KURSUS:

STAG 2083

PENDERIAAN JAUH

TAJUK:

APLIKASI PENGGUNAAN ALAT PENDERIAAN JAUH TERHADAP KAJIAN AIR

BAWAH TANAH

PENSYARAH:

DR. NORBERT SIMON

AHLI KUMPULAN:

AFIQ FARHAN BIN ABDUL RAHIM A146697

MOHAMAD YUSOF BIN KAMARUZAMAN A146512

MAISARAH IDRUS A146688

IBNU YAKHZAN A146657

BRIAN JEFRI A146659

Prinsip penggunaan alat penderiaan jauh terhadap kajian air bawah tanah

Air bawah tanah boleh ditakrif sebagai subterranean. Dalam aplikasi fizikal sensor

pengimejan, radar bergelombang panjang kadang-kadang boleh mengesan paras air bawah tanah

pada kedalaman beberapa meter dan ciri-ciri sub-permukaan lain seperti saluran bawah tanah tetapi

hanya jika keadaannya bersesuaian.

Salah satu prinsip penderiaan jauh terhadap air bawah tanah ialah prinsip pemprosesan imej.

Imej satelit merakam permukaan bumi dalam format digital dan dengan itu kita perlu teknik tertentu

untuk menjadikan data digital yang boleh dilihat. Instrumen pengimejan satelit di atas kapal atau

pesawat mempunyai pelbagai sensor yang merakamkan tenaga yang dipantulkan atau dipancarkan

dari permukaan bumi dalam pelbagai bahagian spektrum elektromagnet, yang dipanggil 'band' atau

'saluran'. Prinsip geometri melibatkan penggunaan Digital Elevation Model (DEM) berasaskan

satelit yang mampu meberikan gambaran 3D imej bagi memperlihatkan kepelbagaian struktur dan

cerun serta lekukan. Penderiaan jauh haba melibatkan prinsip radiometrik iaitu berdasarkan kepada

rakaman radiasi elektromagnet di Thermal Infrared Region(TIR) yang dipancarkan oleh objek

permukaan bumi. Imej radar turut dihasilkan menggunakan gelombang mikro yang boleh digunakan

pada apa jua cuaca dan waktu.

Penderiaan jauh melibatkan pendekatan kualitatif, terutamanya penafsiran imej tentang

kepelbagaian geologi permukaan bumi dari perspektif sains Bumi. Pandangan sinoptik yang

diberikan oleh imej membolehkan kajian tentang ciri-ciri permukaan yang berkaitan dengan

interaksi permukaan dengan air bawah tanah. Di kawasan berbatu keras kadar kejayaan selalunya

boleh ditingkatkan dengan penggerudian berhampiran lineamen yang dikenalpasti melalui

interpretasi visual. Corak aliran relatif boleh dipetakan melalui tafsiran dan boleh diukur di

peringkat kedua. Tafsiran mestilah berdasarkan pengetahuan hidrogeologi. Sebagai contoh, kawasan

pengambilan air bawah tanah di kawasan yang lebih tinggi dan telap disertai dengan kawasan

pelepasan di bersebelahan kawasan yang lebih rendah, dan dengan pengetahuan bahawa seseorang

mencari ciri pada imej-imej yang meletakkan sistem aliran air bawah tanah dalam konteks spatial.

Model mudah (keratan rentas) juga boleh membantu dalam memahami ciri yang dilihat pada imej,

manakala data imej pula boleh memberikan input dalam menubuhkan model.

Penderiaan jauh menyediakan banyak data spatial yang diperlukan untuk memahami

interaksi antara air di permukaan dan air bawah tanah. Hubungan antara air bawah tanah dan alam

sekitar turut diberikan perhatian. Data penderiaan jauh menyediakan maklumat mengenai corak

ruang bawah tanah tumbuh-tumbuhan bergantung atau kemasinan dan selalunya merupakan satu-

satunya sumber untuk mengkaji sejarah perubahan. Tafsiran imej umum tidak memerlukan perisian

atau perkhidmatan pakar untuk mengendalikan pemprosesan penderiaan jauh kompleks (contohnya

pengukuran perubahan permukaan tanah). Tafsiran imej hidrogeologi dan penilaian hasil

memerlukan latar belakang dalam bidang sains Bumi atau pengetahuan tentang interaksi antara air

permukaan dan air bawah tanah. Ia menekankan bahawa hidrogeologi tafsiran imej hendaklah

disahkan melalui susulan kerja lapangan dan memerlukan perundingan data hydrogeologic yang

sedia ada, kerana tafsirannya adalah berdasarkan kesimpulan.

Kelebihan

1. Memudahkan kerja ahli hidrogeologi.

- Memberikan maklumat tentang lokasi dan jasad air bawah tanah tersebut tanpa

menyebabkan ahli geologi untuk mengeksplorasi sesebuah kawasan yang luas demi

mencari informasi tentangnya. akan tetapi, kerja lapangan harus dilakukan demi

mengesahkan maklumat tersebut.

2. Mudah dilaksanakan.

- Dapat dilaksanakan dengan menggunakan computer.

Perkembangan semasa

Bidang kajian air bawah tanah menggunakan alat penderiaan jauh ini masih baru dan belum

lagi digunakan secara meluas khususnya di Malaysia. Walaubagaimanapun, dengan perkembangan

IT, potensi untuk kajian ini dilakukan semakin luas. Kajian ini dahulunya terhad kerana 1. Data imej

satelit agak sukar diperolehi serta mahal dan 2. Kekurangan kemahiran dan pengetahuan tentang

bidang ini. Namun, sekarang data satelit semakin mudah diperolehi malah data Landsat 7 sudah

boleh diperolehi secara percuma. Data Landsat 7 sudah cukup canggih dan bermakna dalam kajian

mengenai air bawah tanah ini

Prospek di Malaysia

Pencarian air bawah tanah sedang giat dijalankan di negeri Kelantan kerana air bersih sukar

dicapai di sesetengah tempat tambahan pula banjir besar yang memusnahkan sebahagian besar

infrastruktur tahun lalu. Justeru penggunaan alat penderiaan jauh amat sesuai ditambah lagi dengan

sesetengah tempat yang sukar dicapai kerana hutan yang tebal. Di kawasan lembah Kelang pula,

kaedah ini sesuai bagi mengkaji impak manusia terhadap air bawah tanah seperti pencemaran yang

sudah menjadi suatu kebiasaan di sini.

Jenis satelit yang digunakan

Pemilihan jenis satelit dibuat berdasarkan jenis 'band' yang digunakan dan juga kualiti imej

yang dihasilkan. Pemilihan band perlu diberi penekanan kerana sesetengah band yang digunakan

dalam pengimejan satelit mampu memperjelaskan lagi kehadiran air di bawah permukaan yang

menjadi fokus dalam hal ini. Kebanyakan spektrum dalam cahaya yang boleh dilihat akan

dibalikkan semula oleh air, maka jika imej satelit diambil dalam imej warna semula jadi, entiti air

kurang jelas kerana semua cahaya dibalikkan dan tiada 'contrast' antara tempat berair dan kering.

Spektrum yang mempunyai panjang gelombang yang lebih panjang daripada cahaya semula jadi

akan diserap oleh air. Contohnya ialah seperti cahaya infra-merah. Maka, dalam imej yang

dihasilkan, kawasan berair akan menjadi lebih gelap dan mudah dikesan. Justeru, salah satu kriteria

yang amat penting dalam memilih sensor ialah 'band' yang mampu digunakan.

Sebagai perbandingan, lihat dua imej satelit di bawah:

Dalam gambar di atas (warna sebenar band 432), bandar Houston dilihat berada di

kawasan barat daya dengan jelas manakala Teluk Trinity berada di tenggara. Jasad air yang besar

seperti teluk berkenaan mudah dilihat tetapi jasad air yang lebih kecil seperti sungai agak sukar

dilihat khususnya jika dilakukan tanpa sebarang bantuan penglihatan. Hal ini kerana semua jalur

cahaya yang digunakan dipantul kembali kepada sensor satelit berkenaan.

Sebaliknya, gambar di atas (warna sebenar dan infra-merah) lebih jelas terlihat jasad yang

mengandungi air seperti tasik, sungai dan teluk. Hal ini demikian kerana jalur infra-merah yang

digunakan diserap oleh jasad air berkenaan. Kawasan yang lebih kering akan berwarna merah dan

putih. Kepentingan meneliti jasad air ini ialah kerana paras air bawah tanah biasanya cetek

berhampiran dengan jasad air ini maka jika sebarang usaha penggalian telaga dilakukan, kawasan

seperti ini lebih sesuai untuk menghasilkan telaga yang produktif.

Satelit pilihan:

1. SPOT 7(Satellite Pour l'Observation de la Terre)

Satelit ini sesuai untuk kerja pencarian air bawah tanah kerana:

1) Satelit ini mampu mencerap pada cahaya infra-merah yang amat sesuai untuk mencari air bawah

tanah

2) Satelit ini mempunyai resolusi imej yang tinggi (1.5m) yang amat sesuai untuk mencari objek

kecil yang mungkin memberi petunjuk kepada kehadiran air seperti kehadiran tumbuhan pada satu

lokasi kecil.

3) Bersama dengan SPOT 6, imej yang diterima daripada satelit SPOT boleh diterima hampir setiap

hari. Imej tempat yang sama pada waktu berlainan adalah penting kerana jika imej yang diambil

pada suatu ketika berlaku selepas hujan, maka paras air bawah tanah sukar dianggar kerana terdapat

pelbagai sungai yang sementara serta keadaan tanah yang kesemuanya lembap.

2. Landsat 8 (Operational Land Imager and Thermal Infrared Sensor)

Satelit ini sesuai untuk pencarian air bawah tanah kerana:

1) Satelit ini mampu menerima dan memproses imej pada jalur cahaya yang sesuai (Band 5, 6 dan

7) untuk SWIR dan hampir infra-merah. Jalur cahaya ini amat sesuai untuk mengkaji kelembapan

tanah, jasad air dan lithologi batuan di kawasan yang dikaji.

2) Resolusi yang relatifnya baik (30m)

3) Mempunyai sensor thermal (band 10 dan 11) yang sesuai untuk mengesan air bawah tanah yang

lebih panas.

Cara mengesan air bawah tanah:

Untuk mengesan air bawah tanah, beberapa indikator perlu digunakan:

a) Indikator terus (direct)

1. Fitur yang sering kali dikaitkan dengan 'recharge zone'. Cth: sungai, tasik

- Fitur ini penting kerana 'recharge zone' merupakan tempat di mana air bawah tanah menerima

sumber airnya. Justeru, kawasan berhampiran dengan recharge zone ini mempunyai kedalaman air

bawah tanah yang cetek seterusnya memudahkan usaha penggalian telaga untuk mendapat hasil air

yang banyak tanpa perlu menggali terlalu dalam. Kawasan yang tidak mempunyai zon recharge ini

sukar untuk mempunyai paras air bawah tanah yang cetek malah mungkin amat dalam melainkan

kawasan tersebut merupakan lembangan di tengah-tengah kawasan tinggi (mampu menghasilkan

lembangan Artesian)

2. Fitur yang berkait dengan zon keluar air: mata air dan anak sungai kecil

- Fitur ini menunjukkan bahawa kawasan di sekelilingnya mempunyai paras air bawah tanah yang

begitu cetek sehingga muncul di permukaan di sesebuah tempat dan menghasilkan mata air.

3. Kelembapan tanah

- Tanah yang lembap bermakna paras air bawah tanah hampir dengan permukaan (jika ditolak

faktor pengairan pertanian). Biasanya kawasan tanah lembap ini akan kelihatan lebih gelap dalam

cahaya infra-merah kerana hanya sebahagian sahaja cahaya yang dipantulkan ke sensor dan

selebihnya diserap air.

4. Tumbuhan yang menonjol

- Biasanya hal ini boleh dikesan di kawasan gurun yang kekurangan tumbuhan. Kewujudan

sekelompok tumbuhan yang ganjil bermakna terdapat sumber air di situ dan hal ini bermaksud paras

air bawah tanah di situ cetek sehingga membolehkan akar tumbuhan menerimanya.

b) Indikator tidak terus (indirect)

1. Fitur Topografi

- Fitur topografi yang biasanya berhubung kait dengan kewujudan air bawah tanah.

- Di kawasan kars, terdapat lubang benam dan juga dolina yang terhasil akibat runtuhan gua bawah

tanah yang dibentuk aliran air. Hal ini bermakna terdapat sumber air bawah tanah di bawah kawasan

berkenaan. Lubang benam juga membantu kajian lineamen di kawasan berkenaan yang membantu

untuk mengesan aliran air bawah tanah.

- Selain itu terdapat juga 'window lake' yang memberi klu tentang paras air bawah tanah. Biasanya

tasik sebegini tidak mempunyai aliran air masuk sebaliknya terjadi apabila terdapat lekukan yang

terbentuk di bawah paras air bawah tanah.

2. Jenis batuan sama ada batuan keras atau lembut (unconsolidated materials)

- Untuk sedimen yang belum mengeras, biasanya mempunyai kapasiti menampung air yang baik

kerana mempunyai rongga di antara butiran sedimen berkenaan. Sedimen alluvial juga berpotensi

untuk mengandungi air kerana ia sedimen bawaan air. Jika sungai yang mengendap sedimen

berkenaan sudah tiada, aliran kuno yang sudah tertanam mungkin masih menyimpan aliran air di

bawah tanah.

- Bagi batuan sedimen, batu pasir bersifat poros dan sesuai untuk menampung air. Batu lumpur

sebaliknya tidak telap air dan oleh itu, amat tidak sesuai untuk menakung air. Oleh itu, di dalam

imej satelit, beri tumpuan terhadap kawasan batuan yang telap air.

- Batuan igneus khususnya pluton pula sukar menakung air kerana mineral di dalamnya saling

mengunci antara satu sama lain. Walaubagaimanapun, retakan yang terhasil mampu memberi ruang

untuk air bawah tanah ini mengalir masuk.

3. Fitur struktur rantau

- Antara fitur struktur rantau yang diberi perhatian ialah sesar pada skala rantau. Sesar boleh

membawa air bawah tanah hampir ke permukaan

- Sesar mampu membawa lapisan yang menakung air yang berada jauh di bawah permukaan dan

menganjaknya ke permukaan menghasilkan satu kawasan yang cetek air bawah tanahnya. Sesar

juga mampu membentuk rongga yang membolehkan air mengalir masuk dan seterusnya mengalir

ke permukaan.

- Fitur rantau yang lain ialah perlapisan batuan, retakan bersaiz rantau dan sebagainya yang mampu

membantu memberi klu kawasan yang kaya air bawah tanah.

4. Luluhawa

- Luluhawa biasanya dikaitkan dengan kehadiran agen luluhawa dan di dalam kes ini ialah air.

Justeru, jika terdapat kawasan yang lebih terluluhawa, peluang untuk menemui air bawah tanah

lebih tinggi. Biasanya luluhawa batuan amat sukar dicerap dengan imej satelit. Sebaliknya, klu

seperti bentuk saliran dan kehadiran morfologi yang dikaitkan denagn batuan terluluhawa dapat

membantu.

- Luluhawa dapat membantu mengesan kehadiran air dalam 2 cara: 1. Batuan yang lebih

terluluhawa biasanya hampir dengan agen luluhawa (air) dan 2. batuan terluluhawa lebih poros dan

lebih telap air.

5. Tumbuhan

- Tumbuhan mampu hidup di kawasan yang tanahnya mengandungi air. Justeru keadiran tumbuhan

amat membantu dalam mengesan air bawah tanah. Jenis tumbuhan dan kepadatan tumbuhan dapat

membantu menganggar kandungan kelembapan air bawah tanah berkenaan.

6. Kepadatan saliran

- Kawasan yang lebih padat salirannya mungkin memberi tanggapan bahawa kandungan air bawah

tanah di situ lebih tinggi. Namun, sebenarnya, lebih banyak saliran yang ada, lebih banyak air yang

mengalir keluar dari kawasan berkenaan menjadikan kemampuan tanah di situ menakung air lebih

rendah. Tambahan pula, saliran yang lebih padat dijumpai di kawasan batuan sedimen bersaiz halus

yang kurang telap air. Justeru, input geologi di kawasan berkenaan amat diperlukan.

7. Keporosan dan ketelapan formasi batuan

- Batu yang telap air dan mempunyai keporosan yang baik mampu menakung air dengan baik.

Terlalu poros, air mudah mengalir keluar dan batuan berkenaan tidak mampu menakung air. Justeru,

jika diketahui maklumat geologi di kawasan berkenaan. Proses ini akan menjadi lebih mudah.

- Namun, jika maklumat geologi tidak ada, imej satelit berkenaan boleh dicerap bagi menganggar

batuan apa yang ada di sekitar kawasan berkenaan.

8. Sistem retakan dan lineamen

- Sistem retakan ini selalunya dikaitkan dengan batuan igneus pluton. Walaupun batuan igneus

pluton seperti granit tidak boleh menampung air kerana sifat mineralnya yang 'interlocking', sistem

retakan mampu memberi ruang untuk air bawah tanah masuk. Lebih banyak retakan lebih besar

potensi untuk menemui air bawah tanah. Ramalan ini boleh dibantu dengan kehadiran sumber air

berhampiran seperti sungai atau tasik.

Gabungan faktor untuk menganggar air bawah tanah

Biasanya indikator terus/langsung akan memberi maklumat yang amat penting dalam

mencongak kedalaman dan jumlah air bawah tanah. Indikator ini akan dibantu pula oleh indikator

tidak terus/tidak langsung yang memperkuat ramalan yang dibuat. Daripada cerapan imej satelit

yang dibuat, peta potensi air bawah tanah boleh dibina. Peta ini berguna untuk menentukan kawasan

mana yang terbaik untuk menggali telaga yang mampu mempunyai kapasiti pengeluaran air bawah

tanah yang tinggi. Sekali gus, memudahkan usaha menggali telaga dan menjimatkan kos.

Gambar di atas merupakan hasil daripada cerapan NASA terhadap kelembapan tanah menggunakan

sensor GRACE. Kawasan biru gelap menandakan kawasan lebih lembap berpotensi air bawah tanah

Berikut ialah beberapa imej yang bolej ditafsir:

http://earthshots.usgs.gov/earthshots/node/47#ad-image-0

1 - Imej di atas diambil di kawasan Orlando, Florida dengan kawasan Disney World ditunjukkan.

Perhatikan bahawa lubang benam berkenaan terisi dengan tasik membuktikan paras air bawah tanah

di kawasan berkenaan agak rendah.

http://www.jpl.nasa.gov/spaceimages/details.php?id=PIA02658

- Imej di atas merupakan Sesar Kunlun di Tibet, China.

- Indikator langsung yang boleh diperolehi daripada gambar berkenaan ialah wujudnya tumbuhan

(merah) di lereng bukit yang membentuk seperti jalur. Di kawasan tumbuhan itu terdapat banyak

anak sungai kecil yang muncul dan mengalir ke selatan menuruni cerun. Hal ini membuktikan

terdapat kawasan yang kaya air bawah tanah di situ.

- Indikator secara tidak langsung yang paling jelas ialah sesar. Kewujudan sesar yang mampu

membawa bersama air bawah tanah di lereng bukit berkenaan memperkuatkan lagi dakwaan

bahawa kawasan di situ kaya air bawah tanah. Air mengalir menerusi sesar ini dan keluar di

permukaan di atas garis sesar membentuk satu jalur kawasan yang kaya tumbuhan di lereng bukit.

Contoh kegunaan:

Global

1. Belanda

Dalam kajian oleh Peters dan Stuurman (1989) mereka telah menggunakan Thematic

Mapper (TM Sensor Landsat) untuk meneliti jenis sedimen permukaan di negara berkenaan.

Beserta dengan itu, mereka turut meneliti secara sistematik senarai aliran air yang menghasilkan

sedimen permukaan berkenaan. Mereka menemui bahawa kawasan berumput yang basah di negara

itu mengandungi air bawah tanah yang cetek tetapi tidak mengalir serta berada di kawasan di mana

air bawah tanah mengalir keluar. Maka dapat disimpulkan kawasan berkenaan berpotensi untuk

mempunyai air bawah tanah yang cetek serta mudah digali.

2. Belgium

Kajian oleh Bartelaan (1993) menggunakan komponen asas untuk mengklasifikasikan

tumbuhan terhadap pengeluaran air bawah tanah. Beliau menyatakan bahawa perkaitan antara tanah

yang lembap dengan warna imej yang gelap hanya boleh diguna pakai untuk sesetengah musim

sedangkan musim yang lain lebih sesuai menggunakan tumbuhan sebagai petunjuk utama. Beliau

menggabungkan imej dari pelbagai jenis pelbagai cahaya gelombang pendek, gelombang mikro

aktif dan pengimejan thermal untuk memudahkan pengasingan dilakukan terhadap kawasan tanah

lembap dan kehadiran sesetengah tumbuhan yang menjadi petunjuk.

Negara Tropika

1. India

Kajian telah dilakukan terhadap kawasan aluvium di utara negara berkenaan yang secara

amnya merupakan kawasan tanah pamah. Kebanyakan kawasan merupakan kawasan pertanian

terbiar/kosong semasa cerapan dibuat. Justeru, terdapat perbezaan ketara dalam imej satelit jika

dibandingkan kawasan berkenaan dengan kawasan sekeliling yang menyerap lebih banyak air

bawah tanah. Maka, pemetaan air bawah tanah dapat dibuat dengan lebih mudah berdasarkan

perbezaan tumbuhan dan penggunaan air.

2. Kenya

Kajian yang dilakukan di Kenya oleh Meijerink dan Van Wijngaarden (1996) menggunakan

imej yang berkaitan dengan evapotranspiration (pengeluaran wap air oleh tumbuhan). Kawasan

kajian merupakan kawasan tasik yang masin tetapi mempunyai pengaliran air tawar masuk. Oleh

itu, teknik berkenaan boleh digunakan untuk meneliti sejauh mana air tawar berkenaan masuk ke

dalam tasik kerana tumbuhan hanya hidup menggunakan air tawar.

Had dan limitasi penderiaan jauh terhadap pencarian air bawah tanah

1. Hasil analisis imej satelit tidak dapat memberikan hasil yang konkrit. Walau baik mana sekali pun

interpretasi terhadap sesebuah imej dibuat, hasilnya tetap sebuah anggaran dan tidak terbukti. Satu-

satunya kaedah untuk membuktikannya ialah dengan menggali telaga di lapangan. Hasil kerja yang

dibuat menggunakan imej satelit setidak-tidaknya membantu untuk meletak lokasi yang dijangka

sesuai untuk pembinaan telaga ini. Berapa banyak air yang keluar atau kualiti air yang dihasilkan

bergantung kepada telaga di lapangan.

2. Analisis imej hanya dibuat terhadap apa yang ada di atas permukaan. Walaupun air bawah tanah

terkumpul di bawah permukaan, imej satelit tidak dapat menembusi permukaan tanah. Justeru,

hanya fitur yang terdapat di atas permukaan yang sesuai untuk dijadikan klu bagi tempat yang

berpotensi mengandungi air bawah tanah yang banyak. Jika ada perkara di bawah permukaan yang

mempengaruhi aliran air bawah tanah, perkara berkenaan akan terlepas pandang.

3. Memerlukan kemahiran penggunaan perisian tertentu serta harganya yang mahal. Imej satelit

mudah didapati malah imej Landsat 7 boleh didapati dengan percuma. Namun, perisian yang

digunakan untuk memproses data imej ini seperti ArcGIS agak mahal serta memerlukan kemahiran

dalam pengendaliannya. Maka secara tidak langsung menambah kos bagi mencari air bawah tanah.

Prospek masa hadapan dalam penggunaan alatan penderiaan jauh terhadap pencarian air

bawah tanah.

1. Mampu membantu perancangan pembangunan sesebuah kawasan. Perancangan yang baik

mampu membantu memanfaatkan sumber air ini bagi kegunaan penduduk setempat. Sumber air

bawah tanah ini juga mampu membantu sektor pertanian jika dilakukan dengan cermat. Jika isipadu

air yang dikeluarkan lebih banyak daripada air yang masuk ke lembangan itu, maka air bawah tanah

juga boleh kehabisan. Perancangan yang baik juga dapat menghalang pencemaran air bawah tanah

seperti memastikan tapak kawasan perindustrian diletakkan jauh daripada sumber air bawah tanah.

2. Dapat membantu kawasan kering untuk mendapatkan air. Walaupun sesetengah kawasan itu

kering, air bawah tanah masih boleh didapati seperti di kawasan lembangan artesian. Justeru, imej

satelit boleh digunakan bagi mengkaji kawasan yang berpotensi untuk mengandungi air bawah

tanah untuk kegunaan penduduk khususnya di kawasan yang miskin dan terputus bekalan air bersih.

3. Membantu menganggar sejauh mana impak manusia terhadap air bawah tanah. Air bawah tanah

merupakan sumber yang amat bernilai. Namun, jika digunakan secara tidak terkawal, sumber ini

boleh habis. Malahan jika terdapat pencemaran berlaku, air bawah tanah ini tidak lagi sesuai untuk

dimanfaatkan. Justeru, memetakan air bawah tanah menggunakan kaedah penderiaan jauh dapat

menjangka impak manusia terhadap sumber ini.

Rujukan

A.M.J. Meijerink 2007 Remote sensing applications to groundwater, UNESCO, France

Ravi P. Gupta 1991 Remote sensing geology, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, Germany