simbolisme masjid kampung laut masjid kampung l… · srmbollsme masj1d kampung laut . nur...
TRANSCRIPT
SIMBOLISME MASJID KAMPUNG LAUT
Nur Asfarahanim Binti Muda 24538
Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian (Pengurusan Seni)
2012
nut KaJw Jh u IJUu_ 41 bull l uIIshy
UNlVDSm MALAYSIA SAltAWAK
SrMBOLlSME MASJ1D KAMPUNG LAUT
NUR ASFARAHANIM BINTI MVDA 24538
Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk Ijazah Srujana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian
Pengurusan Seni
Fakulti eni Gunaan dan Krealif VNIVERSITI MALAYSIA SARA WAK
2012
UNIVERSITI MALA YSlA SARA WAK
BORANG PENGESAHAN STATUS TESlSILAPORAN
JUDUL 51MBOLISME MASllO KAMPUNG LAUT
SESI PENGAJLAN 200912010
Says NUR ASFARAHANIM BlNTl MUDA mengaku membenarkan tesisJaporan ini disimpan di ]gtusal Khidmal Maklumat Akadcmik UnivelSiti Malaysia Sarawak dengan syaratshysyaml kegunaan seperti berikUl
I TesisfLaporan adalah hakmilik Univcrsiti Malaysia Sarawak 2 Pusat Khidmal Maklumat Akademik Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membual
salinan untuk tujuan pengajian sahaja 3 Pusst Khidmat Maklumal Akademik Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membual
pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempalan 4 Pusat Khidmal Maklumal Akademik Univcrsili Malaysia Sarawak dibenarkan membuat
salinan tesisJaporan ini sebagai bahan pertukaran antam institusi pengajian ringgj 5 middotSila tandakan 611
(tnengandungi maklumal yang berdaJjah keselamatan atau iltepentingan seperti lennalaub di dalam AKTA RAHSIA RASMI1972)
(mcngandungi makJumat lerhad yang Ilab ditentukan oleh organisasiibadao di mana penyelidikan dijalankan)
Alamat Tetap Lot 48Kampung Kok Majid 16040Tumpat Kelantan
Tarikh
Catalan bull TesisILaporan dimaksudkan sebagai ~is bagi Ijazah Doktor Falarab Satjana dan SarjaJlll Mud bull bull Jik TesiYLaporan inj SULIT atau TERHAD sila lampjrkan sural daripada pihak
berkuasalorganisasi berkenaan dengan menyatakan sebab dan tempoh TesiYLaporan inj porlu diketkan SULIT atau TERHAD
bull
shy -
-- bull bull
I
PENGAKUAN
Projek benajuk Simbolisme Masjid Kampung Laut ini telah disediakan oleh Nur
Asfrahanim binti Muda dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan
Kreatif sebagai memenuhi syaral untuk Jjazah Swjana Muda Gunaan dengan Kepujian
Pengurusan Seni
bull
Tarikh
f --- )-v IJ
--
PENGHARGAAN
Assalamualaikum WBT dan Salam ejabtera
Bersyukur saya kehadrat ilJahi dengan limpab kumianya dapat saya menyiapkan
PenyeJidikan Tabun Akhir Pengurusan Seni Saya ingin merakamkan setinggi-tinggi
penghargaan kepada Tn Hj Mohd Gbazali bin Abdullah yang merupakan selaku
penyelia untuk penyelidikan ini yang banyak membantu dan memberi tunjuk ajar
kepada saya Selain itu tidak lupajuga kepada barisan pensyarab Pengurusan Seni yang
lain iaitu Dr oria Tugang Cik Karen Audrey En lndra Utama dan Dr Anna Durin
kerana banyak memberi lunjuk ajar sepanjang menjayakan penyelidikan ini Berkat dan
sokongan daripada mereka telah menyemarakkan semangat saya unluk meneruskan
penyelidikan ini waJaupun terpaksa menghadapi pelbagai masaJab serta cabaran yang
diaJami
Di sarnping itu penghargaan lerima kasih juga diucapkan kepada pihak
Muzium Kelantan lerutarnanya kepada DalO Haji SaJleh Mohd Akib selaku informan
pertama dan Limah binti Sulong atas komitmen yang diberikan daJam menjayakan
penyclidiJcan ini
Selain itu setinggi penghargaan yang tidak terhingga juga di tujukan kcpada abli
keluarga yang tercinta atas sokongan langsung mahupun tidak langsung yang telab di
berikan daJam menyiapkan penyelidikan ini Tanpa berkat dan doa mereka tidak
mungkin saya beIjaya menyiapkan penyelidikan ini dengan sempuma Pcngorbanan
kalian dari segi sokongan moral dan segaJa bantuan semasa menjalankan penyelidikan
telah memberi semangat untuk terus beIjuang demi mencapai kejayaan
II
II
Akhir sekaJi tidak lupa juga kepada rakan-rakan seperjuangan yang banyak
membantu dan memberi sokoogan serta oasihat kepada saya daJarn menyiapkan
penyelidikan ini Terima kasih atas segaJanya Selamat maju jaya
Jan kaliaD amat dihargai
SekiaD terima kasih
iii
I __ _bull bull
lSI KANDUNGAN
PENGESAHAN i
PENGRARGAAN ii
lSI KANDUNGAN iv
SENARAI RAJAH vii
ENARAI GAMBAR vii
SENARAI SINGKATAN viii
ABSTRAK ix
ABSTRACT x
BAB J PENDAHUL AN
10 Pengenalan
11 Perkembangan Islam di Kelantan
12 ejarah Kampung Laul 4
IJ Sejarah Masjid Kampung Laut 9
14 Pennasalahan Kajian 10
15 Objektif Kajian 11
16 Pcrsoalan Kajian II
I7 Hipotesis 12
18 Kerangka Kajian 12
19 Kcpentingan Kajian 13
11 0 Batasan Kajian 14
11 1 Organisasi Kajian 15
iv
---
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
nut KaJw Jh u IJUu_ 41 bull l uIIshy
UNlVDSm MALAYSIA SAltAWAK
SrMBOLlSME MASJ1D KAMPUNG LAUT
NUR ASFARAHANIM BINTI MVDA 24538
Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk Ijazah Srujana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian
Pengurusan Seni
Fakulti eni Gunaan dan Krealif VNIVERSITI MALAYSIA SARA WAK
2012
UNIVERSITI MALA YSlA SARA WAK
BORANG PENGESAHAN STATUS TESlSILAPORAN
JUDUL 51MBOLISME MASllO KAMPUNG LAUT
SESI PENGAJLAN 200912010
Says NUR ASFARAHANIM BlNTl MUDA mengaku membenarkan tesisJaporan ini disimpan di ]gtusal Khidmal Maklumat Akadcmik UnivelSiti Malaysia Sarawak dengan syaratshysyaml kegunaan seperti berikUl
I TesisfLaporan adalah hakmilik Univcrsiti Malaysia Sarawak 2 Pusat Khidmal Maklumat Akademik Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membual
salinan untuk tujuan pengajian sahaja 3 Pusst Khidmat Maklumal Akademik Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membual
pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempalan 4 Pusat Khidmal Maklumal Akademik Univcrsili Malaysia Sarawak dibenarkan membuat
salinan tesisJaporan ini sebagai bahan pertukaran antam institusi pengajian ringgj 5 middotSila tandakan 611
(tnengandungi maklumal yang berdaJjah keselamatan atau iltepentingan seperti lennalaub di dalam AKTA RAHSIA RASMI1972)
(mcngandungi makJumat lerhad yang Ilab ditentukan oleh organisasiibadao di mana penyelidikan dijalankan)
Alamat Tetap Lot 48Kampung Kok Majid 16040Tumpat Kelantan
Tarikh
Catalan bull TesisILaporan dimaksudkan sebagai ~is bagi Ijazah Doktor Falarab Satjana dan SarjaJlll Mud bull bull Jik TesiYLaporan inj SULIT atau TERHAD sila lampjrkan sural daripada pihak
berkuasalorganisasi berkenaan dengan menyatakan sebab dan tempoh TesiYLaporan inj porlu diketkan SULIT atau TERHAD
bull
shy -
-- bull bull
I
PENGAKUAN
Projek benajuk Simbolisme Masjid Kampung Laut ini telah disediakan oleh Nur
Asfrahanim binti Muda dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan
Kreatif sebagai memenuhi syaral untuk Jjazah Swjana Muda Gunaan dengan Kepujian
Pengurusan Seni
bull
Tarikh
f --- )-v IJ
--
PENGHARGAAN
Assalamualaikum WBT dan Salam ejabtera
Bersyukur saya kehadrat ilJahi dengan limpab kumianya dapat saya menyiapkan
PenyeJidikan Tabun Akhir Pengurusan Seni Saya ingin merakamkan setinggi-tinggi
penghargaan kepada Tn Hj Mohd Gbazali bin Abdullah yang merupakan selaku
penyelia untuk penyelidikan ini yang banyak membantu dan memberi tunjuk ajar
kepada saya Selain itu tidak lupajuga kepada barisan pensyarab Pengurusan Seni yang
lain iaitu Dr oria Tugang Cik Karen Audrey En lndra Utama dan Dr Anna Durin
kerana banyak memberi lunjuk ajar sepanjang menjayakan penyelidikan ini Berkat dan
sokongan daripada mereka telah menyemarakkan semangat saya unluk meneruskan
penyelidikan ini waJaupun terpaksa menghadapi pelbagai masaJab serta cabaran yang
diaJami
Di sarnping itu penghargaan lerima kasih juga diucapkan kepada pihak
Muzium Kelantan lerutarnanya kepada DalO Haji SaJleh Mohd Akib selaku informan
pertama dan Limah binti Sulong atas komitmen yang diberikan daJam menjayakan
penyclidiJcan ini
Selain itu setinggi penghargaan yang tidak terhingga juga di tujukan kcpada abli
keluarga yang tercinta atas sokongan langsung mahupun tidak langsung yang telab di
berikan daJam menyiapkan penyelidikan ini Tanpa berkat dan doa mereka tidak
mungkin saya beIjaya menyiapkan penyelidikan ini dengan sempuma Pcngorbanan
kalian dari segi sokongan moral dan segaJa bantuan semasa menjalankan penyelidikan
telah memberi semangat untuk terus beIjuang demi mencapai kejayaan
II
II
Akhir sekaJi tidak lupa juga kepada rakan-rakan seperjuangan yang banyak
membantu dan memberi sokoogan serta oasihat kepada saya daJarn menyiapkan
penyelidikan ini Terima kasih atas segaJanya Selamat maju jaya
Jan kaliaD amat dihargai
SekiaD terima kasih
iii
I __ _bull bull
lSI KANDUNGAN
PENGESAHAN i
PENGRARGAAN ii
lSI KANDUNGAN iv
SENARAI RAJAH vii
ENARAI GAMBAR vii
SENARAI SINGKATAN viii
ABSTRAK ix
ABSTRACT x
BAB J PENDAHUL AN
10 Pengenalan
11 Perkembangan Islam di Kelantan
12 ejarah Kampung Laul 4
IJ Sejarah Masjid Kampung Laut 9
14 Pennasalahan Kajian 10
15 Objektif Kajian 11
16 Pcrsoalan Kajian II
I7 Hipotesis 12
18 Kerangka Kajian 12
19 Kcpentingan Kajian 13
11 0 Batasan Kajian 14
11 1 Organisasi Kajian 15
iv
---
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
UNIVERSITI MALA YSlA SARA WAK
BORANG PENGESAHAN STATUS TESlSILAPORAN
JUDUL 51MBOLISME MASllO KAMPUNG LAUT
SESI PENGAJLAN 200912010
Says NUR ASFARAHANIM BlNTl MUDA mengaku membenarkan tesisJaporan ini disimpan di ]gtusal Khidmal Maklumat Akadcmik UnivelSiti Malaysia Sarawak dengan syaratshysyaml kegunaan seperti berikUl
I TesisfLaporan adalah hakmilik Univcrsiti Malaysia Sarawak 2 Pusat Khidmal Maklumat Akademik Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membual
salinan untuk tujuan pengajian sahaja 3 Pusst Khidmat Maklumal Akademik Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membual
pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempalan 4 Pusat Khidmal Maklumal Akademik Univcrsili Malaysia Sarawak dibenarkan membuat
salinan tesisJaporan ini sebagai bahan pertukaran antam institusi pengajian ringgj 5 middotSila tandakan 611
(tnengandungi maklumal yang berdaJjah keselamatan atau iltepentingan seperti lennalaub di dalam AKTA RAHSIA RASMI1972)
(mcngandungi makJumat lerhad yang Ilab ditentukan oleh organisasiibadao di mana penyelidikan dijalankan)
Alamat Tetap Lot 48Kampung Kok Majid 16040Tumpat Kelantan
Tarikh
Catalan bull TesisILaporan dimaksudkan sebagai ~is bagi Ijazah Doktor Falarab Satjana dan SarjaJlll Mud bull bull Jik TesiYLaporan inj SULIT atau TERHAD sila lampjrkan sural daripada pihak
berkuasalorganisasi berkenaan dengan menyatakan sebab dan tempoh TesiYLaporan inj porlu diketkan SULIT atau TERHAD
bull
shy -
-- bull bull
I
PENGAKUAN
Projek benajuk Simbolisme Masjid Kampung Laut ini telah disediakan oleh Nur
Asfrahanim binti Muda dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan
Kreatif sebagai memenuhi syaral untuk Jjazah Swjana Muda Gunaan dengan Kepujian
Pengurusan Seni
bull
Tarikh
f --- )-v IJ
--
PENGHARGAAN
Assalamualaikum WBT dan Salam ejabtera
Bersyukur saya kehadrat ilJahi dengan limpab kumianya dapat saya menyiapkan
PenyeJidikan Tabun Akhir Pengurusan Seni Saya ingin merakamkan setinggi-tinggi
penghargaan kepada Tn Hj Mohd Gbazali bin Abdullah yang merupakan selaku
penyelia untuk penyelidikan ini yang banyak membantu dan memberi tunjuk ajar
kepada saya Selain itu tidak lupajuga kepada barisan pensyarab Pengurusan Seni yang
lain iaitu Dr oria Tugang Cik Karen Audrey En lndra Utama dan Dr Anna Durin
kerana banyak memberi lunjuk ajar sepanjang menjayakan penyelidikan ini Berkat dan
sokongan daripada mereka telah menyemarakkan semangat saya unluk meneruskan
penyelidikan ini waJaupun terpaksa menghadapi pelbagai masaJab serta cabaran yang
diaJami
Di sarnping itu penghargaan lerima kasih juga diucapkan kepada pihak
Muzium Kelantan lerutarnanya kepada DalO Haji SaJleh Mohd Akib selaku informan
pertama dan Limah binti Sulong atas komitmen yang diberikan daJam menjayakan
penyclidiJcan ini
Selain itu setinggi penghargaan yang tidak terhingga juga di tujukan kcpada abli
keluarga yang tercinta atas sokongan langsung mahupun tidak langsung yang telab di
berikan daJam menyiapkan penyelidikan ini Tanpa berkat dan doa mereka tidak
mungkin saya beIjaya menyiapkan penyelidikan ini dengan sempuma Pcngorbanan
kalian dari segi sokongan moral dan segaJa bantuan semasa menjalankan penyelidikan
telah memberi semangat untuk terus beIjuang demi mencapai kejayaan
II
II
Akhir sekaJi tidak lupa juga kepada rakan-rakan seperjuangan yang banyak
membantu dan memberi sokoogan serta oasihat kepada saya daJarn menyiapkan
penyelidikan ini Terima kasih atas segaJanya Selamat maju jaya
Jan kaliaD amat dihargai
SekiaD terima kasih
iii
I __ _bull bull
lSI KANDUNGAN
PENGESAHAN i
PENGRARGAAN ii
lSI KANDUNGAN iv
SENARAI RAJAH vii
ENARAI GAMBAR vii
SENARAI SINGKATAN viii
ABSTRAK ix
ABSTRACT x
BAB J PENDAHUL AN
10 Pengenalan
11 Perkembangan Islam di Kelantan
12 ejarah Kampung Laul 4
IJ Sejarah Masjid Kampung Laut 9
14 Pennasalahan Kajian 10
15 Objektif Kajian 11
16 Pcrsoalan Kajian II
I7 Hipotesis 12
18 Kerangka Kajian 12
19 Kcpentingan Kajian 13
11 0 Batasan Kajian 14
11 1 Organisasi Kajian 15
iv
---
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
-- bull bull
I
PENGAKUAN
Projek benajuk Simbolisme Masjid Kampung Laut ini telah disediakan oleh Nur
Asfrahanim binti Muda dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan
Kreatif sebagai memenuhi syaral untuk Jjazah Swjana Muda Gunaan dengan Kepujian
Pengurusan Seni
bull
Tarikh
f --- )-v IJ
--
PENGHARGAAN
Assalamualaikum WBT dan Salam ejabtera
Bersyukur saya kehadrat ilJahi dengan limpab kumianya dapat saya menyiapkan
PenyeJidikan Tabun Akhir Pengurusan Seni Saya ingin merakamkan setinggi-tinggi
penghargaan kepada Tn Hj Mohd Gbazali bin Abdullah yang merupakan selaku
penyelia untuk penyelidikan ini yang banyak membantu dan memberi tunjuk ajar
kepada saya Selain itu tidak lupajuga kepada barisan pensyarab Pengurusan Seni yang
lain iaitu Dr oria Tugang Cik Karen Audrey En lndra Utama dan Dr Anna Durin
kerana banyak memberi lunjuk ajar sepanjang menjayakan penyelidikan ini Berkat dan
sokongan daripada mereka telah menyemarakkan semangat saya unluk meneruskan
penyelidikan ini waJaupun terpaksa menghadapi pelbagai masaJab serta cabaran yang
diaJami
Di sarnping itu penghargaan lerima kasih juga diucapkan kepada pihak
Muzium Kelantan lerutarnanya kepada DalO Haji SaJleh Mohd Akib selaku informan
pertama dan Limah binti Sulong atas komitmen yang diberikan daJam menjayakan
penyclidiJcan ini
Selain itu setinggi penghargaan yang tidak terhingga juga di tujukan kcpada abli
keluarga yang tercinta atas sokongan langsung mahupun tidak langsung yang telab di
berikan daJam menyiapkan penyelidikan ini Tanpa berkat dan doa mereka tidak
mungkin saya beIjaya menyiapkan penyelidikan ini dengan sempuma Pcngorbanan
kalian dari segi sokongan moral dan segaJa bantuan semasa menjalankan penyelidikan
telah memberi semangat untuk terus beIjuang demi mencapai kejayaan
II
II
Akhir sekaJi tidak lupa juga kepada rakan-rakan seperjuangan yang banyak
membantu dan memberi sokoogan serta oasihat kepada saya daJarn menyiapkan
penyelidikan ini Terima kasih atas segaJanya Selamat maju jaya
Jan kaliaD amat dihargai
SekiaD terima kasih
iii
I __ _bull bull
lSI KANDUNGAN
PENGESAHAN i
PENGRARGAAN ii
lSI KANDUNGAN iv
SENARAI RAJAH vii
ENARAI GAMBAR vii
SENARAI SINGKATAN viii
ABSTRAK ix
ABSTRACT x
BAB J PENDAHUL AN
10 Pengenalan
11 Perkembangan Islam di Kelantan
12 ejarah Kampung Laul 4
IJ Sejarah Masjid Kampung Laut 9
14 Pennasalahan Kajian 10
15 Objektif Kajian 11
16 Pcrsoalan Kajian II
I7 Hipotesis 12
18 Kerangka Kajian 12
19 Kcpentingan Kajian 13
11 0 Batasan Kajian 14
11 1 Organisasi Kajian 15
iv
---
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
--
PENGHARGAAN
Assalamualaikum WBT dan Salam ejabtera
Bersyukur saya kehadrat ilJahi dengan limpab kumianya dapat saya menyiapkan
PenyeJidikan Tabun Akhir Pengurusan Seni Saya ingin merakamkan setinggi-tinggi
penghargaan kepada Tn Hj Mohd Gbazali bin Abdullah yang merupakan selaku
penyelia untuk penyelidikan ini yang banyak membantu dan memberi tunjuk ajar
kepada saya Selain itu tidak lupajuga kepada barisan pensyarab Pengurusan Seni yang
lain iaitu Dr oria Tugang Cik Karen Audrey En lndra Utama dan Dr Anna Durin
kerana banyak memberi lunjuk ajar sepanjang menjayakan penyelidikan ini Berkat dan
sokongan daripada mereka telah menyemarakkan semangat saya unluk meneruskan
penyelidikan ini waJaupun terpaksa menghadapi pelbagai masaJab serta cabaran yang
diaJami
Di sarnping itu penghargaan lerima kasih juga diucapkan kepada pihak
Muzium Kelantan lerutarnanya kepada DalO Haji SaJleh Mohd Akib selaku informan
pertama dan Limah binti Sulong atas komitmen yang diberikan daJam menjayakan
penyclidiJcan ini
Selain itu setinggi penghargaan yang tidak terhingga juga di tujukan kcpada abli
keluarga yang tercinta atas sokongan langsung mahupun tidak langsung yang telab di
berikan daJam menyiapkan penyelidikan ini Tanpa berkat dan doa mereka tidak
mungkin saya beIjaya menyiapkan penyelidikan ini dengan sempuma Pcngorbanan
kalian dari segi sokongan moral dan segaJa bantuan semasa menjalankan penyelidikan
telah memberi semangat untuk terus beIjuang demi mencapai kejayaan
II
II
Akhir sekaJi tidak lupa juga kepada rakan-rakan seperjuangan yang banyak
membantu dan memberi sokoogan serta oasihat kepada saya daJarn menyiapkan
penyelidikan ini Terima kasih atas segaJanya Selamat maju jaya
Jan kaliaD amat dihargai
SekiaD terima kasih
iii
I __ _bull bull
lSI KANDUNGAN
PENGESAHAN i
PENGRARGAAN ii
lSI KANDUNGAN iv
SENARAI RAJAH vii
ENARAI GAMBAR vii
SENARAI SINGKATAN viii
ABSTRAK ix
ABSTRACT x
BAB J PENDAHUL AN
10 Pengenalan
11 Perkembangan Islam di Kelantan
12 ejarah Kampung Laul 4
IJ Sejarah Masjid Kampung Laut 9
14 Pennasalahan Kajian 10
15 Objektif Kajian 11
16 Pcrsoalan Kajian II
I7 Hipotesis 12
18 Kerangka Kajian 12
19 Kcpentingan Kajian 13
11 0 Batasan Kajian 14
11 1 Organisasi Kajian 15
iv
---
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
Akhir sekaJi tidak lupa juga kepada rakan-rakan seperjuangan yang banyak
membantu dan memberi sokoogan serta oasihat kepada saya daJarn menyiapkan
penyelidikan ini Terima kasih atas segaJanya Selamat maju jaya
Jan kaliaD amat dihargai
SekiaD terima kasih
iii
I __ _bull bull
lSI KANDUNGAN
PENGESAHAN i
PENGRARGAAN ii
lSI KANDUNGAN iv
SENARAI RAJAH vii
ENARAI GAMBAR vii
SENARAI SINGKATAN viii
ABSTRAK ix
ABSTRACT x
BAB J PENDAHUL AN
10 Pengenalan
11 Perkembangan Islam di Kelantan
12 ejarah Kampung Laul 4
IJ Sejarah Masjid Kampung Laut 9
14 Pennasalahan Kajian 10
15 Objektif Kajian 11
16 Pcrsoalan Kajian II
I7 Hipotesis 12
18 Kerangka Kajian 12
19 Kcpentingan Kajian 13
11 0 Batasan Kajian 14
11 1 Organisasi Kajian 15
iv
---
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
lSI KANDUNGAN
PENGESAHAN i
PENGRARGAAN ii
lSI KANDUNGAN iv
SENARAI RAJAH vii
ENARAI GAMBAR vii
SENARAI SINGKATAN viii
ABSTRAK ix
ABSTRACT x
BAB J PENDAHUL AN
10 Pengenalan
11 Perkembangan Islam di Kelantan
12 ejarah Kampung Laul 4
IJ Sejarah Masjid Kampung Laut 9
14 Pennasalahan Kajian 10
15 Objektif Kajian 11
16 Pcrsoalan Kajian II
I7 Hipotesis 12
18 Kerangka Kajian 12
19 Kcpentingan Kajian 13
11 0 Batasan Kajian 14
11 1 Organisasi Kajian 15
iv
---
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
BAD 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
20 Pengenalan 17
21 Definisi Simbol 17
22 Definisi Motif 18
23 Definisi Masjid 20
24 Definisi Ukiran 21
25 Rumusan 25
BAD3METODOLOGlKAnAN
30 Pengenalan 26
31 Lokasi Kajian 27
32 Kaedah Pengumpulan Data 27
32 I Data Sekunder 27
322 Data Primer 28
323 Metodologi Kualitatif 29
33 lnstrumen Kajian 30
34 Limitasi Kajian 30
35 Rumusan 30
BAD 4 ANALISlS DAN DAPATAN KAJ1AN
40 Pengenalan 31
41 Biodata Informan 32
v
- - -
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
411 Dato Haji alleh Mohd Akib 32
412 Limab bt Sulong 34
42 Bentuk-Bentuk Motif 36
43 Bentuk-bentuk imbol 40
44 Konsep Ruang 52
45 Rumusan 58
BAB 5 CADANGAN DAN RUMUSAN KAHAN
50 Pengenalan 59
51 Cadangan Kepada Muzium Kelantan 59
511 Cadangan Kepada Pengkaji Akan Datang 60
52 Rumusan 61
RUJUKAN 62
LAMPIRAN 64
Lampiran A SoaJan bagi inforrnan 65
LampiJan B Gambar 423 Pintu masuk utama ke masj id 66
Lampiran C Gambar 424 Papan Tanda Masjid Kampung Laut 67
LampiIan D Gambar 225 Pandangan Tepi Masjid 68
69Lampiran E Gambar 426 Wakafyang Terdapat di Kawasan Masjid
LampiIan F Gambar 427 Pandangan Sisi Kolah 70
LampiIan G Gambar 428 Pandangan Hadapan Masjid 71
LampiIan H Gambar 429 Poster Simbolisme Masjid Kampung Laut 72
vi
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
-- -
SENARAJ RAJAH
Rajab 11 Kerangka Kajian Simbol Masjid 12
Rajab 12 Kerangka Teori Simbolisme Masjid KampUDg Laut 13
SENARAI GAMBAR
Gambar 41 lofonnan Dato Haji Salleh Mohd Akib 32
pada rnimbar masjid
mempunyai 2 motif iaitu flora- motif sulur bayur dan fauna
iaitu motif itik pulang petang
lerdapat pada mimbar
Gambar 42 lnforman Limah Binti SuJong 34
Garnbar 43 Garnbar 43 Motif lJkiran Bunga Cempaka yang terukir 36
Garnbar 44 Pagar Musang Berukir yang terdapat disekeliling balai 1intang 37
Garnbar 45 Ukiran motif flora iaitu suJur bayur dan daun ketumbit yang 38
Garnbar 46 Ukiran motif daun keturnbit dan sulur bayur 39
Garnbar 47 Tetupai Berukir 40
Gambar 48 Mimbar Masjid 41
Gambar 49 Tunjuk Langit Bahagian Bawab 42
Gambar 410 Bumbung 43
Gambar 411 Buah Gutung 44
Gambar 412 TWlgga untuk memasuki ke dalam masjid 45
Gambar 41 3 Menara 46
Garnbar 414 Geduk 47
Gambar415 Kolab 49
Garnbar 416 -Iiasan ekor itikdi hujung perabung masjid 50
Gambar 4 17 Jendela Janda Berhias 51
VlI
-
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
Gambar 4 17 Ruang Besar (Ruang Utama)
Gambar 419 Loteng
Gambar 4 20 WakafOrang Kaya
Gambar 4 21 Mihrab
Gambar 422 Serambi
52
53
55
56
57
SENARAI SINGKATAN
eAlS - Centre Academic [formation Student
UNIMAS - Universiti Malaysia Samwak
viii
--shy -
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
ABSTRAK
Kajian inj bertujuan uotuk mengkaji Simbolisme Masjid Kampuog Laut Masjid
sebagai tempat ibadah dan pengajian agama daJam kalangan orang Melayu Islam telah
menjadi ciri yang sangat penting dalam kehidupan harlan untuk menyatakan bahawa
masjid mcmpunyai pertalian yang erat dengan cita rasa budaya dan agama Objektif
kajian yang terkandung ialah (i) mengenalpasti bentuk-bentuk motif ukiran masjid
Kampung Laut (ii) mengkaji bentuk-bentuk simbol yang terdapat di masjid Kampung
Laut (iii) menganalisis konsep mang yang terdapat dalam masjid Kampung Laut
Kaedah kajian ini menggunakan kaedah kualitatif iaitu melalui pemematian dan
temuramah Dapatan kajian menunjukkan babawa masjid sebagai lambang Islam
Dalam pembinaan masjid motif-motif seliap bahagian binaan terserlab yang mempunyai
identiti Islam yang dinyatakan dalam benluk lambang seperti pagar musang berukir
tunjuk langit buah guntung balai lintang serambi dan sebagainya
IX
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
r
ABSTRACT
This study aims to examine the symbolism of the Kampung Lam mosque
Mosque as a place of warlmiddothip and religious education amonf Muslim Malays have
become a very importanl feature of everyday life to say that the mosque has a clo~e
relationship wilh Ihe taste ofcullure and religion The objective ofthe study contained
are (i) idenJify Ihe forms of Kampung Laul mosque carving motifs (Ii) to review Ihe
forms of symbols Ihal appear in Kampung Lout mosque (iiI) analyze Ihe concept of
spoce in Kampllng Laut mosque This study uses qualitative methods through
observation and interviews The results showed lhal the mosqlle as a symbol ofIslam In
Ihe construction of mosqlles motives of each ports of the building stallds Ollt with Its
Islamic idelltity is expressed ill the form ofcarved symbols sllch as Ihe fox fence show
the sky were flat slat ion lahlude ando on verandah
x
1- __
-
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
BAD I
PENOAHULUAN
10 Pcngenalan
Bab ini sebagai bab pendahuluan memaparkan perkembangan Islam di Kelantan
sejarah Kampung Laul sejarah masjid Kampung Laut permasalahan kajian objektif
kajian persoalan kajian hipotesis kerangka kajian kepentingan kajian batasan kajian
diakhiri dengan organisasi kajian
11 Perkembangan Islam Oi Kelantan
Mcnurut Dato Haji Salleh Mohd Akib (20031) dalam bukunya Masjitl Tuu
Kampung Laut mcnerangkan bahawa negcri Kelantan terlctak di pantai timur
semenanjung Tanah Melayu Dari scgi geograIi adalah berkait rapal dengan negeri-negeri
lain di semenanjung dan juga ncgeri di Nusantara atau kepulauan Melayu Pcrhubungan
dagang di kawasan ini telah be011ula dad abad ke-7 lagi Saudagar-saudagar Arab dan lainshy
lain telah datang belayar ke sini bagi mcnjaJankan perniagaan dan mereka singgah di
pelabuhan-pelabuhan di kepulauan Mclayu (Malaysia) terutama di pelabuhan pesi ir
pantai Saudagar-saudagar Arab juga telah sampaj hingga ke negeri hina Mereka telah
bertambah ramai menjelang pertengahan abad ke-8 Masihi Kapal-kapal mereka berulang
alik dari China ke Timur Tengah melalui Selat Melaka dan pelabuhan seperti di Kemboja
Pattani Kelantan Sumatera Jawa dan lain-lain Lantaran itu Gugusan KepuJauan Melayu
1
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
--
adalah menjadi lalUlin utama oleh kapal-kapal dagang saudagar-saudagar Arab yang
berulang alik ke China itu
Dalam urusan pemiagaan ini ada kcmungkinan terdapat antara mcreka yang tinggaJ
di setengah-setengah pe labuban yang dlsinggah inya Oaripada kelerangan tersebul itu
berkemungkinan besar mereka telah menjalankan dakwah Islamiah sebagai tuntutan agama
kc alas sctiap orang Islam yang mesti dilaksanakan udah tcntulah mcreka menjalankan
dakwah dan seruan Islamiah itu dcngan cara yang bersopan santun dan penuh
kebijaksanaan (penuh hikmah) Kerja-kerjn dakwah ilu dilakukan disamping mereka
menjalankan pemiagnan pada tempat-tempat mereka bermastautin di pelabuhanshy
pelabuhan pesisir pantai Kemboja Pattani Tanah Melayu dan Kepulauan Melayu
Oi Tanah Melayu atau Malaysia eatatan-catatan tertua mengcnai kedatangan dan
penyebaran Islam antaranya ialah penemuan sckeping dinar cmas yang ditemui di
Kelantan pada tahun 1914 Masibi Pada masa itu temyatalah Kerajaan yang memerintah
Kelantan ialah Kerajaan Islam kira-kira pertengahan yang kedUli dari abad ke-12
merupakan Kerajaan Islam terawal d i Malaysia Kelahiran Kerajaan Islam di Kclantan
pada abad ini sudah berkembang dibeberapa buah negara di Asia Tenggara Oato Haji
SaUeh Mohd Akib (20032)
Mengikut riwayat Pelayaran Ibnu Batuta bahawa dalnm pengembaraan tersebut
beliau telah singgah di Kelantan di suatu kawasan yang diberi nama Kilu Krai( Kuala
Krai ) iaitu dalam pelayarannya dari India ke China tahun 1345 Masihi Beliau mcngadap
seorang raja bemama Urduja Raja itu mcrupakan seorang raja perempuan Islam dan boleh
berbicara dengan Batuta dalam bahasa Arab dan Farsi yang merupakan bahasa pengantar
2
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
bagi negara-negara Islam masa ilu Kebolehan raja lersebUl berbahasa Arab dan Farsi
mungkin kerana perhubungan baginda dengan saudagar-saudagar Islam dari Arab Farsi
dan India Pada masa itu Kuala Krlli merupakan ibu negeri Kelantan dan pelabuhannya
besar dan sudah tenlu keadaan sungai Kelantan pads masa itu besar kerana boleh
menampung kapal-kapal yang belayar dan berlabuh di sana
Selain itu penemuan BalU Bersurat di Kuala Berang Terengganu yang bertarikh
1303 Masihi bertulisan huruf jawi yang mencatatkan hukum-hukum syarak yang wajib
dipat1lhi Bagi menguatkan lagi hujah yang mengatakan kawasan timur Tanah Melayu
lebih awal menerima Islam daripada panlai baret iaitu di Melaka 1411 MasihiWaJaupun
penemuan ilu di Terengganu tetapi ianya terlalu hampi r dan bersempadan dengan negeri
Kelantan Dapat dianggap bahawa arus penyebaran Islam antara Pattani Kelantan dan
Tereogganu berlaku selari dan sezaman
Kerajaan Islam di Kelantan pada tahun 1411 Masihi iaitu semasa Raja Umar
telah menghantar utusan ke China sebagai mengeralkan lagi perhubungan aolara keduashy
dua negeri Baginda telah menerima sural kepujian beserta dengan hadiah-hadiah
daripada Maharaja China Dalarn Sejarah Melayu ada menyatakan Kelantan ditakluki
oleh Kerajaan Melayu Melaka di zaman Sultan Mahmud Shah tahun Ma~ihi 1488-1523
Cerita itu menyalakan Arakian maka Sultan Mahmud memerintah Sen Maharaja
menyerang Kelantan Pada zaman ilU Kelanlan negeri yang lebih besor daripada Pattani
rajanya yang bemama Sultan Mansur Shah yang merupakan anak saudara kepada Sultan
Iskandar Shah tiada baginda menyembah kepada Melaka asalnya daripada anak cucu
Raja Chulan Maka Seri Maharaja pun pergilah Lalu berperang maka Kelaman pun
alah Kiranya kenyataan itu diterima dapat diambil kesimpulan bahawa ogama Islam
3
shy -_
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
- --
telah lama wujud di Kelantan sebelum peristiwa itu Negeri Kelantan dikatakan sebngai
sebuah negeri ang besar iaitu melebihi daripada Pattani dan berpengaroh di panlal timur
Dato Haji Salleh Mohd Akib (20033)
Satu lagi bukti bahawa agama Islam telah lama wujud di Kelantan iaJah
tcrdapamya Masjid Tua Kampung Laut yang didirikan pada lJlman Wali Songo pada
abad ke-15 yang dikenali juga dengan gelaran wali sembilan Masjid ini dipercayai ada
hubungan dengan masjid Kudus di Demak Sudah terbuktilah bahawa agama Islam telah
lama bertapak di Kclantan yang telah melahirkan pusat-pusat pcngajian agamB Islam
yang bennula dan i tana-istana masjid-masjid pondok-pondok dan akhirnya tertubuh
pula institusi pengajian Islam yang terkemuka di sebelah sini Alim uJamak yang ramai
telah memberi sumbangan ke amh mencintai dan mcnghayati ilmu-ilmu agama Islam
bagi membangun ummah Bukan sahaja dalam negeri tctapi di seluruh negam dan rantau
ini Semenjak lama dahulu negeri Kelanlan lermasyhur dengan nama timang-limangan
sebagai Serambi Mekah lelah menjadi tumpuan penuntut-penuntut dari dalam dan luar
negam datang untuk mendalami ilmu agama Antaranya dari Singapura Sumatera Pattani
Kcmboja Victnam Sclatan Pulau Borneo dan lain-lain Jagi Dato Haji SaUeh Mohd Akib
(20034)
12 Sejarab Kampuog Laut
Menurot Dato Haji SaJleh Mohd Akib (20035) Kampung Laut meropakan
sebuah perkampungan Melayu lradisional yang lerletak di tepi bam sungai Kelantan
Lebih kurang 35 kilometer melalui jalan sungai dan 15 kilometer melalui jalan darat dari
ibu negeri Kelantan Kota BhanJ yang juga terletak ditepi sungai Kelantan tetapi
4
-
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
nlIt iJiJILIl1 1LJui1l~ A~~U~ tiu VNIVIllSm MAlAYSIA MRAW
diseberang sebelah timur Dari segi pentadbirannya kampung ini terletak dalarn daerah
Sungai Pinang Jajahan Tumpat Karnpung yang bersempadan denglln Kampung Lout
ialah kampung Kok Keli kampung Sungai Pinang kampung Chal dan Palekbang Di
seberang sunglli Kelantan pula kampung yang bertentangan ialah kampung Penambang
dan kampung Banggo
Karnpung Laut mempunyai riga buah kampung iaitu Kampung Lout Hilir
Karnpung Laut Tengah dan Kampung Laul Hulu Luas kawasan ini 32 kilometer persegi
tcrdiri daripada kawasan kampung kawasan sawah padi dan kawasan dusun lanya
boleh dihubungi dengan jalan sungai iaitu motorbot jalan keretapi ke Palekbang dan
jalanraya Walau bagaimanapun stesen keretapi Tanah Melayu di Palekbang telah
ditutup Keretapi tidak lagi beroperasi mengambil penumpang di Palekbang Mengikut
bancian tahun 1970 penduduknya lebih kurang 4000 orang kebanyakan penduduknya
orang Mclayu beragama Islam Terdapat sedikit daripada penduduknya orang keturunan
Thailand
Sehingga kini belum dapat dipastikan tarikh dan mass Kampung LaUl dibuka
dan mula didiami penduduknya Begitu juga bagaimana muncul nama Kampung Laut
tidak dapal dipastikan Mengikul kenyataan orang tua-Iua bahawa kampung itu asalnya
tumbuh rapat ditepi pantai Lout China elatan Kemudian melalui proses perubahan
alam dimana muka kuala sungai Kelantan sedikit derni sedikit menjadi delta dan dalam
jangka masa yang panjang kawasan kuala dan panlai makin jauh ke laut lantaran itu
kampung tersebut pada mass ini sudah jauh jaraknya dari laut Disitulah dipercayai asal
usul nama Kampung Lout Dato Haji Salleh Mohd Akib (20037)
5
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
Walaupun tidak dapat dengan jelas bita kampung ini dibuka atau mula didiami
penghuninya tetapi temyata bahawa Kampung Laut sebuah kampung tel1lla di neged
Kelantan semman dengan Kampung Banggol Kampung Penambang Jernm dan lain-lain
Kampung Laul lebih awal wujud sebelum era Long Yunus menjadi Yang Dipertuan
Kelantan (1763- 1798) Semass pemerintahan Long Yunus salah seorang anaknya
Tengku Long Ismailtelah dilantik menjadi Raja Muda dan bersemayam di Kampung
Laut Sudah tentulah masa itu Kampung Laut sudah menjadi sebuah kampung yang besar
dan penduduknya ramai hingga Long Yunus menghantar anaknya sebagai wakil
pemerintah di Kampung Laut
Pada akhir abad ke-19 hingga awal abad ke-20 boleh dikatakan keseluruhan
penduduk terlibat dalam kegiatan perusahaan dan pemiagaan Terdapat sebahagian keeil
sahlia yang terlibat dalam pertanian Pada masa itu pcrhubungan utama ialah sungaL
Pedagang-pedagang dari luar belayar memasuki Sungai Kelanlan melalui muara yang
kedudukannya rnpat dengan Kampung Laut ecarn tidak langsung Kampung Laut
mcnjadi tempst persiJIggahan awal dan utama sebelum mudik ke Kota Bham dan lain-
lain tempat sepanjang sungai Kelantan
Perniagaan dan pcrusahaan yang tcrkemuka mass itu ialah kainmiddot AntBrn kain
yang terkenal ialah kain songke kain limar kain Aceh dan lain-lain Kain-kain yang
diusahakan itu dijual di pasaran tempatan dan juga dijaja keluar daripada Kelantan seperti
Panani Senggorn (SongkJa) negeri-ncgeri di Tanah Melayu bahkan kc Singapura Sabah
Serawak dan Brunei Di bahagian selalan pula hingga ke Terengganu Pahang dan
ingapura Dalam masa antera 1900-an hingga kepada mass berlaku Peperangan Dunis
1 (1941) pelbagai perusahaan makanan yang terdapat di Kampung Laul seperti sambal
6
- -_ -~
-
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
daging (erunding) dodol dan keropok Perusahaan makanan ini terkenal sehingga
sekarang Dato Haji Salleh (2003 7)
Sungai Kelanlan mcrupakan jalan utama dengan tempat-teOlpat lain seperti Kota
Bharu Kampung Banggol Penambang bahkan pada tempal-tempat yang lebih jauh
hingga keluar negeri Kelantan Begitu juga kedatangan peniaga-peniaga pendakwahshy
pendakwah dan lain-lain dari luar menerusi pelayaran-pelayaran dengan jalan laut dan
sungai Sclcpas itu kawasan Kampung Laul dapat dihubungi menerusi keretapi apabila
jalan-jalan keretapi dibina dan siap digunakan di paotai timur Tanah Melayu tahun
1931 dan dari Sungai Golok ke Tumpal siap pada Ishun 192 1 Kcmudiannya diikuti
dengan jaJan-jalan raya dan Jambatan-jambatan yang dibina selepas daripada itu
Masjid Kampung Laut merupakan salah sebuah masjid kayu yang tcrtua di
oegeri Kelantan dan juga di Malaysia Sejarah awal masjid ini bermula pad a sbad ke-18
iaitu Kelantan telah mcnjadi lumpuan orang-orang Campa yang datang belajar dan
mendalami hukum-hukum I lam termasukJah Khatib Sumat yang tcrkcnal dalam
sejarah Islam di Campa Dato Haji Salleh Mohd Akib (2003 6) mengikut ccrita daripada
m~ yarakat tempatan bahawa dalam pelayaran tersebut apabi la mereka tiba diperairan
kuala Kclantan kapul yang mereka naiki bocor dan dimasuki ai r Lalu mereka bemazar
jika kapal mereka selamat sampai kedardl yang terdekat mcreka akan mcndirikan sehuah
masjid di tempat tersebut Dengan ditakdirkan Allah SWT mereka selamal sampai ke
daratan disebelah timur Kampung Laut Mercka (elah mendirikan sebuah masj id dengan
pcrtolongan dan sokongan masyarakat setempat untuk membayar nazar mereka
Dipcrcayai kumpulan alim ulamak tersebut juga merupakan dari kumpulan yang sama
telah membina masjid-masjid di Campa dan Demak kerana pelan dan bcntuk ballgunan
7
-= --shy- L
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
masjid tersebut hampir sarna dcngan masjid Kampung Laul Pada asalnya Masjid ini
terletak di Kampung Laut berhampiran tehing Sungai Kelantan Pada akhir tahun 1967
tebing Sungai Kelantsn mengalami hakisan akibat banjir besar yang telah mcnyebabkan
sebahagian majid lersebut rosak Pada November 1968 masjid tersebul telah
dipindahkan ke kampung Nilam Puri iaitu 14 km jauh dari tapak asal iaitu berhadapan
dengan Fakulti Pengaj ian Islam Universiti Malaya
Sehingga tahun 1966 masjid ini digunakan sebagai tempal beribadat yang ulama
oleh penduduk di sekitar Kampung Laut Akan telapi masjid inj rosak akiba banjir yang
melanda negeri Kelantan pada penghujung tahun 1966 dan awal tahun 1967 Kerajaan
negeri telah menutup masjid tersebut dan mernbina scbuah masjid yang baru di lempst
yang lebih selamat Pada November 1967 Kcrajaan Negeri dcngan kerjasama Persatuan
Sejarah Malaysia di MU7ium egara telah merombak bangunan masjid Kampung Laut
dan membina scmula di tapak barunya di Nilam Puri mengikut benluk yang asalnya serla
menggunakan scmua bahan yang lama seberapa yang bolch Walau bagaimana pun
hanya hahagian utama masjid sahaja yang dapal didirikan scmula Sehingga terdapat
beberapa bahan asal masih boleh di lihal di masjid Ksmpung Laut Baru di tapak asalnya di
Kampung Laut Palckbang Tumpat Kini kolah asal yang dlperbual darip(lda balU granite
masih lagi boleh digunakan sebagai tcmpat untuk jemaah mcngambil wuduk Asalnya
terdapat 2 buah kolah salah satu daripadanya dapat diselamatkan dan salU lagi
tenggclam dalam sungai Kelantan Selain itu mimbar masjid dan beduk juga masih
bolch digunakan sehingga sekarang
8
--~ --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
13 Sejarab Masjid Kampung Laul
Masjid Kampung Laut mcrupakan salah sebuah masjid yang mempunyai bentuk
Melayu-Nusantara yang puling lua dikekalkan dengan slruktur asalnya Mflsj id lua lain
contohnya masjid Demak masjid Terengkcra dan masjid Pcringgit Iclah dirombak dan
diganti dcngan bahan koniltrit kecual i struktur bum bung dan tiang erinya yang ma~ih
ass Oleh itu masjid Kampung Laul menjadi contoh yang Icrbaik untuk dikaji
bcrhubung dengan struktur ma~jid bentuk Melayu -Nusantara
Mcnurul Mubin Sheppard (19702-14) masjid Kampung Laut beru ia 223 tahun
fctapi pcnduduk Icmpatan mengatakan masjid ilu berusia Icbih 400 tabun heppard pula
berpendapal inilah salu-salunya masjid yang diperbu81 daripada kayu yang lertua di
Semenanjung Tunah Melayu dan mungkin j uga di Nusanlara Masjid Kampung Laul
dibina di alas landasan denah bersegi em pat berukuran IS86m x IS 86m Bumbungnya
bcrlapis liga ditonggak olch cmpa baris liang seri (soko guru) dan 16 liang lengah serta
24 liang serambi sama naik Kesemuajumlah tiang ialah 44 liang
Sebelum ) 968 masjid Kampung LaUl menggunakan lantai papan yang
kedudukannya hampir dua meter dari aras lanah menu rut penduduk lempatan ruang
kolongnya bolch dilalui oleh gajah Sekarang ini kedudukan lantainya direndahkan kirashy
kiral37m Tinggi puncak bumbung dan aras lantai ialah kira-kira 1165 m bcrbanding
dengan masjid Demak yang tingginya 21 64m Seisin cmpat tiang seri yang masingshy
masing berukuran Icbih kurang 800m tcrdapal cmpal liang yang menongkat bumbung
puncalc Tiang tersebul berukuran kira-kira 180 m disebut liang gantung lungsinya iaJah
sebagai ala~ kayu kasau jantan dan kasau betina yang mcmbenluk rangka bum bung yang
diatasnya dilutup dengan alap senggora Di pusat bumbung paling puncak terdapal pula
9
~--
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
tiang yang menyokong rangka bum bung disebut tiang lunjuk langit dipasang pula
raga01 hias yang discbut gutung yang bcntuknya seperti Jabu air berukuran 305 m Oi
pangkal tiang tunjuk langit dipasang kayu alang yang membentuk kaki puncak yang
SC01acam meru atau piramid Dari bumbung puncak yang berbentllk meru keempal
buah pcrabung lurus yang menurun ke cucuran atap terbenluk pula struktur bumbung lapis
dibawahnya dan lcrbentuklah bumbung berlapis heralap tumpang atau disebut juga
bumbung bcrtingkal bumbungjoglo atau bumbung tajuk asir AH (1995 II 0)
Masjid Kampung Laut juga masih mengekalkan lantai papan yang tinggi dari
tanah Sebagai alas lantai tcrdapat bcberapa kayu panjang yang disusun di bawah lantai
disebut kayu gelegar aUlu galang gelar dan baris-baris gelegar pu la terlctak di atas kayu
panjang yang disebut kayu rusllk lantai iai tu terdiri daripada rasuk panjang dan rasuk
pcndck Pcngejapan bangunan masjid Kampung Laut dilakukan mdalui alai pcngcjap
Nasir A H (1995 I l l)
14 Permasalaban Kajian
Masjid adalah satu bangunan yang d idirikan untuk digunakan cbagai tempat
ibadat orang-orang Islam roengerjakan solat lima waktu schari semalam Masjid juga
digunakan khusus untuk mendirikan solat Jumaat dan pada hari tersebut turul
mengadakan himpunan dan tempat pertcmuan urnst Islam dl kawaS3I itu sebagai
tempat kegiatan agama Islam seperti belajar agamB belajar AI Quran dan sambutan
majlis-majlis keagamaan seperti Maulidur Rasul hari Raya Korban hari Raya
Aidilfitri terawih di bulan Ramadhan Qiamullai dan sebagainya Sesebuah masjid
yang dibina itu mempunyai identiti dan jati diri yang terdapat pada senibina stau
10
--- -shy
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --
bentuk masjid Contohnya negara China India dan lain-lain Dengan itu masjid
Kampung Laut yang dibina sekitar 400 tahun yang Ialu itu melambangkan jati diri
masyarakat Melayu Kelantan sepcrti penguasaan longha KeJantan yang unik Maka
Wali Songo yang merupakan wali sembilan terkenal dengan kealiman dalam
mengembangkan agama Islam membina dengan konsep-konsep yang melambangkan
keislaman Permasalahan yang dikenalpasti dalam kajian ini ialah generasi baru pada
mass kini kurang mengetahu i seliap maksud simbol yang tcrdapat pada setiap sudut di
masjid Kampung Laue
1S Objektir Kajian
Terdapnt beberapa objcktif kaj ian yang mendorong penyelidik untuk membuat
kajian mengenal Simbolisme Masjid Kampung Laue Anlara objektif kajian yang
tcrkandung ialah
(i) Mengenalpasti bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(ii) Mengkaji bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(iii) Menganal isis konsep ruang yang tcrdapat dalam masjid Kampung Laut
16 Persoalan Kajian
(a) Apakah yang dimaksudkan dengan bentuk-bentuk motifukiran masjid Kampung Laut
(b) Apakah bentuk-bentuk simbel yang terdapat di masjid Kampung Laut
(e) Apakah maksud dan pengertian sesuatu ruang yang terdapat pada masjid tersebut
11
- --