tangkapan kanak-kanak yang berkonflik dengan undang-undang
TRANSCRIPT
436
TANGKAPAN KANAK-KANAK YANG BERKONFLIK DENGAN UNDANG-
UNDANG JENAYAH SYARIAH DI MALAYSIA
Wafaa’ Binti Yusof
Jabatan Syariah, Fakulti Pengajian Islam,
Universiti Kebangsaan Malaysia
Anita Abdul Rahim & Asma Hakimah Abdul Halim
Fakulti Undang-undang,
Universiti Kebangsaan Malaysia
PENGENALAN
Tatacara tangkapan menyusul sebaik sahaja suatu maklumat yang boleh dipercayai dan
munasabah diterima atau timbul syak wasangka yang munasabah di pihak penguatkuasa
undang-undang bahawa suatu jenayah telah dilakukan oleh seseorang. Tatacara tangkapan
sebagaimana yang diperuntukkan dalam kebanyakan enakmen tatacara jenayah syariah
negeri-negeri melibatkan Bahagian III, Bab 2 dan bermula dari seksyen 10 hingga ke
seksyen 27. Suatu tangkapan dikatakan telah berlaku apabila seseorang itu menyerah
dirinya sama ada dengan percakapan atau tingkah lakunya atau bila badannya dipegang
atau ditahan (ETJS 2003 Seksyen 10). Frasa ‘menggunakan segala langkah yang perlu’
menunjukkan pelbagai cara kemungkinan diaplikasikan oleh pihak penguatkuasa agama
dalam pelaksanaan dan penguatkuasaan tatacara tangkapan. Peruntukan yang sama diguna
pakai terhadap kanak-kanak yang berkonflik dengan undang-undang jenayah syariah.
Mereka tidak terkecuali dari tatacara ini. Ini dibuktikan dari data penglibatan kanak-kanak
dalam beberapa kategori jenayah syariah di negeri Selangor dan Wilayah Persekutuan
Kuala Lumpur. Data ini tidak akan wujud kecuali setelah tangkapan telah berlaku. Hasil
analisis yang dilakukan terhadap data yang terkumpul adalah seperti berikut:
Jadual 1 Taburan bilangan kategori jenayah yang dilakukan oleh suspek kanak-kanak di
Selangor dari 2008-2014
Jenayah/Tahun 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Khalwat 13 3 11 7 10 33 50
Persetubuhan luar
nikah 2 0 0 0 0 0 0
Zina 0 0 0 0 0 0 2
Doktrin palsu 0 0 1 0 0 0 0
Menghina atau
menyebabkan
dipandang hina
agama Islam 0 0 0 0 0 0 0
Menghina penguat
kuasa agama 0 0 2 0 12 0 0
Pungutan khairat 0 0 0 1 2 2 2
Judi 0 0 0 0 0 4 0
437
Sumber: Bahagian Pengurusan Penguatkuasaan Jabatan Agama Islam Selangor.[17 Julai
2015]
Jadual 2 Taburan bilangan kategori jenayah yang dilakukan oleh suspek kanak-kanak di
Wilayah Persekutuan dari 2009-2013
Jenayah/Tahun 2009 2010 2011 2012 2013
Tidak menghormati Ramadhan 2 1 0 2 0
Berjudi 0 0 1 0 0
Minuman yang memabukkan 5 2 0 2 3
Pelacuran 0 0 0 0 0
Persetubuhan luar nikah 38 20 15 41 28
Khalwat 31 8 17 27 9
Orang lelaki berlagak perempuan 1 0 0 2 0
Perbuatan tidak sopan di khalayak
ramai 5 0 0 0 0
Sumber: Bahagian Pengurusan Penguatkuasaan Jabatan Agama Islam Wilayah
Persekutuan [23 April 2014]
Namun, enakmen tatacara jenayah syariah negeri-negeri tidak menyediakan peruntukan
khusus berkaitan tatacara tangkapan terhadap suspek kanak-kanak atau yang membezakan
cara tangkapan suspek kanak-kanak dan suspek dewasa. Begitu juga peruntukan undang-
undang yang melarang mereka melakukan tangkapan terhadap golongan ini. Terdapat
sedikit perbezaan dalam tindakan pihak penguat kuasa agama ketika tangkapan suspek
kanak-kanak dilaksanakan. Perbezaan tersebut hanya dari sudut layanan dan budi bicara
penguat kuasa agama ketika tangkapan dibuat terhadap golongan di bawah umur ini. Budi
bicara tersebut bukanlah satu tiket untuk penguat kuasa agama melepaskan suspek kanak-
kanak yang terlibat dalam kes jenayah syariah. Perlu difahami bahawa tangkapan belum
menunjukkan seseorang itu bersalah atau sesuatu yang mesti berakhir dengan pendakwaan
di mahkamah. Sebaliknya ia bergantung pada merit kes yang berlaku (Siti Norjihan 2014).
Secara tidak langsung ia menafikan kesahihan dan kewajaran tindakan budi bicara
sesetengah pihak penguat kuasa agama yang melepaskan suspek kanak-kanak yang
melakukan jenayah syariah.
Ketiadaan peruntukan undang-undang berkaitan tatacara tangkapan suspek kanak-kanak
dilihat bukanlah halangan dan masalah kepada pihak penguat kuasa agama. Peruntukan-
peruntukan dan tatacara yang ada sekarang dikatakan mencukupi untuk diaplikasikan
kepada golongan ini. Malahan mereka menegaskan peruntukan dalam enakmen tatacara
jenayah syariah merupakan peruntukan umum dan tertakluk kepada semua orang Islam
tanpa mengira umur (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013). Ini bermakna
peruntukan memberi pegawai penguat kuasa agama bidang kuasa untuk bertindak ke atas
suspek kanak-kanak juga.
Istilah pesalah muda atau pesalah remaja1 dalam enakmen tatacara jenayah kelihatannya
lebih difokuskan dan diberi penekanan dalam tatacara di bawah bidang kuasa hakim syarie
1 Pesalah muda atau pesalah remaja merupakan dua istilah yang diguna pakai dalam enakmen tatacara
jenayah syariah negeri-negeri. Istilah kanak-kanak hakikatnya hanya disebut sekali sahaja dalam enakmen
438
atau mahkamah dan bukannya tatacara di bawah bidang kuasa pihak penguat kuasa agama.
Roh seksyen 128 adalah pada mahkamah dan bukanlah tugas penguat kuasa agama untuk
mengambil tahu seksyen tersebut serta menentukan sama ada suspek di bawah umur atau
tidak (Norhisham 2012). Oleh itu, penguat kuasa agama akan bertindak jika suatu jenayah
syariah diadukan atau berlaku di hadapan mereka tanpa mengira umur termasuk tangkapan
jika perlu dilakukan. Dengan kata lain semua kes jenayah boleh ditangkap dan disiasat.
Penentuan sama ada kes tersebut boleh diteruskan atau tidak bergantung pada laporan
siasatan pihak penguat kuasa agama dan kebenaran dari Ketua Penguat kuasa Agama
sebelum dilanjutkan kepada pendakwa syarie (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi
2013).
PELAKSANAAN DAN PENGUATKUASAAN TATACARA TANGKAPAN
KANAK-KANAK YANG BERKONFLIK DENGAN UNDANG-UNDANG
JENAYAH SYARIAH
Pendekatan amalan penguat kuasa agama dikatakan agak berbeza sedikit apabila
melibatkan suspek kanak-kanak dan bergantung pada pegawai penguat kuasa yang terlibat
(Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013) walaupun definisi tangkapan yang sama
diguna dalam kedua-dua kes yang melibatkan suspek kanak-kanak dan suspek dewasa.
Tidak ada satu definisi yang khusus untuk membezakan kedua-duanya. Malahan tidak ada
garis panduan yang jelas disediakan untuk pegawai penguat kuasa agama dalam kes
tangkapan suspek kanak-kanak.
Terdapat dua pendekatan yang berbeza dalam amalan penguatkuasaan dan pelaksanaan
tangkapan terhadap suspek kanak-kanak di kalangan penguat kuasa agama. Pegawai
penguat kuasa agama dalam pendekatan pertama, akan membuat tangkapan berdasarkan
kesalahan yang dilakukan dan bukannya berdasarkan status umur suspek. Nyatanya
tangkapan dibuat apabila satu kesalahan disyaki dan dipercayai secara munasabah telah
dilakukan dan sebagaimana tangkapan suspek dewasa, butiran diri suspek kanak-kanak
diambil serta direkodkan setelah suspek dibawa ke bahagian siasatan selepas tangkapan.
Status umur suspek kanak-kanak dikenal pasti pada peringkat siasatan melalui butiran diri
yang diambil. Ketua Penguat kuasa Agama akan dirujuk jika tangkapan melibatkan kanak-
kanak berumur 10 tahun untuk tindakan seterusnya dan kebiasaannya mereka dilepaskan.
Lazimnya siasatan diteruskan jika melibatkan tangkapan suspek kanak-kanak berumur 14
atau 16 tahun dan Ketua Penguat kuasa Agama menurut undang-undang boleh perintahkan
suspek tersebut dilepaskan jika siasatan membuktikan bahawa suspek belum baligh kerana
sempadan yang diguna pakai dalam kes jenayah syariah ialah baligh (Hardi 2013; Sharom
2013; Mohd Hilmi 2013).
Manakala pendekatan kedua memperlihatkan penguatkuasaan tatacara tangkapan
hendaklah mengikut umur sebagaimana yang diperuntukkan dalam enakmen tatacara
tersebut. Malahan tiada tafsiran kanak-kanak diperuntukkan dalam enakmen jenayah mahupun tatacara
jenayah syariah negeri-negeri. Lihat Anita Abdul Rahim & Wafaa’ Yusof, Umur Pesalah Kanak-kanak:
Ketidakseragaman dalam Enakmen Jenayah Syariah dan Enakmen Tatacara Jenayah Syariah di Malaysia,
Jurnal Kanun. Jil. 24(1), Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 2012, hlm. 1-21; Wafaa’ Yusof &
Anita Abdul Rahim, The Age of Criminal Responsibility from the Perspective of Malaysian Shariah Law,
Asian Social Science, Vol.10, Canadian Center of Science and Education, Canada, 2014, hlm. 95-102,
http://www.ccsenet.org/ journal/index.php/ass/article/download /36494/ 20505.
439
jenayah syariah dan bukannya sama ada suspek kanak-kanak itu mencapai baligh atau
tidak. Oleh itu, suspek kanak-kanak yang berumur 14 tahun tetapi belum baligh tetap akan
ditangkap tetapi tidak boleh dituduh kerana baligh merupakan syarat sah pertuduhan dan
sabitan kes jenayah syariah. Tiada peruntukan undang-undang menjelaskan perkara ini.
Pendapat kedua ini juga menegaskan baligh tidak digunakan dalam semua kategori
kesalahan dan hanya digunakan dalam kesalahan ibadah. Penafian terhadap perlakuan
jenayah seperti khalwat, meminum minuman keras atau liwat disebabkan status suspek
kanak-kanak belum baligh tidak diterima pakai jika pendekatan ini diambil kira (Yusof
Musa 2010).
Namun tiada kes setakat ini untuk dikatakan secara tepat tindakan pegawai penguat kuasa
agama dalam situasi di mana kanak-kanak berumur 15 atau 16 tahun tetapi belum baligh.
Suspek akan dilepaskan jika siasatan menunjukkan suspek belum baligh dan kes tidak
boleh diteruskan. Ketentuan sama ada kes hendak diteruskan atau tidak juga bergantung
pada kekuatan hasil siasatan yang dilakukan dan jika kes tidak kukuh pegawai penguat
kuasa agama yang terbabit akan berbincang dengan ketua penguat kuasa agama sama ada
hendak meneruskan kes atau tidak (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013).
Sebagaimana tangkapan suspek dewasa, tangkapan suspek kanak-kanak hendaklah
dilakukan dengan apa-apa cara yang munasabah jika pegawai operasi mempunyai syak
yang munasabah suatu kesalahan telah dilakukan oleh mereka, iaitu dengan cara
menyentuh atau mengurung tubuh suspek melainkan jika suspek menyerah diri sama ada
dengan perkataan atau melalui perbuatan. Ketika tangkapan dilakukan, suspek kanak-
kanak sebagaimana suspek dewasa tidak boleh dihalang atau disekat pergerakannya
melebihi kadar yang perlu untuk menghalangnya dari melarikan diri. Pegawai penguat
kuasa agama hanya boleh menggunakan segala langkah setakat mana yang perlu untuk
melaksanakan tangkapan ke atas suspek kanak-kanak. Langkah-langkah yang diambil
bertujuan untuk menyekat serta mencegahnya dari cuba melarikan diri dan untuk
berhadapan dengan tindakan agresif suspek yang cuba melawan dengan kekerasan ketika
mengelak dari ditangkap. Suspek kanak-kanak dikatakan bertindak lebih agresif
berbanding dengan suspek dewasa (Yusof Musa 2010). Tindakan-tindakan tersebut walau
bagaimanapun tidak boleh sampai menyebabkan kematian kepada orang yang hendak
ditangkap. Contohnya, penggunaan gari umumnya tidak dibenarkan dalam tangkapan oleh
pegawai penguat kuasa agama tetapi jika keadaan terlalu genting dan orang yang hendak
ditangkap bertindak ganas maka penggunaan tersebut dibenarkan. Penggunaan gari dalam
keadaan tersebut adalah lebih wajar dari penggunaan tali untuk mengikat tangan orang yang
hendak ditangkap yang boleh dianggap suatu tindakan yang tidak profesional (Yusof Musa
2010). Alasan penangkapan iaitu mengenai kesalahan yang disyaki dilakukan dan hukuman
yang dikenakan jika disabitkan, haknya untuk mendapatkan khidmat seorang peguam
pilihannya dan tanggungjawab suspek untuk memberi kerjasama kepada pegawai penguat
kuasa agama hendaklah diberitahu kepada suspek kanak-kanak sebaik sahaja tangkapan
dilakukan.
BEBERAPA BENTUK TINDAKAN DALAM TANGKAPAN KANAK-KANAK
YANG BERKONFLIK DENGAN UNDANG-UNDANG JENAYAH SYARIAH
NEGERI-NEGERI
Tindakan pegawai penguat kuasa agama untuk dikatakan sebagai satu tangkapan
bergantung pada kesalahan jenayah yang berlaku sama ada ia di bawah kategori kesalahan
boleh tangkap atau kesalahan tidak boleh tangkap. Tangkapan yang melibatkan kesalahan
440
boleh tangkap kurang menimbulkan isu kerana tangkapan ini kebiasaannya boleh berlaku
bila unsur-unsur yang membolehkan tangkapan berlaku dijustifikasikan. Namun tangkapan
yang melibatkan kesalahan tidak boleh tangkap agak banyak komplikasinya kerana
tangkapan ini menurut undang-undang hanya boleh dilakukan dengan waran. Penguat
kuasa agama pula paling kerap bersemuka dengan suspek termasuk suspek kanak-kanak
yang sedang melakukan kesalahan kategori ini terutama kesalahan di bawah seksyen 31
Enakmen Jenayah Syariah Selangor, 1995 dan tangkapan awam. Istilah ‘dibawa’ ini
mungkin timbul dari sini kerana penguat kuasa agama tidak boleh melakukan tangkapan
tanpa waran. Tindakan penguat kuasa agama membawa suspek ke bahagian penguat kuasa
agama bukanlah satu tangkapan kerana tangkapan tidak mungkin berlaku dalam kes tidak
boleh tangkap (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013). Malahan tangkapan menurut
mereka bukanlah satu-satunya tindakan yang boleh diambil apabila satu kesalahan tidak
boleh tangkap berlaku.
Bidang kuasa jenayah syariah di negeri Selangor contohnya telah menyediakan garis
panduan khusus yang membentuk SOP bagi kes di bawah seksyen 31 Enakmen Jenayah
Syariah mereka iaitu perbuatan tidak sopan di tempat awam. SOP ini melibatkan tiga
alternatif tindakan yang telah digariskan dalam Arahan Tetap S.S Pengarah 2002 yang
dikuatkuasakan di Selangor iaitu nasihat dan arahan beredar, arahan hadir kursus dan akhir
sekali, tindakan mahkamah. SOP yang sama juga telah diguna pakai dalam kes yang
melibatkan kanak-kanak yang berkonflik dengan undang-undang ini. Sebagaimana
Enakmen tersebut, tiada arahan khusus digariskan untuk suspek atau pesalah kanak-kanak
dalam Arahan Tetap S.S Pengarah 2002 ini. Garis panduan ini lebih berperanan sebagai
‘quick reference’ (Siti Zubaidah Ismail 2008) kepada pegawai penguat kuasa agama dan
kelihatan agak praktikal untuk dilaksanakan terhadap suspek kanak-kanak.
Arahan nasihat dan beredar
Arahan ini berkonsepkan pencegahan dan kebiasaannya melibatkan kes-kes kecil atau
ringan yang mana tidak sampai ke tahap melibatkan kes kaunseling. Contohnya berada di
atas motor bersama, menyelak atau membelai rambut dan berpegangan tangan (Norhisham
2012). Tangkapan kebiasaannya tidak berlaku di sini namun pegawai penguat kuasa agama
mempunyai kuasa untuk menegur dan menasihati pelaku kesalahan ini. Pegawai penguat
kuasa agama kebiasaannya akan menyuruh mereka beredar dari lokasi setelah teguran dan
nasihat diberi. Nasihat dan surat amaran keras bahawa perilaku mereka diperhatikan oleh
pihak penguat kuasa JAIS dikeluarkan jika satu operasi yang besar terlibat dan tidak
memungkinkan suspek dikumpulkan untuk dibawa ke pejabat agama. Pegawai penguat
kuasa agama akan bertindak merekodkan jumlah pesalah yang terlibat secara keseluruhan
dan tidak secara individu. Kebiasaannya hanya nama dan pengenalan diri direkodkan serta
ditandatangani oleh suspek. Suspek kebiasaannya tidak boleh dikesan kembali dengan
mudah kerana tindakan dilakukan secara manual. Setakat ini tidak ada sistem yang khusus
untuk menyimpan data yang boleh diakses kemudian (Norhisham 2012). Kanak-kanak
yang terlibat dalam perlakuan terlarang di bawah seksyen 31 (EJS 1995) tidak terkecuali
dari tatacara ini dan ibu bapa atau penjaga tidak dilibatkan lagi pada tahap ini (Norhisham
2012).
Arahan hadir kursus
Arahan hadir kursus atau kaunseling ini merupakan alternatif kedua dan melibatkan
perlakuan yang agak berat berbanding perlakuan yang diambil tindakan di bawah alternatif
441
pertama.2 Terdapat dua kenyataan yang berbeza menjelaskan situasi ini. Kenyataan
pertama yang menyatakan butiran diri suspek diambil di tempat kejadian dan surat arahan
hadir ke bahagian penguat kuasa agama diserahkan kepadanya tanpa mengira sama ada
tangkapan berlaku atau tidak ke atasnya. Tangkapan yang berlaku pula dikatakan tidak
dibuat laporan rasmi dan kes oleh itu tidak dibawa sampai ke peringkat mahkamah terutama
apabila tangkapan melibatkan suspek kanak-kanak sekolah di bawah umur. Mereka akan
dihantar untuk menghadiri kursus kaunseling ILDAS iaitu satu pusat latihan negeri
Selangor selama tiga hari dua malam. Tindakan ini bukan satu penahanan tetapi suatu
arahan yang mesti dipatuhi dan diwajibkan hadir ke kaunseling. Arahan hadir yang
dikeluarkan bergantung pada keadaan. Jika tangkapan berlaku waktu siang, suspek boleh
terus dibawa ke pejabat penguat kuasa agama dan surat aku janji akan ditandatangani oleh
suspek bahawa dia akan menghadiri sesi kaunseling atau kursus jika diarah berbuat
demikian (Alfian 2010). Tindakan ini bergantung pada keadaan dan kesalahan yang
dilakukan. Kebanyakan kes hanya ditegur dengan cara pengeluaran saman untuk hadir ke
pejabat agama. Waran tangkap akan menyusul jika suspek gagal untuk hadir sebagaimana
yang diperintahkan dalam saman hadir.
Kenyataan kedua pula menyatakan tiada tangkapan berlaku di sini dan hanya butiran diri
suspek diambil. Surat arahan hadir ke bahagian penguat kuasa diserahkan kepada suspek
untuk ditemu ramah. Arahan hadir ini bertujuan untuk menetapkan suatu tarikh sesi
kaunseling kepada suspek selepas disoal siasat terlebih dahulu (Hardi 2013; Sharom 2013;
Mohd Hilmi 2013). Saman hadir ke mahkamah dan bukannya waran tangkap dikeluarkan
jika suspek gagal menghadiri sesi kaunseling setelah tiga kali surat arah hadir
dikemukakan. Tangkapan tidak perlu berlaku dalam kes kesalahan seksyen 31 (EJS 1995).
Justeru itu untuk hadirkan suspek ke mahkamah tidak semestinya berlaku tangkapan tetapi
mencukupi dengan saman hadir ke mahkamah (Hardi 2013). Berbeza dengan kenyataan
pertama di atas yang menegaskan waran akan dipohon jika suspek gagal untuk menghadiri
kursus kaunseling yang diarahkan.
Ibu bapa atau penjaga suspek kanak-kanak ini akan dihubungi dan diberitahu mengenai
arahan hadir kursus tersebut. Ibu bapa wajib hadir bersama dengan suspek kanak-kanak ke
bahagian penguat kuasa bila surat arahan tersebut diserahkan. Walaupun demikian, tiada
tindakan terhadap ibu bapa yang enggan hadir bersama remaja sebagaimana keengganan
mereka untuk menjamin suspek kanak-kanak dalam kes bon jaminan. Tiada peruntukan
undang-undang mahupun arahan pentadbiran yang menghendaki ibu bapa untuk hadir
bersama kanak-kanak yang terlibat (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013).
Tindakan mahkamah
Arahan Tetap S.S Pengarah ini hakikatnya menjadi suatu mekanisme ‘budi bicara’ pegawai
penguat kuasa agama dalam melaksanakan tangkapan jenayah syariah. Arahan pentadbiran
ini bukanlah sesuatu yang mengikat pihak-pihak yang terlibat jika dilihat dari sudut
kesahan undang-undang. Apatah lagi jika ada undang-undang berkaitan tangkapan sudah
diperuntukkan dengan jelas dalam statut yang terlibat. Namun ketidakpatuhan suspek
kepada Arahan ini boleh mensabitkan suspek kepada kesalahan mengingkari arahan
2 Lihat Perkara 17, Bahagian IV, Bab 2, Arahan Tetap S.S. Pengarah Jabatan Agama Islam Selangor,
Bil.1/2003,Bagi Melaksanakan Tindakan Pencegahan Seksyen 31 Enakmen Jenayah Syariah Selangor,
No.9 Tahun 1995 (Perlakuan Tidak Sopan Di Tempat Awam), Bahagian Penguatkuasaan Jabatan Agama
Islam Selangor, Shah Alam , hlm.6.
442
penguat kuasa agama. Arahan ini merupakan landasan bagi pegawai penguat kuasa agama
untuk melaksanakan budi bicara mereka yang diwujudkan secara bertulis.
Budi bicara sebegini hakikatnya juga diamalkan di kalangan penguat kuasa agama negeri-
negeri yang lain seperti di Wilayah Persekutuan tetapi tidak secara bertulis dan tidak
melibatkan semua tindakan sebagaimana dalam Arahan Tetap S.S Pengarah 2002 tersebut.
Contohnya arahan nasihat dan beredar tidak menjadi sebahagian dari tindakan budi bicara
pihak penguat kuasa agama di Wilayah Persekutuan. Sementara arahan hadir kursus pula
menjadi sebahagian dari tindakan budi bicara mereka tetapi dalam bentuk penguatkuasaan
tatacara yang berbeza. Arahan atau perintah menghadiri kursus kaunseling atau
pemantapan akhlak di bawah bidang kuasa pihak penguat kuasa agama Wilayah
Persekutuan kebiasaannya diperintahkan terhadap suspek setelah bukti dan keterangan
terhadap kes terbabit tidak mencukupi untuk diteruskan pendakwaan (Siti Norjihan 2014).
Perintah ini dikuatkuasakan atas inisiatif bahagian penguat kuasa agama kepada maksud
pencegahan. Justeru itu suatu tangkapan tidak dinafikan berlaku dari awal lagi dan begitu
juga siasatan. Tanpa ada tangkapan budi bicara ini tidak boleh dilaksanakan di bawah
bidang kuasa penguat kuasa agama Wilayah Persekutuan.
Tatacara yang sama digunakan terhadap suspek kanak-kanak. Bezanya setiap tindakan
dikatakan bergantung pada kes. Contohnya, jika kes tangkapan suspek kanak-kanak boleh
memberi kesan kepada persekolahannya dan keputusan menggunakan budi bicara adalah
lebih baik maka kemungkinan suspek dilepaskan tanpa dikemukakan sebarang kes
terhadapnya. Pelepasan ini hanya boleh dilakukan oleh Ketua Pegawai Penguat kuasa
Agama sahaja. Suspek kanak-kanak yang dilepaskan ini sebagaimana suspek dewasa akan
diarahkan untuk menghadiri kaunseling atau kursus pemantapan akhlak. Kursus ini
diadakan secara berkala di jabatan penguat kuasa agama Wilayah Persekutuan iaitu
sebulan sekali di dewan JAWI sendiri. Kursus tersebut dihadiri oleh pesalah jenayah
syariah dan juga suspek jenayah syariah yang tidak mencukupi bukti untuk didakwa.
Penglibatan suspek dalam kursus ini bukanlah satu hukuman tetapi merupakan satu
tindakan budi bicara penguat kuasa dalam pengendalian kes yang tidak lengkap untuk
diteruskan pendakwaan dan juga kes melibatkan suspek kanak-kanak. Tiada peruntukan
undang-undang menyentuh tentang perkara ini mahupun arahan-arahan pentadbiran
sebagaimana di bawah bidang kuasa penguat kuasa agama negeri Selangor (Siti Norjihan
2014).
Beberapa corak tindakan penguat kuasa agama oleh itu disimpulkan telah dilaksanakan
terhadap tangkapan suspek kanak-kanak di bawah bidang kuasa Bahagian Penguat kuasa
Agama negeri-negeri:-
i. Mengeluarkan Satu Surat Arahan atau Perintah Hadir Ke Bahagian Penguat
kuasa Agama Tanpa Membawa Suspek Kanak-kanak Ke Bahagian Penguat
kuasa Agama atau Menangkapnya
Penguat kuasa agama mengeluarkan satu surat arahan hadir atau dulunya dikenali sebagai
saman hadir ke bahagian penguat kuasa kepada suspek kanak-kanak. Surat arahan hadir ke
bahagian penguat kuasa agama ini diberi setelah butiran nama dan alamat suspek diambil
di lokasi kejadian. Tindakan ini boleh diambil setelah suspek memberi kerjasama penuh
dan bersetuju dengan rela untuk menghadirkan diri ke bahagian penguat kuasa agama untuk
disoal siasat (Ahmad Azam 2013). Penyerahan surat arahan hadir di lokasi kejadian ini oleh
itu, bergantung pada kerjasama suspek dan budi bicara pegawai penguat kuasa agama.
443
Penguat kuasa agama tidak perlu melakukan tangkapan ataupun membawa mereka ke sana
tetapi hanya mengeluarkan surat arahan hadir tersebut sahaja. Suspek berkewajipan untuk
hadir apabila menerima surat arahan hadir tersebut dan kebiasaannya mereka dikehendaki
hadir keesokan harinya atau dalam tempoh masa terdekat ke bahagian penguat kuasa
agama.
Tindakan ini melibatkan kedua-dua jenis kesalahan boleh tangkap dan tidak boleh tangkap.
Mungkin dalam kes yang melibatkan kesalahan boleh tangkap tindakan ini tidak
dipersoalkan tetapi sebaliknya pula dalam kes yang melibatkan kesalahan tidak boleh
tangkap. Suspek yang melakukan kesalahan jenayah di bawah seksyen 31 enakmen jenayah
syariah atau seksyen 29 akta jenayah syariah contohnya, diambil butiran diri di lokasi
kejadian dan diserahkan surat arahan atau perintah hadir ke bahagian penguat kuasa agama
sebagaimana kes kesalahan boleh tangkap. Tiada tangkapan berlaku di sini kerana
tangkapan hendaklah dengan waran. Langkah ini merupakan salah satu cara pihak penguat
kuasa agama bertindak untuk mengelak dari tindakan mereka dipertikaikan dan pada masa
yang sama mereka perlu untuk bertindak segera terhadap suspek. Oleh itu surat arahan
hadir atau saman dan bukannya waran digunakan untuk hadirkan suspek yang melakukan
kesalahan di bawah seksyen 31 ini ke bahagian penguat kuasa agama ataupun mahkamah
(Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013). Waran hanya menyusul setelah suspek
ingkar terhadap surat arahan hadir dan waran ini bukan kerana kesalahan di bawah seksyen
31 tetapi kerana ingkar arahan penguat kuasa agama tersebut.
Kebiasaannya suspek yang diperintah hadir pada keesokan hari untuk diambil keterangan
akan dilepaskan tanpa ikatan bon kerana melibatkan kesalahan tidak boleh tangkap. Suspek
akan dimaklumkan untuk menunggu surat atau saman dari mahkamah. Pengeluaran saman
dipohon oleh pendakwa raya setelah beliau berpuas hati dari penilaian kertas siasatan (IP)
yang dikemukakan kepadanya oleh bahagian siasatan jenayah syariah menunjukkan satu
kes telah berlaku. Suspek perlu hadir ke mahkamah sebagaimana yang tercatat dalam surat
saman. Berbeza dengan kes boleh tangkap, contohnya khalwat, pegawai penyiasat akan
lengkapkan kertas siasatan dan fail berkaitan siasatan tersebut akan dikemukakan ke
bahagian pendakwaan. Pendakwa raya akan meneliti fail dan memastikan ia lengkap.
Pendakwa raya kemudiannya akan mendaftar dan memfailkan kes untuk disebut di
mahkamah berdasarkan tarikh yang tercacat pada bon jaminan sebelum itu (Siti Norjihan
2014).
ii. Membawa Suspek Kanak-kanak ke Bahagian Penguat kuasa Agama Tanpa
Menangkapnya
Penguat kuasa agama membawa suspek kanak-kanak ke bahagian penguat kuasa agama
sama ada sebelum atau setelah butiran nama dan alamat suspek diambil. Seksyen 17
enakmen tatacara jenayah syariah digunakan dalam kes yang melibatkan suspek kanak-
kanak untuk mengesahkan identiti tersebut. Tiada penangkapan berlaku sama ada ia
melibatkan kesalahan boleh tangkap atau kesalahan tidak boleh tangkap. Suspek kanak-
kanak dibawa dan diletakkan dalam jagaan penguat kuasa agama sementara kedua ibu bapa
atau penjaga dihubungi setelah nama dan alamat ditentu sahkan oleh pegawai penyiasat
(Norhisham 2012). Kedua ibu bapa atau penjaga akan diarahkan memberi jaminan diri
bahawa anak mereka atau anak di bawah jagaan mereka akan hadir ke bahagian penguat
kuasa agama jika diarahkan berbuat demikian melalui surat perintah hadir. Suspek akan
dilepaskan di bawah jaminan ibu bapa atau penjaganya (Norhisham 2012; Hardi 2013;
Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013). Penyelidik melihat penguat kuasa agama bertindak
444
sedemikian disebabkan suspek adalah kanak-kanak dan untuk diserahkan surat perintah
hadir ke mahkamah kepada mereka tidak menjanjikan surat tersebut sampai ke tangan ibu
bapa atau penjaga. Lagipun mereka masih di bawah umur dan pihak berkuasa adalah lebih
berkewajipan untuk memberitahu ibu bapa atau penjaga mereka. Tangkapan kebiasaannya
tidak dilakukan jika suspek kanak-kanak memberi kerjasama memberi butiran diri mereka
ketika di tempat kejadian jenayah. Oleh itu, untuk mengimbangi maslahat semua, pihak
penguat kuasa kebiasaannya akan membawa suspek kanak-kanak ini ke bahagian penguat
kuasa walaupun tidak ada tangkapan berlaku. Tindakan penguat kuasa ini walaupun boleh
dicabar oleh undang-undang terutama dalam kes kesalahan tidak boleh tangkap yang
berkeperluan kepada waran, perlu diimbangi dengan keperluan dan maslahat tindakan
tersebut.
iii. Menangkap Suspek Kanak-kanak
Tangkapan boleh berlaku terhadap suspek kanak-kanak dalam kes kesalahan boleh tangkap
dan tidak boleh tangkap sebagaimana suspek dewasa. Penguat kuasa agama sama ada akan
menangkap dan membawa suspek kanak-kanak yang melakukan kesalahan boleh tangkap
ke balai polis yang mempunyai bidang kuasa (Arahan Tetap S.S Pengarah Jabatan Agama
Islam Negeri 2007 Arahan 8(b)) atau ke bahagian penguat kuasa agama bergantung pada
keadaan kes ketika itu. Pihak polis cuma mengeluarkan surat jaminan tetapi untuk
memastikan kehadiran suspek ke Bahagian Penguat kuasa atau ke mahkamah adalah di
bawah tanggungjawab pegawai penguat kuasa agama. Surat jaminan tersebut hendaklah
dicatat ‘Arahan oleh penguat kuasa JAIS’ (Sharom 2013).
Suspek kanak-kanak ini walau bagaimanapun akan dibawa ke bahagian penguat kuasa
agama pula sekiranya dia gagal untuk menyediakan penjamin ketika laporan berkaitan
operasi dibuat di balai polis (Arahan Tetap S.S Pengarah Jabatan Agama Islam Negeri 2007
Arahan 8(c)). Bahagian siasatan penguat kuasa agama bertanggungjawab menentu sahkan
nama serta alamat suspek kanak-kanak dan boleh melakukan pemeriksaan lanjut terhadap
suspek. Pada masa yang sama ibu bapa atau penjaga suspek akan dihubungi untuk
menyempurnakan jaminan dan suspek boleh dilepaskan serta-merta setelah butiran diri
ditentu sahkan dengan perintah bertulis dari Ketua Pegawai Penguat kuasa Agama.
Tangkapan yang berlaku ini juga akan berakhir dengan suspek diletak di bawah jagaan
Ketua Penguat kuasa Agama atau diletakkan di lokap jika jaminan gagal diperoleh oleh
suspek atau suspek enggan bekerjasama. Situasi ini meletakkan suspek kanak-kanak di
bawah kes khas yang perlu dikemukakan ke hadapan hakim mahkamah rendah dalam
tempoh 24 jam untuk dipohon perintah penahanan atau untuk mendapatkan bon jaminan
(Sharom 2013).
Laporan berkaitan operasi yang dibuat di balai polis akan menjadi sokongan dan pengukuh
kepada tindakan penguat kuasa agama untuk memastikan suspek kanak-kanak yang
ditangkap hadir ke bahagian penguat kuasa agama bila dikehendaki berbuat demikian
melalui jaminan diri yang diperoleh. Laporan tersebut bertujuan untuk mengesahkan
keberadaan pegawai penguat kuasa agama di lokasi kejadian jenayah serta memastikan
setiap tindakan yang dilakukan berada dalam konteks penguatkuasaan (Norhisham 2012).
Kegagalan pihak penguat kuasa agama untuk memaklumkan terlebih dahulu mengenai
operasi dan melaporkannya kepada pihak polis bukan alasan untuk tidak meneruskan
operasi mereka (Arahan Tetap S.S Pengarah Jabatan Agama Islam Negeri 2007 Arahan
7(b)) atau tidak boleh melakukan tangkapan. Justeru itu, pihak polis lazimnya dikatakan
terlibat apabila tangkapan kes berlaku di kawasan-kawasan daerah yang berjauhan dari
445
Pejabat Bahagian Penguat kuasa Agama (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013).
Suspek kebiasaannya akan dibawa terus ke bahagian penguat kuasa agama terutama jika
kesalahan yang dilakukan di kawasan-kawasan yang berada di bawah bidang kuasa penguat
kuasa agama induk seperti di Shah Alam. Tatacara ini tidak diperuntukkan dalam enakmen
tetapi dinyatakan serta diperincikan dalam Arahan Tetap Pengarah Jabatan Agama Islam
Negeri 2007.
Tangkapan terhadap suspek kanak-kanak yang melakukan kesalahan tidak boleh tangkap
yang berkeperluan kepada waran pula, contohnya kesalahan di bawah seksyen 31 enakmen
jenayah syariah juga boleh dilaksanakan walaupun tanpa waran. Tangkapan ini sebenarnya
dibuat berdasarkan seksyen 19 enakmen tatacara jenayah syariah dan bukannya seksyen 31
walaupun pada asalnya tindakan penguat kuasa agama tertumpu pada kesalahan melakukan
perbuatan tidak sopan di tempat awam tersebut. Seksyen 19 ini dikuatkuasakan untuk
memastikan butiran diri yang diberi oleh suspek termasuk suspek kanak-kanak adalah
benar. Laporan yang dibuat akan menyatakan suspek ditangkap kerana enggan bekerjasama
memberi nama dan alamat kepada penguat kuasa. Dengan kata lain, suspek akan ditangkap
dan dibawa ke bahagian penguat kuasa agama dengan alasan mereka enggan bekerjasama
memberi nama dan alamat kediaman mereka atau pihak penguat kuasa mempercayai
butiran diri yang diberi adalah palsu (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013).
Namun segelintir penguat kuasa masih menegakkan bahawa tindakan tersebut tidak
dikategorikan sebagai tangkapan dan suspek hanya dibawa ke bahagian penguat kuasa
agama untuk diambil butiran diri dan dibebaskan. Penegasan mereka agak bercanggah
dengan peruntukan seksyen 19 ETJSS kerana peruntukan ini jelas menyatakan tangkapan
boleh dilakukan di sini.
Tatacara yang sama menyusul selepas tangkapan tersebut berlaku, bermula dari
pemberitahuan kepada kedua-dua ibu bapa atau penjaga mengenai tangkapan yang berlaku
dan penyempurnaan jaminan diri oleh mereka. Penyempurnaan bon jaminan serta jaminan
diri atau penahanan suspek atas perintah mahkamah dalam tempoh 24 jam kemudiannya
pula menyusul setelah suspek gagal dijamin pada peringkat penguat kuasa dan kes disebut
serta-merta di hadapan hakim mahkamah rendah syariah. Selain dari perintah untuk
menyempurnakan bon jaminan, mahkamah juga akan mengeluarkan surat arahan hadir ke
mahkamah kepada suspek dan suspek berkewajipan untuk mematuhi arahan tersebut.
Kesimpulannya, saman dan bukannya waran digunakan untuk hadirkan suspek yang
melakukan kesalahan di bawah seksyen 31 ini ke bahagian penguat kuasa agama ataupun
mahkamah (Hardi 2013; Sharom 2013; Mohd Hilmi 2013).
Berbeza dengan bidang kuasa jenayah syariah negeri Selangor yang menyediakan garis
panduan khusus yang membentuk SOP dalam pengendalian kes jenayah di bawah
peruntukan seksyen 31 ini. Tiga tindakan alternatif yang digariskan dalam Arahan Tetap
Pengarah Jabatan Agama Islam Selangor ini antara perkara yang menjadi fokus penyelidik
untuk dianalisis. Penyelidik melihat tiga alternatif ini sebagai kunci kepada tatacara pra
perbicaraan suspek kanak-kanak terutama tatacara tangkapan. Penyelidik tidak menafikan
kesahan SOP ini dari segi kesan perundangannya. Ia merupakan suatu arahan pentadbiran
dan pastinya tidak sepatutnya bertentangan dengan ketetapan undang-undang yang
dikuatkuasakan. Ia lebih terikat kepada budi bicara penguat kuasa agama dan fenomena ini
menyebabkan ketidakselarasan pelaksanaan serta penguatkuasaan tatacara tangkapan di
bawah bidang kuasa negeri yang sama. Undang-undang sudah tentukan tatacaranya maka
tidak perlu kepada arahan tersebut. Walau bagaimanapun, perkara ini tidak boleh
ditudingkan kepada penguat kuasa agama negeri Selangor sahaja. Kebanyakan penguat
446
kuasa agama di negeri-negeri mempraktikkan amalan ini. Bezanya di JAIS ia wujud secara
bertulis berbanding dengan JAWI contohnya, tidak secara bertulis (Siti Norjihan 2014).
KESESUAIAN TATACARA YANG DIPERUNTUKKAN SEBAGAI SATU
KESIMPULAN
Peruntukan-peruntukan dan tatacara tangkapan kes jenayah syariah yang dibincangkan di
atas diguna pakai dalam kes yang melibatkan suspek kanak-kanak. Tiada peruntukan yang
khusus di dalam enakmen tatacara jenayah negeri-negeri berkaitan tatacara tangkapan
terhadap suspek kanak-kanak. Umumnya, peruntukan-peruntukan dan tatacara tersebut
dianggap sifar kepincangan untuk diaplikasikan kepada golongan ini. Mereka tertakluk
kepada definisi tangkapan yang sama tanpa ada suatu definisi yang khusus. Tangkapan ke
atas mereka juga terikat kepada situasi-situasi sebagaimana tangkapan boleh bermula
terhadap suspek dewasa sebagaimana yang diutarakan oleh Azam. Mereka juga dibenarkan
ditangkap dalam keadaan flagrante delicto atau al-talabbus (التلبس), susulan dari
penggeledahan tanpa waran dan tangkapan dalam kes yang sudah dikeluarkan waran
tangkap tetapi waran tersebut tidak ada dalam milikan pegawai penguat kuasa Agama atau
pegawai polis yang terbabit. Mereka juga menikmati jaminan dan perlindungan yang sama
seperti orang dewasa dalam prosiding jenayah seperti hak untuk diberitahu sebab dia
ditangkap, hak untuk berdiam diri, hak kepada khidmat seorang peguam, hak untuk tidak
diperlakukan sewenang-wenangnya dan hak kepada jaminan. Pada dasarnya, tatacara
tangkapan yang sedia ada diaplikasikan dalam kes yang melibatkan kanak-kanak bermula
dari cara tangkapan dilakukan, pihak-pihak yang berautoriti untuk melaksanakan
tangkapan, langkah-langkah yang diperlukan dalam pelaksanaan penangkapan dan
batasannya, tatacara penangkapan dengan waran dan tanpa waran.
Oleh itu tangkapan terhadap suspek kanak-kanak hendaklah dilakukan dengan apa-apa cara
yang munasabah jika pegawai penguat kuasa agama atau pegawai operasi mempunyai syak
yang munasabah suatu kesalahan telah dilakukan oleh mereka, iaitu dengan cara
menyentuh atau mengurung tubuh suspek melainkan jika suspek menyerah diri sama ada
dengan perkataan atau melalui perbuatan. Pegawai operasi boleh menggunakan segala
langkah setakat mana yang perlu untuk melaksanakan penangkapan ke atas suspek kanak-
kanak untuk menyekat serta mencegahnya dari melarikan diri dan jika mereka berhadapan
dengan tindakan agresif suspek yang cuba menentang dan menggunakan kekerasan untuk
mengelak dari ditangkap. Alasan penangkapan iaitu mengenai kesalahan yang disyaki
dilakukan dan hukuman yang dikenakan jika disabitkan, haknya untuk mendapatkan
khidmat seorang peguam pilihannya dan tanggungjawab suspek untuk memberi kerjasama
kepada pegawai penguat kuasa agama hendaklah diberitahu kepada suspek kanak-kanak
sebaik sahaja tangkapan dilakukan (Sharom 2013). Gari juga tidak digunakan dalam
tangkapan suspek kanak-kanak walaupun dikatakan golongan ini kadang kala lebih agresif
untuk meloloskan diri dari pihak penguat kuasa yang membuat tangkapan (Yusof Musa
2010).
Namun penulis berpandangan tatacara yang diperuntukkan tersebut sudah mencukupi dan
memadai untuk memastikan ketidakadilan dan pencabulan hak-hak pesalah itu dari tidak
berlaku. Terdapat beberapa perkara penting yang tidak disebut dalam peruntukan-
peruntukan ini yang diperlukan khusus dalam pengendalian tatacara penangkapan kanak-
kanak. Antaranya:-
447
i. menyatakan dengan jelas aplikasi peruntukan-peruntukan tersebut terhadap kanak-
kanak,
ii. pemberitahuan kepada kedua ibu bapa atau penjaga sebaik sahaja penangkapan
dilakukan,
iii. penyerahan waran tangkap melalui ibu bapa atau penjaga sama ada disebabkan
kegagalan mematuhi perintah atau saman hadir ke Bahagian Penguat kuasa atau
mahkamah, atau penglibatan kanak-kanak dalam jenayah tidak boleh ditangkap,
iv. tanggungjawab menyempurnakan bon jaminan oleh ibu bapa atau penjaga untuk
hadir di hadapan Hakim Syarie melalui saman hadir ke mahkamah dan impak
keengganan mereka berbuat demikian terhadap kanak-kanak di bawah jagaan
mereka yang sah terbabit,
v. tatacara alternatif yang disediakan bagi menggantikan penangkapan danmembentuk
satu langkah ‘diversion’ atau pelencongan.
Senarai perkara di atas sepatutnya diperuntukkan dengan jelas dalam enakmen tatacara
jenayah syariah negeri-negeri. Ketiadaan peruntukan sedemikian membuka ruangan budi
bicara yang luas kepada para penguat kuasa, mendedahkan kanak-kanak kepada bahaya
penyalahgunaan kuasa dan ketidakselarasan pengendalian kes-kes jenayah yang
melibatkan pelaku kanak-kanak. Sewajarnya pelaksanaan dan penguatkuasaan tatacara
tangkapan kanak-kanak yang berkonflik dengan undang-undang jenayah syariah perlu
mengambil kira maslahat kanak-kanak dan demi kepentingan terbaik untuk mereka.
RUJUKAN
Ahmad Azam Mohd Shariff, Tatacara Pra Perbicaraan Jenayah Syariah Terhadap Suspek
Kanak-kanak. Temu bual, 18 November 2013.
Ahmad Azam Mohd Shariff, Mazupi Abdul Rahman, Nazura Abdul Manap & Shamsuddin
Suhor, Tangkapan ke atas suspek dalam siasatan kes jenayah syariah di Malaysia:
permasalahan dan cadangan penyelesaian, 1 Current Law Journal(Sya), 2012,
hlm.Ix.
Akta Kesalahan Jenayah Syariah (Wilayah-Wilayah Pesekutuan) 1997 (Akta 559).
http://www2.esyariah.gov.my/esyariah/mal/portalv1/enakmen/undang.nsf/listswpk
?OpenForm
Akta Prosedur Jenayah Syariah (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1997 (Akta 560).
http://www2.esyariah.gov.my/esyariah/mal/portalv1/enakmen/undang.nsf/listswpk
?OpenForm
Alfian bin Ahmad, Ketua Operasi, Bahagian Penguat kuasa Agama Sepang, Tatacara Pra
Perbicaraan Jenayah Syariah Terhadap Suspek Kanak-kanak. Temu bual, 20 Julai
2010.
Anita Abdul Rahim, Wafaa’ Yusof. 2012. Umur Pesalah Kanak-kanak: Ketidakseragaman
dalam Enakmen Jenayah Syariah dan Enakmen Tatacara Jenayah Syariah di
Malaysia. Jurnal Kanun. Jil. 24(1), Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Arahan Tetap S.S. Pengarah Jabatan Agama Islam Selangor, Bil.1/2003, Bagi
Melaksanakan Tindakan Pencegahan Seksyen 31 Enakmen Jenayah Syariah
Selangor, No.9 Tahun 1995 (Perlakuan Tidak Sopan Di Tempat Awam). Shah
Alam: Bahagian Penguatkuasaan Jabatan Agama Islam Selangor.
Enakmen Jenayah Syariah (Selangor) 1999, En. 9/95. http://www2.esyariah.gov.my/
esyariah/mal/portalv1/enakmen/undang.nsf/listswpk?OpenForm
Enakmen Tatacara Jenayah Syariah (Negeri Selangor) 2003, (En. 3/03). http://www2.
esyariah.gov.my/esyariah/mal/portalv1/enakmen/undang.nsf/listswpk?OpenForm
448
Norhisham Mohd Idris, Ketua Penguatkuasa Agama Daerah Hulu Langat, Jabatan Agama
Islam Hulu Langat, Tatacara Pra Perbicaraan Jenayah Syariah Terhadap Kanak-
kanak. Temu bual. 6 Jun 2012.
Sharom Bin Maarof, Penolong Pengarah Unit Siasatan, Bahagian Pengurusan
Penguatkuasaan. Tatacara Pra Perbicaraan Jenayah Syariah Terhadap Suspek
Kanak-kanak. Temu bual, 2 April 2013.
Siti Norjihan bt. Saleh, Penolong Pengarah Siasatan, Cawangan Siasatan, JAWI, Tatacara
Pra Perbicaraan Jenayah Syariah Terhadap Suspek Kanak-kanak. Temu bual, 23
April 2014.
Siti Zubaidah Ismail. 2008. Dasar penguatkuasaan dan pendakwaan jenayah syariah di
Malaysia: satu analisis. Jurnal Syariah. Jil.16. Keluaran Khas. Kuala Lumpur:
Universiti Malaya.
Wafaa’ Yusof, Anita Abdul Rahim. 2014. The Age of Criminal Responsibility from the
Perspective of Malaysian Shariah Law. Asian Social Science. Vol.10. Canada:
Canadian Center of Science and Education. http://www.ccsenet.org/
journal/index.php/ass/article/download /36494/ 20505.
Yusof Musa (Yang Amat Arif), Ketua Hakim Syarie Pulau Pinang. Tatacara Pra
Perbicaraan Jenayah Syariah Terhadap Suspek Kanak-kanak. Temu bual, 17 Julai
2010.