripada ammonia-nitrogen

(NH3-N). Terdapat 5 peratus sungai-sungai terce mar dengan permintaan oksigen biokimia

( Os), 33 peratus sederhana tercemar dan 62 peratus lagi bersih daripada pencemarari.

3

l. L

pennintaan oksigen biokimia (BOD5) hasil daripada sisa buangan pertanian dan industri

(DOE, 2003).

2.2 Pengkelasan Sungai

Penilaian kualiti air adalah berasaskan Indeks Kualiti Air (WQI) yang melibatkan

kombinasi parameter-parameter seperti oksigen terlarut (DO), permintaan oksigen

biokimia (BOD5), permintaan oksigen kimia (COD), jumlah pepejal terampai (TSS),

ammonia-nitrogen (NH3-N) dan pH (DOE, 1994). Nilai Indeks Kualiti Air (WQI) ini

dibahagikan kepada tiga kategori iaitu bersih (81-100), sederhana tercemar (60-80) dan

tercemar (0-59) (DOE, 2003).

Kualiti air sungai dibahagikan kepada lima kelas berasaskan 'Interim National

Water Quality Standard of Malaysia' INWQS (DOE, 1994) seperti yang ditunjukkan

dalam Lampiran 2.

2.3 Parameter-parameter Kualiti Air

2.3.1 Ciri-ciri Fizikal

2.3.1.1 Suhu

Suhu memainkan peranan penting dalam mempengaruhi komposisi bahan-bahan

tertentu di dalam air sungai. Suhu di permukaan air sungai boleh dipengauhi oleh latitut

dan altitut kawasan tersebut, musim, masa, aliran angin, penyelerakkan awan di suatu

kawasan dan pengaliran serta kedalaman air tersebut (Chapman dan Kimstach, 1996).

Suhu banyak mempengaruhi keadaan fizikal dan tindakbalas kimia dan biologi dalam

sistem lotik (Walling dan Web, 1996). Bagi organisma akuatik, secara asasnya evolusi,

tItIuran dan ekologinya bergantung kepada suhu sungai tersebut (Rose, 1967). Menurut

4

Chapman dan Kimtach (1996), kadar metabolisme organisma akuatik meningkat didalam

air yang bersuhu panas disebabkan oleh peningkatan kadar respirasi menyebabkan

permintaan terhadap oksigen meningkat dan penguraian bahan organik juga turut

meningkat.

2.3.1.2 Konduktiviti

Menurut Chapman dan Kimstach (1996), konduktiviti adalah sukatan kebolehan air

terse but untuk menghasilkan arus elektrik. Larutan yang mempunyai bahan bukan organik

yang tinggi merupakan konduktur yang baik. Manakala, molekul bahan organik yang tidak

berkaitan di dalam larutan akueus menghasilkan arus elektrik yang sedikit (APHA, 1998).

Unit yang digunakan adalah IlS cm-1 (microsiemens per centimetre). Konduktiviti bagi

suatu kawasan disukat untuk mengenalpasti zon pencemaran terutamanya di kawasan yang

menerima kuantiti larian tanah (land run-off) yang tinggi (Chapman dan Kimstach, 1996).

2.3.1.3 Jumlah Pepejal Terampai (TSS)

Menurut Murtedza dan Ali (1999), jumlah pepejal terampai (TSS) diukur untuk

mengesan hakisan di kawasan terse but. Semua bahan organik dan bukan organik yang

dapat diasingkan dengan penurasan menggunakan kertas turas adalah pepejal terampai

(Cheremisinoff, 1993). Nilai TSS yang tinggi menunjukkan kawasan tersebut mengalami

hakisan tanah yang tinggi. Kerja penebangan vegetasi kawasan di tebing sungai secara

langsung dan tidak langsung menyumbang kepada hakisan tanah. Selain itu, perubahan

wama air banyak dipengaruhi oleh pepejal terampai. Nilai TSS yang tinggi akan

menyebabkan wama air tersebut berubah menjadi kecoklatan dan keruh.

5

2.3.1.4 Pengaliran Air Sungai

Pengaliran air sungai merupakan faktor yang penting dalam menentukan jumlah

bahan terampai dan terlarut di dalam air sungai. Menurut Chapman dan Kimstach (1996),

bahan semulajadi seperti bahan terampai hasil daripada hakisan akan meningkatkan

kepekatannya secara eksponen dengan peningkatan kadar pen gal iran air sungai. Kelajuan

arus dan luas keratan rentas sungai terse but memainkan peranan penting dalam mengukur

pengaliran air sungai tersebut. Kelajuan arus mempengaruhi kadar penyerapan dan

pengangkutan bahan pencemar dan Ia juga bergantung kepada pengaruh

hydrometeorological dan keadaan semulajadi kawasan tadahan tersebut (Chapman dan

Kimstach, 1996).

2.3.2 Ciri-ciri Kimia

2.3.2.1 Permintaan Oksigen Biokimia (BODs)

Pennintaan oksigen biokimia (BOD5) didefinisikan sebagai jumlah oksigen yang

diperlukan oleh bakteria untuk menguraikan bahan organik untuk jangka masa tertentu

(biasanya 5 hari) di dalam keadaan aerobik (Tebbutt, 1992). Permintaan oksigen biokimia

(BODs) diukur untuk mengesan pencemaran bahan organik (Murtedza dan Ali, 1999).

Proses ini bergantung kepada pelbagai bahan organik yang terdapat di dalam air,

mikroorganisma, keadaan kimia air tersebut, kehadiran bahan toksik dan adaptasi

mikrooganisma terhadap bahan organik (Starck, 1992). Nilai BOD5 yang tinggi

menunjukkan kualiti air bagi air sungai tersebut adalah rendah. BOD5 adalah kaedah biasa

yang digunakan dan merupakan kaedah untuk mengukur jumlah oksigen yang digunakan

oleh mikrooganisma (bakteria) untuk menguraikan bahan organik di dalam sampel air

se a 5 hari pada suhu tetap 25°C dan unit yang digunakan adalah mg L-1•

6

L

2.3.2.2 Permintaan Oksigen Kimia (COD)

Permintaan oksigen kimia adalah anal isis ringkas yang digunakan untuk mengukur

jumlah oksigen yang digunakan untuk menguraikan bahan organik oleh agen pengoksidaan

yang kuat. Pennintaan oksigen kimia (COD) diukur adalah untuk mengesan kehadiran

bahan kimia dan pencemaran bahan bukan organik untuk sampel air yang diambil

(Murtedza dan Ali, 1999).

2.3.2.3 pH

pH diukur untuk mengesan kehadiran pencemaran asid atau alkali (Murtedza dan

Ali, 1999). Peningkatan dan penurunan nilai pH diluar julat nonnal air boleh

mengakibatkan kehilangan species tertentu bergantung kepada tahap sensitif species

tersebut (NREB, 2001). Pengukuran pH dapat memberitahu keadaan semulajadi air

tersebut dan juga kesan pencemaran terhadap air.

2.3.2.4 Nutrien

2.3.2.4.1 Fosforus Reaktif

Input fosforus di dalam air biasanya berpunca daripada baja dan detergen.

Kandungan fosforus reaktif yang tinggi boleh mengakibatkan pennasalahan kepada air

sungai kerana pertumbuhan alga dikawal oleh nutrien ini dan pertambahan dalam

kandungan fosforus reaktif boleh menggalakkan pertumbuhan alga dan peningkatan proses

eutrofikasi (Ballance, 1996).

7

2.3.2.4.2 Nitrat-Nitrogen

Nitrat-nitrogen adalah salah satu nutrien yang penting untuk tumbuhan akuatik dan

ianya banyak mempengaruhi kualiti air sungai. Biasanya di kawasan pedalaman,

penggunaan baja nitrat bukan organik merupakan sumber utama kepada input nitrat­

nitrogen ke dalam sungai. Bagi sungai yang tidak tercemar, kandungan nitrat adalah

rendah. Menurut Ballance (1996), di dalam air permukaan, nitrat-nitrogen adalah salah satu

nutrien yang diambil oleh tumbuhan dan ditukar kepada sel protein. Pertumbuhan

tumbuhan yang menggalakkan (terutamanya alga), boleh mendatangkan masalah kepada

kualiti air di sungai terse but hasil daripada proses eutrofikasi.

2.3.2.4.3 Ammonia-Nitrogen

Apabila bahan organik bemitrogen diuraikan oleh aktiviti mikrobiologi, ammonia

akan terhasil. Nilai ammonia-nitrogen yang tinggi boleh diperolehi daripada air yang

tercemar dengan bahan buangan, baja, bahan buangan pertanian atau sisa-sisa industri yang

mengandungi nitrogen organik, ammonia bebas atau garam ammonium (Ballance, 1996).

Ammonia-nitrogen (NH3-N) diukur bagi mengesan pencemaran sisa-sisa bahan buangan

(Murtedza dan Ali, 1999). Bahan bemitrogen bertindak sebagai nutrien kepada organisma

akuatik terutamanya alga yang boleh menyebabkan eutrofikasi berlaku di sungai tersebut.

Ammonia boleh didapati melalui proses semulajadi penurunan dalam keadaan anaerobik.

2.3.2.S Redoks

Redoks melibatkan ciri-ciri pengoksidaan dan penurunan bagi air semulajadi. Air

permukaan dan air tanah mengandungi oksigen terlarut yang biasanya mempunyai julat

8

redoks diantara 100 m V - 500 m V (Chapman dan Kimstach, 1996). Parameter ini diukur

secara in-situ dan unit yang digunakan adalah m V.

3.0 PERNYAT AAN MASALAH

Sungai Kesit merupakan salah satu sungai yang penting bagi penduduk disekitamya

sebagai sumber ekonomi, pengangkutan dan keperluan domestik. Kekurangan maklumat

berkenaan dengan kualiti air di kawasan tersebut merupakan tujuan utama kawasan ini

difokuskan untuk projek ini. Selain itu, data kualiti air yang diperolehi direkodkan sebagai

data asas yang mungkin akan digunakan bagi kajian yang akan datang di kawasan tersebut.

4.0 OBJEKTIF

Tujuan projek ini dijalankan adalah bertujuan untuk (i) merekod dan menentukan

kualiti air di Sungai Kesit dan (ii) mengkelaskan Sungai Kesit berasaskan 'Interim

National Water Quality Standard ofMalaysia' (INWQS) (DOE, 1994).

9

5.0 BAHAN DAN KAEDAH

5.1 LOKASI KAJIAN

Sungai Kesit merupakan anak sungai Batang Lemanak yang terletak di daerah

Engkilili, Sri Aman, Sarawak. Persampelan pertama telah dijalankan pada 9 hingga 12

Ogos 2004 dan persampelan kedua pada 24 hingga 29 November 2004. Enam stesen telah

dipilih untuk kaj ian kualiti air ini. Lima stesen dipilih di sepanjang Sungai Kesit, iaitu tiga

stesen di sungai utama dan dua stesen di anak-anak sungai iaitu Sungai Ulu Kapu dan

Sungai Serembai. Manakala satu stesen terletak di Lubok Subong, Batang Lemanak.

Lokasi setiap stesen persampelan untuk kajian ini adalah seperti yang ditujukkan dalam

Rajah 1. Bacaan Global Positioning System (model GPS 12CX 12 Channel) bagi setiap

lokasi stesen adalah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 1.

5.2 PENILAIAN KUALITI AIR

S.2.1 Pengukuran Seeara In-situ

Diantara parameter-parameter yang diukur secara in-situ adalah seperti pH, suhu,

oksigen terlarut (DO). konduktiviti, redoks, kejernihan air dan kelajuan arus air.

5.2.1.1 Pengukuran Parameter

Hydrolab (model Surveyor 3 Display Logger) digunakan untuk mendapatkan nilai

bagi pH, suhu, konduktiviti, redoks dan oksigen terlarut (DO). Manakala, DO meter

(model Cyberscan 3001310) juga digunakan untuk menentukan suhu dan oksigen terlarut.

pH meter (model Cyberscan 100) digunakan untuk menentukan nilai pH.

10

Rajah 1: Peta lokasi persampelan di setiap stesen Sungai Kesit.

11

ladual 1: Bacaan GPS bagi setiap stesen persampelan.

Stesen Bacaan GPS stesen

NOlO 14' 12.5" E 111 ° 49' 32.9"

2 NOlo 14' 19.2" E 111 ° 49' 12.4"

3 NOlo 14' 29.6" E 111° 48' 57.5"

4 NOlo 14' 26.0" E 111°48' 38.7"

5 NOlo 14' 06.5" E 111 ° 48' 26.1"

6 NOlo 13' 51.5" E 111°46' 56.3"

5.2.1.2 Kejernihan Air

Kejemiban air sungai diukur dengan menggunakan Cakera Secchi (KAHLSICO

No. 281WAlOO). Untuk mengukur kejemihan air, cakera secchi ini dimasukkan ke dalam

sungai sehingga bahagian hitam dan putih pada cakera tersebut tidak kelihatan. Kemudian

tali yang berada di paras permukaan air sungai terse but ditandakan dan cakera tersebut

dinaikkan semula secara perlahan-Iahan. Panjang tali yang ditandakan diukur dan

direkodkan.

5.2.1.3 Pengaliran Air Sungai

Keratan rentas dan kelajuan arus Sungai Kesit juga diukur bagi setiap stesen.

Kelajuan arus diukur menggunakan 'Current Meter' (Model 2000 Portable). Formula

lDltuk mengukur pengaliran air sungai tersebut adalah seperti di berikut :

Pengaliran air sungai (m3/s) = Keratan rentas sungai (m2) x Kelajuan arus (rn/s)

12

5.1.2

(TSS).

dalam

IIIMIalckaD

IbeDdapan

..._

Analisis Makmal

Sampel air disimpan di dalam botol 2 L untuk analisis jumlah pepejal terampai

Untuk analisis nutrien, botol 500 ml direndam dengan menggunakan asid

hidroklorik 0.01 M selama 24 jam dan dicuci dengan air suling sebelum digunakan untuk

mengambil sampel air. Kemudian sampel air untuk analisis nutrien disimpan di dalam

kotak yang telah diisi dengan ketul-ketul ais. Sekiranya sampel air ini tidak dianalisis

masa 48 jam, ia perlu disimpan di dalam peti sejuk pada suhu -20 DC bagi

mengelakkan kandungan nutrien dalam sampel terjejas. Untuk menganalisa sampel air

tersebut, botol sampel air perlu dikeluarkan terlebih dahulu bagi menaikkan suhu sampel

pada suhu bilik .

.2.2.1 Nutrien

Analisis kimia seperti ammonia-nitrogen, nitrat-nitrogen dan fosforus reaktif diukur

dengan menggunakan Hach Kit (Model DR 2010). Nitrat-nitrogen dianalisa dengan

menggunakan Kaedah Piawai 8192 bedasarkan 'Cadmium Reduction Method '. Jarak

lombang bagi analisis ini adalah 351-507 nm pada Hach. Setelah jarak gelombang ini

ditetapkan, 30 ml sampel air dimasukkan dalam balang khas dan dicampurkan dengan

lIra Yer 6 dan digoncangkan selama 3 minit. Selepas 3 minit, biarkan balang terse but

IeIama 2 minit untuk proses pemendapan cadmium pada campuran sampel. Kemudian

sampel air ini ke dalam sel 25 ml dengan berhati-hati supaya tidak ada

cadmium termasuk di dalam 'sel sampel' tersebut kerana ia boleh

mempengaruhi bacaan. Campurkan Nitra Ver 3 dalam campuran tersebut dan putarkan

__pi bahan tersebut larut dan biarkan selama 10 minit. Sediakan satu sel 25 ml dengan

air sungai itu sahaja yang bertindak sebagai 'sel blank'. Selepas 10 minit, ambil

13

bacaan nitrat.

titik

dahulu untuk

bacaan untuk sel blank terlebih dahulu dan tekan butang ZERO untuk mempiawaikan

bacaan. Kemudian masukkan sel sam pel dan tekan butang READ untuk mendapatkan

Ammonia-nitrogen pula dianalisa menggunakan Kaedah Piawai 8038 berdasarkan

kaedah 'Nessler Method' (Hach Kit, 2000). Jarak gelombang yang digunakan adalah 380­

425 run. Salah satu seI (25 ml) diisikan dengan sampel air sungai (sel sampel) dan satu sel

Iagi dengan air suling (sel blank). Kemudian kedua-dua sel 25 ml ini dimasukkan dengan 3

mineral stabilizer dan digoncangkan. Setelah larut, 3 titik polyvinyl alcohol

dimasukkan ke dalam kedua-dua sel terse but dan digoncangkan sehingga larut. ] ml

essler Reagen) dimasukkan ke dalam kedua-dua sel ini dan digoncangkan sehingga

Iarut. Kemudian biarkan selama I minit. Selepas satu minit, sel blank dimasukkan terlebih

mempiawaikan bacaan (tekan butang ZERO), selepas itu sel sampel

dimasukkan (tekan butang READ) dan bacaan untuk ammonia-nitrogen diambil.

Fosforus reaktif dianalisa menggunakan Kaedah Piawai 8048 bedasarkan 'Powder

PIllow Method' (Hach Kit, 2000). Jarak gelombang yang digunakan adalah 490-890 Offi.

II riser' dimasukkan ke dalam Hach untuk meninggikan sel 10 ml bagi memudahkan

mbang melalui sel terse but. 10 ml sam pel air sungai dimasukkan ke dalam salah satu

10 ml sebagai sel sampel dan dicampurkan dengan Phos Ver 3. Campuran larutan ini

lIfIt»ocang sehingga serbuk terse but larut dan dibiarkan selama 2 minit. Kemudian, satu

sellO mI diisi dengan sampel air sungai sebagai sel blank. Selepas 2 minit, sel blank

!lbaasuikklm ke dalam Hach (tekan butang ZERO) bagi mempiawaikan bacaan dan barulah

sampel dimasukkan (tekan butang READ) dan bacaan untuk fosforus reaktif diambil.

14

.2.2.2 Permintaan Oksigen Kimia (COD)

Analisis pennintaan oksigen kimia (COD) diukur dengan Kaedah Piawai 8000

bedasarkan 'Reactor Digestion Method' Hach Kit (Model DR 2010). Sebelum analisis

dijalankan 'COD Reactor ' (model C 9800 Reactor) dipanaskan terlebih dahulu pada suhu

150°C. Dalam analisis ini 'COD Digestion Reagent' (Low Range) digunakan. 2 ml sampel

air sungai dipipetkan dan dimasukkan ke dalam tiup reagen terse but serta digoncangkan

untuk sel sampel. Manakala, 2 ml air su1ing dipipetkan dan dimasukkan ke dalam tiup

reagen yang lain serta digoncangkan sebagai sel blank. Panaskan tiup sel sampel dan sel

blank ini di dalam 'COD Reactor' pada suhu 105°C selama 2 jam. Selepas 2 jam, biarkan

lama 20 minit dan goncangkan. Biarkan tiup ini sejuk sehingga pada suhu bilik sebelum

Jarak gelombang untuk analisis ini adalah 430-420 nm. Pemegang sel khas untuk

aaalisis ini dimasukkan dan sebelum bacaan diambil, pennukaan luar sel perlu dilapkan

cIengan kain bersih. Bacaan untuk sel blank diambil terlebih dahulu (tekan butang ZERO)

kemudian sel sampel (tekan butang READ).

~...., Permintaan Oksigen Biokimia (BODs)

Pennintaan oksigen biokimia ditentukur berdasarkan Kaedah Piawai APHA (1998)

botol permintaan oksigen biokimia (BOD) 300mL digunakan. Sampel air dimasukkan

_lam botol (BOD) dan nilai oksigen terlarut (DO) diambil dan direkodkan. Botol

hendaklah dibalut dengan kertas aluminium dan disimpan pada suhu yang tetap

2S °C. Selepas lima hari, nilai akhir oksigen terlarut (DO) bagi sampel air terse but

dan direkodkan. Formula untuk menentukan nilai permintaan oksigen terlarut

15

BODs (mg/L) = DJ- Ds / P

DJ = Nilai awal (DO) (mg)

Ds = Nilai akhir (DO) (mg)

P = Isipadu sampel air (L)

5.2.2.4 Jumlah pepejal Terampai (TSS)

Jumlah pepejal terampai (TSS) ditentukur berdasarkan Kaedah Piawai APHA

(1998). Kertas turas yang akan digunakan untuk menuras sam pel air akan dikeringkan

terlebih dahulu di dalam ketuhar pada suhu 103 DC hingga 105 DC dan berat kertas turas ini

ditimbang dan nilainya direkodkan serta diletakkan di dalam piring petri yang telah

cIinomborkan. Kemudian sampel air dituras dengan menggunakan kertas turas tersebut dan

diletakkan kembali ke dalam piring petri yang telah dinomborkan mengikut urutan dan

dimasukkan ke dalam oven selama 2 jam. Selepas itu kertas turas ini ditimbang semula dan

•• berat akhir kertas turas ini dicatatkan. Formula untuk mengira kandungan TSS adalah

TSS (mg/L) = B - A / C

A = Jisim awal kertas turas (mg)

B =Jisim akhir kertas turas (mg)

C = Sampel air yang dituras (L)

Sampel sedimen diambil untuk sedimen yang paling halus berdasarkan pemerhatian

sungai bagi setiap stesen dengan menggunakan tiup plastik yang telah ditandakan

16

S em dari hujung tiup. Sampel sedimen diambil untuk sampel permukaan dasar sungai

sabaja.

Sampel akan dituras dengan menggunakan penuras yang mempunyai saiz 2 mm.

Kemudian sampel ini akan ditimbang untuk lag dan dimasukkan ke dalam kelalang kon

ckmgan meneampurkan 100 mL air suling. Permukaan kelalang terse but akan ditutup

dengan parafilm dan dibiarkan selama 18 jam di atas pemutar. Selepas 18 jam, sampel

tcrsebut akan dituras dengan menggunakan penuras yang mempunyai jaringan bersaiz 50

pm. Hasil penurasan ini akan diambil dengan menggunakan bikar. Kemudian sampel

but akan dimasukkan ke dalam silinder penyukat 1000 mL. Sampel pada penuras akan

dibilas dengan air suling sehingga air yang keluar daripada penuras itu menjadi jemih.

lepas itu, air suling akan ditambah ke dalam silinder penyukat sehingga meneapai takat

1000 mL. Partikel yang masih tertinggal pada penuras akan dituras kedalam piring petri.

DB piring petri akan ditimbang terlebih dahulu sebelum bahagian sampel tersebut

,'dilletakJam di atas piring itu. Piring petri kemudiannya dimasukkan ke dalam ketuhar untuk

'an pertama untuk sampel tersebut (bahagian pasir). Bahagian sampel tersebut

akan ditimbang sebagai baeaan awal dan direkodkan.

Manakala untuk bahagian lanar kasar (coarse silt), lanar halus (jine silt) dan tanah

(clay). sampel tersebut akan dipipetkan dengan menggunakan pipet 25 mL. Untuk lanar

(coarse silt) (20 /lm) hujung tip dimasukkan sehingga 10 em didalam eampuran

mengambil sampel.

Untuk mengarnbil sarnpel bagi bahagian lanar (silt) (5 /lm) dan tanah liat (clay) (2

hujung tip dimasukkan hanya 6.7 em ke dalam eampuran. Sampel terse but akan

__ di atas piring petri sebelum ia dimasukkan ke dalam ketuhar semalaman pada

17