tinjauan tahap persepsi pelaksanaan 15 langkah …

157

Volume:6 Issues: 37 [June, 2021] pp. 157 - 169] Journal of Islamic, Social, Economics and Development (JISED)

eISSN: 0128-1755

Journal website: www.jised.com

TINJAUAN TAHAP PERSEPSI PELAKSANAAN 15 LANGKAH

BANDAR SELAMAT YANG MEMBANTU MENINGKATKAN

KESELAMATAN WANITA DARIPADA PELAKUAN JENAYAH

DI RUANG AWAM BANDARAYA KOTA KINABALU, SABAH

REVIEW OF THE PERCEPTION LEVEL OF 15 SAFE CITY STEPS

IMPLEMENTATION THAT HELP IMPROVE WOMEN'S SAFETY FROM

CRIMINAL ACTS IN PUBLIC SPACE OF KOTA KINABALU CITY, SABAH

Siti An-Nur Arsyi Lajimin¹

Nor-Ina Kanyo ² ¹ Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan, Universiti Malaysia Sabah (UMS), Malaysia

(E-mel: [email protected])

² Institut Kajian Orang Asal Borneo (BorIIS), Universiti Malaysia Sabah (UMS), Malaysia

(E-mel: [email protected]

Article history To cite this document:

Received date : 13-3-2021 Arsyi Lajimin, S. A., & Kanyo, N. I. (2021). Tinjauan

Tahap Persepsi Pelaksanaan 15 Langkah Bandar Selamat

Yang Membantu Meningkatkan Keselamatan Wanita

Daripada Pelakuan Jenayah Di Ruang Awam Bandaraya

Kota Kinabalu, Sabah. Journal of Islamic, Social,

Economics and Development (JISED), 6 (37), 157 – 169.

Revised date : 14-3-2021

Accepted date : 4-7-2021

Published date : 14-7-2021

___________________________________________________________________________

Abstrak: Aspek keselamatan diri merupakan kebimbangan utama golongan wanita apabila

berada di kawasan bandar. Hal ini kerana, wanita merupakan golongan yang sering menjadi

mangsa bagi pelakuan jenayah yang biasanya berlaku di ruang awam bandar seperti di jalanan,

taman, semasa menaiki pengangkutan awam, di sekolah, di tempat kerja, di dalam tandas awam

atau di kawasan kejiranan mereka sendiri. Bagi mengurangkan masalah pelakuan jenayah yang

semakin kompleks serta bagi menjaga kesejahteraan penduduk, maka konsep Bandar Selamat

mula diperkenalkan dan dilaksanakan di peringkat dunia oleh UN-Habitat pada tahun 1996. Di

Malaysia, konsep ini mula diperkenalkan sejak tahun 2004 di bawah tanggungjawab Jabatan

Perancangan Bandar dan Desa dan telah memperkenalkan 15 Langkah Program Bandar

Selamat pada tahun 2010. Justeru, kertas kerja ini bertujuan meneliti tahap persepsi wanita

terhadap pelaksanaan 15 langkah Bandar Selamat yang benar-benar membantu meningkatkan

keselamatan mereka daripada pelakuan jenayah di ruang awam, Bandaraya Kota Kinabalu,

Sabah. Seramai 300 orang responden wanita yang bekerja di sekitar kawasan kajian di pusat

Bandaraya Kota Kinabalu terlibat dalam kajian in. Sumber data primer diperolehi melalui

kaedah tinjauan borang soal selidik. Hasil kajian mendapati kesemua langkah Bandar Selamat

yang dilaksanakan sememangnya dipersetujui oleh golongan ini dalam membantu meningkatkan

keselamatan mereka daripada pelakuan jenayah namun 2 langkah paling dominan yang

dikenalpasti adalah langkah ke-9 pemasangan kamera litar tertutup (CCTV) di premis

perniagaan dan tempat awam serta langkah ke-10 iaitu pencahayaan dalam strategi 2 Langkah

Bandar Selamat: Memperkasakan kawasan sasaran.

Kata Kunci: Persepsi, Pelaksanaan 15 Langkah Bandar Selamat, Keselamatan, Wanita

151


eISSN: 0128-1755


Abstract: The increase in crime in most cities in the world raises security issues for urban

communities as well as causes fear of crime, especially for women. This is because, women

are the group that is often the victims of criminal acts that usually occur in urban public

spaces such as on the streets, parks, while riding public transport, at school, at work, in

public toilets, or their neighborhoods. Therefore, the aspect of personal safety is the main

concern of women when in urban areas. The concept of Safe City was first introduced and

implemented at the world level by UN-Habitat in 1996 to reduce the problem of increasingly

complex crime and to maintain the well-being of the population. In Malaysia, this concept

was first introduced in 2004 under the responsibility of the Town and Country Planning

Department and introduced the 15 Steps of the Safe City Program in 2010. Thus, this paper

aims to examine the level of women's perceptions of the implementation of the 15 Steps of a

Safe City that truly help improve their safety from criminal acts in public spaces, Kota

Kinabalu City, Sabah. A total of 300 female respondents working around the study area in

the center of Kota Kinabalu City were involved in this study. Primary data sources were

obtained through a questionnaire survey method. The results of the study found that all the

Safe City steps implemented were indeed agreed by this group in helping to improve their

safety from criminal acts but the 2 most dominant steps identified were the 9th step of

installing closed-circuit cameras (CCTV) in business premises and public places as well as

the 10th step which is the lighting in the Strategy 2 of Safe City Steps: Empowering the target

area.

Keywords: Perception, Implementation of 15 Safe City Steps, Safety, Women

Pengenalan

Pelakuan jenayah yang meningkat di bandar-bandar seluruh dunia membawa kepada persoalan

terhadap isu keselamatan masyarakat di bandar. Jamaludin (2007), menyatakan bahawa isu

keselamatan merupakan aspek yang penting dalam kehidupan bandar kerana tanpa adanya

keselamatan, maka sukar bagi masyarakat untuk mencapai kesejahteraan hidup. Dalam

kalangan masyarakat bandar, golongan gadis dan wanita sering menjadi mangsa dan paling

banyak menerima ancaman tidak selamat daripada pelakuan jenayah. Secara globalnya, hampir

setiap hari golongan wanita mengalami dan berhadapan dengan pelbagai jenis jenayah. Namun,

jenayah yang paling sinonim dengan wanita sama ada di peringkat tempatan mahupun

antarabangsa adalah jenayah keganasan seperti rogol, cabul dan gangguan seksual sama ada

fizikal dan lisan ataupun bentuk kekerasan seksual yang lain (UN Women, 2016). Menurut

Deklarasi Persatuan Bangsa-Bangsa Bersatu 1993, keganasan terhadap wanita adalah tindakan

atau tingkah laku keganasan berdasarkan gender yang menyebabkan, atau berkemungkinan

menyebabkan bahaya atau penderitaan dari sudut fizikal, seksual atau psikologi kepada wanita,

termasuk ancaman tindakan tertentu, paksaan atau sekatan kebebasan, sama ada berlaku dalam

kehidupan awam atau persendirian (Suhaila & A’dawiyah, 2019). Jenayah keganasan yang

dialami oleh wanita ini berlaku di mana-mana tempat dan selalunya berlaku di kawasan ruang

awam bandar contohnya seperti di jalanan, dalam dan luar pengangkutan awam, tempat kerja,

sekolah, tandas awam, di taman-taman, plaza serta pusat rekreasi serta malah kawasan kejiranan

mereka sendiri (UN Women, 2016). Hal ini seterusnya akan menyebabkan golongan ini berasa

takut untuk keluar rumah dan berada di ruang awam untuk melakukan aktiviti harian mereka.

Secara realitinya, keadaan ini banyak memberi impak yang negatif khususnya kepada kesihatan

dan kesejahteraan hidup golongan ini kerana ketakutan mereka terhadap pelakuan jenayah

mengurangkan dan menghadkan kebebasan pergerakan mereka di ruang awam bandar,

152


eISSN: 0128-1755


kemampuan untuk belajar dan bekerja, untuk mengakses perkhidmatan segera, terlibat dalam

kehidupan awam serta menikmati peluang untuk berekreasi selain menghadkan ketersampaian

mereka kepada perkhidmatan segera serta kegembiraan mereka terhadap budaya.

Wanita dan Keselamatan Mereka Daripada Pelakuan Jenayah

Di kebanyakan negara di dunia, golongan wanita sering menjadi mangsa terhadap pelakuan

jenayah seterusnya menafikan keselamatan mereka khususnya apabila berada di ruang awam

bandar. Sebagai contoh, di India misalnya yang dikatakan mempunyai jenayah terhadap wanita

yang tinggi, isu keganasan terutamanya gangguan seksual bukanlah merupakan isu yang

terpencil dan jarang di bandar-bandar di India, tetapi merupakan fenomena biasa yang berlaku

pada setiap hari. Wanita dilaporkan menghadapi gangguan sama ada semasa hari siang

mahupun malam dan berlaku di semua jenis ruang awam, sama ada sesak ataupun sunyi.

Manakala wanita dari semua peringkat umur berhadapan beberapa bentuk kekerasan atau

gangguan seksual dan yang paling mudah diserang adalah golongan pelajar sekolah dan gadis

pelajar kolej yang berumur dalam lingkungan 15-19 tahun. Pengangkutan awam, bas-bas dan

di tepi jalan dilihat sebagai ruang yang paling mudah diserang. Maka, keadaan ini menjadikan

proses kehidupan seharian mereka dipenuhi dengan bahaya dan berkemungkinan untuk

berlakunya keganasan. Di Mumbai juga, 95% daripada responden perempuan, melaporkan

gangguan seksual, yang mana 46% melaporkan berhadapan dengan gangguan apabila berada

di dalam bas dan 23% semasa sedang menunggu di bustop (UN Women, 2016). Di London,

dalam undian yang dijalankan pada tahun 2012 oleh Ending Violence Against Women

Coalition, mendapati bahawa 43% wanita muda berkata bahawa mereka telah mengalami

gangguan jalanan pada tahun 2011. Manakala kajian terbaru pada Mac 2016, oleh YouGov

Survey yang ditugaskan oleh Ending Violence Against Women Coalition ke atas pengalaman

para wanita di United Kingdom terhadap gangguan seksual di tempat awam mendapati bahawa

64% daripada wanita di setiap peringkat umur di seluruh UK pernah mengalami gangguan

seksual di tempat awam, dan 35% daripada semua wanita mengalami sentuhan seksual yang

tidak diingini. Secara signifikannya kajian tersebut juga mendapati lebih banyak wanita

daripada lelaki yang mengatakan bahawa mereka merasa tidak selamat di tempat awam (63%

berbanding 45%), dan hampir separuh melakukan kesedaran“safety planning” apabila mereka

keluar pada waktu petang seperti mengelakkan pengangkutan awam dan membayar teksi

(42%), balik awal (47%) dan mengambil jalan yang berbeza (42%). Di Perancis pula, satu

kajian yang dijalankan pada tahun 2013 oleh National Institute of Statistics and Economics

Studies mendapati bahawa setiap empat wanita mengalami ketakutan ketika berjalan di jalanan,

dan bahawa 1 daripada 5 wanita telah menderita daripada gangguan seksual lisan ketika

berjalan di jalan dalam sepanjang tahun 2012.

Dalam konteks Malaysia, menurut Yap Soo Huey yang merupakan Ahli Lembaga Pengarah

Perbadanan Pembangunan Wanita Pulau Pinang (PWDC), dalam setiap 35 minit terdapat

seorang gadis atau wanita dirogol di Malaysia. Hal ini adalah berdasarkan statistik yang

dikeluarkan oleh Pusat Kesedaran Wanita Pulau Pinang (WCC) yang menunjukkan bahawa

secara puratanya sebanyak 3,000 kes rogol dilaporkan setiap tahun di negara ini dan

kebanyakan kes adalah melibatkan mangsa yang berumur di bawah 16 tahun. Kementerian

Dalam Negeri juga menyatakan bahawa sebanyak 28,741 kes rogol dilaporkan dari tahun 2005

hingga 2014 dengan 16 peratus (4,514 kes) dibawa ke mahkamah dan 2.7 peratus (765 kes)

didapati bersalah (Sinar Harian Online, 2015). Selain itu, kejadian jenayah jalanan seperti kes

ragut juga seringkali berlaku di kawasan bandar-bandar di Malaysia dan golongan wanita

merupakan golongan yang sering menjadi mangsa. Yayasan Pencegahan Jenayah Malaysia

153


eISSN: 0128-1755


(MCPF) menekankan yang kes ragut adalah jenayah kesempatan atau peluang. Pelakuan

jenayah ini menjadi ancaman yang serius terhadap keselamatan masyarakat di ruang awam

bandar terutamanya golongan wanita kerana terdapat kes-kes ragut yang mengakibatkan

mangsa cedera teruk kerana terjatuh semasa beg ditarik peragut. Di Kota Kinabalu, Sabah,

berdasarkan laporan portal Berita Harian pada 14 November 2019, mangsa seorang wanita

berusia 26 tahun yang sedang minum bersama seorang rakan di sebuah restoran sebelum beg

tangannya tiba-tiba dilarikan oleh seorang lelaki, mengalami kecederaan pada lutut dan paha

kiri akibat terjatuh ketika cuba mengejar suspek ragut tersebut. Hal ini menunjukkan bahawa

jenayah jalanan seperti ragut ini bukanlah perkara yang kecil dan sebenarnya merupakan

ancaman keselamatan yang serius terhadap golongan wanita jika diambil kira akan trauma yang

dihadapi oleh mangsa terutamanya kes-kes ragut yang telah mengakibatkan kecederaan dan

lebih parah lagi terdapat banyak kes yang mengakibatkan kematian. Berdasarkan laporan

akhbar New Straits Times, pada awal tahun 2016, pihak polis telah merekodkan sebanyak 365

kes di pusat bandar Kuala Lumpur dan mereka menyatakan yang mereka menerima 7 hingga 8

laporan polis yang dibuat setiap hari tentang jenayah ragut di KLCC, Bukit Bintang dan Pasar

Seni (Malaysian Digest Online, 2016). Berhubung Wanita dengan keselamatan daripada

pelakuan jenayah sentiasa wujud dalam apa keadaan sekalipun. Meneliti seketika dalam

keadaan pandemik global Covid-19 yang melanda kebanyakan negara dunia, termasuk

Malaysia, insiden keganasan dan jenayah ke atas wanita juga wujud. Berdasarkan laporan

keganasan ke atas wanita sepanjang pelaksanaan Perintah Kawalan Pergerakan (PKP) di

Malaysia bagi mengekang penularan Covid-19, statistik Polis Diraja Malaysia (PDRM)

melaporkan bahawa sepanjang tempoh Januari hingga Disember 2020, sebanyak 5,260 kes

keganasan rumah tangga telah dibuka siasatan, manakala merujuk kepada statistik Talian Kasih

KPWKM, dalam tempoh sama, sebanyak 2,540 kes keganasan rumah tangga telah diterima.

Laporan sama juga menunjukkan bahawa bagi empat bulan pertama untuk tahun 2021 iaitu dari

Januari hingga April, sebanyak 902 kes keganasan rumah tangga telah dilaporkan (Latifah

Arifin (2021). Ini menunjukkan keselamatan wanita sentiasa tergugat tanpa mengira ruang dan

masa.

Konsep dan Pelaksanaan Program Bandar Selamat di Malaysia

Konsep Bandar Selamat (Safe City) pada dasarnya, adalah idea dan pandangan daripada seorang

wartawan iaitu Jane Jacobs melalui bukunya terbitan tahun 1961 dan bertajuk ‘Life and Death

of American Cities’ (Hidup dan Matinya Bandar Raya Amerika). Konsep Bandar Selamat juga

merupakan satu pendekatan yang diambil bagi menyelesaikan isu keselamatan yang berlaku di

dalam kawasan bandar. Ia sebahagian daripada konsep “liveable cities” yang memberi fokus

kepada masalah jenayah di bandar. Kini, konsep ini menjadi semakin penting apabila UN-

Habitat Nations (UN-Habitat) menekankan kepentingannya pada tahun 1996 berikutan

peningkatan kadar kes jenayah di bandar berlaku di seluruh dunia (Ahmad Nazrin Aris dan

Zainab, 2009). Oleh itu, Program Bandar Selamat yang dilaksanakan adalah melalui kerjasama

antara pihak PBT, orang awam dan agensi-agensi lain sepertimana yang telah dianjurkan oleh

UN-Habitat (1996). Di Malaysia, konsep Bandar Selamat telah ditubuhkan sejak seawal tahun

1998 oleh Yayasan Pencegahan Jenayah Malaysia (YPJM). Program Bandar Selamat telah

dilancarkan pada 10 Ogos 2004 dan merupakan antara strategi pencegahan jenayah melalui

pendekatan pencegahan primer yang diletakkan di bawah tanggungjawab Kementerian

Perumahan dan Kerajaan Tempatan (KPKT). Jabatan Perancangan Bandar dan Desa (JPBD)

merupakan badan yang dilantik sebagai agensi pelaksana bagi setiap dasar dan program bandar

selamat dan kemudiannya pula akan dilaksanakan di peringkat perbandaran dan bandaraya oleh

154


eISSN: 0128-1755


setiap Pihak Berkuasa Tempatan (PBT). Dengan itu, setiap pelan pembangunan bandar, pekan

dan kawasan perumahan yang baru mestilah menitikberatkan aspek-aspek keselamatan.

Badan-badan kerajaan seperti PBT, pihak keselamatan (polis), organisasi swasta, masyarakat

dan NGO bekerjasama secara bersepadu ke arah pembanterasan jenayah melalui reka bentuk

persekitaran yang selamat, pihak keselamatan dan pembangunan komuniti merupakan antara

penekanan melalui konsep Bandar Selamat (Lee Lam Thye, 1999). Pada umumnya, konsep

Bandar Selamat di Malaysia adalah berdasarkan prinsip “Prevention is better than cure”, di

mana langkah utama bagi mencegah pelakuan jenayah adalah aspek perancangan. Selain itu,

pada akhir 2010, JPBD juga turut bertanggungjawab untuk mengaktifkan semula dan

memperluaskan Program Bandar Selamat sedia ada kepada 149 PBT termasuk di negeri Sabah

dan Sarawak dan mempertingkatkan ciri-ciri keselamatan rumah (House Security Features

(CPTED). Oleh itu, konsep bandar selamat di bawah program ini menurut JPBD (2007), adalah

merujuk kepada takrifan bandar yang bebas dari sebarang ancaman fizikal, sosial dan mental

serta mempunyai persekitaran yang terpelihara. Dengan itu, (JPBD, 2007) menyatakan bahawa

di Malaysia program Bandar Selamat ini mempunyai empat takrifan atau matlamat utama

sepertimana yang diluluskan oleh Kabinet pada tahun 2004 iaitu seperti;

1. Bandar yang bebas daripada keganasan nyawa dan harta seperti kecurian, rompakan,

pecah rumah, ragut dan seumpamanya.

2. Bandar yang bebas daripada kemusnahan dan malapetaka akibat daripada bencana

alam seperti banjir dan tanah runtuh.

3. Bandar yang bebas daripada kemerosotan sosial dan moral seperti penagihan dadah,

jenayah kolar putih, penyalahgunaan kuasa, pecah amanah, pelacuran serta

seumpamanya; dan

4. Bandar yang bebas daripada kemalangan dalam dan luar bangunan seperti

kemalangan jalan raya, jatuh dari bangunan, kebakaran dan sebagainya.

Sehubungan itu, sehingga pada tahun 2010 garis panduan pencegahan jenayah telah disediakan

oleh JPBD Semenanjung di Malaysia di mana terdapat 23 langkah dalam garis panduan tersebut

yang telah menjadi teras kepada pelaksanaan Bandar Selamat dan telah dilaksanakan oleh PBT

di seluruh negara. Langkah-langkah tersebut mengambil pendekatan pencegahan jenayah

melalui reka bentuk persekitaran fizikal, memperkasakan kawasan sasaran serta melalui

pendidikan dan kegiatan kemasyarakatan dan ianya perlu dilaksanakan oleh semua pihak PBT

di peringkat perbandaran atau bandaraya (Kamalruddin, 2006). Namun demikian, bermula pada

16 April 2010, satu Unit Khas NKRA Bandar Selamat telah ditubuhkan secara pentadbiran,

yang mana merupakan lanjutan daripada pelaksanaan inisiatif Lab NKRA Mengurangkan

Jenayah melalui Program Bandar Selamat. Rentetan daripada itu, Program Bandar Selamat

2010 ini telah ditakrifkan semula dan mengandungi tiga strategi serta 15 langkah Pencegahan

Jenayah. Menurut Mohd Fareed dan Mohd Yusof Hussain (2013), bagi mengatasi masalah

peningkatan jenayah di kebanyakan kawasan bandar di Malaysia, antara pendekatan yang

digunakan adalah Program Bandar Selamat. Terdapat 15 langkah pencegahan jenayah yang

dilaksanakan dan difokuskan oleh program ini iaitu melalui tiga strategi utama. Pertama, adalah

melalui strategi mereka bentuk persekitaran fizikal, kedua; strategi meperkasakan kawasan

sasaran dan strategi pengurusan serta ketiga; adalah strategi melalui pengurusan, penyertaan

komuniti dan kesedaran awam.

155


eISSN: 0128-1755


Rajah 1: 15 Langkah Program Bandar Selamat Sumber: (Dipetik dan Diubahsuai daripada JPBD, 2010).

Jabatan Perancang Bandar dan Desa pada tahun 2004, melaksanakan konsep Bandar Selamat

ini bagi mengurangkan peluang kepada berlakunya jenayah kepada tahap yang paling minimum

seterusnya mewujudkan kehidupan yang selamat. Konsep ini berdasarkan kepada slogan

bahawa mencegah adalah lebih baik daripada menghapuskan jenayah. Beberapa pendekatan

pencegahan jenayah telah dilaksanakan iaitu melalui rekabentuk persekitaran, pembangunan

keselamatan dan pihak keselamatan. Pendekatan ini adalah berasaskan prinsip mencegah

jenayah melalui pengurangan peluang untuk penjenayah melakukan jenayah kerana

kebanyakan jenayah terhasil apabila wujudnya peluang (Nor Eeda, 2006). Di Kota Kinabalu,

pelaksanaan Bandar Selamat di bawah DBKK telah dilancarkan pada 16 Januari 2011.

Sepertimana di semenanjung Malaysia, program ini turut bermula pada tahun 2010, setelah

NKRA Mengurangkan Jenayah dan Bandar Selamat diperkenalkan oleh pihak JPBD

Semenanjung Malaysia, di bawah Kementerian Perumahan dan Kerajaan Tempatan dengan

menyasarkan untuk mengurangkan jenayah indeks yang secara keseluruhannya sebanyak 5%

setiap tahun sehingga akhir tahun 2012, selain mengurangkan jenayah jalanan sebanyak 10%

pada akhir tahun 2010. Seterusnya pada tahun 2013 pula, Inisiatif Pemutihan Kawasan Black

Spot Bandaraya Kota Kinabalu telah dilaksanakan oleh pihak DBKK dengan pemilihan

kawasan adalah berdasarkan beberapa langkah seperti perbincangan dengan pihak IPD Kota

Kinabalu, bengkel dan borang kaji selidik serta langkah yang lain (Norita et al., 2015).

Pihak kerajaan mengambil pendekatan menangani isu peningkatan pelakuan jenayah di

kawasan bandar dengan melaksanakan Program Bandar Selamat sekaligus meningkatkan aspek

keselamatan dalam kalangan masyarakat awam di bandar. Namun, persoalannya adakah dengan

pelaksanaan Program Bandar Selamat ini (15 Langkah Bandar Selamat) benar-benar dapat

menjamin keselamatan masyarakat awam khususnya golongan wanita terhadap pelakuan

jenayah terutamanya apabila mereka berada dalam ruang awam bandar, yang telah digazetkan

sebagai zon Bandar Selamat oleh pihak PBT? Banyak kajian yang meneliti Bandar Selamat

telah dibuat oleh para pengkaji lepas, dan kajian yang mengkaji wanita dalam Bandar Selamat

ada juga diketengahkan, namun kebanyakan kajian tersebut tidak melihat/fokus kepada

keselamatan golongan wanita sahaja khususnya terhadap pelakuan jenayah dalam ruang awam

Bandar Selamat. Oleh itu, kajian ini dibuat kerana di Sabah berbnding di Semenanjung

156


eISSN: 0128-1755


Malaysia, kajian seperti ini amat jarang diketengahkan oleh pengkaji dan masih tidak wujud

lagi kajian Bandar Selamat dari aspek penelitian ke atas keselamatan wanita terhadap pelakuan

jenayah dalam ruang awam bandar dan pengetahuan mereka terhadap pelaksanaan program

Bandar Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu, Sabah.

Konsep bandar selamat atau ‘safe city’ telah dilaksanakan di negara barat sejak tahun 1980an

lagi. Sejarah di Malaysia mencatatkan bahawa Bandar Shah Alam adalah bandar pertama yang

melaksanakan program bandar selamat, (Ainur & Jalaluddin, 2010). Program ini dilaksanakan

melalui penglibatan komuniti, pihak polis dan agensi awam. Ia bertujuan untuk mengurangkan

aktiviti jenayah terutamanya di kawasan kediaman. Di Afrika Selatan, program bandar selamat

dilaksanakan mengikut konsep ‘prevention is better than cure’ kerana pencegahan awal adalah

penting dalam mengatasi masalah jenayah yang berlaku. Program ini dilaksanakan secara

berperingkat di bandar seperti Durban yang dilaksanakan melalui pendidikan dan kesedaran

pencegahan jenayah, pemasangan CCTV, mengurangkan masalah penagihan dadah dan

menyediakan kemudahan infrastruktur yang sempurna untuk penduduk dan golongan kanak-

kanak, (Durban Safer City Strategy, 2000).

Isu keselamatan komuniti bandar seringkali dikaitkan dengan kejadian jenayah yang banyak

berlaku di kawasan bandar. Bermula dari jenayah kecil, jenayah serius sehinggalah persoalan

kesalahan sivil seperti kemalangan jalan raya, pencemaran alam sekitar dan sebagainya

(Nelson, Bromley & Thomas, 2001). Konsep bandar selamat bukanlah satu yang asing kepada

pembangunan kesejahteraan komuniti bandar. Keselamatan tempat kediaman sudah menjadi

keperluan asas sosial komuniti bandar sejak dahulu lagi. Namun begitu jarang sekali keperluan

keselamatan dibincang secara meluas dan menyeluruh skopnya. Tumpuan bandar selamat

hanya ditumpukan kepada aspek keselamatan daripada berlaku kejadian jenayah di bandar-

bandar (Kamalruddin Shamsudin, 2004). Kadang-kadang suasana bandar sama ada di pusat

bandar atau pinggir bandar boleh menimbulkan rasa fobia di kalangan komuniti penduduknya,

Tidak dinafikan individu dalam komuniti bandar sangat sensitif terhadap keselamatan lebih-

lebih lagi menjaga persekitaran bandar supaya sentiasa kekal berdaya huni (Pain & Townshend,

2002). Dalam hal ini menunjukkan bahawa soal keselamatan dan soal kesejahteraan sangat

sensitif di kalangan penduduk bandar di Malaysia. Oleh sebab itu isu dan persoalan bandar

selamat ini begitu penting untuk dibincangkan dan dikaji dengan lebih mendalam demi

mewujudkan bandar yang sentiasa berdaya huni kepada komunitinya.

Metodologi Kajian

Kutipan data primer dan sekunder digunakan dalam mendapatkan hasil penemuan dalam

penulisan kertas kerja ini. Kajian ini juga menggunakan kaedah kuantitatif dengan kaedah

kajian tinjauan (survey) menggunakan soal selidik. Instrumen kajian ini iaitu borang soal selidik

telah diedarkan kepada 300 orang responden wanita sahaja di tiga buah lokasi kajian di

Bandaraya Kota Kinabalu iaitu Segama, Sinsuran dan Pasar Besar Kota Kinabalu.

Pengumpulan data soal selidik ini mengambil masa selama setahun iaitu pada tahun 2018 yang

meliputi ketiga-tiga lokasi kajian. Dalam konteks jumlah responden secara keseluruhan bagi

kajian ini adalah lebih sejumlah 500 responden, hanya 300 responden yang digunakan untukk

dianalisis berdasarkan kelengkapan pengisisan borang soal selidik yang diedarkan. Perolehan

data ke atas indikator yang dikaji, dianalisis secara diskriptif menggunakan perisian Statistical

Package for Social Science (SPSS). Selain itu, kajian kepustakaan turut digunakan untuk

mendapatkan hasil dari bahan bercetak seperti jurnal, disertasi, laporan persidangan, buku,

majalah, akhbar dan kertas kerja. Seterusnya adalah bahagian penjelasan demografi kajian.

157


eISSN: 0128-1755


Semua penjelasan dalam bahagian ini menggunakan data yang diperoleh penyelidik

berdasarkan kajian penyelidik di lapangan.

Demografi Responden

Terdapat lima aspek demografi responden dinyatakan dalam kertas kerja ini iaitu responden

wanita mengikut pecahan lokasi kajian, umur, bangsa, tahap pendidikan serta pekerjaan

responden.

Jadual 1: Responden Mengikut Pecahan Lokasi Kajian

Jantina Lokasi Bilangan Responden Peratus (%)

Wanita Segama 100 33.3

Sinsuran 100 33.3

Pasar Besar KK 100 33.3

Jumlah 300 100.0 Sumber: (Kajian Lapangan, 2018)

Berdasarkan Jadual 1, jumlah keseluruhan responden yang menjadi sampel dalam kajian ini

adalah seramai 300 orang yang terdiri daripada penduduk terutamanya golongan wanita di tiga

buah lokasi kajian di Bandaraya Kota Kinabalu iaitu kawasan Segama, Sinsuran dan Pasar

Besar KK. Responden yang diambil dari tiga buah lokasi ini adalah seramai 100 orang bagi

setiap lokasi yang mewakili 33.3 %.

Jadual 2: Umur Responden

Lokasi Segama Sinsuran Pasar Besar Jumlah

(%) Umur Bil % Bil % Bil %

20-24 36 12 40 13.3 21 7 97 (32.3)

25-29 27 9 32 10.7 16 5.3 75 (25.0)

30-34 14 4.7 14 4.7 14 4.7 42 (14.0)

35-39 6 2 2 0.7 9 3 17 (5.7)

40-44 5 1.7 4 1.3 6 2 15 (5.0)

45-49 6 2 3 1 12 4 21 (7.0)

50 ke atas 6 2 5 1.7 22 7.3 33 (11.0)

Jumlah 100 33.30% 100 33.30% 100 33.30% 300

(100.0%) Sumber: (Kajian Lapangan, 2018)

Jadual 2 pula menunjukkan bahawa jumlah responden yang mempunyai lingkungan umur 20

hingga 24 tahun adalah yang paling ramai dan mendominasi kajian ini iaitu sebanyak 97 orang

(32.3%), diikuti responden yang berumur dalam 25 hingga 29 tahun iaitu sebanyak 75 orang

responden yang mewakili (25.0%), dan yang paling sedikit adalah responden berusia 40 hingga

44 tahun ke atas dengan jumlah hanya 15 orang responden (5.0%) sahaja.Oleh itu, hal ini

menunjukkan bahawa golongan muda adalah lebih ramai dan dominan berbanding golongan

tua dalam kajian ini.

158


eISSN: 0128-1755


Jadual 3: Bangsa Responden


(%) Bangsa Bil % Bil % Bil %

Melayu 14 4.7 13 4.3 4 1.3 31 (10.3)

Cina 7 2.3 8 2.7 11 3.7 26 (8.7)

India 1 0.3 0 0.00 2 0.7 3 (1.0)

Dusun 10 3.3 18 6.0 13 4.3 41 (13.7)

Murut 3 1.0 4 1.3 5 1.7 12 (4.0)

Kadazandusun 7 2.3 8 2.7 10 3.3 25 (8.3)

Bajau 44 14.7 19 6.3 33 11.0 96 (32.0)

Lain-lain 14 4.7 30 10.0 22 7.3 66 (22.0)

Jumlah 100 33.30% 100 33.30% 100 33.30% 300

(100.0%) Sumber: (Kajian Lapangan, 2018)

Jadual 3 memaparkan data demografi responden mengikut bangsa atau etnik. Secara

majoritinya, responden dalam kajian ini adalah berbangsa Bajau, iaitu sebanyak 96 orang

(32.0%) dan diikuti oleh lain-lain bangsa dengan jumlah seramai 66 orang (22.0%). Responden

daripada lain-lain bangsa yang terlibat dengan kajian ini adalah seperti Bugis, Bisaya, Jawa dan

Sino manakala bangsa atau etnik paling minoriti dalam kajian ini adalah responden berbangsa

India iaitu hanya seramai 3 orang sahaja dengan peratusan sebanyak (1.0%) sahaja daripada

jumlah keseluruhan responden kajian.

Jadual 4: Tahap Pendidikan Responden Kajian


(%) Tahap

Pendidikan

Bil % Bil % Bil %

Sekolah Rendah 9 3.0 6 2.0 11 3.7 26 (8.7)

Sekolah

Menengah

50 16.7 46 15.3 69 23.0

165

(55.0)

Sijil 10 3.3 19 6.3 8 2.7 37 (12.3)

Diploma 14 4.7 17 5.7 6 2.0 37(12 .3)

Ijazah 7 2.3 8 2.7 0 0.00 15 (5.0)

Tidak Bersekolah 10 3.3 4 1.3 6 2.0 20 (6.7)

Lain-lain 0 0.0 0 0.0 0 0.0 0.00

Jumlah 100 33.30% 100 33.30% 100 33.30% 100

(33.30)% Sumber: (Kajian Lapangan, 2018)

Jadual 4 adalah demografi responden mengikut tahap pendidikan. Majoriti responden dalam

kajian ini mempunyai tahap pendidikan Sekolah Menengah iaitu seramai 165 orang (55.0%)

dan diikuti dengan responden yang memiliki tahap pendidikan di peringkat Sijil dan Diploma,

iaitu masing-masing seramai 37 orang (12.3%). Hasil dapatan kajian juga menunjukkan

bahawa bilangan responden yang mempunyai Ijazah adalah yang mencatat bilangan paling

rendah iaitu hanya seramai 15 orang atau hanya sebanyak (5.0%) dalam kajian ini.

159


eISSN: 0128-1755


Jadual 5: Pekerjaan Responden Kajian

Sumber: (Kajian Lapangan, 2018)

Jadual 5 pula menunjukkan pekerjaan responden kajian. Majoriti responden dalam kajian ini

merupakan penjawat swasta dengan jumlah seramai 176 orang (58.7%). Diikuti dengan Peniaga

seramai 83 orang (27.7%) manakala jumlah terendah adalah dalam kalangan responden yang

merupakan Penjawat Awam iaitu seramai 3 orang sahaja atau (1.0%) daripada keseluruhan

jumlah responden dalam kajian.

Dapatan Kajian dan Perbincangan

Bahagian ini mengetengahkan tentang hasil kajian dan perbincangan tahap persepsi responden

terhadap pelaksanaan 15 langkah program Bandar Selamat yang membantu meningkatkan

keselamatan mereka daripada pelakuan jenayah di ruang awam Bandaraya Kota Kinabalu,

Sabah. Oleh itu, bahagian ini pula akan mengetengahkan indikator tahap persepsi responden

atau golongan wanita terhadap 15 Langkah Bandar Selamat yang telah dilaksanakan oleh pihak

DBKK dan sama ada langkah pencegahan jenayah ini benar-benar membantu meningkatkan

keselamatan wanita daripada pelakuan jenayah di ruang awam zon Bandar Selamat di

Bandaraya Kota Kinabalu atau sebaliknya. Terdapat 3 strategi utama dalam langkah Bandar

Selamat iaitu Strategi 1: Mereka Bentuk Persekitaran Fizikal; Strategi 2: Memperkasakan

Kawasan Sasaran; serta Strategi 3: Pengurusan, Penyertaan Komuniti dan Kesedaran Awam.

Hasil dapatan data telah dianalisis menggunakan kaedah analisis skor min, sisihan piawai &

skala.

Aspek 1: Tahap Persepsi Responden Terhadap Langkah Bandar Selamat Mengikut

(Strategi 1: Mereka Bentuk Persekitaran Fizikal) dalam Membantu Meningkatkan

Keselamatan Wanita daripada Pelakuan Jenayah di Ruang Awam

Dalam aspek ini, Strategi 1 dalam pelaksanaan Bandar Selamat ini mengetengahkan 3 langkah

utama iaitu pengasingan laluan pejalan kaki dari laluan bermotor, pelaksanaan reka bentuk

fizikal yang selamat (CPTED) dan pemetaan GIS jenayah dan program Bandar Selamat yang

mana paparan data dipersembahkan dalam analisis skor min, sisihan piawai & skala dan

ditunjukkan secara jelas dalam Jadual 6 berikut;


(%) Pekerjaan Bil % Bil % Bil %

Peniaga 5 1.7 1 0.3 77 25.7 83 (27.7)

Bekerja Sendiri 10 3.3 5 1.7 0 0.00 15 (5.0)

Penjawat Swasta 82 27.3 94 31.3 0 0.00 176 (58.7)

Penjawat Awam 3 1.0 0 0.00 0 0.00 3 (1.0)

Pembantu Peniaga 0 0.00 0 0.00 23 7.7 23 (7.7)

Jumlah 100 33.30

%

100 33.30% 100 33.30% 100

(33.30)%

160


eISSN: 0128-1755


Jadual 6: Tahap Persepsi Langkah Bandar Selamat Mengikut



Petunjuk: M (Min), SP (Sisihan Piawai), S (Skala)

Sumber: Kajian Lapangan (2018)

Berdasarkan Jadual 6, bagi Strategi 1: Mereka Bentuk Persekitaran Fizikal dalam langkah ke-

1 pengasingan laluan pejalan kaki dari laluan bermotor, hasil kajian mendapati bahawa kesemua

langkah yang disenaraikan mencapai skala 4 iaitu “setuju”. Namun, langkah pencegahan

jenayah Bandar Selamat yang paling dominan dan mempunyai tahap persetujuan paling tinggi

dalam kalangan wanita adalah penyediaan laluan motosikal khas dengan skor min tertinggi

(4.26) iaitu mencapai tahap setuju dan mempunyai nilai sisihan piawai sebanyak (.663). Hal ini

membuktikan bahawa ramai responden bersetuju bahawa langkah ini benar-benar membantu

meningkatkan keselamatan wanita daripada pelakuan jenayah dalam ruang awam zon Bandar

Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu. Manakala langkah Bandar Selamat yang mempunyai

nilai min terendah adalah penyediaan bollard dan penyediaan tanaman landskap yang mana

masing-masing dengan skor min hanya sebanyak (4.03) serta nilai sisihan piawai sebanyak

(.777) dan juga (.775). Kedua-dua langkah ini walaupun mencapai skala 4 iaitu setuju, namun

terdapat juga ramai responden yang menyatakan kurang bersetuju dengan kedua-dua langkah

ini dalam membantu meningkatkan tahap keselamatan mereka dalam ruang awam bandar KK.

Hal ini kerana, menurut amatan dan pengalaman pengkaji semasa menjalankan kajian di

lapangan, kebanyakan daripada responden terutamanya golongan wanita yang sudah berumur

langsung tidak mempunyai pengetahuan terhadap kedua-dua langkah ini.

Langkah Bandar Selamat Tahap Persepsi

STRATEGI 1: MEREKA BENTUK PERSEKITARAN

FIZIKAL

M SP S

1. Pengasingan laluan pejalan kaki dari laluan bermotor

Penyediaan laluan pejalan kaki khusus 4.22 .654 4

Penyediaan bollard 4.03 .777 4

Penyediaan rel penghadang 4.19 .671 4

Penyediaan tanaman landskap 4.03 .775 4

Penyediaan laluan motosikal khas 4.26 .663 4

2. Pelaksanaan reka bentuk fizikal yang selamat (CPTED)

Garis panduan reka bentuk persekitaran fizikal yang selamat

(CPTED)

4.09 .775 4

Panduan pelaksanaan pencahayaan 4.24 .682 4

Panduan pelaksanaan penanaman landskap 4.06 .731 4

Panduan pelaksanaan penyediaan bollard & rel penghadang 4.12 .682 4

Garis panduan pemasangan CCTV di premis perniagaan dan

tempat awam

4.28 .720 4

Manual pelaksanaan pemetaan GIS jenayah 4.06 .745 4

3. Pemetaan GIS jenayah dan Program Bandar Selamat 4.04 .790 4

161


eISSN: 0128-1755


Bagi langkah ke-2 dalam strategi 1 ini, iaitu pelaksanaan reka bentuk fizikal yang selamat

(CPTED) pula, langkah paling dominan adalah garis panduan pemasangan CCTV di premis

perniagaan dan tempat awam dengan skor min tertinggi sebanyak (4.28) juga mencapai tahap

skala 4 setuju dengan nilai sisihan piawai sebanyak (.720). Hal ini menunjukkan bahawa

kebanyakan responden bersetuju bahawa langkah ini sememangnya benar-benar membantu

dalam meningkatkan keselamatan wanita daripada pelakuan jenayah di ruang awam zon Bandar

Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu. Tidak dinafikan bahawa CCTV adalah amat penting

dalam memantau keselamatan persekitaran terutamanya terhadap pelakuan jenayah. Maka,

risiko atau peluang kepada berlakunya jenayah di sesuatu kawasan bandar dapat dikurangkan

dengan adanya pemasangan sistem kamera litar tertutup. Seterusnya, langkah Bandar Selamat

yang mempunyai nilai min terendah pula adalah panduan pelaksanaan penanaman landskap dan

manual pelaksanaan pemetaan GIS jenayah yang mana masing-masing mempunyai skor min

hanya sebanyak (4.06) serta nilai sisihan piawai sebanyak (.731) dan (.745). Di samping itu,

bagi langkah ke-3 dalam strategi 1 iaitu pemetaan GIS jenayah dan program Bandar Selamat,

dapatan kajian juga mendapati bahawa nilai skor min mencapai tahap setuju iaitu dengan nilai

min sebanyak (4.04) dengan jumlah sisihan piawai sebanyak (.790). Hal ini menunjukkan

bahawa kebanyakan responden bersetuju dengan langkah ini dalam membantu meningkatkan

keselamatan mereka terhadap pelakuan jenayah. Berdasarkan pemerhatian di lapangan, ramai

daripada responden sebenarnya tidak tahu apa itu GIS (Geographic Information System) dan

juga pemetaan GIS jenayah yang mana kawasan panas jenayah dapat diketahui melalui peta

GIS. Namun begitu, mereka berpendapat bahawa bahawa langkah ini adalah berkesan dalam

membantu meningkatkan keselamatan mereka daripada pelakuan jenayah di ruang awam. Ini

terbukti berdasarkan hasil kajian oleh Zaini Nordin et al., (2011), yang mendapati bahawa

pemetaan jenayah hotspot melalui aplikasi GIS mampu untuk membantu pihak berkuasa dalam

menangani kes-kes jenayah di Negara ini. Data jenayah yang dipetakan seterusnya boleh

dikongsi oleh pihak berkuasa untuk mengenalpasti kawasan tompok jenayah. Selain itu, beliau

juga mendapati bahawa perkongsian secara web-based pemetaan jenayah ini turut

membolehkan‘community policing’ dilaksanakan di mana pihak NGO atau Persatuan Penduduk

mengetahui status jenayah di tempat mereka. Penyelidikan pencegahan jenayah melalui GIS-

based mapping atau pemetaan GIS jenayah ini sememangnya dapat membantu meningkatkan

keselamatan wanita terhadap jenayah di bandar.

162


eISSN: 0128-1755



(Strategi 2: Memperkasakan Kawasan Sasaran) dalam Membantu Meningkatkan


Selain itu, bagi Strategi 2 iaitu Memperkasakan Kawasan Sasaran, tahap persepsi responden

terhadap langkah Bandar Selamat dalam membantu meningkatkan keselamatan wanita daripada

pelakuan jenayah di ruang awam ditunjukkan secara jelas dalam Jadual 7 berikut;

Jadual 7: Tahap Persepsi Langkah Bandar Selamat Mengikut

(Strategi 2: Memperkasakan Kawasan Sasaran) dalam Membantu Meningkatkan




Berdasarkan Jadual 7, bagi strategi 2 dalam langkah Bandar Selamat: Memperkasakan

Kawasan Sasaran, hasil kajian mendapati bahawa langkah ke-9 iaitu pemasangan kamera litar

tertutup (CCTV) di premis perniagaan dan tempat awam dan langkah ke-10 iaitu pencahayaan

mempunyai jumlah skor min masing-masing sebanyak (4.51) dan (4.50) dengan nilai sisihan

piawai sebanyak (.677) dan (.687) serta mencapai tahap skala 5 iaitu ‘sangat setuju’. Hal ini

menunjukkan bahawa majoriti golongan wanita dalam kajian ini menyatakan sangat bersetuju

dengan kedua-dua langkah ini dalam membantu meningkatkan keselamatan mereka daripada

pelakuan jenayah di ruang awam bandaraya Kota Kinabalu. Hal ini kerana CCTV mampu

membantu pengesanan melalui keupayaan pengawasan di samping meningkatkan keyakinan

orang awam, meningkatkan penggunaan ruang awam serta mengurangkan perasaan takut

terhadap jenayah (Bennet et.al, 1995). Di sekitar kawasan kajian, didapati terdapat banyak

CCTV yang terpasang di sekitar tempat awam seperti bank dan premis perniagaan, namun


STRATEGI 2: MEMPERKASAKAN KAWASAN

SASARAN

M SP S

4. Penyediaan balai polis tetap atau bergerak 4.44 .675 4

5.Penyediaan cermin keselamatan 4.36 .701 4

6.Penyediaan papan tanda peringatan jenayah 4.39 .677 4

7.Penyediaan penggera keselamatan 4.47 .696 4

8.Penyediaan tempat motosikal berkunci 4.40 .684 4

9. Pemasangan kamera litar tertutup (CCTV) di premis

perniagaan dan tempat awam

4.51 .677 5

10. Pencahayaan 4.50 .687 5

11. Laluan Awam Tidak Terlindung dari pandangan awam

Membersihkan/mengemas-kan kawasan semak dan terlindung 4.36 .658 4

Tidak membenarkan perniagaan dan meletak kenderaan di

laluan pejalan kaki

4.30 .711 4

Jejantas tidak terlindung dari pandangan awam 4.37 .703 4

12. Penjanaan Aktiviti Bersesuaian di Kawasan Terdedah

dengan Jenayah

4.33 .718 4

163


eISSN: 0128-1755


begitu kebanyakannya adalah disediakan sendiri oleh pihak bank, premis atau syarikat. Menurut

Norita (2017), terdapat sebanyak 24 CCTV yang telah dipasang oleh pihak DBKK di kawasan

Kota Kinabalu seperti di Sinsuran, Asia City, Api-api centre, Bandaran Berjaya, Tanjung Aru

dan Sadong jaya. Manakala bagi kawasan lain CCTV disediakan sendiri oleh premis atau

syarikat dan juga pihak bank. Responden dalam kajian ini ramai yang kerap menyatakan

bahawa bagi mewujudkan persekitaran yang selamat dan kondusif, pencahayaan atau lampu

merupakan langkah utama dan merupakan syarat penting. Ini kerana, keadaan sesuatu ruang

yang gelap dan malap akan mewujudkan serta membuka peluang kepada penjenayah untuk

melakukan jenayah di kawasan tersebut. Keadaan ini juga mengundang bahaya kepada orang

ramai terutamanya kaum wanita terhadap pelakuan jenayah seperti ragut, rogol, samun dan

sebagainya apalagi jika mereka hanya berjalan besendirian pada waktu malam. Selain itu, aspek

pencahayaan juga mampu mempertingkatkan daya penglihatan penghuni terhadap persekitaran

dan mewujudkan sense of security dan sebagai strategi pencegahan jenayah, pencahayaan yang

cukup terang berkesan untuk mendedahkan penjenayah. Sebaliknya kawasan yang gelap dan

tidak bercahaya memberi peluang dan kesempatan untuk penjenayah melakukan jenayah

(Kamarudin et.al, 2013). Berdasarkan hasil tinjauan dan pemerhatian yang dilakukan di

kawasan kajian, keadaan lorong-lorong jalan di sekitar kawasan Sinsuran adalah gelap malah

terdapat lampu di sekitar jalan yang tidak berfungsi pada waktu malam. Namun begitu, menurut

DBKK (2014), bagi langkah pencahayaan atau pemasangan lampu, tidak semua lokasi

mempunyai pencahayaan yang cukup kerana pihak DBKK menghadapi masalah kekurangan

peruntukkan daripada kerajaan persekutuan untuk pelaksanaan Program Bandar Selamat

DBKK seperti projek pencahayaan dan yang memerlukan belanja yang banyak untuk

memasang dan menaiktaraf serta melakukan penyelanggaran.

Langkah ke-4 iaitu penyediaan balai polis tetap atau bergerak pula merupakan langkah tertinggi

seterusnya, hasil kajian mendapati bahawa secara keseluruhannya langkah ini juga turut

dipersetujui oleh responden kerana mencapai skala 4 dengan skor min sebanyak (4.44) dan nilai

sisihan piawai (.675), sekaligus membuktikan bahawa langkah ini benar-benar membantu

meningkatkan keselamatan wanita terhadap pelakuan jenayah dalam ruang awam zon Bandar

Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu. Berdasarkan pemerhatian yang dijalankan, didapati

bahawa terdapat rondaan polis yang dijalankan di Segama iaitu Ops Payung di depan bangunan

pusat membeli-belah iaitu KK Plaza, selain rondaan melalui balai polis bergerak yang meronda

melintasi kawasan Pasar Besar KK semasa kajian lapangan dibuat. Tujuan pembukaan pondok

komuniti adalah bertujuan merapatkan hubungan polis dengan masyarakat, yang mana

kehadiran polis dirasai dan dilihat oleh masyarakat di persekitaran mereka dan dari sudut

psikologinya bagi mewujudkan perasaan takut dalam kalangan pelaku jenayah (Nor-Ina et a.l,

2013). Manakala langkah Bandar Selamat yang mempunyai nilai min terendah dalam (Strategi

2: Memperkasakan Kawasan Sasaran) adalah tidak membenarkan perniagaan dan meletak

kenderaan di laluan pejalan kaki dalam langkah ke-11 iaitu Laluan Awam Tidak Terlindung

dari pandangan awam. Langkah ini mempunyai skor min sebanyak (4.30) serta nilai sisihan

piawai sebanyak (.711). Hal ini juga menunjukkan bahawa berdasarkan hasil kajian juga

mendapati bahawa kebanyakan responden bersetuju bahawa langkah ini juga sememangnya

benar-benar membantu dalam meningkatkan keselamatan wanita daripada pelakuan jenayah di

ruang awam zon Bandar Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu. Berdasarkan tinjauan yang

dijalankan, terdapat ramai peniaga kedai makan yang meletakkan meja makan di atas laluan

pejalan kaki di kawasan Sinsuran dan Segama selain turut terdapat sesetengah penjual makanan

seperti kuih-muih dan ayam panggang serta peniaga kraftangan, aksesori dan beg yang berniaga

di kaki lima premis. Kamarudin et al., (2013) menyatakan bahawa pihak berkuasa tempatan

164


eISSN: 0128-1755


(PBT) akan menentukan supaya tidak berlaku perletakan meja dan kerusi makan di atas laluan

pejalan kaki lima. Selain itu, peletakan kenderaan seperti kereta dan motosikal juga akan disita

jika diletak di kaki lima premis perniagaan dan di atas laluan pejalan kaki. Ini adalah untuk

mengelakkan orang awam terdedah kepada kemalangan lain dan pelakuan jenayah seperti ragut

jika laluan pejalan kaki tidak memberikan keselesaan kepada mereka untuk menggunakannya

seterusnya mencari alternatif laluan lain seperti melintas di jalan raya yang mengundang bahaya

kepada keselamatan mereka.



Keselamatan Wanita Terhadap Pelakuan Jenayah di Ruang Awam

Bagi Strategi 3: Pengurusan, Penyertaan Komuniti dan Kesedaran Awam dalam membantu

meningkatkan keselamatan wanita terhadap pelakuan jenayah di ruang awam ditunjukkan

secara jelas pada jadual berikut

Jadual 8: Tahap Persepsi Langkah Bandar Selamat Mengikut (Strategi 3: Pengurusan,

Penyertaan Komuniti dan Kesedaran Awam) dalam Membantu Meningkatkan




Berdasarkan Jadual 8, hasil kajian menunjukkan bahawa dalam strategi 3: pengurusan,

penyertaan komuniti dan kesedaran awam, langkah ke-14 iaitu meningkatkan rondaan di

kawasan perumahan, langkah paling dipesetujui oleh responden adalah mewujud, menggerak

dan mengaktifkan jawatankuasa/persatuan penduduk dengan skor min tertinggi sebanyak (4.30)

juga turut mencapai tahap skala 4 ‘setuju’ dengan nilai sisihan piawai sebanyak (.707). Ini

kerana jawatankuasa/persatuan penduduk yang aktif dan sering melakukan rondaan di sesuatu

kawasan taman perumahan membantu menangani serta mengurangkan kes jenayah yang

berlaku di kawasan mereka, sekaligus dapat meningkatkan keselamatan para penghuni di


STRATEGI 3: PENGURUSAN, PENYERTAAN

KOMUNITI DAN KESEDARAN AWAM

M SP S

13. Pendidikan, Kesedaran Awam dan Publisiti

Penyediaan papan iklan luar 4.16 .784 4

Laman web Program Bandar Selamat 4.18 .743 4

Penyertaan awam dalam merancang dan melaksanaan langkah-

langkah Bandar Selamat

4.23 .737 4

14. Meningkatkan Rondaan di Kawasan Perumahan

Mewujud, menggerak dan mengaktifkan jawatankuasa/persatuan

penduduk

4.30 .707 4

Mendapatkan khidmat pengawal keselamatan swasta 4.24 .723 4

15. Agenda Tetap Bulanan Mesyuarat Majlis Penuh PBT

Pelaporan status kadar jenayah dan pelaksanaan Program Bandar

Selamat

4.23 .679 4

Mengemukakan cabutan minit Mesyuarat Majlis Penuh PBT kepada

KPKT dan JPBD

4.17 .746

4

165


eISSN: 0128-1755


kawasan tersebut terutamanya golongan wanita. Di Kota Kinabalu berdasarkan kajian yang

dijalankan oleh Norita (2017), mendapati bahawa pihak PDRM sentiasa membuat perjumpaan

SRS (Skim Rondaan Sukarela) di bawah Jabatan Perpaduan Negara (JPNIN). Rondaan tersebut

dilaksanakan setiap hari selama 24 jam/31 hari sebulan. Berdasarkan Laporan Tahunan PDRM

(2011), kira-kira 30,000 ahli telah didaftarkan di bawah inisiatif Skim Rondaan Sukarela (SRS),

untuk membuat rondaan secara sukarela di sekitar kawasan kediaman masing-masing manakala

di bawah program Rakan Cop pula, lebih 460,000 ahli berdaftar dan berperanan sebagai “mata

dan telinga” dalam peperangan bersama menentang jenayah. Sebaliknya, langkah Bandar

Selamat yang mempunyai nilai min kedua tertinggi dalam strategi 3 ini adalah mendapatkan

khidmat pengawal keselamatan swasta dalam langkah ke-14 yang mempunyai skor min hanya

sebanyak (4.24) serta nilai sisihan piawai sebanyak (.723). Dapatan ini juga menunjukkan

bahawa kebanyakan responden bersetuju bahawa langkah ini sememangnya sangat membantu

dalam meningkatkan keselamatan wanita daripada pelakuan jenayah di ruang awam zon Bandar

Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu. Ini kerana kehadiran pengawal keselamatan akan

meningkatkan tahap keyakinan penduduk terhadap keselamatan. Kajian ini mendapati bahawa

di sekitar kawasan Sinsuran, khususnya di kawasan bank dan bangunan pusat membeli-belah,

bilangan pengawal keselamatan swasta yang berkawal adalah ramai. Weidemann et al., (1982)

dalam Norita (2017), berpendapat bahawa pengawal keselamatan penting untuk membanteras

jenayah, vandalisme dan meningkatkan tahap keselamatan di tempat letak kenderaan dan

kawasan perumahan. Menurut Ainur et al.,(2010), hasil kajiannya jelas mendapati bahawa

pengawal keselamatan dikatan lebih penting untuk meningkatkan tahap keselamatan responden

di Bandaraya Shah Alam. Manakala langkah Bandar Selamat yang mempunyai nilai min

terendah dalam Strategi 3 adalah penyediaan papan iklan luar yang mempunyai skor min hanya

sebanyak (4.16) serta nilai sisihan piawai sebanyak (.784). Hal ini juga membuktikan bahawa

kebanyakan responden bersetuju bahawa langkah ini sememangnya sangat membantu dalam

meningkatkan keselamatan wanita daripada pelakuan jenayah di ruang awam zon Bandar

Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu. Walaupun begitu, terdapat beberapa responden yang

kurang bersetuju dengan langkah ini kerana mereka kurang memahami maksud langkah ini.

Papan tanda luar (billboard) yang mempunyai perkataan seperti “Kempen Pencegahan Jenayah

Ke Arah Bandar Selamat” adalah bertujuan untuk memberi kesedaran dan pendidikan kepada

masyarakat terhadap pelaksanaan program Bandar Selamat di kawasan mereka. Namun,

berdasarkan tinjauan kajian di lapangan, tidak terdapat papan iklan luar seperti ini yang

diletakkan oleh pihak pelaksana di sekitar kawasan kajian. Maka, berdasarkan kesemua langkah

bandar selamat dalam strategi 3 ini, perbandingan langkah dominan bandar selamat yang benar-

benar membantu meningkatkan keselamatan wanita daripada pelakuan jenayah di ruang awam

dapat dilihat dalam ringkasan Rajah 2 pada halaman seterusnya;

166


eISSN: 0128-1755


Rajah 2: Ringkasan Perbandingan Keseluruhan Langkah Dominan Bagi Pelaksanaan

Langkah BS yang Meningkatkan Keselamatan Wanita di Ruang Awam

Sumber: Penyelidik (2018)

Secara keseluruhannya, daripada ketiga-tiga Strategi dalam pelaksanaan 15 Langkah Bandar

Selamat tersebut penemuan kajian mendapati bahawa terdapat 9 langkah dominan yang

dipersetujui oleh wanita yang membantu meningkatkan keselamatan wanita terhadap pelakuan

jenayah di ruang awam zon Bandar Selamat, Bandaraya KK. Namun begitu, daripada kesemua

15 langkah Bandar Selamat tersebut, 2 langkah yang dikenalpasti mendapat persetujuan

dominan oleh wanita adalah langkah ke-9 iaitu pemasangan kamera litar tertutup (CCTV) di

premis perniagaan dan tempat awam dan langkah ke-10 iaitu pencahayaan dalam Strategi 2:

Memperkasakan kawasan sasaran yang mempunyai jumlah skor min masing-masing sebanyak

(4.51) dan (4.50) dan mencapai tahap skala 5 iaitu ‘sangat setuju’. Hal ini kerana CCTV mampu

membantu pengesanan melalui keupayaan pengawasan di samping meningkatkan keyakinan

orang awam, meningkatkan penggunaan ruang awam serta mengurangkan perasaan takut

terhadap jenayah (Bennet et al.,1996). Di sekitar kawasan kajian, didapati terdapat banyak

CCTV yang terpasang di sekitar tempat awam seperti bank dan premis perniagaan, namun

begitu kebanyakannya adalah disediakan sendiri oleh pihak bank, premis atau syarikat. Menurut

Norita (2017), terdapat sebanyak 24 CCTV yang telah dipasang oleh pihak DBKK di kawasan

Kota Kinabalu seperti di Sinsuran, Asia City, Api-api centre, Bandaran Berjaya, Tanjung Aru

dan Sadong jaya. Manakala bagi kawasan lain CCTV disediakan sendiri oleh premis atau

syarikat dan juga pihak bank. Responden dalam kajian ini ramai yang kerap menyatakan

bahawa bagi mewujudkan persekitaran yang selamat dan kondusif, pencahayaan atau lampu

merupakan langkah utama dan merupakan syarat penting. Ini kerana, keadaan sesuatu ruang

yang gelap dan malap akan mewujudkan serta membuka peluang kepada penjenayah untuk

melakukan jenayah di kawasan tersebut. Keadaan ini juga mengundang bahaya kepada orang

ramai terutamanya kaum wanita terhadap pelakuan jenayah seperti ragut, rogol, samun dan

sebagainya apalagi jika mereka hanya berjalan besendirian pada waktu malam. Selain itu,

3.8 3.9 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6

1. Pengasingan laluan pejalan kaki dari laluan…

-Penyediaan laluan motosikal khas

2. Pelaksanaan reka bentuk fizikal yang selamat…

-Garis panduan pemasangan CCTV di premis…

3. Pemetaan GIS jenayah dan Program Bandar…

7. Penyediaan penggera keselamatan

9. Pemasangan kamera litar tertutup (CCTV) di…

10. Pencahayaan

13. Pendidikan, Kesedaran Awam dan Publisiti -…

14. Meningkatkan Rondaan di Kawasan…

15. Agenda Tetap Bulanan Mesyuarat Majlis…

-Pelaporan status kadar jenayah dan…

12

3

4.26

4.28

4.04

4.47

4.51

4.5

4.23

4.3

4.23

Nilai Min

Str

ate

gi (L

an

gk

ah

do

min

an

BS

)

Ringkasan Perbandingan Keseluruhan Langkah Dominan Bagi

Pelaksanaan Langkah Bandar Selamat yang Meningkatkan

Keselamatan Wanita di Ruang Awam

167


eISSN: 0128-1755


menurut Kamarudin dan Jamaludin (2013), aspek pencahayaan juga mampu mempertingkatkan

daya penglihatan penghuni terhadap persekitaran dan mewujudkan sense of security dan

sebagai strategi pencegahan jenayah, pencahayaan yang cukup terang berkesan untuk

mendedahkan penjenayah. Sebaliknya kawasan yang gelap dan tidak bercahaya memberi

peluang dan kesempatan untuk penjenayah melakukan jenayah.

Kesimpulan

Peningkatan pelakuan jenayah sememangnya memberi implikasi negatif kepada golongan

wanita yang sering menjadi mangsa. Keadaan ini membawa kebimbangan, ketakutan dan rasa

tidak selamat mereka terhadap jenayah seterusnya memberi kesan terhadap kualiti dan

kesejahteraan hidup. Hal ini kerana jenayah menyebabkan wanita takut untuk ke mana-mana

kerana bimbang akan keselamatan diri mereka terutamanya apabila keluar melangkah dari

rumah untuk melakukan aktiviti seharian. Di Sabah, tinjauan yang dilakukan di Bandaraya Kota

Kinabalu mendapati bahawa pelakuan jenayah juga menyebabkan golongan wanita di kawasan

kajian berasa kurang selamat apabila berada dalam ruang awam bandar. Dari aspek

pengetahuan pelaksanaan 15 Langkah Program Bandar Selamat yang dijalankan di kawasan

mereka, terdapat golongan wanita yang masih tidak tahu dan tidak pasti tentang Pelaksanaan

Program Bandar Selamat yang dijalankan di kawasan mereka. Walaupun begitu, majoriti

wanita bersetuju bahawa pelaksanaan 15 Langkah Program Bandar Selamat yang dijalankan di

kawasan mereka sememangnya membantu dalam meningkatkan keselamatan mereka terhadap

pelakuan jenayah di ruang awam Bandaraya Kota Kinabalu terutamanya langkah ke-9 iaitu

pemasangan kamera litar tertutup (CCTV) di premis perniagaan dan tempat awam dan langkah

ke-10 iaitu pencahayaan dalam Strategi 2: Memperkasakan kawasan sasaran. Hal ini

menunjukkan bahawa pihak pelaksana Program Bandar Selamat di Bandaraya Kota Kinabalu

perlu mempergiatkan lagi usaha dalam penyebaran informasi langkah Bandar Selamat dan

memperkasakan lagi kawasan sasaran terutamanya dari aspek pencahayaan dan pemasangan

CCTV bagi pemantauan pelakuan jenayah di bandar seterusnya dapat meningkatkan tahap

sekuriti masyarakat awam terutamanya golongan wanita ketika berada di ruang bandar

Bandaraya Kota Kinabalu, Sabah. Pengkajian terhadap isu ini penting kerana penyelidikan

berkaitan persepsi keselamatan wanita di ruang awam dalam pelaksanaan 15 langkah Bandar

Selamat adalah masih kurang khususnya di Kota Kinabalu, Sabah. Justeru, semua pihak sama

ada pihak pelaksana Bandar Selamat, pihak berkuasa, agensi kerajaan dan badan bukan kerajaan

serta pihak masyarakat itu sendiri hendaklah saling bekerjasama dan menggembleng bahu

dalam menyelesaikan serta membanteras pelakuan jenayah di negara ini, supaya matlamat ke

arah mewujudkan sebuah bandar yang benar-benar selamat termasuklah menjaga keselamatan

wanita daripada pelakuan jenayah di ruang awam bandar mampu direalisasikan.

Penghargaan

Penulis ingin merakamkan penghargaan kepada Kementerian Pengajian Tinggi Malaysia dan

Universiti Malaysia Sabah kerana membiayai kajian ini di bawah geran Skim Geran

Penyelidikan Fundamental (FRGS) Fasa 1/2016 [Kod SAGA Projek FRG0444-SS-1/2016]

dan bertajuk “Penelitian Semula Keberkesanan Pelaksanaan Konsep Bandar Selamat di

Kawasan Hotspot Jenayah di Sabah.

168


eISSN: 0128-1755


Rujukan

Ahmad Nazrin Aris Hj. Anuar & Zainab Khalifah. (2009). Kepentingan Program Bandar

Selamat Sebagai Asas Keselamatan Industri Pelancongan di Bandaraya Johor Bahru.

Jurnal Teknologi, 51 (E), 123-137.

Ainur Zaireen, Z., & Jalaluddin, A. M. (2010). Keberkesanan Program Bandar Selamat dari

Persepsi Penduduk. Kajian Kes: Bandaraya Shah Alam. Jurnal Teknologi, 53: 13–34.

Ainur, Z. Z., Jalaluddin, A. M., 2010. Keberkesanan Program Bandar Selamat Dari Persepsi

Penduduk. Kajian Kes: Bandaraya Shah Alam. Jurnal Teknologi. 53. (Sains Sosial).

Universiti Teknologi Malaysia. Pp 13 – 34.

Bennett, T & Gelsthorpe, L. (1996). Public Attitudes Towards CCTV (Closed Circuit

Television) in Public Places. Studies on Crime and Crime Prevention Journal Volume: 5

Issue: 1 p 72-90.

Faizah, M. L. (2015). Ke Arah Pengurangan Indeks Jenayah Jalanan di Pusat Bandar Kuala

Lumpur. Malaysian Journal of Society and Space 11 issue 4. Pp 97 – 107. ISSN 2180-

2491.

Jamaludin Mustaffa. (2007). Aspek Keselamatan Awam dalam Pembentukan Bandar Selamat

Di Malaysia: Kajian Kes Alor Setar, Kedah. Tesis Ph.D. Universiti Sains Malaysia.

Jabatan Perancangan Bandar dan Desa Semenanjung Malaysia. (2007). Diakses pada 08

November 2016 dari http://townplan.gov.my.

Jabatan Perancangan Bandar dan Desa Semenanjung Malaysia, Kementerian Perumahan dan

Kerajaan Tempatan. (2010). Bandar Selamat 2010 Safe City. KualaLumpur: Unit Khas

NKRA Bandar Selamat.

Kamalruddin Shamsudin. 2004. Peranan pegawai perancang bandar dalam perlaksanaan

program bandar selamat. Mesyuarat Pegawai Kanan Perancang Bandar dan Desa Malaysia.

Shah Alam. 11-12 Oktober. Kamalruddin Shamsudin. (2006). Pencapaian perlaksanaan program Bandaraya Shah Alam.

Kertas kerja Seminar Kebangsaan Pengurusan Bandar 2006. Anjuran Majlis Bandaraya

Shah Alam. Subang Jaya, 4-5 September.

Kamarudin Ngah & Jamaludin Mustafa. (2013). Perancangan Bandar Selamat di Malaysia

Konsep dan Pelaksanaan. Dewan Bahasa dan Pustaka. Kuala Lumpur.

Latifah Arifin.(2021). Berita Harian, 4 Mei 2021. Kes keganasan rumah tangga

meningkatsepanjang PKP.

Lakhshiny. (2016, June 7). 7 To 8 Police Reports Daily on Snatch Thefts in KL, Malaysians

Need to Look Out for Each Other to Overcome This Crime. Malaysian Digest Online, 1-

2. Diakses pada 09 November 2016, dari http://malaysiandigest.com/features

/6151377to8policereportsdailyonsnatchtheftsinklmalaysiansneedtolookoutforeachotherto

overcomet.

Lee, L. T. (1988, Februari 1988). Perlu Segera Wujudkan Konsep Bandar Selamat. Utusan

Malaysia Online. Diakses pada 11 November 2016, dari http://www.utusanonline.com.my.

Mohd Fareed dan Mohd Yusof Hussain. (2013). Keberkesanan Program Bandar Selamat:

Persepsi Komuniti di Bandar Kulaijaya, Malaysia. Akademika, 83 (1). 25-34.

Nelson, A. L., Bromley, R. D. F & Thomas, C. J. 2001. Identifying micro-spatial and temporal

patterns of violent crime and disorder in the British city centre. Applied Geography,

Vol.21: 249-274 Nor Eeda Ali. (2006). Pembangunan Komuniti di dalam Pelaksanaan Konsep Bandar Selamat:

Kajian Kes Bukit Jelutong, Seksyen U8, Shah Alam, Selangor Darul Ehsan. Tesis Sarjana.

Universiti Teknologi Malaysia.

http://townplan.gov.my/

169


eISSN: 0128-1755


Norita Jubit, Nor-Ina Kanyo & Ahmad Tarmizi Abd Rahman. (2015). Pelaksanaan Bandar

Selamat dan Pelakuan Jenayah Harta Benda di Kota Kinabalu, Sabah Satu Penemuan.

Persidangan Kebangsaan Ekonomi Malaysia ke-10 (PERKEM 10), Kekayaan Terangkum

Teras Pembangunan Lestari, Melaka Bandaraya Bersejarah. 18–20 September 2015, 494

– 501.

Norita Anak Jubit. (2017). Pelakuan Jenayah Dalam Pelaksanaan Konsep Bandar Selamat di

Kota Kinabalu, Sabah. Tesis Sarjana. Universiti Malaysia Sabah.

Nor-Ina, K., Norizan, M.N & Ruslan, R. (2013). Tinjauan Dasar Pengurangan Jenayah di

Malaysia. Prosiding PERKEM VIII, Jilid 1 (2013), 224-234.

Nor-Ina, K., Ahmad, T. A. R., Siti An-Nur, A. L., Norcikeyonn, S. (2019). Sejarah dan

Pelaksanaan Konsep Bandar Selamat di Sabah. Seminar Pemerkasaan Pelaksanaan

Konsep Bandar Selamat: Isu dan Cabaran di Sabah. 30 April 2019. Theatrette Ahmad

Nisfu, Fakulti Kemanusiaan, Seni dan Warisan. Universiti Malaysia Sabah.

Pain, R. & Townshend, T. 2002. A safer city for all? Senses of ̀ community safety’ in Newcastle

upon Tyne. Geoforum, Vo1. 33: 105-119 Sexual Harassment in Public Spaces: Survey Out. (2016). Diakses pada 7 November 2016, dari

http://www.womensviewsonnews.org/2016/03/sexualharassmentinpublicspacessurveyout

3,000 kes rogol dilaporkan setiap tahun. (2015, Disember 10). Sinar Harian Online. p.1.

Diakses pada 06 April 2019 dari

http://www.sinarharian.com.my/nasional/3000kesrogoldilaporkansetiaptahun1.46073 6.

Suhaila Shahril & A'dawiyah Ismail. (2019). Langkah-Langkah Keselamatan Dalam

Menangani Keganasan Terhadap Wanita Di Tempat Awam. e-Bangi Journal of Social

Science and Humanities. Vol. 16, No.2 (1-12).

UN-Habitat. (1996). Safer Cities Program. Diakses pada 21 April 2019, Dari

http://unhabitat.org/urban-initiatives/initiatives-programmes/safer-cities/.

UN Women. (2016). Safe Cities and Public Spaces. Diakses pada 20 April 2019, dari

http://www2.unwomen.org/~/media/headquarters/attachments/sections/library/publicatio

ns/2015/un%20women-safecities-brief_us web%20(1).pdf?v=1&d=20160608T210328.

UN Women. (2016). Creating Safe Public Spaces. Diakses pada 19 April 2019, dari

http://www.unwomen.org/en/what-we-do/ending-violence-against-women/creating-safe-

public-spaces.

UN Women. (2016). In Brief, Safe Cities Global Initiative. Diakses pada 10 April 2019, dari

www.unwomen.org/~/.../un%20women-evaw-safecities-brief_us-web%20pdf.ashx.

Zaini Nordin & Nor Shah Mohd Saad. (2011). Ke arah Bandar Selamat: Pencegahan Jenayah

Bandar Melalui Perkongsiaan Pemetaan GIS Hotspot Jenayah. Diakses pada 23 Mei 2018

http://www.mygeoportal.gov.my.

Zuriatunfadzliah Sahdan, Noraziah Alit & Shaharudin Idrus. (2013). Topophobia Wanita dan

Hubungannya dengan Kejadian Jenayah di Pantai Dalam, Kuala Lumpur, Malaysia. Jurnal

Perspektif Jil. 5 Bil. 2 (93-110) 93.

http://www.womensviewsonnews.org/2016/03/sexualharassmentinpublicspacessurveyout

tinjauan tahap persepsi pelaksanaan 15 langkah …

Documents