Masnira Mohammad Yusoff • Noor Syahira Nasarudin • Mat Daham Mohd Daud

TEKNOLOGI PENGELUARANBIJI BENIH KENAF DI KAWASAN TROPIKADI KAWASAN TROPIKA

i

M A N U A L

Teknologi Pengeluaran Biji Benih Kenaf di Kawasan Tropika

ii

iii

Institut Penyelidikan dan Kemajuan Pertanian Malaysia

M A N U A L

Teknologi Pengeluaran Biji Benih Kenaf di Kawasan Tropika

Masnira Mohammad YusoffNoor Syahira NasarudinMat Daham Mohd Daud

iv

Cetakan pertama 2015

©Institut Penyelidikan dan Kemajuan Pertanian Malaysia 2015Hak Cipta Terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluar ulang mana-mana bahagian artikel, ilustrasi, isi kandungan buku ini dalam apa juga bentuk dan dengan apa cara pun sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman atau lain-lain sebelum mendapat izin bertulis daripada MARDI.

Diterbitkan oleh:Institut Penyelidikan dan Kemajuan Pertanian Malaysia (MARDI)Ibu Pejabat MARDI, SerdangPeti Surat 1230150774 Kuala Lumpur, Malaysia

Dicetak oleh:Institut Penyelidikan dan Kemajuan Pertanian Malaysia (MARDI)Kementerian Pertanian dan Industri Asas Tani, Malaysia

v

KANDUNGAN

Jawatankuasa Pengarang viPenghargaan viPrakata viiPengenalan 1Pencirian pokok dan biji benih kenaf 2Faktor-faktor kritikal untuk pengeluaran biji benih kenaf 4Keperluan asas tanaman 7Amalan kultur tanaman kenaf untuk pengeluaran biji benih 9 Penyediaan tanah 9 Penanaman biji benih 9 Pembajaan 10Pengurusan perosak dan penyakit 10 Kawalan rumpai 10 Pengawalan penyakit dan perosak 11Pengendalian dan pemprosesan biji benih kenaf 11 Penuaian biji benih 11 Pengeringan 12 Pembersihan 13 Rawatan biji benih 13 Pembungkusan 15 Penyimpanan 15 Pengedaran 15 Kawalan mutu 16Kekangan terhadap aktiviti pengeluaran biji benih kenaf 18Lampiran 19 1. Gerak kerja tanaman kenaf untuk pengeluaran biji benih 19 2. Aliran pengendalian dan pemprosesan biji benih 21 3. Ekonomi pengeluaran biji benih kenaf (sehektar) 22Bibliografi 18Alamat perhubungan 23

vi

JAWATANKUASA PENGARANGJamaludin Salim – PengerusiMohamad Abd. Manas – SetiausahaAminuddin Husin – Pusat Penyelidikan BioteknologiNoor Azizah Ahmad – Pusat Penyelidikan Teknologi MakananSiti Nursuha Miswan – Pusat Penyelidikan Padi dan Tanaman

IndustriDr. Teoh Chin Chuang – Pusat Penyelidikan Mekanisasi dan

AutomasiMohammad Hariz Abdul Rahman – Pusat Penyelidikan Sumber StrategikTapsir Serin – Bahagian Perancangan Strategik dan Pengurusan InovasiRosiah Hamzah – Pusat Perkhidmatan TeknikalMohd Nur Hafiz Mat Amin – Unit Pembangunan PerniagaanDr. Azizah Amri – Pusat Penyelidikan Ternakan StrategikMohd Shaib Jaafar – Unit Pengeluaran Bahan Tanaman, Biji Benih dan Baka TernakanMohd Shukry Neerawan@Nirwan – Bahagian Pengurusan Sistem MaklumatYaseer Suhaimi Mohd – Pusat Promosi dan Pembangunan

TeknologiZainal Kamarudin Ahmad – Pusat Promosi dan Pembangunan

Teknologi

PENGHARGAAN

Penghargaan dan terima kasih kepada Jawatankuasa Penerbitan Pusat Penyelidikan Padi dan Tanaman Industri, Dr. Arif Omar serta Dr. Martini Mohd. Yusoff yang telah menyemak dan menyunting penerbitan ini. Pengarang juga mengucapkan terima kasih kepada Pn. Halimathul Saadiah A. Shafiei dan En. Nik Ab. Lah N. Mohamed atas sumbangan maklumat yang diberikan. Terima kasih juga diucapkan kepada Pengurus MARDI Bukit Tangga, Kedah yang telah menyediakan kemudahan bagi pelaksanaan dan pengujian teknologi. Penghargaan kepada En. Mahadzi Mohamad Isa, En. Hasbullah Idris, En. Zakry Al-Asyraf Abd. Latiff, En. Mohd Raimi Abd Kuadi dan En. Othman Omar yang telah menyumbang usaha dan tenaga dalam pembangunan teknologi ini. Akhir sekali, terima kasih kepada mereka yang terlibat secara langsung, tak langsung dalam pembangunan aktiviti dan penerbiatan manual ini.

vii

PRAKATA

Tanaman kenaf mula diperkenalkan di negara ini sebagai sumber pertumbuhan baharu dalam bidang ternakan dan ditanam di atas tanah jenis aluvium/lanar. Susulan cadangan penguatkuasaan AFTA (ASEAN Free Trade Area) pada tahun 2010 yang menjangkakan pengeluaran tembakau tempatan tidak mampu bersaing dengan tembakau import telah menjadikan kenaf sebagai tanaman alternatif kepada petani tembakau terutamanya di kawasan Pantai Timur Semenanjung Malaysia. Sehingga kini, kawasan penanaman kenaf bukan sahaja tertumpu di kawasan Pantai Timur, malah telah diperluas lagi ke kawasan baharu yang bersesuaian.

Buku manual ini bertujuan untuk memberi pemahaman berkenaan aspek teknologi pengeluaran biji benih kenaf di kawasan tropika secara amnya dan di Malaysia secara khususnya. Segala maklumat dalam buku manual ini merupakan hasil penyelidikan yang dijalankan oleh MARDI terhadap biji benih kenaf semenjak tanaman ini mula diperkenalkan di negara ini. Pengalaman personel yang terlibat dalam menguruskan ladang biji benih kenaf dijadikan rujukan utama. Buku manual ini disusun dalam bentuk teks yang mudah difahami diikuti dengan gambar rajah dan carta alir untuk memberi penekanan kepada sesuatu aspek teknologi. Diharap agar buku ini boleh dijadikan sebagai garis panduan untuk petani, pekebun kecil atau pengusaha besar yang terlibat secara langsung dalam penghasilan biji benih kenaf.

Dato’ Dr. Sharif b. HaronKetua Pengarah MARDI

KANDUNGAN

Jawatankuasa PengarangPenghargaanPrakataPengenalanPencirian pokok dan biji benih kenaf Batang Daun Bunga Biji benihFaktor-faktor kritikal untuk pengeluaran biji benih kenaf Faktor jangka masa siang Bekalan bahan tanaman Keperluan ladang biji benih Penanaman dan penuaian Pengurusan penyakit dan perosak Pengendalian dan pemprosesanKeperluan asas tanaman Kesesuaian tanah Pengairan Keperluan jenteraAmalan kultur untuk pengeluaran biji benih Penyediaan tanah Penanaman biji benih PembajaanPengurusan penyakit dan perosak Pengawalan rumpai Pengawalan penyakit dan perosakPengendalian dan pemprosesan biji benih kenaf Penuaian Pengeringan Pembersihan Rawatan biji benih Pembungkusan Penyimpanan Pengedaran Kawalan mutuKekangan terhadap aktiviti pengeluaran biji benih kenaf Faktor iklim Kesediaan jentera pengeluaran yang efektif Penyakit dan perosakLampiran Lampiran 1. Gerak kerja tanaman kenaf untuk pengeluaran biji benih Lampiran 2. Aliran pengendalian dan pemprosesan biji benih Lampiran 3. Ekonomi pengeluaran biji benih kenafBibliografiAlamat perhubungan

Jawatankuasa Pengarang Manual Teknologi

PENGHARGAAN

viii

1

PENGENALAN

• Hibiscus cannabinus L. atau nama amnya kenaf, ialah tanaman tempoh jangka pendek (annual) yang merupakan sejenis pokok berserat yang ditanam di kawasan subtropika dan tropika dunia. Kenaf dipercayai berasal dari Afrika berdasarkan penemuannya seawal 4000 sebelum Masihi lagi. Kenaf tergolong dalam famili tumbuhan Malvaceae dan terdapat 300 – 400 spesies yang lain termasuk tanaman yang mempunyai nilai ekonomi yang tinggi seperti kapas, bendi dan jut. Serat kenaf digunakan dalam pelbagai aplikasi biokomposit selain untuk kegunaan tradisinya dalam pembuatan tali dan guni. Kajian menunjukkan bahawa negara China, India dan Thailand merangkumi 90% daripada kawasan penanaman kenaf secara global dan merupakan 95% pengeluar kenaf secara global.

• Pada tahun 2009, keluasan penanaman kenaf di Malaysia telah mencecah 343 hektar dengan penyertaan seramai 50 orang penanam bawah kawal selia Lembaga Kenaf dan Tembakau Negara (LKTN) yang merupakan badan yang telah diberi kuasa bawah Akta LKTN untuk menjadikan kenaf sebagai satu tanaman baharu di negara ini. Dianggarkan bahawa kawasan penanaman kenaf pada tahun semasa akan meningkat kepada 3,000 hektar yang melibatkan pekebun kecil dan pengusaha besar dari Kelantan, Pahang, Terengganu, Perlis, Kedah, Perak dan Johor. Bagi menampung keperluan penanaman tersebut, sejumlah 200 hektar kawasan di Kedah dan Perlis telah diperuntukkan khusus untuk pengeluaran biji benih.

• Bagi tujuan pengeluaran serat, pokok kenaf memerlukan jangka masa siang yang panjang untuk memperoleh hasil yang tinggi. Pengeluaran biji benih kenaf pula didorong oleh kepekaan kepada jangka masa siang yang pendek. Di kawasan temperat seperti di latitud utara Amerika Syarikat, kenaf akan kekal dalam pertumbuhan vegetatif dan tidak berbunga selagi jangka masa siang tidak jatuh bawah 12 – 12.5 jam (jangka masa siang kritikal). Faktor pengaruh iklim (siang yang panjang) membolehkan negara temperat menghasilkan titisan kenaf yang lewat berbunga dan memperoleh hasil serat tinggi berbanding dengan negara tropika seperti Malaysia.

• Di negara ini kenaf boleh tumbuh sehingga mencapai ketinggian 3 – 5 m dalam tempoh 4 – 5 bulan dan menghasilkan sehingga 15 tan batang kering apabila dituai. Oleh kerana kenaf mempunyai kepekaan kepada jangka masa siang yang pendek, kenaf akan mula berbunga jika jangka masa siang kritikalnya tidak tercapai. Di negara ini, pokok akan mula berbunga seawal bulan ke-2 dan selewatnya pada bulan ke-5 selepas penanaman, bergantung kepada jenis atau titisan kenaf yang ditanam.

• Biji benih kebiasaannya matang dalam masa sebulan selepas mula berbunga dan dituai menggunakan mesin penuai biji benih apabila hampir keseluruhan batang pokok telah kering. Antara faktor kritikal yang harus diambil kira oleh pengeluar biji benih kenaf bagi memastikan bekalan yang berkualiti dan mampan ialah bekalan bahan tanaman, keperluan ladang, penanaman dan penuaian, pengurusan penyakit dan perosak serta pengendalian dan pemprosesan biji benih.

2

PENCIRIAN POKOK DAN BIJI BENIH KENAFBatang• Di negara tropika seperti Malaysia, pokok kenaf boleh mencapai ketinggian 3 – 5 m

dengan diameter batang secara puratanya berukuran 1.2 – 2.1 cm. Warna batang kenaf bergantung kepada jenis titisan yang ditanam dan biasanya berwarna ungu, merah muda, merah, coklat, hijau muda, hijau, hijau kecoklatan dan juga hijau dengan tompokan merah. Tekstur permukaan batang juga bergantung kepada genetik tanaman tersebut. Ada yang berbulu dan berduri.

• Bilangan cabang batang kenaf bergantung kepada jarak dan kepadatan tanaman. Jarak tanaman yang besar menghasilkan kepadatan tanaman yang rendah dan menyebabkan kehadiran cabang yang banyak pada batang dan sebaliknya bagi jarak tanaman yang kecil. Pokok yang bercabang banyak menghasilkan fiber pendek dan tidak sesuai digunakan sebagai sumber bahan dalam industri tekstil. Oleh itu, pemilihan jarak tanaman perlu selaras dengan kualiti fiber yang dikehendaki.

• Batang kenaf mengandungi dua jenis fiber yang jelas berbeza. Fiber luar yang berukuran 2.6 mm yang dikenali sebagai bast fibre merupakan 30% daripada berat kering batang kenaf dan setanding dengan penggunaan fiber kayu lembut dalam pembuatan kertas. Fiber dalam yang berwarna sedikit keputihan dikenali sebagai core fibre merupakan 60% daripada berat kering batang kenaf. Fiber dalam berukuran 0.6 mm dan setanding dengan fiber kayu keras yang digunakan untuk membuat produk kertas.

Daun• Daun pokok kenaf mempunya beberapa bentuk, antaranya adalah tidak berjejari

(unlobed), sebahagian berjejari (partially lobed), berjejari (deeply lobed) dan oval (ovate). Kebiasaannya semua anak pokok kenaf mempunyai daun berbentuk oval dan daun akan mula terbentuk mengikut varieti tertentu setelah 3 – 10 daun muncul. Nisbah daun dengan batang secara puratanya adalah sebanyak 1:7.

Bunga• Morfologi bunga kenaf berbeza mengikut varieti. Kebanyakan varieti mempunyai

bunga berbentuk loceng dengan kelopak berwarna kuning langsat dan bahagian dalamnya berwarna merah gelap atau ungu.

• Bunga kenaf mempunyai garis pusat 9 – 13 cm dan mempunyai 5 kelopak. Di Malaysia, bunga kenaf terbuka sebelum matahari terbit dan kekal terbuka 6 – 8 jam sebelum tertutup pada sebelah petang (3 – 4 petang).

• Kebiasaannya pokok kenaf akan kekal berbunga sehingga 3 – 4 minggu atau lebih dan setiap bunga akan berkembang untuk satu hari sahaja dan gugur. Tempoh pembungaan kenaf menentukan tempoh pertumbuhan pokok kenaf.

• Pokok kenaf yang berbunga antara 0 – 30 hari selepas menanam (HST) diklasifikasikan sebagai sangat awal berbunga, 31 – 60 HST sebagai awal, 61 – 90 HST sebagai medium awal dan 91 – 120 HST sebagai terlalu lewat berbunga. Masa pembungaan ini memberi kesan kepada hasil biojisim kenaf.

3

Pokok kenaf

Serat dalam

Serat luar

Batang

Perbezaan daun kenaf mengikut varietiBerjejariOval

Bunga kenaf

Kelopak

Debunga

Ovari

4

Biji benih• Pod buah kenaf terhasil apabila proses pendebungaan dan persenyawaan berlaku

dan terbahagi kepada lima segmen di mana setiap segmen mengandungi 5 – 6 biji benih kenaf. Purata bilangan biji benih yang terdapat di dalam satu pod buah adalah sebanyak 20 – 25 biji dan berukuran 5 – 6 mm.

• Varieti V36 mempunyai pod buah berbentuk seperti buah pic (peach-shaped) dan jenis yang tidak mudah pecah. Lenggai buah yang belum matang berwarna hijau dan biji benihnya berwarna putih. Apabila matang, lenggai buah bertukar menjadi warna kecoklatan dan biji benihnya berwarna kelabu dan berbentuk ginjal (reniform). Kenaf menghasilkan biji benih ortodoks iaitu mempunyai daya tahan terhadap proses pengeringan dan penyejukan untuk pemeliharaan ex situ.

FAKTOR-FAKTOR KRITIKAL UNTUK PENGELUARAN BIJI BENIH KENAFFaktor jangka masa siang• Pembungaan merupakan peralihan daripada fasa vegetatif kepada fasa pembiakan

dalam satu-satu kitaran hidup tanaman. Pembungaan berlaku kesan gabungan faktor umur tanaman, kehadiran nutrien dan lembapan serta respons terhadap jangka masa siang. Kenaf merupakan tanaman jangka siang pendek dan mula berbunga apabila jangka masa siang kurang daripada 12.5 jam iaitu jangka masa siang kritikal bagi kenaf.

• Oleh sebab Malaysia mempunyai jangka masa siang hanya 12 jam, maka pokok kenaf yang ditanam di sini cepat berbunga dan membolehkan pokok kenaf menghasilkan biji benih sepanjang tahun. Namun demikian, pembungaan menyebabkan pertumbuhan vegetatif mula berkurangan seterusnya merendahkan hasil biji benih kenaf. MARDI sedang giat menjalankan program pengenalan dan penilaian varieti baharu kenaf untuk mendapatkan varieti yang kurang dan tidak peka terhadap faktor jangka masa siang ini.

Biji benih kenaf

Pod

Biji benih matang

5

Bekalan bahan tanaman• Di Malaysia, kita masih ketiadaan industri biji benih yang khusus untuk pengeluaran

biji benih kenaf. Walau bagaimanapun, terdapat inisiatif daripada pihak MARDI dengan kerjasama Lembaga Kenaf dan Tembakau Negara (LKTN) untuk mengeluarkan biji benih kenaf secara komersial yang diusahakan oleh petani secara kontrak dengan LKTN.

• Di samping mengeluarkan biji benih, MARDI juga aktif menjalankan program pembiakbakaan untuk mengeluarkan varieti baharu yang lebih baik dari segi hasil fiber dan biojisim pokok bagi memastikan bekalan biji benih kenaf yang mampan boleh diperoleh.

Keperluan ladang biji benih• Secara idealnya, ladang biji benih harus terletak berdekatan dengan tempat

pemprosesan dan kawasan yang memerlukan biji benih tersebut. Penentuan lokasi ladang biji benih yang strategik adalah penting kerana dapat mengurangkan kos pengangkutan serta memudahkan aktiviti pemasaran, sekiranya ada. Bagi menjamin ketulenan biji benih yang dihasilkan, pemeriksaan ladang perlu dijalankan secara berkala sepanjang tempoh penanaman.

• Faktor pencemaran seperti kehadiran pokok ganjil (off-type) perlu dihapuskan melalui aktiviti pemisahan (roguing). Berdasarkan pencirian bunga, kenaf diklasifikasikan sebagai tanaman jenis pendebungaan sendiri. Walaupun begitu, struktur bunga kenaf juga boleh menyumbang kepada pendebungaan kacuk oleh serangga. Oleh yang demikian, pemencilan ladang biji benih perlu dilakukan sekiranya penanaman melibatkan dua atau lebih varieti yang berbeza. Jarak pemencilan minimum bagi tanaman kenaf ialah 10 m bagi mengekang pencemaran genetik (Maiti dll. 1981).

Penanaman dan penuaian• Pengeluaran biji benih kenaf hanya dapat dijalankan sekali dalam setahun. Antara

kriteria penting yang harus diambil kira dalam aktiviti pengeluaran biji benih kenaf di negara ini adalah kewujudan musim kering yang nyata di lokasi penanaman.

• Beberapa kawasan telah dikenal mempunyai kriteria tersebut iaitu di bahagian utara Kedah (Bukit Tangga) dan Perlis (Beseri). Musim kering di Kedah dan Perlis biasanya bermula pada pertengahan bulan Disember atau Januari dan berakhir pada pertengahan bulan Mac atau awal April.

• Kawasan ini mengalami musim kering yang nyata selama 2 – 3 bulan dalam setahun. Oleh itu, penuaian biji benih perlu dijalankan pada bulan Februari yang merupakan bulan yang paling kering.

• Secara amnya, di bahagian pantai barat Semenanjung Malaysia musim keringnya lebih panas dan boleh dijangka dengan tepat dan sebaliknya bagi Kelantan kerana tarikh permulaan musim kering tidak begitu jelas dan tidak dapat dijangka. Kebiasaannya taburan hujan paling sedikit berlaku dalam bulan April, tetapi adakalanya bulan Februari merupakan bulan yang paling kering.

• Disebabkan faktor iklim tersebut, masa penanaman adalah kritikal untuk memastikan pod buah kenaf telah matang, seterusnya penuaian biji benih dapat dijalankan semasa musim kering. Kelewatan menanam akan menyebabkan pertumbuhan pokok yang

6

masih dalam peringkat vegetatif menjadi terencat apabila musim kering tiba kerana kekurangan air. Situasi ini akan menjejaskan jumlah hasil biji benih.

• Di bahagian utara Kedah dan Perlis, musim penanaman yang paling baik adalah pada awal bulan September. Penanaman varieti V36 diadakan pada awal bulan September manakala varieti Tainung 2 dan Khon Kaen 60 hendaklah tidak melewati pertengahan bulan Oktober.

• Biji benih sebaik-baiknya ditanam semasa musim hujan bagi mengurangkan kos pengeluaran yang melibatkan sistem pengairan. Penuaian pula dijalankan semasa keadaan cuaca yang sangat kering, panas dan tiada hujan. Ini membolehkan batang pokok menjadi kering (berwarna kecoklatan), daun gugur dan seterusnya memudahkan aktiviti menuai serta pemprosesan biji benih dan dapat meningkatkan mutu biji benih yang terhasil.

Pengurusan penyakit dan perosak• Amalan kultur yang baik dapat mengurangkan insiden serangan penyakit dan perosak.

Terdapat beberapa jenis penyakit dan perosak utama yang menyerang tanaman kenaf di Malaysia dan kaedah pengawalannya telah dikenal pasti. Serangan serangga perosak boleh berlaku sepanjang tempoh penanaman dan mencapai kemuncaknya apabila pod buah kenaf menjadi matang.

• Pod buah yang mengandungi biji benih merupakan sumber nutrien yang digemari oleh sejenis serangga penghisap iaitu Dysdercus cingulatus atau lebih dikenali sebagai cotton stainer. Selain itu, serangga lelompat daun (Chlorita biguttata) dan Podagrica

Kawasan pengeluaran biji benih kenaf di Semenanjung Malaysia

7

gamella menyebabkan kerosakan di permukaan daun kenaf. Kulat Colletotrichum sp. juga boleh menyebabkan jangkitan pada daun.

• Serangan penyakit pada daun tidak serius, namun boleh menyebabkan pokok kelihatan tidak sihat kerana kekurangan nutrien. Terdapat juga serangga seperti Agrilus acutus (spiral borer) dan Eerias sp. (budworm) yang menyerang di bahagian dalam dan pucuk batang kenaf.

• Kes seumpama ini masih dikira terpencil kerana berlaku di lokasi yang spesifik. Namun demikian, pemerhatian berkala perlu dijalankan di lokasi di mana penanaman kenaf dijalankan berulang-ulang bagi setiap musim. Kerosakan pada batang kenaf membantutkan pertumbuhan sekali gus mempengaruhi hasil biji benih.

• Selain penggunaan racun serangga, pemilihan varieti yang rintang terhadap penyakit dan perosak merupakan langkah alternatif paling ekonomik dan mesra alam yang boleh diambil.

Pengendalian dan pemprosesan• Kaedah pengendalian dan pemprosesan yang teratur merupakan aspek yang sangat

penting untuk menghasilkan biji benih yang bermutu tinggi.

KEPERLUAN ASAS TANAMANKesesuaian tanah• Kenaf boleh ditanam di pelbagai jenis tanah. Walau bagaimanapun, tanaman ini

menunjukkan prestasi yang lebih baik di tanah jenis peroi berpasir atau jenis peroi-lempong berpasir yang bersaliran baik, mempunyai kandungan bahan organik/humus yang tinggi dan berkemampuan tinggi untuk menyerap air.

• Kenaf juga mempunyai toleransi terhadap pH tanah antara 4.4 – 6.8. Permukaan tanah mestilah bercerun landai tidak melebihi 8 – 12% untuk memudahkan penggunaan jentera di ladang.

Pengairan• Bekalan air melalui pengairan bantuan atau hujan yang mencukupi dan serata semasa

musim penanaman boleh memaksimumkan pertumbuhan vegetatif dan hasil biji benih. Kenaf memerlukan lebih kurang 7 – 15 mm air setiap hari semasa puncak pertumbuhan (2 – 3 bulan penanaman). Kenaf boleh tahan dalam keadaan kemarau, tetapi potensi hasil yang diperoleh tidak tinggi.

• Bagi mengurangkan kos pengeluaran, kenaf ditanam semasa musim hujan atau ditanam di atas tanah yang mempunyai keupayaan menyerap air yang baik. Untuk penanaman dalam skala kecil, penanam hendaklah memastikan tanaman mendapat keperluan air secukupnya semasa awal musim menanam melalui penggunaan traktor pengangkut air atau sebagainya.

• Untuk kawasan penanaman yang luas dan semasa musim kering, pemancut air berkuasa tinggi (rain gun) digunakan. Sebagai panduan asas, tanaman kenaf mesti dibekalkan dengan air yang secukupnya untuk mendapatkan hasil yang optimum semasa penuaian.

8

Keperluan jentera• Penggunaan jentera penting bagi pengeluaran kenaf dalam skala yang besar untuk

menjimatkan masa dan tenaga kerja sekali gus mengurangkan kos pengeluaran.

• Operasi ladang menggunakan jentera sepenuhnya adalah perlu untuk sistem perladangan manakala operasi secara manual boleh diamalkan bagi sistem pekebun.

• Pelbagai jenis jentera diperlukan untuk menjalankan operasi ladang yang khusus iaitu: – penyediaan tanah – pengawalan rumpai – penanaman biji benih – pengurusan penyakit dan perosak – pembajaan – penuaian dan pengendalian

Sistem pengairan menggunakan ‘rain gun’

Pembajakan tanah menggunakan traktor yang dipasang peralatan rotovator

9

AMALAN KULTUR TANAMAN KENAF UNTUK PENGELUARAN BIJI BENIHPenyediaan tanah• Tanah dibajak sedalam 30 – 50 cm pada musim kering menggunakan pembajak

jenis tiga piring yang dibawa oleh traktor 50 – 80 kk. Tujuan pembajakan adalah untuk mendapatkan keadaan yang bebas rumpai serta tanah yang gembur sebelum penyemaian biji benih.

• Penyikatan tanah dilakukan 1 – 2 kali dengan penyikat jenis enam mata dan pemutaran tanah dilakukan 1 – 2 kali dengan alat pemutar bergantung kepada keadaan masalah rumpai.

• Pengapuran tanah dilakukan sekiranya perlu. Ini bergantung kepada nilai pH tanah sebelum menanam. Nilai optimum pH tanah bagi penanaman kenaf ialah 5.5 – 6.5.

• Kira-kira 1 – 2 t/ha kapur diperlukan untuk menaikkan pH sebanyak satu unit jika tanah didapati berasid. Kapur dalam bentuk GML (ground magnesium limestone) ditabur menggunakan penabur vicon 1 – 2 bulan sebelum menanam.

• Sekiranya nilai pH tanah didapati 7.5 ke atas, baja tahi ayam perlu ditabur untuk mengurangkan tahap kealkalian tanah.

Penanaman biji benih• Jentera penanam biji benih melakukan fungsi-fungsi seperti yang berikut: – Membuka saluran biji benih dengan kedalaman yang diingini – Menabur biji benih dalam kuantiti tertentu – Menjatuhkan biji benih ke dalam saluran – Menimbus biji benih dan memadatkan tanah di sekeliling biji benih

• Jentera tersebut terdiri daripada alat penanam biji benih enam baris berserta alat pembajak yang dipasang pada traktor 75 kk. Pada kelajuan 1.0 m/saat, jentera ini berupaya menanam sehektar kawasan dalam masa 2 jam.

• Dengan andaian operasi dijalankan selama 8 jam sehari, jentera tersebut boleh menyiapkan kawasan seluas 4 ha sehari. Pada kadar gerak kerja ini, ladang seluas 50 ha boleh ditanam dalam masa 12.5 hari.

Penanaman biji benih menggunakan traktor yang dipasang peralatan seeder enam lorong

10

• Biji benih ditanam dengan kedalaman 1 – 2 cm dengan kadar 20 kg/ha. Kenaf biasanya ditanam dengan menggunakan jentera penyemai dengan jarak tanaman 70 cm x 10 cm pada populasi tanaman sebanyak 250,000 – 300,000 pokok/ha.

Pembajaan• Jumlah baja yang digunakan bergantung pada tahap kesuburan tanah. Pembajaan

menggunakan sebatian NPK (nitrogen, fosfat dan kalium) adalah disyorkan. Pembajaan dilakukan sebanyak dua kali sepanjang musim penanaman.

• Baja asas NPK (15:15:15) pada kadar 400 kg/ha hendaklah ditabur semasa menanam dan baja tambahan NPK (12:12:17 + 2 TE) pada kadar 400 kg/ha ditabur 2 bulan selepas menanam. Jentera penanam biji benih yang telah dipasang dengan alat pembaja pada traktor 75 kk digunakan untuk tujuan pembajaan.

PENGURUSAN PEROSAK DAN PENYAKITKawalan rumpai• Terdapat empat fasa untuk kawalan rumpai iaitu semasa penyediaan tanah, selepas

menabur biji benih, sebulan selepas penanaman dan sebelum penuaian. Kawalan rumpai pertama iaitu semasa penyediaan tanah menggunakan racun lepas cambah yang mengandungi bahan aktif glifosat (contoh: Roundup) digunakan 3 minggu sebelum menanam.

• Kawalan rumpai kedua menggunakan racun jenis pracambah yang mengandungi bahan aktif flufenacet, metolachlor (contoh: Dual) atau alachlor (contoh: Lasso) sejurus selepas menanam pada kadar komersial (400 – 450 liter/ha). Jika masih terdapat masalah rumpai sebulan selepas penanaman racun lepas cambah yang mengandungi bahan aktif seperti bentazone sodium atau glifosat disembur.

• Racun lepas cambah yang mengandungi bahan aktif fluazifop p-butyl (contoh: Fusilade) digunakan sebagai kawalan rumpai dan pestisid sebulan sebelum penuaian. Operasi meracun dijalankan menggunakan tangki penyembur yang bersambung dengan alat penyembur bum dengan lapan muncung dan ditarik oleh traktor. Alat tersebut berupaya menyembur seluas 20 m dan boleh mengawal rumpai untuk tempoh 3 bulan.

Meracun rumpai selepas menanam menggunakan traktor yang dipasang alat penyembur kapasiti 50 liter

11

Pengawalan penyakit dan perosak• Untuk mengurangkan kos pengeluaran, sebarang kaedah untuk mengawal penyakit

dan perosak pada tanaman kenaf hendaklah digunakan hanya apabila tanda-tanda serangan serangga atau penyakit mula kelihatan. Petani perlu memberi perhatian secara berkala sepanjang musim penanaman supaya kejadian serangan penyakit dan perosak tidak menjadi serius.

• Kebiasaannya tanaman kenaf mula mengalami serangan perosak pada pertengahan musim menanam kerana pertumbuhan vegetatif yang pesat menyediakan ruang dan nutrien kepada serangga untuk membiak. Racun serangga yang mempunyai bahan aktif imidacloprid (contoh: Confidor) atau deltamethrin berkesan menangani masalah serangan lelompat daun (Chlorita biguttata) dan serangga Podagrica gamella.

• Kejadian serangan penyakit bergantung kepada keadaan cuaca semasa musim penanaman. Penyakit layu disebabkan oleh Fusarium sp., kesan kehitaman pada batang oleh Phytophthora parasitica dan reput pangkal oleh Sclerotia rolfsii boleh dikawal dengan menggunakan racun kulat yang mempunyai bahan aktif mancozeb (contoh: Mancozan M45, Dithane MT), metalaxyl (contoh: Ridomil), propiconazole atau fosteyl-aluminium. Racun dengan bahan aktif carbofuran (contoh: Furadan atau Curater) boleh digunakan untuk mengawal penyakit yang disebabkan oleh nematod.

PENGENDALIAN DAN PEMPROSESAN BIJI BENIH KENAFPenuaian biji benih• Penggunaan jentera penuai gabungan (combine harvester) bagi menjalankan aktiviti

penuaian berskala besar dapat mengurangkan kos pengeluaran biji benih. Tambahan pula, keadaan semula jadi biji benih kenaf yang berbulu halus boleh mengakibatkan kegatalan pada kulit. Jentera ini merupakan penuai gabungan beras (rice combine harvester) yang telah diubah suai. Purata hasil yang boleh diperoleh adalah sebanyak 300 – 500 kg/ha.

• Bagi pengeluaran berskala kecil, penuaian dijalankan dengan menggunakan tangan atau mesin pembanting benih. Purata hasil yang boleh diperoleh adalah sebanyak 800 – 1,000 kg/ha. Didapati hasil biji benih yang lebih tinggi diperoleh apabila penuaian dijalankan secara tangan atau pembanting benih berbanding dengan menggunakan jentera. Walaupun begitu aspek kos tenaga kerja dan tempoh masa yang diambil apabila menuai dengan tangan perlu diambil kira.

• Sebaik-baiknya penuaian dijalankan semasa musim kering dalam keadaan 10% lenggai biji benih telah terbuka dan batang pokok telah kering. Petani harus memastikan penuaian dijalankan pada arah yang selari dengan pergerakan angin bagi mengurangkan kesan kegatalan pada permukaan kulit akibat bulu halus kenaf yang berterbangan.

12

Pokok kenaf yang berumur 5 bulan sedia untuk dituai

Penuaian menggunakan jentera penuai gabungan untuk pengeluaran berskala besar

Pengeringan• Di peringkat penuaian, biji benih kenaf mengandungi lembapan yang sangat tinggi

sehingga 60%. Selain cuaca persekitaran, kandungan lemak minyak yang tinggi iaitu sebanyak 20% di dalam biji benih kenaf turut menyumbang kepada aras lembapan tinggi tersebut.

• Seperti kebanyakan biji benih ortodoks yang lain, biji benih kenaf perlu dikeringkan sehingga kandungan lembapan turun kepada aras 8 – 12% sebaik sahaja dituai. Pengeringan yang sekata boleh didapati dengan menggunakan pengering flat-bed. Pengering jenis mudah alih ini boleh mengeringkan sehingga satu tan biji benih pada satu-satu masa.

• Suhu pengeringan hendaklah tidak melebihi 40 °C. Tempoh masa pengeringan bergantung pada kandungan lembapan asal biji benih dan kandungan lembapan akhir yang diingini. Pengusaha/petani seharusnya mempunyai alatan yang boleh mengukur kandungan lembapan serta suhu seperti yang berikut:

13

Alat mudah alih untuk mengukur suhu dan kandungan lembapan

Alat untuk mengukur kandungan lembapan secara digital

Pengering jenis ’flat-bed’ mudah alih

– Alat mudah alih untuk mengukur suhu dan kandungan lembapan – Alat untuk mengukur kandungan lembapan secara digital

• Sekiranya aspek pengeringan yang dinyatakan di atas dititikberatkan, keadaan seperti pracambah, pertumbuhan kulat dan kualiti biji benih rendah dapat dielakkan.

Pembersihan• Selepas pengeringan, pengasingan biji benih yang baik daripada pelbagai bahan

yang tidak dikehendaki boleh dijalankan dalam dua peringkat dengan menggunakan pengayak biji benih automatik (seed cleaner) dan pengasing udara (air separator).

• Peringkat pertama, iaitu prapembersihan dijalankan untuk mengasingkan kotoran besar seperti sisa pokok, benih rumpai, lenggai dan serangga. Peringkat kedua melibatkan pengasingan biji benih daripada kotoran yang lebih halus seperti tanah, debu dan bulu halus biji benih.

• Bagi meningkatkan kualiti biji benih, penyingkiran biji benih yang rosak, kosong dan berpenyakit harus dilakukan menggunakan pengasing graviti.

14

Jentera pembancuh simen digunakan untuk rawatan biji benih

Rawatan biji benih• Biji benih kenaf dirawat dengan racun kulat atau racun serangga untuk mencegah

kulat pada biji yang boleh menurunkan kualiti biji benih. Racun kulat dengan bahan aktif thiram dan racun serangga dengan bahan aktif carbaryl boleh digunakan mengikut kadar komersial yang disyorkan.

• Kaedah rawatan yang biasa digunakan adalah menggaul biji benih dengan racun yang berupa serbuk kering. Kaedah kedua adalah menggaul biji benih dengan racun yang berkeadaan cecair. Kaedah ketiga dan paling efisien adalah mencampurkan racun dengan air untuk menjadi ampaian dan kemudian digaul dengan biji benih dan perlu dikeringkan semula.

Pengasingan biji benih daripada benda asing menggunakan pengayak benih automatik

15

Beg polietilena yang digunakan untuk membungkus biji benih kenaf

• Kapasiti biji benih yang boleh dirawat bergantung kepada saiz jentera penggaul seperti alat pembancuh simen yang digunakan. Rawatan biji benih dilakukan sebelum dibungkus.

Pembungkusan• Aktiviti pembungkusan termasuklah menimbang

berat biji benih, memasukkan ke dalam karung dan menutup dengan ketat sarung tersebut. Kebiasaannya biji benih kenaf seberat 10 kg ditimbang dan dimasukkan ke dalam beg polietilena dan kemudiannya divakum. Beg polietilena merupakan bahan pembungkus yang sesuai kerana kedap udara, kalis air dan tahan lama.

• Beg biji benih hendaklah dilabelkan butiran maklumat dengan jelas seperti pusat pengeluaran biji benih, jenis atau varieti, berat biji benih (kg), kadar percambahan (%), peratus kandungan lembapan (%), peratus biji benih tulen (%), rawatan biji benih, nombor rujukan atau lot dan juga tanda amaran untuk penanaman sahaja. Label ini sangat penting sebagai rujukan pada masa akan datang.

Penyimpanan• Oleh sebab keadaan iklim di Malaysia yang panas dan mempunyai kelembapan

udara yang tinggi, peratus percambahan biji benih kenaf yang disimpan pada suhu persekitaran akan mengalami penurunan secara mendadak daripada 80 – 90% kepada 40 – 50% selepas hanya 5 – 7 bulan. Oleh itu, terdapat keperluan untuk menyediakan satu tempat khas seperti bilik sejuk yang dikawal suhu dan kelembapan udaranya untuk mengekalkan mutu biji benih.

• Biji benih kenaf yang disimpan pada suhu 5 °C dengan kelembapan udara kurang daripada 60% dapat mengekalkan peratus percambahan yang tinggi walaupun selepas 18 bulan. Bilik sejuk dilengkapkan dengan unit penyahlembapan mudah alih bagi mengekalkan aras kelembapan udara yang rendah.

• Selain itu, bilik sejuk juga perlu dibersihkan secara berkala daripada kotoran dan tumpahan biji benih untuk mengelak kehadiran perosak (kulat, serangga dan tikus) yang boleh merosakkan kualiti biji benih dalam simpanan. Ciri-ciri keselamatan pada bilik sejuk seperti memasang kunci adalah perlu untuk menjamin keselamatan biji benih di dalamnya.

Pengedaran• Ketika ini biji benih kenaf yang dihasilkan adalah untuk memenuhi permintaan

di dalam negara sahaja dan lebih bertumpu kepada negeri di bahagian utara dan timur Semenanjung Malaysia. Apabila terdapat peningkatan permintaan, faktor semasa pengedaran biji benih seperti jarak dan jangka masa perjalanan, jenis pengangkutan dan keadaan yang dialami oleh biji benih semasa perjalanan perlu diberi perhatian.

16

• Bagi perjalanan yang jauh, biji benih kenaf hendaklah dihantar pada waktu malam dengan menggunakan kenderaan yang bertutup dan berhawa dingin bagi mengelak daripada terdedah kepada suhu yang tinggi yang akan merendahkan mutu biji benih tersebut.

Kawalan mutu• Ujian biji benih merupakan kaedah yang sangat penting kerana ia merupakan tanda

aras penentuan kualiti biji benih yang telah dihasilkan. Terdapat enam jenis ujian biji benih iaitu ujian ketulenan fizikal, kandungan lembapan, percambahan, kualiti kesihatan (tetrozoliam), kecergasan dan ketulenan varieti. Namun begitu, hanya tiga ujian yang penting dan perlu dijalankan iaitu ujian ketulenan fizikal, kandungan lembapan dan percambahan.

Bilik sejuk tempat penyimpanan biji benih kenaf

Biji benih yang sedia untuk diedarkan

17

Jadual 1. Ujian yang dilakukan untuk mengawal mutu biji benih

Jenis ujian Objektif Kaedah Waktu ujian Ujian ketulenan fizikal

Dijalankan untuk menentukan isi kandungan lot biji benih dan mengenal pasti pelbagai spesies dan bahan lain yang terdapat di dalam lot biji benih berkenaan

Sebanyak 70 g sampel biji benih diambilKandungan sampel biji benih diasingkan kepada 4 kumpulan berikut:i. Biji benih tulenii. Biji benih lainiii. Biji benih rumpaiiv. Bahan lenggaiSetiap komponen ditimbang dan hasil ujian perlu dilapor dalam bentuk peratus (%) dengan satu angka perpuluhanPeratus ketulenan biji benih kenaf melebihi 90% dikira sangat baik

Dijalankan selepas pemprosesan iaitu sebelum penyimpanan

Ujian kandungan lembapan

Menentukan kandungan air dalam biji benih

Dua kaedah yang biasa digunakan adalah dengan menggunakan ketuhar dan penyukat lembapan

Ujian kandungan lembapan dijalankan sebaik sahaja selepas biji benih dituai atau selepas penerimaan biji benih daripada penanam kontrak.Selain itu, ujian juga dijalankan semasa dan selepas pengeringan, sebelum pembungkusan atau penyimpanan dan akhir sekali semasa dalam penyimpanan

Ujian percambahan

Menentukan keupayaan percambahan biji benih dalam keadaan yang optimum

Medium percambahan yang biasa digunakan ialah tanah, pasir (steril), kertas (tiada bahan kimia yang toksik)Alatan yang diperlukan ialah forseps, kaca pembesar, pengira vakum automatik, bekas plastik/kaca dan penyiram airBagi biji benih kenaf saiz sampel yang bersesuaian ialah 400 biji dalam 4 atau 8 repPengiraan dijalankan sebanyak dua kali iaitu selepas 4 hari dan selepas 8 hariBagi pengiraan pertama anak benih yang berpenyakit perlu dikeluarkan supaya tidak berjangkit, tetapi bilangannya perlu diambil kira

Dijalankan sebelum biji benih ditanam, selepas biji benih dituai, selepas penerimaan biji benih daripada penanam kontrak dan juga selepas pemprosesan iaitu sebelum penyimpanan dan juga semasa penyimpananSemasa penyimpanan, ujian hendaklah dijalankan secara berkala dan ujian yang lebih kerap hendaklah dijalankan apabila percambahan biji benih kurang daripada 80%Keputusan ujian percambahan perlu dicatatkan pada label plastik biji benih

18

KEKANGAN TERHADAP AKTIVITI PENGELUARAN BIJI BENIH KENAFFaktor iklim• Berlainan daripada tanaman bijirin seperti jagung atau padi, pokok kenaf tidak

kering dengan sendirinya apabila lenggai buah matang. Malahan pokok akan mula mengeluarkan tunas baharu dan terus tumbuh apabila hujan.

• Keadaan lembap dan basah selepas peringkat pembentukan dan kematangan pod buah dan biji benih memberi kesan yang negatif pada proses penuaian, pengeringan sekali gus terhadap kualiti biji benih.

• Defolisasi (pembuangan daun) menggunakan bahan kimia merupakan kaedah alternatif bagi mengurangkan lembapan sebelum penuaian dijalankan.

Kesediaan jentera pengeluaran yang efektif• Jentera yang digunakan dalam pengeluaran biji benih kenaf disediakan kepada

pengusaha/petani atas dasar ketersediaan jentera tersebut semasa musim penanaman mahupun penuaian.

• Peningkatan jumlah kawasan penanaman kenaf dan pengurusan ladang yang tidak cekap boleh menyebabkan penangguhan aktiviti ladang yang kritikal pada satu- satu masa.

Penyakit dan perosak• Perhatian serius perlu diberi sekiranya serangan penyakit dan perosak memberi kesan

secara langsung terhadap hasil biji benih. Bagi tanaman kenaf, serangga perosak yang amat berbahaya ialah cotton stainer (Dysdercus cingulatus).

• Serangga ini mula menyerang semasa peringkat berbunga dan mengakibatkan kerosakan biji benih. Oleh itu, kawalan awal menggunakan Decis adalah disarankan.

• Penuaian pada luar musim kering menyebabkan kerosakan biji benih manakala biji benih yang dituai pada musim hujan mengandungi aras lembapan yang tinggi lantas menggalakkan pembiakan dan pertumbuhan penyakit.

19

Lampiran 1. Gerak kerja tanaman kenaf untuk pengeluaran biji benih

Hari selepas menanam

Aktiviti Huraian Nota

–28 Pengapuran tanah (jika perlu)

Kapur GML ditabur menggunakan penabur vicon.

Boleh ditabur 1 – 2 bulan sebelum menanam.

Pengawalan rumpai I Menggunakan racun jenis lepas cambah dengan bahan aktif glifosat. Contoh: Roundup

Dibiarkan selama 2 minggu.

–14 Bajak piring Menggunakan pembajak jenis tiga piring yang dibawa oleh traktor.

Penyikatan tanah I Menggunakan penyikat jenis enam mata.

Pemutaran tanah I Menggunakan alat pemutar.

–7 Penyikatan tanah I Menggunakan penyikat jenis enam mata.

Pemutaran tanah I Menggunakan alat pemutar.

0 Penanaman biji benih Menggunakan jentera penabur biji benih enam baris berserta alat pembaja yang dipasang lekat pada traktor.

Jarak tanaman 37.5 cm di antara baris dan 5.8 cm di antara pokok (460,000 pokok/ha).

Kadar biji benihPembajaan asas

10 – 15 kg/ha.NPK 15:15:15 pada kadar 400 kg/ha

1 Pengawalan rumpai II

Menggunakan racun jenis pracambah dengan bahan aktif flufenacet, metolachlor atau alachlor. Contoh: Dual, Lasso

Pada kadar yang disyorkan pengeluar.

25 – 30 Pengawalanan rumpai III

Menggunakan racun jenis lepas cambah dengan bahan aktif bentazone sodium atau glifosat.

(samb)

20

Hari selepas menanam

Aktiviti Huraian Nota

42 – 60 Baja penyelenggaraan

NPK 12:12:17 + 2 TE pada kadar 400 kg/ha.

60 ke hadapan

Pemisahan (roguing) Mencabut pokok yang ganjil (off-type)

Pemeriksaan dijalankan secara berkala.

Pengawalan penyakit dan perosak

Menggunakan racun penyakit dan perosak komersial yang sedia ada. Contoh: Decis

Serangan serangga perosak berlaku ketika pod buah menjadi matang.

112 – 126 Kawalan rumpai IV Menggunakan racun jenis lepas cambah dengan bahan aktif fluzifop p-butyl.Contoh: Fusilade

140 – 160 Penuaian biji benih Menggunakan jentera penuai kombin.

Mesti dijalankan semasa musim kering.

Lampiran 1. (samb.)

21

1) Penerimaan hasil tuaian 2) Pengeringan

3) Pembersihan4) Rawatan kimia

5) Pembungkusan

6) Penyimpanan/pengedaran

a

a

a

a

Lampiran 2. Aliran pengendalian dan pemprosesan biji benih

22

Lampiran 3. Ekonomi pengeluaran biji benih kenaf (sehektar)

Perkara RM RM

ABC

Anggaran hasil benih (kg/ha)Anggaran harga benih (RM/kg)Pendapatan kasar (RM)

50025

12,500I. Kos tetap

Sewa tanah 500

Jumlah kos tetap 500II. Kos berubah

Benih (20 kg)Kontrak (jentera)Baja (800 kg)Kimia pencegah rumpaiKimia pencegah seranggaBuruh (1 orang)Kapur (2 tan)

5001,0001,360

200100

2,000960

Jumlah kos berubah 6,120Jumlah kos (I + II) 6,620

III. Kos (RM/kg kenaf) (I + II)/A 13.24V. Margin keuntungan (RM/ha) [C – (I + II)] 5,880VI. Jumlah keuntungan (RM/ha/tahun) 5,880VII. Pulangan tenaga buruh (RM/tahun)

[C – (Jumlah Kos – Kos Buruh)]6,380

23

BIBLIOGRAFIHalimathul Saadiah, A.S., Abdul Wahab, N., Abu Hasan, D. dan Ahmad Hajazi, M. (2006). Faktor iklim

dan kesesuaian pengeluaran biji benih di Malaysia. Teknol. Tanaman 3: 21 – 22Halimathul Saadiah, A.S., Abdul Wahab, N., Abu Hasan, D. dan Ahmad Hajazi, M. (2006). Kenaf seed

production: commercial kenaf seed production to meet market demand for the kenaf industry. Proceedings of the fourth technical review meeting on research and development of kenaf production for animal feed and fibre, 24 – 25 Januari 2006, Genting Highlands (Mat Daham, M.D., Abdullah, O. dan Wong, C.C., ed.), Serdang: MARDI

Halimathul Saadiah, A.S. (1995). Asas teknologi biji benih, 110 hlm. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka

Maiti, S.N., Datta, A.N. dan Basak, S.L. (1981). Outcrossing and isolation requirement in kenaf (Hibiscus cannabinus L.). Euphytica 30: 739 – 745

24

ALAMAT PERHUBUNGANUntuk maklumat lanjut tentang teknologi dan khidmat perunding, sila hubungi:

Pusat Penyelidikan Padi dan Tanaman IndustriPusat Promosi dan Pembangunan Teknologi

Ibu Pejabat MARDI, SerdangPeti Surat 1230150774 KUALA LUMPURwww.mardi.gov.my

Penerbit MARDI