sejarah interaksi orang cina dan dayak...

SEJARAH INTERAKSI ORANG CINA DAN DAYAK DISARAWAK Cindy Richard Thing'

Pengenalan

Kajian ini ingin mengutarakan sejarah interaksi orang Cina dengan Dayak selepas kedatangan orang Cina ke bumi Sarawak terutamanya semasa pemerintahan Brooke. Penghijrahan orang Cina ke Sarawak membawa pengaruh yang besar terhadap aktiviti ekonomi di Sarawak. Kebanyakan daripada mereka datang ke Sarawak bertujuan mencari nafkah. Brooke pada ketika itu memerlukan tenaga buruh yang ramai maka pihak kerajaan mengalu-alukan kedatangan mereka. Setibanya mereka di bumi Sarawak, mereka bukan sahaja perlu berdepan dengan pihak kerajaan tempatan, mereka juga perlu berhadapan dengan penduduk tempatan. Penglibatan orang Cina dalam aktiviti ekonomi telah menarik perhatian penduduk tempatan terutamanya orang Dayak. Walaupun aktiviti ekonomi antara mereka sedikit sebanyak telah menimbulkan konflik tetapi pada mas a yang sarna juga berjaya merapatkan hubungan kedua-dua kaum terse but. Daripada hubungan ekonomi, hubungan antara kaum Cina dan Dayak dieratkan lagi dengan hubungan perkahwinan yang semakin meluas pada ketika itu. Walau bagaimanapun, sebagai pihak kerajaan, Brooke turut berperanan penting dalam membentuk dan mempengaruhi hubungan kedua-dua kaum ini melalui undang-undang dan polisi kerajaan. Artikel ini akan cuba menjelaskansikap pemerintah tempatan dan juga orang Dayak terhadap kemunculan irnigran Cina ini. Selain itu, keberkesanan aspek ekonorni dan perkahwinan dalam mempengaruhi hubungan keduadua kaum tersebut juga akan cuba dijelaskan dalam kajian ini.

Sarawak dan masyarakatnya

Bumi Kenyalang (Land of the Hombills), gelaran rasmi kepada Sarawak iaitu sebuah negeri terbesar di Malaysia yang terdapat di Kepulauan Borneo. Sarawak dan Sabah berada di sebelah timur Malaysia dan digelar sebagai East Malaysia. Sarawak sebuah tempat yang unik, keunikkannya terserlah dengan kepelbagaian kaum yang terdapat di Bumi Kenyalang ini. Kepelbagaian etnik di Sarawak dapat dibuktikan dengan adanya lebih daripada 30 kumpulan etnik yang tinggal berselerak di sekitar negeri Sarawak. Kaum Dayak mencatatkan jumlah populasi yang paling tinggi di Sarawak manakala kaum Cina pula merupakan kumpulan irnigran yang paling ramai di Sarawak. Orang Dayak merupakan gelaran kepada penduduk peribumi Kepulauan Borneo. Di Sarawak, mereka digelar sebagai golongan Burniputera bukan Islam dan kebanyakan daripada mereka merupakan penganut

Cik Cindy Richard Thing ialah calon Sarjana Sastera (Sejarah) di Jabatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sains Sosial. Universiti Malaya. Kuala Lumpur

91

Hak Cipta Terpelihara © 2011 – Persatuan Sejarah Malaysia


SEJARAH INTERAKSI ORANG CINA DAN DAYAK DISARAWAK Cindy Richard Thing'

Pengenalan

Kajian ini ingin mengutarakan sejarah interaksi orang Cina dengan Dayak selepas kedatangan orang Cina ke bumi Sarawak terutamanya semasa pemerintahan Brooke. Penghijrahan orang Cina ke Sarawak membawa pengaruh yang besar terhadap aktiviti ekonomi di Sarawak. Kebanyakan daripada mereka datang ke Sarawak bertujuan mencari nafkah. Brooke pada ketika itu memerlukan tenaga buruh yang rarnai maka pihak kerajaan mengalu-alukan kedatangan mereka. Setibanya mereka di bumi Sarawak, mereka bukan sahaja perlu berdepan dengan pihak kerajaan tempatan, mereka juga perlu berhadapan dengan penduduk tempatan. Penglibatan orang Cina dalam aktiviti ekonomi telah menarik perhatian penduduk tempatan terutamanya orang Dayak. Walaupun aktiviti ekonomi antara mereka sedikit sebanyak telah menimbulkan konflik tetapi pada masa yang sarna juga berjaya merapatkan hubungan kedua-dua kaum terse but. Daripada hubungan ekonomi, hubungan antara kaum Cina dan Dayak dieratkan lagi dengan hubungan perkahwinan yang semakin meluas pada ketika itu. Walau bagaimanapun, sebagai pihak kerajaan, Brooke turut berperanan penting dalam membentuk dan mempengaruhi hubungan kedua-dua kaum ini melalui undang-undang dan polisi kerajaan. Artikel ini akan cuba menjelaskansikap pemerintah tempatan dan juga orang Dayak terhadap kemunculan imigran Cina ini. Selain itu, keberkesanan aspek ekonomi dan perkahwinan dalam mempengaruhi hubungan keduadua kaum tersebut juga akan cuba dijelaskan dalam kajian ini.

Sarawak dan masyarakatnya

Bumi Kenyalang (Land of the Hornbills), gelaran rasmi kepada Sarawak iaitu sebuah negeri terbesar di Malaysia yang terdapat di Kepulauan Borneo. Sarawak dan Sabah berada di sebelah timur Malaysia dan digelar sebagai East Malaysia. Sarawak sebuah tempat yang unik, keunikkannya terserlah dengan kepelbagaian kaum yang terdapat di Bumi Kenyalang ini. Kepelbagaian etnik di Sarawak dapat dibuktikan dengan adanya lebih daripada 30 kumpulan etnik yang tinggal berselerak di sekitar negeri Sarawak. Kaum Dayak mencatatkan jumlah populasi yang paling tinggi di Sarawak manakala kaum Cina pula merupakan kumpulan imigran yang paling ramai di Sarawak. Orang Dayak merupakan gelaran kepada penduduk peribumi Kepulauan Borneo. Di Sarawak, mereka digelar sebagai golongan Bumiputera bukan Islam dan kebanyakan daripada mereka merupakan penganut

Cik Cindy Richard Thing ialah calon Sarjana Sastera (Sejarah) di Jabatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sains Sosial. Universiti Malaya. Kuala Lumpur

91

MALAYSIA DARI SEGI SEJARAH

Kristian. Terdapat beberapa kumpulan orang Dayak yang utama di Sarawak iaitu Iban, Bidayuh, Kenyah, Kayan, Kedayan, Murut, Penan, Bisayah, Kelabit dan lain-lain. Sehingga hari ini, orang Iban masih merupakan penduduk teramai di Sarawak. Orang Cina pula boleh dikatakan kumpulan imigran yang terbesar di Sarawak dan juga merupakan jumlah penduduk yang kedua terbanyak selepas orang Dayak. Masyarakat Cina dapat dikenalpasti dengan lebih terperinci lagi melalui dialek dan clan mereka, terdapat enam clan utama dalam masyarakat Cina iaitu Hakka( ~ ~O, Hokkien (ti'li ~ ) , Foochow (.m 1+1), Teochew atau Chowzho ( l'm 1+1 ), Kantonis atau Guangdong (I * ) dan Hainan ( /flJi¥J ). Bilangan orang Hakka dan Foochow di Sarawak adalah lebih banyak berbanding suku lain.

Asal-usul interaksi orang Cina dan Dayak di Sarawak

Sempadan etnik yang ketara antara kaum di Sarawak telah diwujudkan oleh dasar pemerintahan Brooke. Brooke berhasrat untuk memisahkan kaum-kaum di Sarawak supaya masyarakat Sarawak tidak menjadi satu penghalang kepada mereka untuk mengaut keuntungan dari segi ekonomi terutamanya dan juga politik. Walau bagaimanapun, penduduk peribumi di Sarawak telah menunjukkan respon yang positif terhadap pendatang Cina dan ini telah menyebabkan satu hubungan etnik yang agak terbuka telah diwujudkan antara masyarakat Dayak dan Cina di Sarawak. 1

Bagi memulakan kehidupan baru di Sarawak, orang Cina perlu berusaha dengan gigih bagi menjamin kehidupan yang lebih baik pada masa hadapan. Selain berusaha dalam sektor ekonomi, mereka juga perlu menjalinkan hubungan yang baik dengan penduduk tempatan dan pihak kerajaan. Sikap bersatu padu dan saling membantu merupakan syarat yang penting dalam kalangan masyarakat Cina bagi menghadapi keadaan dan masyarakat yang baru terutamanya orang Dayak yang terkenal dengan kegiatan memburu kepala. Kegiatan memburu kepala dan persaingan orang Cina dengan penduduk tempatan dalam merebut tanah sedikit sebanyak telah merosakkan hubungan antara mereka. Hubungan antara kaum pada awalnya telah menunjukkan satu keadaan yang kompleks. Mereka memerlukan sokongan antara satu sarna lain tetapi pada masa yang sarna pula, didapati mereka cuba menjauhi diri mereka daripada kaum lain.2

Selepas mengkaji sedikit mengenai permulaan interaksi antara kaum Cina dan Dayak di Sarawak selepas penghijrahan orang Cina, perlu lihat juga interaksi mereka dalam sektor ekonomi sebagai titik permulaan hubungan sosial kedua-dua kaum ini. Sejarah interaksi Orang Cina dan Dayak dalam aspek ekonomi di Sarawak adalah penting untuk ditinjau sebelum kita melangkah lebihjauh lagi untuk mengkaji hubungan kedua-dua kaum

Welyne Jeffrey Jehom, "Interaksi etnik Cina dan Bumiputra Sarawak", Simposium Kebangsaan Masyarakat Malaysia: Isu dan Cabaran Abad Ke-21 (22-24 Jul 2001: Kuala Lumpur): YoI.2 Paper 21 (l6p.), Jabatan Antropologi & Sosiologi, Universiti Kebangsaan Malaysia. Bangi, him. 2.

2 Lim Qing Qing(ttww) , A Study o/the Sarawak [ban Folk Cultural, Performance Arts and the Nuance 0/ Chinese Culture within [ban Traditions (ffIYJifjlfJIlffJfi!lti, iftP!l/!;;f:I;J.RJt'l'lt{l;f1lJj . Sibu: Sarawak Chinese Cultural Association, 2005, hIm. 187-189.

92




Kristian. Terdapat beberapa kumpulan orang Dayak yang utama di Sarawak iaitu Iban, Bidayuh, Kenyah, Kayan, Kedayan, Murut, Penan, Bisayah, Kelabit dan lain-lain. Sehingga hari ini, orang Iban masih merupakan penduduk teramai di Sarawak. Orang Cina pula boleh dikatakan kumpulan imigran yang terbesar di Sarawak dan juga merupakan jumlah penduduk yang kedua terbanyak selepas orang Dayak. Masyarakat Cina dapat dikenalpasti dengan lebih terperinci lagi melalui dialek dan clan mereka, terdapat enam clan utama dalam masyarakat Cina iaitu Hakka( ~ ~O, Hokkien (t~ ~ ) ,Foochow (:m )+1), Teochew atau Chowzho ( lWl1+1 ), Kantonis atau Guangdong (r * ) dan Hainan (iHi:i¥J). Bilangan orang Hakka dan Foochow di Sarawak adalah lebih banyak berbanding suku lain.

Asal-usul interaksi orang Cina dan Dayak di Sarawak

Sempadan etnik yang ketara antara kaum di Sarawak telah diwujudkan oleh dasar pemerintahan Brooke. Brooke berhasrat untuk memisahkan kaum-kaum di Sarawak supaya masyarakat Sarawak tidak menjadi satu penghalang kepada mereka untuk mengaut keuntungan dari segi ekonomi terutamanya dan juga politik. Walau bagaimanapun, penduduk peribumi di Sarawak telah menunjukkan respon yang positifterhadap pendatang Cina dan ini telah menyebabkan satu hubungan etnik yang agak terbuka telah diwujudkan antara masyarakat Dayak dan Cina di Sarawak. 1

Bagi memulakan kehidupan baru di Sarawak, orang Cina perlu berusaha dengan gigih bagi menjamin kehidupan yang lebih baik pada masa hadapan. Selain berusaha dalam sektor ekonomi, mereka juga perlu menjalinkan hubungan yang baik dengan penduduk tempatan dan pihak kerajaan. Sikap bersatu padu dan saling membantu merupakan syarat yang penting dalam kalangan masyarakat Cina bagi menghadapi keadaan dan masyarakat yang baru terutamanya orang Dayak yang terkenal dengan kegiatan memburu kepala. Kegiatan memburu kepala dan persaingan orang Cina dengan penduduk tempatan dalam merebut tanah sedikit sebanyak telah merosakkan hubungan an tara mereka. Hubungan antara kaum pada awalnya te\ah menunjukkan satu keadaan yang kompleks. Mereka memerlukan sokongan antara satu sarna lain tetapi pada masa yang sarna pula, didapati mereka cuba menjauhi diri mereka daripada kaum lain.2

Selepas mengkaji sedikit mengenai permulaan interaksi an tara kaum Cina dan Dayak di Sarawak selepas penghijrahan orang Cina, perlu lihatjuga interaksi mereka dalam sektor ekonomi sebagai titik permulaan hubungan sosial kedua-dua kaum ini. Sejarah interaksi Orang Cina dan Dayak dalam aspek ekonomi di Sarawak adalah penting untuk ditinjau sebelum kita melangkah lebih jauh lagi untuk mengkaji hubungan kedua-dua kaum

Welyne leffrey lehom, "Interaksi etnik Cina dan Bumiputra Sarawak", Simposium Kebangsaan Masyarakat Malaysia: Isu dan Cabaran Abad Ke-21 (22-24 lui 2001: Kuala Lumpur): Yol.2 Paper 21 (l6p.), labatan Antropologi & Sosiologi, Universiti Kebangsaan Malaysia. Bangi. him. 2.

2 Lim Qing Qing(ft;ww) ,A Study of the Sarawak [ban Folk Cultural, Peljonnance Arts and the Nuance of Chinese Culture within Jban Traditions (ff&ltfJIffIJ{ffllffti, if/P/!!!!:,tt;)!l.JNJftIU11J) , Sibu: Sarawak Chinese Cultural Association, 2005, him. 187 -189.

92

SEJARAH INTERAKSI ORANG CINA DAN DAYAK or SARAWAK

ini dari aspek perkahwinan campur kerana hubungan ekonomi yang baik dapat menjamin kehidupan masyarakat yang lebih baik dan terjamin. Walau bagaimanapun, hubungan ekonomi Cina dan Dayak hanya berlaku selepas orang Cina sampai ke Sarawak. Dengan demikian, hubungan ekonomi dan sosial antara kaum Cina dan Dayak di Sarawak perlu dimulakan dengan kisah penghijrahan orang Cina ke Sarawak.

Penghijrahan Orang Cina ke Sarawak

Kedatangan orang Cina ke Sarawak telah membawa pengaruh yang besar terhadap pelbagai aspek terutamanya kepada penduduk tempatan, corak kependudukan, perubahan sosial, ekonomi danjuga politik. Mengikut catatan sejarah China dan Asia Tenggara, orang China telah berlayar ke Borneo atas tujuan perdagangan pada abad ke-2 sebelum masihi.3 Mereka membawa batu Jed, manik (Venetian Beads), tembikar, perkakas besi dan sutera bagi mendapatkan hasil-hasil tempatan seperti hasil hutan, damar, rempah, kulit binatang dan sebagainya. Perdagangan antara China dan Kepulauan Borneo telah mengggalakkan orang Cina menetap di sekitar Kepulauan Borneo, termasuk Sarawak. Kedatangan orang Cina yang awal ini berkait rapat dengan penduduk tempatan, perkahwinan campur antara orang Cina dan Dayak Sarawak merupakan suatu situasi yang unik dan istimewa.4 Perkahwinan campur antara orang Cina dan penduduk peribumi telah mewujudkan satu generasi baru yang mempunyai dwi-identiti dalam pelbagai aspek.

Pada umumnya, pembesar Melayu tempatan di Sarawak telah mempelawa ramai orang Cina bekerja di kawasan perlombongan sebelum kedatangan Brooke. Brooke mengamalkan dasar buka pintu terhadap imigran China dan beliau mempercayai bahawa orang Cina memainkan peranan penting sebagai peneroka kepada negeri Sarawak yang menghadap ke arah pembangunan. Namun, kemasukan imigran China di Sarawak tetap dihadkan danjumlah mereka adalah lebih kurangjika dibandingkan dengan Tanah Melayu dan Sabah. Pada tahun 1931, kegawatan ekonomi berlaku dan masalah pengangguran berada dalam keadaan yang agak kritikal. Pada waktu itu, ramai imigran China yang dihantar balik ke China dan tiada imigran China yang dibenarkan berhijrah ke Sarawak. Keadaan ini semakin pulih dan pada tahun 1935, imigran China kembali menjadi ramai.5

Kumpulan pertama orang Cina yang masuk ke Sarawak adalah dari Sambas dan Pontianak. Orang Cina yang datang dari Sambas dan Pontianak itu telah menetap di Bau dan kebanyakan daripada mereka adalah orang Hakka. Pada tahun 1842 sahaja, jumlah orang Cina di Bau telah meningkat dengan kadar yang banyak. Sehingga tahun 1850,

3 Robert Payne. The White Rajah of Sarawak. Singapore: Oxford University Press, 1986, him. 34. Lim Qing Qing (t-tWW), him. 185.

4 Tom Harrisson, Huang Jun Xi an (translatef ~f~rbh'\'o ) , Talks on Sarawak Community (fiJ:f.lHtf!JJ!>U!M) Borneo Literature Bureau (~'7'lffl)(f.tWl\IXfiil), 1962, him. 77.

5 Lee Yong Leng, "Sarawak Chinese" ( j(j;t,z~(]<J$A) dalam Chua Chen Choon (~:I:'~jJj,~,) Kajian Masyarakat Cina Sarawak (iiJ'1JLJJ!4~AIilffi:x1/in Sibu: Persatuan Budaya Masyarakat Cina Sarawak (j(j;t,z~$Ii~)cf.tt!J.~) ,2003, hIm. 5.

93



SEJARAH INTERAKS1 ORANG CINA DAN DAYAK 01 SARAWAK

ini dari aspek perkahwinan campur kerana hubungan ekonomi yang baik dapat menjamin kehidupan masyarakat yang lebih baik dan terjamin. Walau bagaimanapun, hubungan ekonomi Cina dan Dayak hanya berlaku selepas orang Cina sampai ke Sarawak. Dengan demikian, hubungan ekonomi dan sosial antara kaum Cina dan Dayak di Sarawak perlu dimulakan dengan kisah penghijrahan orang Cina ke Sarawak.

Penghijrahan Orang Cina ke Sarawak

Kedatangan orang Cina ke Sarawak telah membawa pengaruh yang besar terhadap pelbagai aspek terutamanya kepada penduduk tempatan, corak kependudukan, peru bah an sosial, ekonomi dan juga politik. Mengikut catatan sejarah China dan Asia Tenggara, orang China telah berlayar ke Borneo atas tujuan perdagangan pada abad ke-2 sebelum masihi. 3 Mereka membawa batu Jed, manik (Venetian Beads), tembikar, perkakas besi dan sutera bagi mendapatkan hasil-hasil tempatan seperti hasil hutan, damar, rempah, kulit binatang dan sebagainya. Perdagangan an tara China dan Kepulauan Borneo telah mengggalakkan orang Cina menetap di sekitar Kepulauan Borneo, termasuk Sarawak. Kedatangan orang Cina yang awal ini berkait rapat dengan penduduk tempatan, perkahwinan campur antara orang Cina dan Dayak Sarawak merupakan suatu situasi yang unik dan istimewa.4 Perkahwinan campur antara orang Cina dan penduduk peribumi telah mewujudkan satu generasi baru yang mempunyai dwi -identiti dalam pelbagai aspek.

Pada umumnya, pembesar Melayu tempatan di Sarawak telah mempelawa ramai orang Cina bekerja di kawasan perlombongan sebelum kedatangan Brooke. Brooke mengamalkan dasar buka pintu terhadap imigran China dan beliau mempercayai bahawa orang Cina memainkan peranan penting sebagai peneroka kepada negeri Sarawak yang menghadap ke arah pembangunan. Namun, kemasukan imigran China di Sarawak tetap dihadkan danjumlah mereka adalah lebih kurangjika dibandingkan dengan Tanah Melayu dan Sabah. Pada tahun 1931, kegawatan ekonomi berlaku dan masalah pengangguran berada dalam keadaan yang agak kritikal. Pada waktu itu, ramai imigran China yang dihantar balik ke China dan tiada imigran China yang dibenarkan berhijrah ke Sarawak. Keadaan ini semakin pulih dan pada tahun 1935, imigran China kembali menjadi ramai.5

Kumpulan pertama orang Cina yang masuk ke Sarawak adalah dari Sambas dan Pontianak. Orang Cina yang datang dari Sambas dan Pontianak itu telah menetap di Bau dan kebanyakan daripada mereka adalah orang Hakka. Pada tahun 1842 sahaja, jumlah orang Cina di Bau telah meningkat dengan kadar yang banyak. Sehingga tahun 1850,

3 Robert Payne. The White Rajah of Sarawak. Singapore: Oxford University Press. 1986. him. 34. Lim Qing Qing (U11fW). him. 185.

4 Tom Harrisson. Huang Jun Xian (translateJ ~~'Bf~ ) • Talks on Sarawak Community ({i:J:lJll1!teJj{>/I!iJ{) Borneo Literature Bureau (,~~lffl)dt.WJi!j(}iij). 1962. him. 77.

5 Lee Yong Leng. "Sarawak Chinese" ( li'j;t-L~o<J$A) dalam Chua Chen Choon (~:ttlj,g,) Kajian Masyarakat Cina Sarawak (ltt'jilli!ifA lifffi:xf/O Sibu: Persatuan Budaya Masyarakat Cina Sarawak (li'yt,z~$Ii~)c-lttJJ. 4l;) . 2003. him. 5.

93


penghijrahan orang Cina dari Indonesia yang ban yak telah berlaku, mereka masuk ke Sarawak melalui Bau dan pada tahun yang sarna, dianggarkan sebanyak tiga ribu orang Cina dari Pemangkat telah sampai di Sarawak. Kebanyakan daripada mereka merupakan pelarian daripada Indonesia yang enggan menyertai pemberontakan menentang pemerintahan Belanda.6 Mereka telah menetap di beberapa tempat seperti Bau, Bidi, Paku dan Tundong. Selain kumpulan imigran pekerja pelombong ini, terdapat juga kumpulan imigran lain yang mengusahakan kegiatan pertanian dan menetap di sekitar daerah Siniawan dan Segobang. Kumpulan-kumpulan imigran ini adalah sebahagian daripada pemberontak yang terlibat dalam pemberontakan Bau 1857.

Hubungan ekonomi kaum Cina dan Dayak

Sejarah orang Cina di Sarawak merupakan sejarah penghijrahan orang Cina ke Sarawak dan juga sejarah mereka menempuh kesusahan dalam kehidupan baru mereka selepas meninggalkan tanahair. Pendatang Cina yang berhijrah ke Sarawak pada abad ke-19 kebanyakannya bekerja sebagai petani dan peniaga kecil sahaja. Seperti kerajaan koloni yang lain di Asia Tenggara, keluarga Brooke juga mempercayai bahawa orang Cina mampu meneroka tanah Sarawak dan berpotensi dalam aktiviti pertanian yang membawa keuntungan dan kemajuan maka kedatangan orang Cina am at dialu-alukan. Orang Cina mahir dalam bidang pertanian dan perdagangan namun populasi Sarawak yang rendah menyebabkan mereka tidak berupaya mengusahakan kawasan pertanian secara besarbesaran. Oleh itu, mereka terpaksa memulakan aktiviti pertanian mereka secara kecil-kecilan dan menyertai aktiviti perdagangan masyarakat Dayak.7

Menurut catatan sejarah, orang Cina dipercayai telah menjejakkan kaki ke bumi Sarawak pada abad ketujuh lagi. Mereka telah membawa hasil-hasil tembikar dan manik untuk ditukar dengan hasil-hasil hutan tempatan daripada orang Dayak. Semasa zaman pemerintahan Brooke, ramai orang Cina yang telah menetap di Sarawak berikutan dengan situasi aman damai di bumi ini. Merekajuga membantu dalam mengembangkan tempattempat seperti Kuching, Sibu, Semanggang, Sarikei dan Bintangor (Binatang) menjadi sebuah pekan malah sebuah bandar yang maju dan pesat. 8 Peniaga Cina telah mendirikan kedai-kedai kecil di sekitar kubu yang dibina di muara sungai oleh kerajaan Brooke memandangkan sungai memainkan peranan penting sebagai sis tern pengangkutan di Sarawak pada mas a itu.

6 Lee Yong Leng, him. 7. 7 Daniel Chew, "Hubungan Masyarakat Cina di Sarawak dengan Masyarakat Dayak: Satu Kajian Sejarah"

(li'j;tLJlIl$1il(-t~fliI.k*, --1'-ffj<JcflillliH·n in Chua Chen Choon (~J1!JI,~), Kajian Masyarakat Cina Sarawak (iiJ'NJJ!fP,A lilfJixJ/:f), Sibu: Persatuan Budaya Masyarakat Cina Sarawak, (l!YtL~$»~x1tj1}~) 2003, him. 126

8 Robert Pringle, Rajahs and Rebels: The Iban of Sarawak under Brooke Rule. 1841-1941, Kuala Lumpur: Synergy Media, 2007, him. 3-5.

94




penghijrahan orang Cina dari Indonesia yang banyak telah berlaku, mereka masuk ke Sarawak melalui Bau dan pada tahun yang sama, dianggarkan sebanyak tiga ribu orang Cina dari Pemangkat telah sampai di Sarawak. Kebanyakan daripada mereka merupakan pelarian daripada Indonesia yang enggan menyertai pemberontakan menentang pemerintahan Belanda.6 Mereka telah menetap di beberapa tempat seperti Bau, Bidi, Paku dan Tundong. Selain kumpulan imigran pekerja pelombong ini, terdapat juga kumpulan imigran lain yang mengusahakan kegiatan pertanian dan menetap di sekitar daerah Siniawan dan Segobang. Kumpulan-kumpulan imigran ini adalah sebahagian daripada pemberontak yang terlibat dalam pemberontakan Bau 1857.

Hubungan ekonomi kaum Cina dan Dayak

Sejarah orang Cina di Sarawak merupakan sejarah penghijrahan orang Cina ke Sarawak dan juga sejarah mereka menempuh kesusahan dalam kehidupan baru mereka selepas meninggalkan tanahair. Pendatang Cina yang berhijrah ke Sarawak pad a abad ke-19 kebanyakannya bekerja sebagai petani dan peniaga kecil sahaja. Seperti kerajaan koloni yang lain di Asia Tenggara, keluarga Brooke juga mempercayai bahawa orang Cina mampu meneroka tanah Sarawak dan berpotensi dalam aktiviti pertanian yang membawa keuntungan dan kemajuan maka kedatangan orang Cina amat dialu-alukan. Orang Cina mahir dalam bidang pertanian dan perdagangan namun populasi Sarawak yang rendah menyebabkan mereka tidak berupaya mengusahakan kawasan pertanian secara besarbesaran. Oleh itu, mereka terpaksa memulakan aktiviti pertanian mereka secara kecil-kecilan dan menyertai aktiviti perdagangan masyarakat Dayak.7

Menurut catatan sejarah, orang Cina dipercayai telah menjejakkan kaki ke bumi Sarawak pada abad ketujuh lagi. Mereka telah membawa hasil-hasil tembikar dan manik untuk ditukar dengan hasil-hasil hutan tempatan daripada orang Dayak. Semasa zaman pemerintahan Brooke, ramai orang Cina yang telah menetap di Sarawak berikutan dengan situasi aman damai di bumi ini. Merekajuga membantu dalam mengembangkan tempattempat seperti Kuching, Sibu, Semanggang, Sarikei dan Bintangor (Binatang) menjadi sebuah pekan malah sebuah bandar yang maju dan pesat. 8 Peniaga Cina telah mendirikan kedai-kedai kecil di sekitar kubu yang dibina di muara sungai oleh kerajaan Brooke memandangkan sungai memainkan peranan penting sebagai sistem pengangkutan di Sarawak pada mas a itu.

6 Lee Yong Leng, him. 7. 7 Daniel Chew, "Hubungan Masyarakat Cina di Sarawak dengan Masyarakat Dayak: Satu Kajian Sejarah"

(li'.HSlill&$ ~-±~AiJ:X:*, -1'-ffi* AiJl;H·tl in Chua Chen Choon (~:l!'II@) , Kajian Masyarakat Cilia Sarawak (fifIJLJJt$/<'IiffJiJtJlO , Sibu: Persatuan Budaya Masyarakat Cina Sarawak, (It)trL~*1iJ<X{ti1}~) 2003, him. 126

8 Robert Pringle, Rajahs alld Rebels: The Iban of Sarawak under Brooke Rule, 1841-1941, Kuala Lumpur: Synergy Media, 2007, him. 3-5.

94

SEJARAH INTERAKSI ORANG CINA DAN DAYAK DI SARAWAK

Sebagai ibu negeri kepada Sarawak, Kuching menjadi tumpuan kepada peniaga kecil untuk memulakan pemiagaan mereka. Pada ketika itu, perdagangan atas perahu adalah satu jenis perdagangan yang agak terkenal di Sarawak kerana sungai merupakan sistem pengangkutan yang penting. Oleh itu, perkampungan-perkampungan Dayak yang terdapat di tepi-tepi sungai menjadi sasaran mereka untuk menjalankan pemiagaan. Peniaga-peniaga atas perahu Cina ini mendapat sokongan daripada peniaga-peniaga kedai untuk mengembang dan melancarkan pemiagaan mereka. Peniaga-peniaga kedai ini menyediakan barang jualan dan juga menawarkan perkhidmatan berhutang kepada mereka supaya dapat mengurangkan beban mereka untuk membeli barangjualan. Perkara yang samajuga berlaku di antara peniaga kedai dan juga pedagang besar daripada Singapura. Dengan demikian, dapat dilihat bahawa masyarakat Cina mempunyai satu rangkaian (trade network) yang besar dalam perdagangan mereka.

Peniaga-peniaga dari Singapura kebanyakannya adalah lebih kaya daripada peniaga tempatan. Hasil-hasil hutan seperti damar, sagu, rotan dan sarang burung adalah barangan jualan yang sangat berharga dan mempunyai permintaan yang tinggi di Singapura tetapi Singapura menghadapi masalah kekurangan penawaran. Oleh itu, masyarakat Dayak di Sarawak memainkan peranan yang penting dalam menawarkan hasil-hasil hutan ini kerana mereka merupakan golongan yang mengumpul hasil hutan. Kemudian, mereka akan menjual hasil hutan tersebut kepada peniaga perahu Cina atau menukar barangan keperluan daripada mereka. Selepas itu, peniaga perahu akan menjual hasil hutan itu kepada peniaga di pekan dan mereka akan mengeksport hasil-hasil hutan yang dikumpul oleh masyarakat Dayak tadi ke Singapura.

Masyarakat Dayak merupakan penduduk peribumi di Sarawak dan mereka mengenali setiap pelosok hutan belantara di bumi Sarawak maka mereka mahir dalam mencari hasil-hasil hutan yang berharga. Lagipun, jika dilihat keunikan orang Iban yang mementingkan budaya berjalai, mereka merupakan masyarakat yang bersifat mobiliti maka mereka selalu bertembung dan mempunyai interaksi yang kerap dengan kaum yang lain.9

Orang Cina datang kemudian dan mereka tidak mahir dengan aktiviti-aktiviti di hutan malah mereka juga tidak sanggup membahayakan diri merentasi hutan khatulistiwa yang tebal itu. Oleh itu, orang Cina bertindak sebagai orang tengah dalam urus niaga an tara orang Dayak dan peniaga besar di bandar dan luar negara. Bagi mendapatkan keutamaan dalam perdagangan terse but, peniaga Cina telah menjalankan urusan jual beli dengan penduduk Dayak pedalaman. Lama-kelamaan, peniaga Cina berjaya memonopoli perdagangan dengan orang Dayak dan menjadi saingan yang kuat kepada peniaga Melayu tempatan. Dalam karya Daniel Chew telah tercatatnya saingan peniaga Cina dan Melayu, meIalui catatan terse but dapat menunjukkan hubungan yang Iebih baik dan mesra antara kaum Cina dan Dayak dan ini dapat dibuktikan dengan pendapat daripada Residen tempatan iaitu Claude Champion de Crespigny semasa kedatangan peniaga Hokkien dari Kuching lO

9 Lim Qing Qing (ttf'fW) , him. 184. 10 Daniel Chew, Chinese Pioneers on the Sarawak Frontier 1841-1941, Singapore: Oxford University Press,

1990, him. 74-75.

95



SEJARAH INTERAKSI ORANG CfNA DAN DAYAK Df SARAWAK

Sebagai ibu negeri kepada Sarawak, Kuching menjadi tumpuan kepada peniaga kecil untuk memulakan pemiagaan mereka. Pada ketika itu, perdagangan atas perahu adalah satu jenis perdagangan yang agak terkenal di Sarawak kerana sungai merupakan sistem pengangkutan yang penting. Oleh itu, perkampungan-perkampungan Dayak yang terdapat di tepi-tepi sungai menjadi sasaran mereka untuk menjalankan perniagaan. Peniaga-peniaga atas perahu Cina ini mendapat sokongan daripada peniaga-peniaga kedai untuk mengembang dan melancarkan pemiagaan mereka. Peniaga-peniaga kedai ini menyediakan barangjualan dan juga menawarkan perkhidmatan berhutang kepada mereka supaya dapat mengurangkan beban mereka untuk membeli barangjualan. Perkara yang samajuga berlaku di antara peniaga kedai dan juga pedagang besar daripada Singapura. Dengan demikian, dapat dilihat bahawa masyarakat Cina mempunyai satu rangkaian (trade network) yang besar dalam perdagangan mereka.

Peniaga-peniaga dari Singapura kebanyakannya adalah lebih kaya daripada peniaga tempatan. Hasil-hasil hUlan seperti damar, sagu, rotan dan sarang burung adalah barangan jualan yang sangat berharga dan mempunyai permintaan yang tinggi di Singapura tetapi Singapura menghadapi masalah kekurangan penawaran. Oleh itu, masyarakat Dayak di Sarawak memainkan peranan yang penting dalam menawarkan hasil-hasil hutan ini kerana mereka merupakan golongan yang mengumpul hasil hutan. Kemudian, mereka akan menjual hasil hutan tersebut kepada peniaga perahu Cina atau menukar barangan keperluan daripada mereka. Selepas itu, peniaga perahu akan menjual hasil hutan itu kepada peniaga di pekan dan mereka akan mengeksport hasil-hasil hutan yang dikumpul oleh masyarakat Dayak tadi ke Singapura.

Masyarakat Dayak merupakan penduduk peribumi di Sarawak dan mereka mengenali setiap pelosok hutan belantara di bumi Sarawak maka mereka mabie dalam mencari hasil-hasil hutan yang berharga. Lagipun, jika dilihat keunikan orang Iban yang mementingkan budaya berjalai, mereka merupakan masyarakat yang bersifat mobiliti maka mereka selalu bertembung dan mempunyai interaksi yang kerap dengan kaum yang lain.9

Orang Cina datang kemudian dan mereka tidak mahir dengan aktiviti-aktiviti di hutan malah merekajuga tidak sanggup membahayakan diri merentasi hutan khatulistiwa yang tebal itu. Oleh itu, orang Cina bertindak sebagai orang tengah dalam urus niaga an tara orang Dayak dan peniaga besar di bandar dan luar negara. Bagi mendapatkan keutamaan dalam perdagangan tersebut, peniaga Cina telah menjalankan urusan jual beli dengan penduduk Dayak pedalaman. Lama-kelamaan, peniaga Cina berjaya memonopoli perdagangan dengan orang Dayak dan menjadi saingan yang kuat kepada peniaga Melayu tempatan. Dalam karya Daniel Chew telah tercatatnya saingan peniaga Cina dan Melayu, melalui catatan terse but dapat menunjullan hubungan yang lebih baik dan mesra antara kaum Cina dan Dayak dan ini dapat dibuktikan dengan pendapat daripada Residen tempatan iaitu Claude Champion de Crespigny semasa kedatangan peniaga Hollien dari KuchinglO

9 Lim Qing Qing (:.ft'ffW) , hIm. 184. 10 Daniel Chew, Chinese Pioneers an the Sarawak Frontier 1841·1941, Singapore: Oxford University Press,

1990, hIm. 74-75.

95


Aban Nipa who was formerly so adverse to Chinese of Kuching coming to trade at this place, is now anxious they should do so, and he and the Kenniahs [Kenyahs] were surprised at the price named by Ken WaCs men - who sold them superior blachu [black cotton cloth] for $2 the kayu, they have always been accustomed to pay $3 for blachu of an inferior description .... A number of Brunei Malays who came down with Aban Nipa were angry ... saying they would be ruined if our Chinese traded at those prices and were particularly angry when Ken WaCs men paid without beating down the sum demanded for a pikul of good gutta, namely $32 ... .The Kayans and Kenniahs are most anxious to commence trade in earnest with our people, and this is why I particularly desired to come down - that they might know the price of things. II

Bagi mendekati orang Dayak yang tinggal di kawasan pedalaman, peniaga kecil Cina yang tidak mempunyai modal membuka kedai telah memindahkan barangan runcit seperti barang keperluan ke atas perahu dan memudik ke rumah panjang yang berada dekat muara sungai. Peniaga-peniaga perahu (Boat Hawkers) ini terpaksa menempuh pelbagai rintangan dan bahaya untuk berniaga di kawasan pedalaman, mereka bukan sahaja memperdagangkan barangan tetapijuga nyawa. Pada ketika itu, aktiviti memburu kepala masih berlaku dan masalah lanun merompak dan membunuh juga sering kedengaran. Peniaga perahu ini biasanya akan tinggal di atas perahu dalam tempoh yang agak panjang. Bumbung perahu mereka kebanyakannya diperbuat daripada daun atap sahaja. Setelah menempatkan barangan rune it, mereka hanya mempunyai ruangan yang kecil sahaja dan ruangan kecil itu telah menjadi tempat makan dan tidur mereka. Peniaga perahu yang berhubungan baik dengan penduduk di rumah panjang adalah lebih bernasib baik kerana mereka dapat bermalam di rumah panjang dan meneruskan perjalanan mereka waktu siang sahaja.

Dasar Brooke yang ingin memisah dan membeza-bezakan setiap kaum di Sarawak tidak senang setelah mengetahui terdapat peniaga Cina yang tinggal di rumah panjang. Pada tahun 1900, Brooke telah menetap dan melaksanakan undang-undang baru terhadap peniaga perahu iaitu pembaharuan permit peniagaan.12 Peniaga perahu dikehendaki memperbaharui permit perniagaan mereka setiap bulan maka tempoh perdagangan mereka di kawasan pedalaman hanya dihadkan dalam tempoh satu bulan sahaja. Kaum Dayak juga dilarang membenarkan orang Cina tinggal dan bermalam di rumah panjang, mereka yang melanggar undang-undang akan mendapat hukuman yang setimpal. Pad a tahun 1914, sorang tuai rumah Than telah dikehendaki menyerahkan 15 kilo beras sebagai hukuman kerana membenarkan orang Cina tinggal di rumah panjang.13Walau bagaimanapun, terdapat

11 The Sarawak Gazette, 1 May 1883, hIm. 50. Daniel Chew, Chinese Pioneers on the Sarawak Frontier 1841-1941, hIm. 74-75.

12 Daniel Chew, Chinese Pioneers on the Sarawak Frontier 1841-1941, hIm. 84. 13 Ibid., him. 123.

96




Aban Nipa who was formerly so adverse to Chinese of Kuching coming to trade at this place, is now anxious they should do so, and he and the Kenniahs [Kenyahs] were surprised at the price named by Ken Wat's men - who sold them superior blachu [black cotton cloth] for $2 the kayu, they have always been accustomed to pay $3 for blachu of an inferior description .... A number of Brunei Malays who came down with Aban Nipa were angry ... saying they would be ruined if our Chinese traded at those prices and were particularly angry when Ken Wat's men paid without beating down the sum demanded for a pikul of good gutta, namely $32 ... .The Kayans and Kenniahs are most anxious to commence trade in earnest with our people, and this is why I particularly desired to come down - that they might know the price of things. I I

Bagi mendekati orang Dayak yang tinggal di kawasan pedalaman, peniaga kecil Cina yang tidak mempunyai modal membuka kedai telah memindahkan barangan runcit seperti barang keperluan ke atas perahu dan memudik ke rumah panjang yang berada dekat muara sungai . Peniaga-peniaga perahu (Boat Hawkers) ini terpaksa menempuh pelbagai rintangan dan bahaya untuk berniaga di kawasan pedalaman, mereka bukan sahaja memperdagangkan barangan tetapi juga nyawa. Pada ketika itu, aktiviti memburu kepala masih berlaku dan masalah lanun merompak dan membunuhjuga sering kedengaran. Peniaga perahu ini biasanya akan tinggal di atas perahu dalam tempoh yang agak panjang. Bumbung perahu mereka kebanyakannya diperbuat daripada daun atap sahaja. Setelah menempatkan barangan runcit, mereka hanya mempunyai ruangan yang kecil sahaja dan ruangan kecil itu telah menjadi tempat makan dan tidur mereka. Peniaga perahu yang berhubungan baik dengan penduduk di rumah panjang adalah lebih bernasib baik kerana mereka dapat bermalam di rumah panjang dan meneruskan perjalanan mereka waktu siang sahaja.

Dasar Brooke yang ingin memisah dan membeza-bezakan setiap kaum di Sarawak tidak senang setelah mengetahui terdapat peniaga Cina yang tinggal di rumah panjang. Pada tahun 1900, Brooke telah menetap dan melaksanakan undang-undang baru terhadap peniaga perahu iaitu pembaharuan permit peniagaan.12 Peniaga perahu dikehendaki memperbaharui permit perniagaan mereka setiap bulan maka tempoh perdagangan mereka di kawasan pedal am an hanya dihadkan dalam tempoh satu bulan sahaja. Kaum Dayak juga dilarang membenarkan orang Cina tinggal dan bermalam di rumah panjang, mereka yang melanggar undang-undang akan mendapat hukuman yang setimpal. Pad a tahun 1914, sorang tuai rumah Iban telah dikehendaki menyerahkan 15 kilo beras sebagai hukuman kerana membenarkan orang Cina tinggal di rumah panjang.13Walau bagaimanapun, terdapat

11 The Sarawak Gazette. 1 May 1883. him. 50. Daniel Chew. Chinese Pioneers on the Sarawak Frontier 1841·1941 , him. 74-75.

12 Daniel Chew, Chinese Pioneers on the Sarawak Frontier 1841·1941, him. 84. 13 Ibid., him. 123.

96


peniaga Cina dan orang Dayak yang sanggup melanggar undang-undang untuk mendapatkan keuntungan yang lebih. Peniaga Cina sanggup membayar duit yang banyak bagi mendapatkan sumber hutan yang berkualiti. Bagi mngumpul sumber-sumber hutan yang mencukupi, peniaga Cina terpaksa tinggal di rumah panjang.

Selain kawasan pedalaman, perniagaan antara orang Cina dan orang Dayakjuga dapat dilihat di kawasan pekan dan bandar. Selain menunggu di rumah panjang, masyarakat Dayak juga akan membawa hasil-hasil daripada hutan, haiwan ternakan, tanaman dan hasil-hasil tenunan untuk dijual ke kedai-kedai orang Cina. Perjalanan dari kampung ke pekan biasanya mengambil masa yang panjang maka orang Dayak akan bermalam di rumah orang Cina. Menurut En. Siaw yang berniaga lama di pekan Simunjan, beliau telah menceritakan kisah-kisah berkenaan dalam temuramah yang dibuat. Pada ketika itu, ramai orang Iban yang mendiami sekitar Simunjan dan orang Cina tempatan agak takut dengan kisah-kisah memburu kepala. Mereka tidak berani menyinggung perasaan orang Iban. Apabila orang Iban bermalam di rumah-kedai mereka, mereka akan menyediakan tikar dan makanan kepada mereka. Pada sebelah malam, mereka akan menyembunyikan barangbarang berharga dan mengunci pintu dengan baik. Walau bagaimanapun, terdapat segelintir orang Iban yang ramah dan baik. Pada ketika itu, En. Siaw telah mengambil seorang pemuda Iban bekerja di kedainya. Pemuda tersebut seorang yang jujur dan raj in. Selain beliau sendiri, terdapat ramai pekedai Cina yang lain turut mengambil orang Iban sebagai pekerja dan mereka dapat bergaul dengan baik. Sehingga kini, En. Siaw mempunyai ramai kawan orang Iban dan beliau fasih bertutur bahasa Iban.14

Kesanggupan dan juga kebolehan orang Cina dalam mempelajari serta mengadaptasikan budaya tempatan telah berjaya mewujudkan hubungan yang baik dengan masyarakat Dayak dan hubungan baik ini telah membawa kebaikan dan kejayaan dalam hubungan perdagangan antara mereka. Pada mas a yang sarna, kaum Dayak juga menunjukkan respon yang positif terhadap kedatangan orang Cina ke tempat mereka setelah berkenalan dan bergaul dengan rapat. Hal ini berkait rapat dengan sikap orang Dayak yang mesra dan tulus. Mereka juga banyak mempelajari budaya orang Cina melalui pergaulan mereka. Walau bagaimanapun, hubungan antara orang Cina dan Dayak serta adaptasi budaya yang berlaku pada ketika itu adalah lebih bermotifkan kepentingan ekonomi.'5

Hubungan perkabwinan kaum Cina dan Dayak

Kedatangan orang Cina ke Sarawak telah memulakan interaksi antara mereka dengan kaum Dayak di Sarawak. Pada awal kedatangan orang Cina ke Sarawak terutamanya mereka

14 Temuramah dengan En. Siaw Kim Chong yang bermur 85 tahun. Beliau mempunyai pengalaman yang banyak dengan orang Iban tempatan. Beliau menjalankan pemiagaan runcit yang kecil di Simunjan semenjak beliau berumur 20 tahun. Beliau bukan sahaja fasih dalam bahasa Iban malah juga fasih dalam dialek-dialek tempatan yang lain seperti bahasa Bidayuh dan bahasa Melayu Sarawak. Temuramah ini dijalankan pada 26 Februari, 2010 di rumah beliau di Simunjan.

15 Welyne Jeffrey Jehom, hIm. 5.

97




peniaga Cina dan orang Dayak yang sanggup melanggar undang-undang untuk mendapatkan keuntungan yang lebih. Peniaga Cina sanggup membayar duit yang banyak bagi mendapatkan sumber hutan yang berkualiti. Bagi mngumpul sumber-sumber hutan yang mencukupi, peniaga Cina terpaksa tinggal di rumah panjang.

Selain kawasan pedalaman, perniagaan antara orang Cina dan orang Dayakjuga dapat dilihat di kawasan pekan dan bandar. Selain menunggu di rumah panjang, masyarakat Dayak juga akan membawa hasil-hasil daripada hutan, haiwan ternakan, tanaman dan hasil-hasil tenunan untuk dijual ke kedai-kedai orang Cina. Perjalanan dari kampung ke pekan biasanya mengambil masa yang panjang maka orang Dayak akan bermalam di rumah orang Cina. Menurut En. Siaw yang berniaga lama di pekan Simunjan, beliau telah menceritakan kisah-kisah berkenaan dalam temuramah yang dibuat. Pada ketika itu, ramai orang Iban yang mendiami sekitar Simunjan dan orang Cina tempatan agak takut dengan kisah-kisah memburu kepala. Mereka tidak berani menyinggung perasaan orang Iban. Apabila orang Iban bermalam di rumah-kedai mereka, mereka akan menyediakan tikar dan makanan kepada mereka. Pada sebelah malam, mereka akan menyembunyikan barangbarang berharga dan mengunci pintu dengan baik. Walau bagaimanapun, terdapat segelintir orang Iban yang ramah dan baik. Pada ketika itu, En. Siaw telah mengambil seorang pemuda Iban bekerja di kedainya. Pemuda tersebut seorang yang jujur dan raj in. Selain beliau sendiri, terdapat ramai pekedai Cina yang lain turut mengambil orang Iban sebagai pekerja dan mereka dapat bergaul dengan baik. Sehingga kini, En. Siaw mempunyai ramai kawan orang Iban dan beliau fasih bertutur bahasa Iban.14

Kesanggupan dan juga kebolehan orang Cina dalam mempelajari serta mengadaptasikan budaya tempatan telah berjaya mewujudkan hubungan yang baik dengan masyarakat Dayak dan hubungan baik ini telah membawa kebaikan dan kejayaan dalam hubungan perdagangan antara mereka. Pada mas a yang sarna, kaum Dayak juga menunjukkan respon yang positif terhadap kedatangan orang Cina ke tempat mereka setelah berkenalan dan bergaul dengan rapat. Hal ini berkait rapat dengan sikap orang Dayak yang mesra dan tulus. Mereka juga banyak mempelajari budaya orang Cina melalui pergaulan mereka. Walau bagaimanapun, hubungan antara orang Cina dan Dayak serta adaptasi budaya yang berlaku pada ketika itu adalah lebih bermotifkan kepentingan ekonomi.'5

Hubungan perkabwinan kaum Cina dan Dayak

Kedatangan orang Cina ke Sarawak telah memulakan interaksi antara mereka dengan kaum Dayak di Sarawak. Pada awal kedatangan orang Cina ke Sarawak terutamanya mereka

14 Temuramah dengan En. Siaw Kim Chong yang bermur 85 tahun. Beliau mempunyai pengalaman yang banyak dengan orang Iban tempatan. Beliau menjalankan pemiagaan runcit yang kecil di Simunjan semenjak beliau berumur 20 tahun. Beliau bukan sahaja fasih dalam bahasa Iban malah juga fasih dalam dialek-dialek tempatan yang lain seperti bahasa Bidayuh dan bahasa Melayu Sarawak. Temuramah ini dijalankan pada 26 Februari, 2010 di rumah beliau di Simunjan.

15 Welyne Jeffrey Jehom, hIm. 5.

97


yang bekerja sebagai pekerja lombong dan buruh ladang, kebanyakan daripada mereka adalah lelaki bujang yang belum berkahwin atau mereka yang datang bersendirian tanpa membawa anak isteri. Dalam pandangan masyarakat Cina pada ketika itu, "makan, arak, pelacur dan judi ( Ill; , ~, ~, 1J11!f) merupakan empat perkara yang menjadi hiburan kepada sebahagian besar lelaki Cina. Oleh itu, perjudian, penjualan arak dan pelacuran adalah sesuatu perkara yang biasa dan juga perniagaan yang tidak menyalahi undang-undang pada masa itu. Bagi lelaki bujang yang sudah menjangkau usia berumahtangga pula, wanita Dayak menjadi salah satu pilihan pasangan bagi mereka.

Selain itu, hubungan perdagangan antara orang Cina dan kaum Dayak secara tidak langsungnya telah menjadi asas dan punca kepada terjalinnya perkahwinan campur antara Cina dan Dayak. Orang Cina yang datang jauh dari China telah sampai di Sarawak sejak awallagi untuk menjalankan aktiviti perdagangan. Namun, pendatang-pendatang Cina ini hanya akan bersinggah sementara sahaja dan mereka akan meneruskan perjalanan mereka ke tempat lain untuk meneruskan aktiviti perdagangan mereka. Semasa dinasti Brooke, dunia perdagangan dan peniagaan hampir dimonopoli oleh masyarakat Cina. Orang Cina berhijrah ke Sarawak bermotif mencari nafkah dan mengaut keuntungan. Mereka bergiat aktif dalam perdagangan misalnya sebagai pedagang, peniaga kecil, pemborong dan juga sebagai orang tengah yang mengaut keuntungan daripada urusan jual beli antara pembekal dan penjual.

Pada ketika itu, sungai menjadi jalan pengangkutan yang utama di negeri Sarawak. Sungaijuga menjadi penghubung kepada kawasan pedalaman dan bandar-bandar. Orang Cina yang mendiami di ban dar pada masa itu bukan sahaja membuka kedai untuk menjalankan perniagaan, mereka juga menjalankan perniagaan bergerak iaitu berniaga di atas perahu. Mereka membawa bersama barang-barang keperluan dan memudik ke kampung-kampung Dayak yang berhampiran dengan sungai. Demi mendekatkan lagi diri mereka dengan masyarakat Dayak, peniaga Cina ini mempelajari bahasa, budaya dan adat resam masyarakat Dayak. Malah, dengan sebab-sebab yang tertentu seperti memudahkan perdagangan mereka dengan orang Dayak, kebanyakan daripada mereka telah mengahwini wanita Dayak. Perkahwinan campur antara orang Cina dan orang Dayak banyak berlaku di kawasan luar bandar pada awal abad ke-19 kerana tiadanya halangan agama. 16

Walau bagaimanapun, Brooke telah menafikan kesahan perkahwinan campur antara Cina dan Dayak berhubungan dengan dasar beliau yang ingin memisahkan perbezaan dan sempadan kumpulan etnik dengan jelas. Selain itu, beliau juga khuatir bahawa orang Cina akan mempengaruhi pemikiran orang Dayak malah bergabung untuk membantah pemerintahan beliau. Namun, masalah-masalah yang timbul berikutan dengan penceraian suami isteri perkahwinan campur juga menjadi salah satu sebab kepada bantahan beliau terhadap perkawinan campur antara masyarakat Cina dan Dayak misalnya, hak penjagaan anak. 17Sebenarnya, terdapat dua punca utama yang menyebabkan masalah penceraian ini,

16 Craig A. Lockard, "Charles Brooke and foundations of the modem Chinese community in Sarawak", Sarawak Musuem fournal19 (38-39): 77-108, 1971, him. 8. Welyne Jeffrey Jehom, him. 5.

17 Daniel Chew, Chinese Pioneers on the Sarawak Frontier 1841-1941, him. 137.

98




yang bekerja sebagai pekerja lombong dan buruh ladang, kebanyakan daripada mereka adalah lelaki bujang yang belum berkahwin atau mereka yang datang bersendirian tanpa membawa anak isteri. Dalam pandangan masyarakat Cina pada ketika itu, "makan, arak, pelacur dan judi (Ill;, ~, ~, !J!1lf) merupakan empat perkara yang menjadi hiburan kepada sebahagian besar lelaki Cina. Oleh itu, perjudian, penjualan arak dan pelacuran adalah sesuatu perkara yang biasa dan juga perniagaan yang tidak menyalahi undang-undang pada masa itu. Bagi lelaki bujang yang sudah menjangkau usia berumahtangga pula, wanita Dayak menjadi salah satu pilihan pasangan bagi mereka.

Selain itu, hubungan perdagangan antara orang Cina dan kaum Dayak secara tidak langsungnya telah menjadi as as dan punca kepada terjalinnya perkahwinan campur antara Cina dan Dayak. Orang Cina yang datang jauh dari China telah sampai di Sarawak sejak awal lagi untuk menjalankan aktiviti perdagangan. Namun, pendatang-pendatang Cina ini hanya akan bersinggah sementara sahaja dan mereka akan meneruskan perjalanan mereka ke tempat lain untuk meneruskan aktiviti perdagangan mereka. Semasa dinasti Brooke, dunia perdagangan dan peniagaan hampir dimonopoli oleh masyarakat Cina. Orang Cina berhijrah ke Sarawak bermotif mencari nafkah dan mengaut keuntungan. Mereka bergiat aktif dalam perdagangan misalnya sebagai pedagang, peniaga kecil, pemborong dan juga sebagai orang tengah yang mengaut keuntungan daripada urusanjual beli antara pembekal dan penjual.

Pada ketika itu, sungai menjadi jalan pengangkutan yang utama di negeri Sarawak. Sungai juga menjadi penghubung kepada kawasan pedalaman dan bandar-bandar. Orang Cina yang mendiami di ban dar pada masa itu bukan sahaja membuka kedai untuk menjalankan perniagaan, mereka juga menjalankan perniagaan bergerak iaitu berniaga di atas perahu. Mereka membawa bersama barang-barang keperluan dan memudik ke kampung-kampung Dayak yang berhampiran dengan sungai. Demi mendekatkan lagi diri mereka dengan masyarakat Dayak, peniaga Cina ini mempelajari bahasa, budaya dan adat resam masyarakat Dayak. Malah, dengan sebab-sebab yang tertentu seperti memudahkan perdagangan mereka dengan orang Dayak, kebanyakan daripada mereka telah mengahwini wanita Dayak. Perkahwinan campur antara orang Cina dan orang Dayak banyak berlaku di kawasan luar bandar pada awal abad ke-19 kerana tiadanya halangan agama. 16

Walau bagaimanapun, Brooke telah menafikan kesahan perkahwinan campur antara Cina dan Dayak berhubungan dengan dasar beliau yang in gin memisabkan perbezaan dan sempadan kumpulan etnik dengan jelas. Selain itu, beliau juga khuatir bahawa orang Cina akan mempengaruhi pemikiran orang Dayak malah bergabung untuk membantah pemerintahan beliau. Namun, masalah-masalah yang timbul berikutan dengan penceraian suami isteri perkahwinan campur juga menjadi salah satu sebab kepada bantahan beliau terhadap perkawinan campur antara masyarakat Cina dan Dayak misalnya, hak penjagaan anak. I7Sebenarnya, terdapat dua punca utama yang menyebabkan masalah penceraian ini,

16 Craig A. Lockard, "Charles Brooke and foundations of the modem Chinese community in Sarawak", Sarawak Musuem lournal19 (38-39): 77-108, 1971 , him. 8. Welyne Jeffrey Jehom, him. 5.

17 Daniel Chew, Chinese Pioneers on the Sarawak Frontier 1841-1941, him. 137.

98

SEJARAH INTERAKSI ORANG CINA DAN DAYAK or SARAWAK

salah satu daripadanya adalah orang Cina itu kembali ke negera asal dan meninggalkan isteri dan anaknya di Sarawak. Punca ini munasabah kerana pada ketika itu, pendatang Cina datang berseorangan dan keluarganya yang lain masih tinggal di China. Selepas mengaut keuntungan di Sarawak, mereka membawa duit itu pulang ke China. The Sarawak Gazette pemah mencatatkan kes seperti ini dan hal ini dicatat oleh seorang residen iaitu FJ .D. Cox. Menurut beliau, pada awal bulan Oktober, 1902, seorang peniaga China di Daro yang bemama Tang Quan telah membawa tiga orang anaknya melarikan diri balik ke China. Isteri Tang Quan, seorang wanita Dayak telah melaporkan hal ini kepada pihak berkuasa, beliau berasa susah hati dengan pemergian anak-anaknya. Menurutnya lagi, suami dan anak-anaknya pergi tanpa pengetahuannya iaitu semasa dia sedang sakit. 18

One Tang Quan, trader of Daro absconded to China via Rejang, early in the month, taking his three children with him. The mother a Matu woman was greatly distressed at losing her children, as it was without her knowledge, she being ill at the time that they had been taken away. 19

Selain itu, masalah yang berlaku di China seperti peperangan dan bencana alam pada ketika itu juga menjadi sebab kepada kepulangan mereka ke China kerana bimbang terhadap keluarga dan saudara-mara mereka di sana.

Punca kedua yang membawa masalah penceraian adalah masaIah wanita tempatan yang tidak dapat menyesuaikan diri dengan kehidupan di bandar yang berbeza dengan rumah panjang. Hal ini kerana Brooke telah menetapkan undang-undang tegas untuk menghalang peniaga Cina mendiami rumah panjang malah bermalam di situ walaupun peniaga tersebut telah berkahwin dengan wanita tempatan. Larangan ini dijadikan satu plisi yang rasmi pada kali pertamanya pada akhir tahun 1880-an. Tertuduh boleh dipenjarakan selama 6 bulan. Contohnya, seorang peniaga Cina, Choon Tzan didapapti bemiaga dan menetap di rumah panjang Iban di Engkranji, berhampiran Sungai Trap telah dihukum penjara selama 6 bulan.20

Dalam hal ini, jelas bahawa Brooke bertegas dalam soal ini bagi menyekat pergaulan bebas antara kaum Cina dan Dayak pada ketika itu. Narnun, perkahwinan carnpur antara Cina dan Dayak terus berlaku maka pemerintah Brooke telah menetapkan undangundang untuk tidak mengiktirafkan status anak hasil perkahwinan campur. 21 Status bangsa anak -anak hasil perkahwinan campur hanya dapat ditetapkan mengikut etnik salah seorang daripada ibu bapanya dan tidak boleh diklasifikasikan sebagai 'Sino-Dayak' seperti yang terdapat di Sabah. Pasangan perkahwinan campur perlu memilih untuk menetapkan status

18 The Sarawak Gazette, January-December, 1903, him. 12. 19 bid. 20 Welyne Jeffrey Jeham, him. 6.

Robert Pringle, him. 297. Daniel Chew, him. 12.

21 Welyne Jeffrey Jeham, him. 5

99




salah satu daripadanya adalah orang Cina itu kembali ke negera asal dan meninggalkan isteri dan anaknya di Sarawak. Punca ini munasabah kerana pad a ketika itu, pendatang Cina datang berseorangan dan keluarganya yang lain masih tinggal di China. Selepas mengaut keuntungan di Sarawak, mereka membawa duit itu pulang ke China. The Sarawak Gazette pemah mencatatkan kes seperti ini dan hal ini dicatat oleh seorang residen iaitu FJ. D. Cox. Menurut beliau, pada awal bulan Oktober, 1902, seorang peniaga China di Daro yang bemama Tang Quan telah membawa tiga orang anaknya melarikan diri balik ke China. Isteri Tang Quan, seorang wanita Dayak telah melaporkan hal ini kepada pihak berkuasa, beliau berasa susah hati dengan pemergian anak-anaknya. Menurutnya lagi, suami dan anak-anaknya pergi tanpa pengetahuannya iaitu semasa dia sedang sakit. 18

One Tang Quan, trader of Daro absconded to China via Rejang, early in the month, taking his three children with him. The mother a Matu woman was greatly distressed at losing her children, as it was without her knowledge, she being ill at the time that they had been taken away. 19

Selain itu, masalah yang berlaku di China seperti peperangan dan bencana alam pada ketika itu juga menjadi sebab kepada kepulangan mereka ke China kerana bimbang terhadap keluarga dan saudara-mara mereka di sana.

Punca kedua yang membawa masalah penceraian adalah masalah wanita tempatan yang tidak dapat menyesuaikan diri dengan kehidupan di bandar yang berbeza dengan rumah panjang. Hal ini kerana Brooke telah menetapkan undang-undang tegas untuk menghalang peniaga Cina mendiami rumah panjang malah bermalam di situ walaupun peniaga tersebut telah berkahwin dengan wanita tempatan. Larangan ini dijadikan satu plisi yang rasmi pada kali pertamanya pada akhir tahun 1880-an. Tertuduh boleh dipenjarakan selama 6 bulan. Contohnya, seorang peniaga Cina, Choon Tzan didapapti bemiaga dan menetap di rumah panjang Iban di Engkranji, berhampiran Sungai Trap telah dihukum penjara selama 6 bulan.20

Dalam hal ini, jelas bahawa Brooke bertegas dalam soal ini bagi menyekat pergaulan bebas antara kaum Cina dan Dayak pada ketika itu. Namun, perkahwinan campur an tara Cina dan Dayak terus berlaku maka pemerintah Brooke telah menetapkan undangun dang untuk tidak mengiktirafkan status anak hasil perkahwinan campur. 21 Status bangsa anak -anak hasil perkahwinan campur hanya dapat ditetapkan mengikut etnik salah seorang daripada ibu bapanya dan tidak boleh diklasifikasikan sebagai 'Sino-Dayak' seperti yang terdapat di Sabah. Pasangan perkahwinan campur perlu memilih untuk menetapkan status

18 The Sarawak Gazetre, January-December. 1903, hIm. 12. 19 bid. 20 Welyne Jeffrey Jehom, hIm. 6.

Robert Pringle, hIm. 297. Daniel Chew, hIm. 12.

21 Welyne Jeffrey Jehom, hIm. 5

99


anak mereka sebagai "Dayak" atau "Cina" sahaja dan undang-undang ini berkekalan sehingga hari ini.

Kesimpulan

Secara umurnnya, hubungan masyarakat Cina dan Dayak di Sarawak semakin menampakkan keterbukaan tidak kira dalam persaingan ekonomi mahupun dalam perkara perkahwinan campur. Fenomena ini agak berbeza dengan permulaan interaksi kedua-dua kaum terse but yang menunjukkan kekangan dan konflik nyata dengan adanya campur tangan daripada pihak kerajaan iaitu Brooke sendiri.

Penghijrahan orang Cina ke Sarawak merupakan pencetus kepada segala aspek hubungan orang Cina dan DaYak di Sarawak. Kedatangan mereka ke Sarawak yang bermotifkan keuntungan ekonomi telah membawa mereka kepada interaksi dengan orang tempatan dan juga pihak kerajaan. Bagi mendapatkan manfaat dan kejayaan dalam aktiviti ekonomi, mereka perlu bergantung kepada pihak kerajaan dan juga penduduk tempatan maka mereka perlu menunjukkan sikap positif terhadap pihak-pihak tersebut. Berdepan dengan pihak kerajaan, mereka perlu menunjukkan keikhlasan dan kesetiaan mereka terhadap Brooke. Sementara itu, mereka juga perlu mempelajari budaya, bahasa dan adat resam masyarakat Dayak bagi mendapatkan kepercayaan mereka dalam aktiviti ekonomi dan juga seharian.

Walau bagaimanapun, tidak susah untuk kita mendapati bahawa orang Cina dan orang Dayak sebenarnya tidak mempercayai antara satu sarna lain. Perkara ini sukar dielakkan memandangkan masing-masing mempunyai latar belakang dan budaya yang berbeza. Lagipun, orang Dayak pada ketika itu terkenal dengan aktiviti memotong kepala dan ini menyebabkan orang Cina berasa takut terhadap mereka. Selain itu, daripada hal ini juga, orang Cina berpendapat masyarakat Dayak tidak bertamadun dan mempunyai sikap memandang rendah terhadap mereka. Hal ini jelas dalam perkahwinan campur antara mereka kerana pada ketika itu orang Cina tidak memandang berat terhadap perkahwinan mereka dengan wanita tempatan. Apabila berdepan dengan pihak kerajaan pula, mereka perlu menunjukkan kesetiaan dan kepatuhan mereka terhadap segala undang-undang dan polisi kerajaan. Mereka terpaksa akur dengan nasib mereka yang berada di negeri orang.

Walau bagaimanapun, sikap orang Cina yang raj in dan kemahiran mereka dalam urusan perdagangan telah berjaya membentuk satu hubungan yang agak baik antara mereka dengan kerajaan dan juga penduduk tempatan. Penghijrahan masyarakat Cina ke Sarawak telah memulakan perhubungan kaum Cina-Dayak dan hubungan kedua-dua kaum ini menampakkan perubahan yang agak besar daripada awal sehingga kini. Namun, keharmonian antara masyarakat di Sarawak telah menunjukkan sifat toleransi yang ada pada setiap kaum dan hubungan etnik ini berkait rapat dengan sejarah awal Sarawak dan masyarakatnya.

Dalam artikel inijelas menunjukkan hubungan ekonomi dan perkahwinan campur merupakan dua aspek penting yang menentukan hubungan orang Cina dengan Dayak. Walaupun, terdapatnya perselisihan dan konflik pada hubungan kedua-dua kaum ini tetapi pendidikan dan fikiran terbuka telah meleraikan masalah terse but. Kepentingan ekonomi

100




anak mereka sebagai "Dayak" atau "Cina" sahaja dan undang-undang ini berkekalan sehingga hari ini.

Kesimpulan

Secara umumnya, hubungan masyarakat Cina dan Dayak di Sarawak semakin menampakkan keterbukaan tidak kira dalam persaingan ekonomi mahupun dalam perkara perkahwinan campur. Fenomena ini agak berbeza dengan permulaan interaksi kedua-dua kaum tersebut yang menunjukkan kekangan dan konflik nyata dengan adanya campur tangan daripada pihak kerajaan iaitu Brooke sendiri.

Penghijrahan orang Cina ke Sarawak merupakan pencetus kepada segala aspek hubungan orang Cina dan Dayak di Sarawak' Kedatangan mereka ke Sarawak yang bermotifkan keuntungan ekonomi telah membawa mereka kepada interaksi dengan orang tempatan dan juga pihak kerajaan. Bagi mendapatkan manfaat dan kejayaan dalam aktiviti ekonomi, mereka perlu bergantung kepada pihak kerajaan dan juga penduduk tempatan maka mereka perlu menunjukkan sikap positif terhadap pihak-pihak tersebut. Berdepan dengan pihak kerajaan, mereka perlu menunjukkan keikhlasan dan kesetiaan mereka terhadap Brooke. Sementara itu, merekajuga perlu mempelajari budaya, bahasa dan ad at resam masyarakat Dayak bagi mendapatkan kepercayaan mereka dalam aktiviti ekonomi dan juga seharian.

Walau bagaimanapun, tidak susah untuk kita mendapati bahawa orang Cina dan orang Dayak sebenarnya tidak mempercayai an tara satu sarna lain. Perkara ini sukar dielakkan memandangkan masing-masing mempunyai latar belakang dan budaya yang berbeza. Lagipun, orang Dayak pada ketika itu terkenal dengan aktiviti memotong kepala dan ini menyebabkan orang Cina berasa takut terhadap mereka. Selain itu, daripada hal ini juga, orang Cina berpendapat masyarakat Dayak tidak bertamadun dan mempunyai sikap memandang rendah terhadap mereka. Hal ini jelas dalam perkahwinan campur antara mereka kerana pada ketika itu orang Cina tidak memandang berat terhadap perkahwinan mereka dengan wanita tempatan. Apabila berdepan dengan pihak kerajaan pula, mereka perlu menunjukkan kesetiaan dan kepatuhan mereka terhadap segal a undang-undang dan polisi kerajaan. Mereka terpaksa akur dengan nasib mereka yang berada di negeri orang.

Walau bagaimanapun, sikap orang Cina yang raj in dan kemahiran mereka dalam urusan perdagangan telah berjaya membentuk satu hubungan yang agak baik antara mereka dengan kerajaan dan juga penduduk tempatan. Penghijrahan masyarakat Cina ke Sarawak telah memulakan perhubungan kaum Cina-Dayak dan hubungan kedua-dua kaum ini menampakkan perubahan yang agak besar daripada awal sehingga kini. Namun, keharmonian antara masyarakat di Sarawak telah menunjukkan sifat toleransi yang ada pada setiap kaum dan hubungan etnik ini berkait rap at dengan sejarah awal Sarawak dan masyarakatnya.

Dalam artikel inijelas menunjukkan hubungan ekonorni dan perkahwinan campur merupakan dua aspek penting yang menentukan hubungan orang Cina dengan Dayak. Walaupun, terdapatnya perselisihan dan konflik pada hubungan kedua-dua kaum ini tetapi pendidikan dan fikiran terbuka telah meleraikan masalah terse but. Kepentingan ekonomi

100


dan hubungan perkahwinan dalam kedua-dua kaum ini masih mampu mengeratkan dan membentuk satu hubungan yang baik antara mereka. Walaupun terdapatnya perubahan yang ketara dalam hubungan kaum Cina dan Dayak pada masa kini jika dibandingkan dengan awal permulaan tetapi interaksi antara kedua-dua kaum ini telah menampakkan perkembangan yang positif dan terbuka.

101




dan hubungan perkahwinan dalam kedua-dua kaum ini masih mampu mengeratkan dan membentuk satu hubungan yang baik antara mereka. Walaupun terdapatnya perubahan yang ketara dalam hubungan kaum Cina dan Dayak pada masa kini jika dibandingkan dengan awal permulaan tetapi interaksi antara kedua-dua kaum ini telah menampakkan perkembangan yang positif dan terbuka.

101

sejarah interaksi orang cina dan dayak...

Documents