octavio paz modern insan v edebiyat pdf

8/11/2019 Octavio Paz Modern Insan v Edebiyat PDF

1/93

Octavio Paz

Modern nsan

veEdebiyat

(Semfe Denemeler)

(

Remzi Kitabeyi

mvsA


2/93

eviren: Turhan lgaz

Kapak: mer Erduran

ISBN 975-14-0377-4

KTB 93.34.Y.0030.0527

Remzi Kitabevi A..Selvili Mescit S. 3 34440 Caalolu-lstanbul

Tlf: 522 7248 - 522 0583, Fax: 522 9055

Evrim Matbaaclk Ltd. ti.Selvili Mescit S. 3 34440 Caalolu-lstanbul, 1993


3/93

Octavio Paz, XX. yzyl Dnya Edebiyat'nn nde ge-len kiiliklerinden biri olmann tesinde, Modern a kl-trn temsil etme konumna ulaabilmi birka insannarasnda yer alyla da ayrcalkl bir isim. Yalnzca 1991'deNobel Edebiyat dl'n kazand iin deil; onda dl-

lendirilen bir tek yapt myd, hayr, bir o kadar da klt-rel kimlii ve serveni de selamlanmt.

1914'de Meksiko'da dodu Octavio Paz. En arpc zel-liklerinden biri, lkesinin sorunlarndan uzaklamaksznevrensel deerlerle ilgilenmi olmasndan kaynaklanr:Onu uluslararas platforma tayan bu iki ynlldr.

"Yalnzlk Labirenti"nde nasl "Meksikolu olmak" kavra-mna bytele yaklamsa, birden fazla yaptnda da Batedebiyat ve sanatna ieridenbakabilmitir.

Kozmopolit kiiliini yaam haritas m belirlemitir,tersi mi, bu soruyu yantlamak gtr. Paris'te, ABD'de,Hindistan'da uzun yllar kald Paz: Her ktadan, her uygar-lk anlayndan, her dilden koyu ilikiler sonrasnda vaz-geilmez izler tad iirine, denemelerine, aratrmalarna.Savat: Ispanya'da balayan izgi onu Meksika'nn i poli-tikasyla uzlamad an elilik grevinden kopmaya dekgtrd. Pepee dergiler yaymlad, tiyatro topluluu kur-du, eviriler yapt. Yzylmzn en byk melezidir.

Trk okuru, nce iir yanyla tant Paz'n. Bunu, kimi

kitap halinde yaymlanan, kimi dergi sayfalarnda kalandenemeleri izledi. Remzi Kitabevi, bu kitab, Octavio Paz'n

5


4/93

yazarlnda ekirdei oluturan "modernlik" kavramnailikin eitli yaptlarndan yola kan bir programla hazr-lad.

Paz'n denemelerini dilimize daha nce Foucault, Leonardo, Soljenitsin bata olmak zere pek k nemli yaza-rn yaptlarn zenle aktaran Turhan lgaz evirdi.

REMZ KTABEV

6


5/93

indekiler

Roman

Yaznmz M odem mi?

Modernliin iiri

Okumak, Anlamak, Temaa Etmek

Dzen ve Rastlant


6/93

(Bo Sayfa)


7/93

Roman

Modern an gzlerimizin nnde son nefesini ver-mekte olan u an ayrc niteliinin dnyay insannzerine bina etmek, bilinci, evrenin yapsnn zerinde dur-duu. kaya ve har klmak olduu sk sk sylendi. Hi ku-

kusuz ada felsefe bu dnceyi tmyle benimsemiyor.Ama en aykrs olduuna inanabileceimiz dnce bile,bilinte, tarihin nihai ye en yce fethini grmektedir.Marx'n dnyay bilin zerine oturtmad doruysa da, oyine de tarihi, uzun bir yolculuk, bittii noktada dkninsann en sonunda kendine, yani kendi bilincine egemenolmay baaraca bir uzun yry haline getirir. O za-

man artk, bilin retimin yasalaryla belirlenmi olmaya-cak ve Engels'in nl formlyle sylersek, "zgrlnzorunluluu" adm atlm olacaktr. Tarihi ilikileri insanynettiinde, toplumsal varolu da, onlarn ykn eke-cek yerde, bilinle ynlendirilecektir, yoksa, bugn grl-d gibi, bunun tersi yaanmayacaktr.

En nesnel ve en zorlu bilimlerin, herhangi bir engellekarlamakszm, bylesi bir dnce evresinde gelimiolmasndan hayranlk duyulabilir. Ancak bunun nedeni,modern alar biliminin, antik Yunan kavrayndan farklolarak, doann safiyane bir yorumu yani, doal dnya-nn nasl grmekteysek ylecene yorumlan olmaktanok, bir takm olgularn dorulanmasna imkn veren nes-nel koullarn yaratlmas oluudur. Yunanllar iin Doa,en bata grlebilir bir gereklikti: o, gzlerimizin grd

9


8/93

eydi; bizim iinse bir tepkiler ve glendiriciler dm,bir grnmez ilikiler adr. Modem bilim, gereklik par-sellerini seer ve her eyden ayrr, ancak gzlem iin birtakm uygun koullar yaratt zaman deneylerine kalkr.Bilim, bir bakma, zerinde ilem yapt gerei kefet-mektedir. Marx'in, tarihi evrimin tamamlanmasnda insan

trne verdii nihai misyon bilincin zerklii ve varolu-u yaratmada ve deitirmede sahip olduu, neredeyse yaradansal imkn gerein belirli kesimlerinde, daha imdi-den modem insan tarafndan gerekletirilmitir. Modern

bilimsel dnceye gre, nesnel gerek, ayn zamanda dabilincin bir grnts ve rnlerinin en mkemmelidir.

ster bilinci evrenin temeli yapsn, isterse d dnyann,

daha nce bir bilin verisine indirgenmeden etkilenmeye-ceini ne srsn, ya da tarihi, bilinci belirleyen ve onu sa-katlayan eyden aama aama kurtulu olarak grsn, mo-dem insan, evrenin ve kendi kendisinin karsnda, gemi-tekinden tmyle arkl bir konuma sahiptir. Kopernikusdevrimi, onun, evrenin merkezi de, yaradln hakimi deolmadn gsterdi. Onu, hal edilmi ve yetim, ama kendi-

ne dnyevi bir ikamet salayabilecek gte brakt. Bu tav-rn ilk sonucu, bilindii gibi, hayatn dorulanmas ve tari-hin temeli olan kavramlarn yitirilmesiydi. Sadeletirdii-mizde, kutsal, tanrsal ya da akn szckleriyle ifade etti-imiz, o karmak inan sistemlerini sylemek istiyorum.Bu deiiklik yalnzca dnceler her ne kadar cisimsiz

veya saf dncelerden sz edilemezse de alannda orta-ya kmad, ama, daha az belirli ve ok daha fazla etkili be-yinsel inanlar blgesinde de oldu. Tarihi, hatta devrimci

bir deiiklikti bu, zira bir deerler dnyasnn bir bakasyerine ikamesi anlamna geliyordu. Her devrim, kaybol-mu kutsallklar ikameye ynelik, gvenilir ve sarslmazilkeler zerinde yeni bir dzen kurmay zler. Devrim, ay-

n anda imanszlk ve kutsamadr. Devrimci hareket bir

10


9/93

imanszlktr, nk eski sembolleri ykar; ama bu yozlua,hep, o gne dein kutsal d gibi kabul edilmi olann kut-sanmas elik eder: devrim kfr' kutsar. Byk reform-cular, birer kfr ehli olarak grlrler, nk kutsal gizle-ri, birer boluk veya tamamlanmam hakikatler olmaklasulayp, kirletmektedirler. Ve, ayn anda da, o gne kadar

bilinmeyen ya da imana aykr diye kabul edilen hakikatle-ri kutsallatrrlar. Buda, kastlar reddeder ve Upani-ad 'larn metafiziinin aldatc olduunu duyurur: ben yok-tur ve atman da, aynalarn hayal kinci bir oyunudur; Isa,

Judaizmle iplerini koparr ve btn insanlara kurtuluunerir; Laotse, Konfys erdemlerle elenip onlarmahkm ederken, dmanlarnn gnah diye gsterdikleri

eyi ulular. Her devrim, kendisi de yeniden kutsal ilkeyednen bir kfr'n kutsanmasdr.

ada devrim tarihte benzeri grlmemi bir zelliktayor: zerinde temellendii ilkeleri kutsamadaki gsz-l. Gerekten de, Rnesans'tan ve zellikle de adal-n utkusunu anlatp duran Fransz Ihtilali'nden beri, tari-hin can veren nefesi dokunduu anda unufak oluveren ha-rici mitoslar ve dinler birbirini izliyor, insanln ya da bili-min dininin urad yenilgileri anmsatmak m gerekir?Ve kfr', yeni ilkelerin kutsan izleyemedii iin, birboluk olutu bilinte. Bu boluun ad, laik dncedir.Laik dnce ya da tarafszlk. Zira, "tanrlarn ld yer-de, ucubeler doar". Bizim ucubelerimiz soyut ve acmasz.

Vatan bir topluluk, bir toprak, somut ve elle tutulur bir b-tn olmaktan kt, tm beeri deerlerin kurban edildiibir fikir haline geldi: ulus. Eski zalim veya adil, ma herzaman iin ldrlmesi serbest efendinin yerine, bir fikirgibi lmsz, bir makine gibi amaz, her ikisi gibi kimlik-siz ve de hibir ey onu eip bkemedii, yok edemediiiin de, ne yalvarmalarn, ne iddetin eriebildii Devlet

geti. Koutunda, teknie tapnma ruhlar sarmakta ve es-

i l


10/93

ki, byl inanlarn yerini almakta. Ne ki by, iki ynlbir ilkeye dayanr: evren, ritmin komuta ettii hareket ha-lindeki bir btndr; ve insan, bu btnle, yaayan bir ili-ki iindedir. Her ey deiir, nk her ey birbiriyle ileti-im halindedir. Deiim, insann da terimlerinden bir tane-si olduu, o engin yaamsal topluluun ifadesidir. Eer

benzerliklerin kaplarn aan doru szc biliyorsak,kendi kendimizi dntrebiliriz, ta ya da yldz olabili-riz. Byl insan evrenle dzenli bir iletiim halindedir,onda kendisini tand ve onun zerinde etkili olabildii

bir btnn parasdr. Modern insan, tpk atasnn by-l "formllerden yararland gibi, teknikten yararlanyor,ama buna karn teknik, hibir kapy amyor ona. Tersine,

doayla ve trdeleriyle her trden temas imknn da ka-patyor: doa, niteliklerin ortadan ekilerek saf niceliklerednt, karmak bir nedensellik ilikileri sistemi hali-ne geliyor; ve insann trdeleri de kii olmaktan kyor,aletlere, aralara dnyorlar. nsann doayla ve baka-syla olan ba, znde onu otomobiline, telefonuna ya dayaz makinesine balayandan farkl deil. Nihayet, en ka-

basndan saflk da bunu siyasal mitoslarda grmekteyiz pozitif akln teki yzdr. Hi kimsenin inanc yok, amahayalleri var. Gnn birinde hayaller uup gidiyor ve orta-da yalnzca boluk kalyor: nihilizm ve bayalk. Laik yada burjuva dncenin tarihine, Balzac'n romannn adverilebilir: Yitirilmi Hayaller.

Burjuva devrimi nce insan haklarn ilan etti, sonra daonlar, zel mlkiyet ve zel giriim adna, ayaklar altnaald; zgrl kutsal ve aziz ilan etti ve onu parannoyunlarna teslim etti; halklarn egemenliini ve insanlarneitliini ne srd, sonra gezegeni fethetti, eski imparator-luklar esaret iinde eritti, Asya'da, Afrika'da ve Ameri-ka'da smrge rejiminin dehetlerini yerletirdi. Burjuva

ideallerinin nihai kaderi istisnai deildir. mparatorluklar

12


11/93

ve kiliseler, memurlarn ve adamlarn, eski devrimcilerleonlarn ocuklar arasndan deviriyorlar. Bylece gereksorun, ilkelerin mukadder yozlamasnda deil, bunlarn

bir snf veya bir grup yararna zoralmnda da deil, amaasl bu ilkelerin doasnda yatyor. Eer insan z itibary-la deiimse, asla ulaamadan hep kendine geli olan var-

lksa ve ancak lmek iin dnmne son veriyorsa, nasldnyann temeli olabilirdi? Her devrimci hareketin kendiiinde tad elikiden nasl kurtulmal? Belki de bununstesinden, yalnzca bir tek devrim, btn devrimlerinkaynandaki ilkeye dayanacak bir devrim gelebilir: dei-iklik. Yalnzca "devrimin devrimini" gerekletirmek ze-re kendi kendine dnebilecek bir hareket, Sezarvari idde-

tin veya burjuva aldatmacalarnn iine doru, o kanl-maz d nleyebilir. Byle bir devrim, ite, eletirel ak-ln ruhban Ortodoksluuna, devrim annn kutsal tarihe,yneticinin despota ve lm kahramann da ilahlatnlmmumyaya dntrlmesini imknszlatrrd. adadevrimi ondan ncekilerden farkl klan ey, balangtakiideallerin yozlamasndan ya da kurtarc ilkelerin yeni

bask aralarna dnerek soysuzlamasndan ok, insantoplumun temeli olmaya hasretmedeki gszlktr. Ve

bu gszlk de eki gleri devirmek iin kullanlan ara-larn karakterinden kaynaklanmaktadr: eletirel akl, aklckuku.

Aklc eletiri, her zaman kiisel ve toplumsal planda,

bir zgrleme arac oldu. Buda, kendisini gelenein eleti-risi olarak sunar ve dinleyicilerinden, sylediklerini dahance deneyin mihengine vurmadan kabullenmemelerini is-ter. Budacln en azndan ilk ekliyle dnyann temel-lerini aklamaya kalkmad, ama bize bir k yolunerdii dorudur. Guathama'nn birtakm sorular kar-sndaki suskunluu bundandr: "Dinsel hayat, evrenin ede

bilii dogmasna da, onun yokolabilir karakterine de bal

13


12/93

deildir... Bu alandaki dncemiz ne olursa olsun, gerekudur ki douyoruz, lyoruz, yalanyoruz ve sefalet, acve umutsuzluk ekiyoruz". Doktrin, bu belalarn ortadan

kaldrlmasn hedefler ve eletirinin de ak seik bir ilevivardr: insan aydnlatmak, onu ben'in aldatclndan ve

buradan kalkarak da, arzudan kurtarmak. ada dn-ce, bunun tam tersine, eletirel aklda kendi dayanan g-ryor. Dinin yarattklarna karlk olarak, akln yaplarnkaryor; onun cennetleri zamann dnda, teki hayattaveya zamansal ak yadsyan o nurlanma annda deil,ama zamann ta iinde, tarihsel sralann iinde: bunlartoplumsal topyalar. Mitos tarihin dnda yer alrken,topya hemen burackta, aramzdan ve nceden belli birzamanda, yani gelecekte, gerekleecek bir vaattir. Amatopyalar, aklc akln rnleri olarak, aklc eletiriye deaktrlar. Kendi kendini aklc olarak tanmlayan ya da

yle olmaya ynelen bir toplum, olsa olsa eletireldir, ye-rinde duramazdr, zira akl, her eyden nce eletiri ve s-namadr. Bu yzden ilkelerle her toplumda bulunan gerek arasndaki uzaklk, bizde gerek bir elikiye dn-yor. Ve bu, stesinden gelinemeyecek bir eliki. LiberalDevlet, snama zgrl ve eletirel akln kullanlmasnadayanr; bu ilkeleri yadsmak, onun tarihsel meruluunu

ve de bizzat varln yadsmak olurdu. Bunlardan bakacaonu dorulayan hibir ey yoktur. Ve buna ramen, Devletve ynetici snf, o snayc akl ne zaman toplumsal dzenisarsacak olsa, kuvvet kullanmakta duraksamazlar. O za-man szckler de anlamlarn deitiriyor, iki trl anla-lr hale geliyorlar: bask, sorgulama zgrl adna yr-tlmektedir. Eski toplumlarda iktidarn kullanlmas hibir

ikiyzll gerektirmiyordu, zira bu iktidarn temelleritartlmyordu; oysa modern iktidarn temelleri, zellikletartlr Olma imknnda yatyor. Burjuva vicdann kurca-layan ikiyzlln ve gayr meruluk duygusunun kke

14


13/93


14/93

zer nesnesi anlatmak deil, ama bir an, ya da bir dizi an-lar yeni batan yaamak, bir dnyay yeni batan yarat-maktr. Dilin ritmik glerine ve imgenin dntrc er-

demlerine bunun iin bavurur. Yapt, btnyle bir imge-dir. Bylece, bir yandan dler ve iirsel i grr; dieryandan, meknlar, olgular ve ruhlar betimler. Onun ala-n, rinkine ve tarihinkine, imgenin ve corafyannkine,mitosun ve psikolojininkine komu bir alandr. Hem ritimhem bilin sorgulamas, hem eletiri hem imge, roman sa-hiden de etrefillidir. zndeki aibe, dzyaz ve iir, kav-

ram ve mitos arasndaki srekli gitgelinden trdr. et-refillilik ve aibe, romann, zmleme ve akl, yani nesirzerine kurulmu bir toplumun destans tr olmasndankaynaklanr.

Destan kahraman bir arketip, bir modeldir. Arketiplerolarak, Akhilleus ve Siegfried yaralanabilinemezdirler; in-san olarak, her lmlnn kaderi gibidir onlarnki de: l-mn ya da bozgunun, kahramann bedenine veya ruhunaszd gizli atlak... Akhilleus'un topuu lmllnnmhr, beeri doasnn iaretidir. Ve kaderin okuyla, vu-rulup dtnde, tanrsal doasn yeniden bulur: kahra-manlk, tanrsalln yeniden fethidir. Kahramann iindeiki lem, doast olanla beeri olan atmaktadr, ama bu

kavga herhangi bir etrefillilik gerektirmez. Sz konusuolan, bir ruhu paylamaya alan ve sonunda birinden bi-rinin kazanaca, iki ilkedir. Romanda byle bir ey ola-maz. Don Kiot'taki akl ve delilik, Rastignac'taki kibir veak, Benigna'daki nekeslik ve cmertlik, tek bir tuvali olu-turur. Swann iin kskanln nerede son bulup akn ne-rede balad asla bilinemeyecektir. yleyse, btn bu ki-

ilikler, Akhilleus'un, El Cid'in ya da Roland'm olduklaranlamda, birer arketip olamazlar. Akl yrten ve kukula-nan kahramanlarn destan, budala m yoksa bilge mi, azizmi yoksa eytan m olduklarn bilemediimiz, kukulu

16


15/93

kahramanlarn destan... Pek ou kukucudur, daha ba-kalar dpedz isyankr ve toplum dman ve hepsi deiinde yaadklar dnya ile ak ya da gizli sava halinde.

Kendi kendisiyle kavgal bir toplumun destan.Ne Akhilleus, ne El Cid, zamanlarnn dncelerinden,inanlarndan ve kurumlarndan kuku duyarlar. Destannkahramanlar kendi evrenlerinde rahattr ve onunla ilikile-ri, bitkinin kendisini besleyen toprakla olan ilikisidir. Ar

juna, evrensel dzeni sorgulamaya kalkmaz, toplumsalsralan da; Roland, efendisine kar batan aa sadakat-

tir. Destan kahraman asla bakaldrmaz ve kahramanlkeylemi de, genelde, efsaneyi bir hata yznden bozulmuolan atavi dzeni yeniden kurmaya yneliktir. Uliseus'undnnn anlam byledir, ya da trajedide, Orestes'in in-tikamnn anlam... Adalet, doal dzenin anlamdadr.Bunun karsnda, roman kahramannn kendinden kuku

lan, onu evreleyen gereklie yaylmaktadr. Don Kiotve anso'nun grdkleri yeldeirmenleri midir, yoksa dev-ler mi? Cervantes, bize burada, sanki seenek yok der gibi-dir: bunlar, devler ve yeldeirmenleridir. Romann gerek-ilii, bu gerekliin Don Kiot'un dleri ve fantazyalarlsnde gerekd olmasnn kukusunu ieren, gere-in bir eletirisi oluudur. Odette sevici midir? Gilberte

doruyu mu sylemektedir? Mathilde, Julien Sorel'i sev-mekte midir? Smerdiakov, yal Karamazov'u ldrmmdr? Nerede btn bunlarda gerek ve ne tuhaf bir ger-ekilik bu romanclarnki? Bu kahramanlar sarmalayanlem, en az onlar kadar etrefildir.

Destansal idealden romann idealine gei, Ariostes veCervantes'te ak seik grnmekte. Roland, yalnzca epikiirin bir parodisi deil, valyece tavr idealinin de tiyealmdr. Drtlklerin yetkinlii, imgelerdeki parlaklk ve

buluun hayret verici zenginlii, alayc tonun vurgulanma-sna katkda bulunur. Ariostes'in idealizmi bir gerekdc

M 2 17

/


16/93

Iktr. Gerek destan, gereki olur; Akhilleus, her ne kadarTanrlarla konuuyor ve Ulisseus cehenneme iniyorsa da,onlarn gerekliinden kimse kukulanmaz. Buradaki ger-

ek, mitosa dair olanla insanstnn bir karmdr, yleki, gncelden olaanstye gei, fark edilmez bile: Diomede'nin, savata Afrodit'i yaralamasndan daha doal birey olamaz. Ariostes'de, her ey gerekddr. Ve de duy-gularla yce olgular sz konusu olduu iin, onlar, en ba-ta o gerekdlklar groteskletirir. Yce grotesk mizahayakndr ama, henz mizah deildir. Ne Homeros, ne de

Virgillius mizah tanyabildiler; Ariostes, sanki onu du-yumsam gibidir, ama mizah, ancak Cervantes'le ete kemi-e brnr. Cervantes, mizah araclyla, modern toplu-mun Homeros'u olmutur. Mizah, Hegel'e gre, znelliinesnel dzen iine sktrmaktan ibarettir; eletirel birzelliin sz konusu olduu eklenebilir buna. Bu yzden,Cervantes'in en acayip kiileri bile, iinde bulunduklar du-rumun belli bir bilincine sahiptir; ve bu, eletirel bir bilin-tir. Bu eletirel bilin karsnda, gerek, tmyle ona bo-yun emeden titrer: bir an iin yeldeirmenleri birer devolurlar, daha byk bir ak seiklikle, yeniden yeldeirmeni olmak zere... Mizah, dokunduu eyi belirsizletirir:gereklik ve deerleri zerinde zmni bir yargdr bu, onla-

r varlk ve deilvarlk arasnda sallandrp duran, bir trgeici korkudur. Ariostes'in dnyas, tpk kahramanlargibi, kstahasna gerekddr. Cervantes'in yaptnda,gereklik ve fantazya, delilik ve saduyu arasnda, srekli

bir gelgit vardr. Salt kendi varlyla, Kastilyal gerekliiDon Kiot'u bir manken, gerekd bir kiilik yapar karr;ama birdenbire, anso kukulanr ve artk, Aldonza Dulsi

ne midir yoksa tand kyl kz m, Calvileno bir sayaat mdr yoksa bir odun paras m, bilemez hale gelir.imdi titreyip duran ve varolmam gibi grnen, Kastilyal gerekliidir. Don Kiot ile dnyas arasndaki eriimsiz

18


17/93

lik, geleneksel destanda olduu gibi, ilkelerden birinin ut-kusuyla deil, ama onlarn birbiri iinde kaynamalarylazlr. Bu kaynama mizahtr. Mizah, modern dnce-

nin byk kefidir. Trajik atmaya tekabl eden eydir vebizim byk romanlarmz, bu bakmdan, skntya dlmeksizin Yunan tiyatrosuyla yaknlatrlabilir. Ne ki miza-hn bu eriyii, bizi felce uratr, zc bir etki yaratr. Bu,geici, elle tutulur bir sonucu olmayan bir sentezdir.

Kendi kendini eletiri zerine bina eden bir toplumundestan olarak roman, bizatihi bu toplum zerine zmni biryargdr. O, demin de grdk, her eyden nce gereingerekliine dair bir sorudur. Bu soru yalnzca sorulmuolmas nedeniyle muhtemel btn yantlar dlayan, yant-sz bir sorudur her trl toplumsal dzeni kemiren birasittir. Cervantes'in romannda, feodal dnyann biimsiz

bir konuma yerletirildii doruysa bile, yazarn yaad

a da, bundan daha ok bir hogryle ele alnm deil-dir. Krmz ve Kara, kahramanlk tayan bir dnyaya du-yulan ak ve seik zlemi yanstr ve Julien Sorel, bu z-lem adna kendisini evreleyen gereklii mahkm eder;ancak, ayn ekilde, MatMlde'in yz de gemiin mah-km edilii deil midir? Romann dnyas ile eski iirindnyas arasndaki kartlk, Balzac'da daha da belirginle-

ir. Yapt, lahi Komedya'ya bir karlktr. Tpk onun gibi,insanlk Komedyas'nm da kendi cehennemi, cenneti, arafvardr. Ne ki Dante'nin iiri bir arkdr ve yaratln vg-syle son bulur. Balzac'n yapt iin bunlar sylenemez.Ykselmekte olan bir snfn betimlenii, zmlenii, y-ks, sularnn, tutkularnn, gizli vazgeilerinin anlatsolarak insanlk Komedyas,ansiklopediden ve destandan, ef-sanevi yaratltan ve marazi olann incelenmesinden, kro-nikten ve tarihi denemeden bir eyler tar. Esin ve bilimselaratrmann, topya ve eletirinin metisidir. Efsanevi biryk, tarihin iinde canlanm ve yarg halinde sona eren

19


18/93

bir efsanedir. Toplumun, kendi kendisini, ilkeleriyle birlik-te mahkm ettii bir Son hkm. Yzyl sonra, bir bakaromanda, olay anlatan kii Guermantes prensinin konu-

tundaki bir toplantda bulunurken, Proust da ayn tavrda-dr ve yaatmak istemi olduu toplumu mahkm eder.Roman, kendi kendisine cephe alan ve kendi kendisini trde yadsyan bir destandrV dzyazrtarafndan paralana'n'nrsel dil olarak; mizah ve zmlemenin etrefilletir-dii kahramanlarn ve dnyalarn yaratl olarak; nihayetark olarak, zira neyi hasretmeye ve yceltmeye ynelse,

bunlarn her biri zmleme nesnesine ve sonuta ses ge-tirmeyen mahkmiyete dnmektedir.

Fransa'nn, romann sekin lkesi olmasndan daha ola-an bir ey olamaz. Franszca, halen yaayan dillerin en -zmsel olandr ve modern dnce, bu lkede, bakalarn-da olduundan daha fazla belirginlik ve aklkla biimlen-

mitir. Avrupa'nn geri kalan ksmnda, tarih, sramalar,kopular ve l anlarla ilerlemi gibidir; Fransa'da, enazndan 17. yzyldan 20. yzyln ilk eyreine kadar uza-nan dnem iinde, her ey tam zamannda gelmie benzer:Akademi Ansiklopedi'yi hazrlar, o htilali, htilal mpara-torluu ve bu bylece gider. spanya, talya, Almanya vehatta ngiltere, bylesine akkan ve tutarl bir tarihe sahip

deillerdir. Belki bu izlenim aldatcdr ve amza zgtarihsel perspektife dayanyor. Ama, Fransa tarihini mo-dem *Bat toplumunun evriminin modeli olarak kabul et-mek ayet ar kaarsa, Fransz romannn gerek bir arketip olarak kavranmas yle saylamaz. Elbette, ne Cervantes ne Perez Caldos, ne Dickens ne Melville, ne Tolstoy neDostoyevski unutulabilir. Ama hibir lke, hibir dil, Laclos'tan Proust'a, dev romanclarn bylesine aras kesilmeksizin art arda sralanna sahiptir. Bu yaratlarda, Fransztoplumu, kendi kendisini*seyrediyor ve pepee kendiniilahlatrp, kendi kendisini sorguluyor. Kendi kendisini te-

20


19/93


20/93


21/93


22/93

(Bo Sayfa)


23/93


24/93

Hareket halinde ve doallkla da, yaylma halindeki ya-zn... Yalnzca baka topraklara (Amerika, Avustralya, G-ney Afrika) yaylmakla kalmad, ama daha baka yaznlar

da yaratt. Kutuplarndan birinde, Slav yaznlarnn boyverdii grld; teki kutupta, Ingiliz, Ispanyol, Portekizve Fransz dillerindeki Amerikan yaznlar. Ksa bir sresonra, bu yaznlardan biri Kuzey Amerika'nnki evren-sel konuma geldi; yani kltrel ve tarihsel evrenimizin ta-mamlayc paras haline geldi demek istiyorum. 19. ve 20.yzyllar, Melville, Poe, VVhitman, James, Faulkner, Eliotolmakszn kavramak mmkn deildir. teki evrensel ya-zn, Rus yazn oldu. zellikle oldudiyorum, zira bu yzylboyunca bize byk ozanlar ve romanclar vermekten geridurmam olan Kuzey Amerika yaznnn tersine, Rus yazsanat birgn batmna urad. Aslnda, gn batm szcdoru deil, nk bir doal olguyu, insanlarn istencin-

den bamsz bir doal olguyu belirtiyor; oysa ki Rus yaz-nnn tahribine, bir grup insan tarafndan isteyerek giriil-di. Ve burada, modern tarih iinde olaan d olan, tekolan ey de Hitler'in giriimi en sonunda baarsz kald-na gre bu tahribatn, toplumu olduu kadar, insan do-asn da deitirmeyi dev bellemi Prometheusvari birtarihsel projenin sonucu olmasyd. 2. yzylda yaam bir

Hristiyanm, eer yeniden yaasayd, kendi anda, bu-gnden yarna diye belledii eyin, Isa'nn ikinci kez dn-yaya geliinin, iki bin yl gemi olduu halde gerekle-memi olduunu fark edince urayaca d krkl,Marx ve Engels'in Manifesto 'nun yaymlanndan bir bu-uk asr sonra dncelerine reva grlen muameleyi ken-di gzleriyle grm olsalard duyacaklar utancn yann-da, muhakkak hafif kalrd. Son yllarda, Rus yaznnn ye-niden douuna tank olunabildii dorudur. Soljenitsyne,Siniavski, Brodski ve daha bakalar... Ama bu yazarlarnetkinlii, yaznsal olmaktan ok ahlakidir. .Soljenitsyne bir

26


25/93

biem deil, bir vicdandr: yaptlar b ir dnya gr getir-mekten ok, dnyamzn dehetine tanklk etmektedir.

Avrupal olmayan nc yazn, iki byk kolu ile La-

tinAmerika yazndr: Portekiz ve Kastilyan kollan. (FrankoAmerikan yaz sanatnn durumu farkldr.) Brezilya vetspanyolAmerikan yazmlannm evrimi byk benzerliklerve yaknlklar gstermekteyse de, gerekte, birbirinden ba-msz evrenler sz konusudur. Gelimeleri, kaderin, yaknama aralarnda hibir iletiim bulunmayan iki kente yerle-

tirdii ve benzer koullarla karlatklarnda, ayn biimdetepki gsteren ikizleri dndryor. Brezilyal ve IspanyolAmerikan ozanlar, bu yzyl boyunca ayn etkileri Fransz sembolizmi, Eliot, gerekstclk, Pound al-mlarsa da, u son yllar bir yana braklacak olursa, arala-rnda en ufak bir iliki bile olmamtr. Ayn ey, roman, ti-yatro ve deneme iin de sylenebilir. Bunun dnda, Bre-

zilya tarihi de, teki LatinAmerika lkelerinin tarihindenfarkl seyretti. Btn bu nedenlerden tr, burada yalnz-ca spanyolAmerikan yaznna deineceim.

Balanglarnda, bizim yaznmz spanyol yaz sanat-nn dpedz bir uzantsyd, tpk Kuzey Amerikal yazarlann Ingiliz yaznm srdrmeleri gibi. 16. yzyln sonun-dan bu yana, spanyolAmerikan uluslar, zellikle de Peruve Yeni spanya naiplikleri, Kastilya yaznna belirleyicikimlikler armaan ettiler. Dramaturg Ruiz de Alarcn ilekadn ozan Sor Juan nes de la Cruz'u anmsatmak yeter.Bunlarn yaptlannda, Amerikan kklerini ortaya koyan ki-mi izgiler veya deyiler bulmak mmkndr; ama buzellikler, bize ne kadar belirgin grnrse grnsnler,

onlar, zamanlannn spanyol yaznndan ayrmaz. Ruiz deAlarcn, Lope de Vega'dan farkldr, ama onun tiyatrosubir baka gelenek kurmaz: yalnzca, daha ince ve daha azan, bir baka duyarll dile getirir; Sor Juan Madrit'tekiadalarndan stndr, ama onunla bir baka iirsel d-

27


26/93

nem balamaz; asl, onun yaptlaryla 17. yzyln bykIspanyol nazm son bulur. 18. ve 19. yzyllar IspanyolAmerikan yazm, ok iyi bilinen istisnalar dnda, o d-

nemde Ispanya'da yazlm olan kitaplarn genel zayflkve vasatlklarn paylar. Ne neoklasisizmin, ne romantiz-min ans olmutur bizim dilimizde.

Geen yzyln sonunda, Fransz sembolik iiri tarafn-dan dllenmi olarak, IspanyolAmerikan nazm ortaya -kar. Onunla ve onun araclyla, bir sre sonra da yk ve

roman doar. Karanlk bir dnemin sonunda, ozanlarmzve romanclarmz, yzyln ikinci yarsnda bir evrenselbilgiye ulamlard. Bugn hi kimse, zgn ve Ispanyolcadan farkl izgiler tayan bir IspanyolAmerikan yazn-nn varln yadsmyor. Bu yazm, iirsel yaptlarda vedzyazyla kaleme alnm yklerde zengin, tiyatro le-minde ve yaznsal, felsefi ve ahlaki eletiri alannda fukara

grnd. zellikle eletirel dnce kresinde grnrolan bu zayflk, aramzdan bazlarnn kendi kendilerine,acaba IspanyolAmerikan yazn bize grnd ve oldu-u kadar modern mi gerekten diye sormalarna yol at. So-ru yerindedir, zira 18. yzyldan beri, eletiri, modern yaz-nn kurucu elerinden birini oluturuyor. Eletirisi olma-yan bir yazn modern deildir, ya da zel ve elikili bir bi-

imde yledir.Ispanyol Amerikasnda eletirinin yokluu zerine so-

rulan bu soruyu yantlamadan nce, onu ak seik forml-letirmek gerekir: eletirel bir yaznn m olmad sylen-mek isteniyor, yoksa yaznsal, felsefi veya ahlaki eletirimi-zin mi olmad? Birincisinin varl bana yadsnmaz gr-

nyor. Hemen hemen btn IspanyolAmerikan yazarla-rnda, dorudan veya dolayl, toplumsal veya metafizik,gereki veya alegorik, eletirinin u ya da bu biimde orta-ya kt grlr. Nitekim, rnein Mariano Azuela'nnyaptnda, romanesk buluu siyasal eletiriden nasl ayr-

28


27/93

mal? Meksikal romancnn tam kart bir yazar olan Borges veya Borges'ten ok deiik bir yazar olan Mario Vargas Llosa iin de ayn ey sylenebilir. Borges'in ykleri

hemen hemen her zaman metafizik bir eksenin etrafndadner: bizim gerek dediimiz eyin gerekliini sorgula-yan aklc kuku... Ak seik diye bellenmi birtakm kav-ramlarn kktenci bir eletirisidir. Sz konusu olan: mek-nn, zamann, bilincin kimliinin eletirisi... Vargas Lloa'nn romanlarnda, kssadan hisse ahlakn ayrlmaz par-asdr, spanyolcadan ok Franszca anlamyla, yani beeri

iselliin betimlenii ve zmlenii olarak... yazardada, eletiri ayrlmaz bir ekilde imgelemenin bulularna veuydurmalarna baldr; ve bu kez, imgeleme gerekliineletirisi olarak harekete geer. Toplumsal metafizik, ahlakimanzaralar: bunlarn her birinde, gereklik, szsel buluunve eletirinin ifte operasyonuna urad. IspanyolAmerikan yazn yalnzca bizim gerekliimizin ifadesi olmadgibi, bir baka gerekliin kefi de deildir: bu gereklikle-rin gereklii zerine, yine bir sorudur.

Eletirinin dnme ve dnce gibi olmaktan ok ya-amsal tavr gibi Amerikamzn iiri ve anlats iindekisrekli varlnda rastlantsal hibir ey yok. Bu btn mo-dern yaznlar iin ortak bir izgidir. Ve u da bizim gerek-

ten neyin devam olduumuza, fazladan bir kanttr ken-diliinden besbelli olan eyi de kantlamam gerektiini d-nrsek : tarihle, dille ve kltrle, biz Bat'ya mensubuz,yoksa demagoglarmzn szn ettikleri o bulutumsunc Dnya'ya deil. Biz Bat'nn bir kutbuyuz tuhaf,fukara ve kart bir kutup. Eletiri modern an douun-dan beri bizim uygarlmzn beyinsel ve ahlaki gdas ol-

du. Modern yaznla gemiin yazn arasndaki snr izenodur. Calderon'un bir tiyatro oyunu aklla ina edilmitir,eletiriyle deil; bu, tanrsal hikmetin sylemi ve yeryzndeki yansmas; insann zgrl iinde amlanan bir

29


28/93

akldr. Balzac'n bir romanndaysa, bunun tersine, eylem,bir ilahi kantlay olarak deil, ama greli nedenler ve ko-ullar, bu arada beeri tutkular ve rastlant tarafndan y-

netilen bir yk olarak ortaya kar. Modern yaptlarda, ay-n zamanda bo bir blge; eletiri tarafndan kemirilmi es-ki tanrsal inanlarn brakt boluk olan, bir belirsizlik

blgesi vardr. u ya da bu,biimde, o bo blgenin ortayakmad ada bir spanyolAmerikan yapt bulmak okzor olurdu. Bu bakmdan, yaznmz moderndir. Hem de,eletiriyi hi tanmayan ve hemen her zaman onu bask alt-na alan siyasal ve toplumsal sistemlerimizden daha eksik-siz bir tarzda modemdir.

Ne ki, eletirel yazndan sz etmek yerine, yaznsal, si-yasal ve ahlaki eletiri sorununa yanarsak, soruya verile-cek yant o denli tek ve kuatc olmayacaktr. Hi kuku-suz, yalnzca adalan saymak gerekirse, Andrs Bel

lo'dan Pedro Henriquz Urna'ya ve Jse Enrique Rodo'dan Alfonso Reyes'e kadar, birtakm iyi yazn eletir-menleri grdk, o halde, spanyol Amerikas'nda nedeneletirmenlerimizin olmad syleniyor? Konu engin vekarmak. Ben burada bir aklama ilkesi balatmakla yeti-neceim. Bu belki neden deil, ama eminim ki, en azndan,nedenlerden biridir.

yi bir yaznsal eletiri her zaman oldu; bizim tanma-m olduumuz ve halen de tanmadmz, zgn beyinselhareketlerdir. Bizim tarihimizde, Schlegel kardeler vegruplaryla; Coleridge'le, Wordsworth'la ve evreleriyle;Mallarm ve Sah toplantlaryla kyaslanabilecek hibir ey

bulunmaz. Ya da, daha yakn rnekler yelenirse, Birleik

Devletler'deki new criticism ile, Ingiltere'deki Richards veLeavis ile veya Paris'in yapsalclaryla kyaslanabilecek birey... Bu garabetin nedenini nedenlerinden birini kefet-mek zor deil: dilimiz, felsefenin alannda da, bilimlerin vetarihin alanlarnda da gerek bir eletirel dnce ortaya

30


29/93

koyamad. Kant olmakszn, Coleridge belki de iirsel im-geleme zerindeki dncelerini yazmam olacakt; Saussure ve Jakobson'suz, yeni eletiri olamayacakt. Felsefi ve

bilimsel dnce ile yaznsal eletiri arasnda, srekli biriiletiim vardr. Modern ada, ozanlar ayn zamanda bi-rer eletirmendiler ve Baudelaire'den Eliot'a, pek ok olay-da, dnmeyi yaratmadan, iirseli iirden ayrmak mm-kn deildir. Ispanya, Portekiz ve bunlarn eski smrgele-ri istisna oluturur. Ispanya'da bir Orteg y Gasset, Arjan-tin'de bir Borges ve eletirel bilinle donanm birka ender

ozan ve romanc gibi bireysel klar bir yana braklrsa,beyinsel olarak ikinci elden yaamaktayz. Birka mkem-mel yazn eletirmenine sahibiz, ama Ispanyol Amerikaszgn ve kendine has beyinsel hareket tanmad, tanm-yor. ite bunun iin biz, Bat'nm tuhaf bir parasyz.

Tuhaflmz ne zaman balad: 17 yzylda m, 18. demi? Bir Descartes'mz da, "bilimsel devrim" ad verilene

benzer bir eyimiz de olmamakla birlikte, bana yle geliyorki, bizim asl eksikliimiz Ansiklopedi'nin ve eletirel felse-fenin benzerlerinin olmaydr. Bizim 18. yzylmz olma-d: en iyi niyetlerle bile, bir Feijoo'yu veya bir Jovellanos'uHume ile, Locke ile, Diderot, Rousseau veya Kant ile kyas-layanlayz. ite byk kopu: modern an balad yer-

de, bizim de ayrlmz balyor. Bu yzden lkelerimizinmodern tarihi tuhaf bir tarih oldu. Ansiklopedi'yi de burju-va devrimini de ne Eletiri ne Giyotin tanmadmziin, Eletiriye ve onun yaplarna kar o tutkusal ve zihin-sel tepkime olan Romatizmi de, yeterince tanmadk. Bi-zimki alayili ve da dnkt. Baka trls de olamazd:romantiklerimiz, acsn tatmadklar bir gereklie kar

ayaklanyorlard: akln zorbal. Ve bu byle srd... 18.yzyldan beri, dansn lsn unuttuk, baz baz, "modernci" ada olduu gibi, gnn figrlerini snyoruz. Be-reket versin, bunu da tmyle baaramadk. Bundan tr

31


30/93

de yaknacak deilim; kendimizi lye uydurabilmektekibeceriksizliimiz, sanki ters ynden, benzersiz yaptlarretti. Olaanst sfatn hak eden yaptlar... Buna kar-

lk, dnce alannda, siyasa, kamu ahlak ve toplumsal ya-am alannda, tuhaflmz bir felaketti.

Tarihilerimizin ounu dinlersek, modern a, LatinAmerika'da, Bamszlk Mcadelesi ile birlikte balar.nerme fazlasyla genel ve kategoriktir. Bir kez, Brezil-ya'nn bamszl, onu ktann dier lkelerindeki bam-szlk hareketlerinden aka ayran, bir defalk zellikler

gsterir. Ayrca, spanyol Amerikas'nda bile, bamszlkolgusu, tekil deil, ama ouldur: Meksika'nn bamszlile Arjantin'inki ayn dorultuda deildir ve Venezel-la' nnki Peru'nun bamszl ile aynlatrlamaz. kincisi,eer Bamszlk Mcadelesi lkelerimizde modem an

balangcn iaretliyorsa, bunun ok garip bir balang ol-

duunu itiraf etmek gerekir.deologlarmzn ve devrim nderlerimizin esinlendikle-ri modeller, Birleik Devletler'in Bamszlk Sava ve az

biraz da, Fransz Ihtilali'dir. Kuzey Amerika'nn eylemi ye-ni kta zerinde yeertilmi Ingiliz dncelerinin, kurumlarnn ve ilkelerinin bir sonucu ar ve isterseniz, eliki-li bir sonucu, ama yine de bir sonucu oldu. Ingiltere ile

ayrl Ingiltere'nin yadsnmas olmad: ilk smrgeleri te-mellendirmi olan ilkelerin ve inanlarn, zellikle de dinzgrl ilkesinin evetlenmesi oldu. Birleik Devletler'de,zgrlk ve demokrasi, siyasal kavramlar olmazdan nce,

birer dinsel deneyim oldular ve dayanaklar da Reform hareketindedir. Bamszlk Sava, Birleik Devletleri Ingilte-re'den kopard, ama yeni ulusun zerinde kurulduu dini,

kltr ve ilkeleri deitirmeye asla kalkmad. IspanyolAmerikan smrgelerinin Metropol ile ilikisi tmdenfarklyd. Bizim lkelerimizi yaratm olan ilkeler Karreformun, mutlak monarinin, yeniThomas'cln ve 18.

32


31/93

yzyln ortalarnda da, III. Charles'm "aydnlk despo-tizm in in ilkeleriydi. IspanyolAmerikan bamszl yal-nzca bir ayrlk hareketi deil, ama spanya'nn yadsn

hareketi oldu. Bu gerek bir ihtilaldi tpk Fransa'daki gi-bi yani bir sistemin yerine bir bakasn geirme kalk-mas: Mutlakiyeti ve Katolik, spanyol monarik rejimi,cumhuriyeti, demokratik ve liberal bir rejim kurmak ze-re devrildi.

Fransz Ihtilali'yle benzerlik yine de belirsizlikler ieri-yor. Fransa'da, bir yandan devrimci dnceler, bir yan-dan da, onlar zmseyen ve onlan gerekletirmeye kalk-an insanlar ve snflar arasnda, organik bir iliki vard. Budnceler, yalnzca "aydnlar" ve burjuvazi tarafndandeil, bizzat soylular tarafndan da dnlm ve yaan-mt. stedii kadar soyut, hatta topik grnsnler, bir

bakma, onlan tasarlam olan insanlara ve onlar bayrak

latran snflarn karlarna uymaktaydlar. Ayn olgu Bir-leik Devletler'de de meydana geldi. Her iki kta da, mo-dern dnceler iin kavga veren insanlar, modern kiiler-di. Buna karlk, Ispanyol Amerika'snda, bu dnceler

bir o kadar da maskeydi: bunlarn gerisinde dnenip duraninsanlar ve snflar, spanyol hiyerarik toplumunun do

^ rudan miraslaryd: toprak aalar, tacirler, askerler, ruh-

banlar, memurlar. Geleneksel l brokrasiye; Devletin,Ordunun ve Kilisenin brokrasisine ortak, latifundiyac vemerkantil bir oligari... Bamszlk Hareketi yalnzca ken-di z yadsnmamz anlamna gelmiyordu, ama bir aldatma-cayd ayn zamanda. Bizim demokrasimizin gerek kimliiCaudilloculuktur, liberalizmimiz ise yektecilikten baka birey deil. Modernliimiz, ikiyzllkt ve hl yle. 19.yzyln ikinci yarsnda, spanyolAmerikan "aydnlar" li-

berallik maskesini pozitivizminkiyle deitirdiler, 20. yz-yln ikinci yarsndaysa, MarksizmLeninizm'inkiyle. D-knln biimi...

33


32/93

Halklarmz sfr tketti mi? Modern Bat uygarlnnfelsefi ve siyasal, oluturucu fikirlerinin bizde yerlemeyi

baaramadklarn sylemek daha doru olacaktr. Bu a-

dan, bizim Bamszlk Mcadelemiz modern an balan-gc gibi deil, ama spanyol imparatorluunun kopu veparalan an olarak dnlmek gerekir. Tarihimizin ilk

blm, bir douu deil, ama bir kopuu yanstr. Balan-gcmzn ad yadsmayd, koputu, dalmayd. 18. yzyl-dan beri, tarihimiz, tpk spanyol tarihi gibi, bir dekadan-sn uzun yksdr; kopan ve paralar saa sola dalan

bir btn belki de hibir zaman birolmad iin. Buradabir kez daha, anglosakson dnya ile olan farkllk dikkatedeer. Birleik Devletler'in bamszlyla sona ermek y-le dursun, ngiltere'nin smrgeci g olarak ilevi devametti ve en tepe noktasna ok daha sonra, 19. yzyln ikinciyarsnda, ulat. Sonra, smrgeci ngiltere'nin knn

ardndan Birleik Devletler smrgeci cumhuriyetinin yk-selii geldi. Buna karn, spanya ve eski smrgeleri mo-dem dnyaya uymasn bile becerememilerdi. Bana, s-panyollarn nnde sonunda demokratik bir toplum kur-may baarmalarnn imknsz olmad sylenecektir. Ozaman bile, o noktaya iki yzyl gecikmeyle ulam ola-caklard.

Bizim halklarmz Bat'nn yegne istisnas deildir.Ruslar da 18. yzyl daha fazla tanmadlar; Ansiklopedi'nin bu topluma da, tpk bizde olduu gibi, ancak "ay-dnlk despotizm"in aykr biiminde girdiini sylemek is-tiyorum. Orada da tpk buradaki gibi, bu tarihsel skalay ac bir ekilde dedik: hicvi, alay, mizah, kahramancaayaklanmay tanyoruz da, eletiriyi bilmiyoruz. Bu yz-den, siyasal uygarln ve ayrlklarn ye aznlk haklar-nn sayg grmesi zerine kurulu gerek demokrasinin te-meli olan hogrden habersiziz. Bununla birlikte, Ruslarla

bizim aramzda bir temel fark var. 1917 htilali muazzam

34


33/93

bir deiiklik getirmekle beraber, kopu, yadsma ve para-lanmaya neden olmad. Deli Petro ile Lenin, Korkun vanile Stalin arasnda kopu deil, devamllk vardr. Bolevik

ihtilali, Rus yetkeciliini daha mkemmel bir ekilde sr-drmek zere arl ykmtr; Hristiyan ortodoksluunason vermi, ama onun yerine, geleneksel dinden hem dahaaz tinsel, hem daha ok hogrsz bir ideokrasi yerletir-mitir. Rusya byyor, ama deimiyor: ar yok, ama ohl bir imparatorluk. Bunun tersine, Bamszlk Mcade-lesi spanyol mparatorluu'nun zlmesine yol at (ya

da bu zlmenin sonularndan biri mi oldu?). Paralan-maya, akut istikrarszl eklemek gerek: geen yzyldan

beri, lkelerimiz dzensizlik ve edilginliin aknl, de-magoji ve diktatrlk arasndaki spazmlarla yayor.

u son yllarda, dinsel "igd"nn, ada siyasal ide-olojilerden bakas olmayan alt biimleriyle zehirlenmiolarak, birok tspanyolAmerikan aydn vazgemeyi ye-ledi. Baka alarda olduu gibi, onlar, Akla, Gelimeye yada zgrle deil, ama ideolojik iddetin ve hogrsziktidarn gcne tapndlar. yle bir g ki, boynuzlarnda,kurbanlarnn deilmi brn bir zafer tac gibi tayankanl bir boay andryor. deolojik hiziplerin ve iddetinretoriinin bys veya yldrmasyla, birok yazar yeni

vaizlerin ve fetvaclarn hizmetkrlna soyundu. Bylesibir vazgeiin rahatszl iindeki bazlar, bamsz mes-lektalarnn kellesini istemek zere siyasal tribnleri dol-durdu. Hatta, kendinden nefretin ciniyle arplm kimile-rinin, bizzat kendilerinin cezalandrlmasn istedikleri g-rld. lkelerimizde eletirinin ivedi gereksinimi bu yz-den. Eletiri nitelii ne olursa olsun: ister yaznsal, ister

felsefi, ahlaki ya da siyasal sonu olarak bir tr toplumsalsalk uygulamasdr. Zorbann monolou ve hiziplerinlklarna, tekini boazlayan bu iki ikiz sakatla kar,

bizim tek korunma aracmzdr. Eletiri akln sylemidir.

35


34/93


35/93

M oder n l i i n i i r i

Modern iirin tarihi, bir devasaln tarihidir. Ksa ve gi-zemli bir iaret izinceye kadar geen sre ve onun btn

byk kahramanlar kayalarda paraland. Lautreamont'unkademsiz yldz en yce ozanlarmzn kaderini ynetiyor.Ama bu bir buuk yzyl, talihsizlikler kadar yaptlarca dazengindi: iirsel servenin bozgunu, krenin karanlkta ka-lan yandr; teki yan, modern iirlerin avkyla parlyor.Dolaysyla iirin ete cana dnmedeki gcne ilikin sor-

gulama, iir zerine deil, ama tarih zerine sorulmu birsorudur. iirle eylemi uzlatracak, yaayan sz ve yaan-m sz, topluluun yaratl ve yaratc topluluk olacak

bir toplum dlemek, acayip midir? Bu kitap, bylesi birsoruya yant vermek iddiasnda deildi: onun temas, iirzerine kafa yormakt. Ama sorunun, dnmenin hem il-kesinde hem de sonunda beliriindeki buyurgan zorunluk,

temel karakterinin de bir iareti deil midir? Soru bu soru-dur. Ozan, modern an bandan bu yana, hi durmadanonu kendine sormakta salt bunun iin yazyor; ve hidurmamacasna, tarih onu dlyor, baka bir eyleyant ve-riyor ona. Bana gelince, ben ona yant vermeye kalkmaya-cam. Buna imknlarm elvermezdi. Ama bu yzden desusacak deilim. Burada denediim ey, bir dnceden

daha fazla ve bir emin olutan daha azdr: bir inantr. Be-lirsizden kaynaklanan ve yadsnndan bakaca hibir eyedayanmayan bir inan. Gerekliin iinde, iirin, ayn za-manda bir kesime noktas olan o giri noktasn, elikile-

37


36/93

rin karlkl olarak ortadan kalktklar ve ara vermeksizinyeniden doduklar, sabit ve titreen merkezi anyorum.

Hem yrek, hem de kaynak olan.Soru, iki kart ve birbirini tamamlayan terimi kuat-maktadr: toplumsuz iir olmaz ama iirin toplumsal ka-rakteri elikilidir: toplumsal kelam olan dili evetlerken,ayn anda da yadsr; iiri olmayan toplum yoktur amatoplum kendisini asla iir olarak tamamlayamaz, asla iir-sel olamaz. ki terim baz baz birbirinden ayrlmaya ura-

r. Ama baaramazlar. iirsiz bir toplum, dili olmayan birtoplum olurdu: herkes ayn eyi syler ya da kimse konu-mazd, btn bireylerin bir, veya ilerinden her birininkendi kendisine yeten bir btn olduu, insanlktesi birtoplum... Toplumsuz bir nazm, yazarsz, okuyucusuz venihayet, szsz bir iir olurdu; iirlerin iiri deil, ama ya-

ratllarn yaratl, balanglarn balangc (ve sonu),dnyalarn dnyas, Tann'nm Tanrs: sylenen ey deil,ama her trl yapmadan ve sylemeden nce gelen eyinkendisi. Anlk atmalarda zlen srekli bir bulumayamahkm olarak, iki terim de karlkl bir dnmn araymdadr: toplumsal hayat iirselletirmek, iirsel kelamtoplumsal klmak. Toplumu yaratc toplulua, yaayan ii-re evirmek; ve iiri toplumsal hayat, ete cana brnmimge haline getirmek. Yaratc bir topluluk, insanlar arasn-daki ilikilerin, bir d zorunluluun sonucu olmann te-sinde, her bir kiinin, herkesin zgrlne dayanan yazgsal eiliminden rlm yaayan bir kuma gibi olduu,o evrensel toplum olurdu. zgr olurdu bylesi bir top-

lum, nk, kendi kendisinin sahibi olduu iin, onu ken-disinden bakaca hibir ey belirleyebilemezdi; ve dayan-mac olurdu, nk, bugn olduu gibi, insan eylemi baz-larnn tekiler zerindeki egemenliklerinde (ya da ezilen-lerin bu egemenlie kar ayaklanmalarnda) ortaya k-maz, ama her bir kiinin, eitleri veya daha iyisi, benzerleri

38


37/93

tarafndan tannmasna dnk olurdu. Modern zamanlarndevrimci hareketinin baat dncesi, basky ortadan kal-drarak btn insanlarn, balangtaki aynlk veya ben-

zerliini ve her birinin temel farkllk veya zelliini aynanda hayata geirecek bir evrensel toplumun yaratlmas-dr. iirsel dnce, bu batan aa insanst giriimindnmlerine de atmalarna da yabanc deildi. Bat i-irinin tarihi, Alman romantizminden beri, devrimci hare-ketle kopumalannn ve uzlamalarnn tarihi oldu. u ve-ya bu zamanda, btn byk ozanlarmz sandlar ki, ko-

mnist ya da zgrlk, devrimci toplumda iir, ayn ha-reket iinde tarihi hem yadsyp hem onaylad o elikileryuma olmaktan kacaktr. Ve iir, en sonunda ameliola-caktr.

Toplumun toplulua ve iirin de ameli nazma dn-mesi bugnden yarna gerekleemez. Tersine, bunlar hergn biraz daha gerilemekte. Devrimci dncenin ngr-

leri ya gereklemedi, ya da tarihin varsaylm yasalarnameydan okurcasna gerekleti. Kuram ve gerek arasnda-ki aleni uzlamazln altn izmek bir ey. Bununla bera-

ber, istemeye istemeye de olsa, herkesin bildii birka olgu-yu, for the sake of the argument, anmsatmam gerekiyor:Marx'n uygarlam diye niteledii ve bugn sanayilemiveya kalknm denilen lkelerde devrimlerin olmay;

retim aralarnn zel mlkiyetini ortadan kaldrrken, be-ri yanda insann smrlmesini de, snf, hiyerari veya i-lev farkllklarn da yok edemeyen devrimci rejimlerin var-l; proleterler ve burjuvalar, sermaye ve emek arasndakiantagonizmanm yerine, bir ifte ve iddetli elikinin, he-men tmyle ikame edilii: zengin lkelerle fukaralar ara-sndaki kartlk ve gnendikleri toplumsal sistemler ve fel-

sefelerden bamsz olarak, zamann, corafyann ve ulusalkarlarn zorunluluklarna gre birleen veya aynlan, itti-fak kuran veya savaan devletler ve devlet gruplan arasm

39


38/93

daki kavgalar i1). ada topluma ilikin bir betimleme,hi de daha az endie verici gmmeyen baka izgiler dekaryor: rk, dinsel veya dilsel farkllklarn saldrgan

ykselii, ayn zamanda da, tecimsel veya siyasal propa-gandann evrensel nas halinde ykseltilmi dnce vedavran kalplarnn yumuakballkla kabullenilii; hayatseviyesinin ykselii ve hayat seviyesinin ktlemesi; nes-nenin egemenlii ister seri imalat rn olsun, isterse en-der, hepsi bir ve onu retenlerin ve kullananlarn insand varlklara dnmeleri; kolektivizmin stnl vehemcinsim olan insan kavramnn kayboluu. Aralarama haline geldi: ekonomi politika yerini ekonomik politi-kaya brakyor; erotizm yoluyla renme yerine cinsel ei-tim; iletiim aralarnn mkemmellemesi sonunda, muha-taplar ortadan ekiliyor; sanatlarda, iaretin iaret edilen veimdilerde, eyin imge zerindeki utkusundan hi sz et-

meyelim... embersi bir sre: oulculuk, uluslar arasn-daki uzlamazl da, vicdanlarn blnmln de or-tadan kaldrmakszn, tekdzelik iinde eriyor; reklamlarlaefsunlanm kiisel hayat, anonim hayatn iinde eriyor:gnlk yenilikler yinelemelere dnyor sonuta ve hare-ketlenme, hareketsizlie alyor. Yollar her ynden kapal."Dairenin iindeki hareket gibi," der Raymond Lulle, "ce-

hennem azab ite byledir."Varolan gerekliin iinde, hareketin cehennemi veya

embersi biimini ilk gren alglama ve ngr antamn

(1) Komnist Manifestosu'nun burjuvalar ve proleterler blmnnsondan bir nceki paragrafnda betimlenen durum, Marx'n ii

ihtilalinin nihai ve kanlmaz nedeni olarak verdii durum, bu-gn elifi elifine zengin ve yoksul lkeler arasndaki ilikilere uy-maktadr. Snf szcn ulus, burjuvaziyi gelimi lkeler,proletarya ve emekileri az gelimi lkelerle deitirmek, szkonusu olann bugnn gereine ilikin bir metin olduunu d-nmek iin yeterlidir.

40


39/93

da kii, belki de Rimbaud'ydu. Yapt modern toplumunmahkm ediliidir, ama son yazlan, Cehennemde Bir Mevsim,ayn zamanda da iirin mahkmiyetidir (2).

Rimbaud'ya gre yeni ozan, eylemi ritimletirecek yer-de, onu haber verecek, ruhtan ruha ulaan bir evrensel dilya-ratacakt. Ozan, Gelimeye atlan admlar terennm etmeklesnrlamayacakt kendisini, ama gerekten de gelimenin ar

pan olacakt.iirin yenilii, der Rimbaud, ne dncelerde-dir, ne de biimlerde, ama zamannda evrensel ruhun iindeuyuklamakta olan bilinmezin niceliinitanmlayabilmesindeki

yeteneinde sakldr. Ozan, imdiki zaman iindeki gelece-i fa etmekle snrlayamazsmz; gelecei uyandrr o, im-diki zaman gelmekte olanla buluturur: bu gelecek maddecibir gelecek olacaktr. iirsel kelam, haber verdii gelecektendaha az "maddeci" deildir: o, hareketi douran hareket,maddi dnyay dntren eylemdir. Tarihi yneten eyle

ortak enerjiden canlanm bir halde, kehanetin ve gerekhayatn iinde, bu kehanetin gerek tketimidir. Kelam etecana brnr, o artk pratik iirdir. Cehennemde Bir Mevsim,

btn bunlar mahkm eder. Szn simyas bir ldrma-dr: iirsel dkntler, hayallenmeler, lgnln sofizmi...Ozankelamdan vazgemez. Eski inancna, Hristiyanla da, ya-

(2) Rimbaud'nun yazlarnn kronolojisi sorunu, bana gre, tek yanlbir tarzda ortaya kondu. iirlerin yazlm olduklar tarih bir ey-dir, yaptn iinde aldklar yer baka bir ey. Burada aynca psi-kolojik bir sorun da sz konusu deil: uras kesin ki Rimbaud,Cehennemde Bir Mevsim'i yazarken, bu yaptn son sz olduu-na, bir veda olduuna inanyordu; ama, byle olmam bile olsa, Voyantm denilenMektup'\a Les llluminations'un kavradklar bii-miyle, bu metin, sahiden de iirsel deneyimin bir snamas ve ni-

hai bir yarglan olurdu. Rimbaud'nun iirlerinin bir yapt olu-turduu kabul edilirse, eer bunlar dank metinlerin bir tr ko-leksiyonu deil de bir btnse, Cehennemde Bir Mevsim, Illumina-fons'dan daha sonradr; kincideki baz metinler daha sonra ya-zlm bile olsa.

41


40/93

knlarna da dnmez, ne ki her bir eyleri terk etmezdennce, Dnya zerindeki bir tuhaf Noel'i haber vermektedir:

yeni bir emektirbu, yeni bilgelik, tiranlarn ve eytanlarn kirii

krmas, hurafenin sonudur. te bu, eski dnyaya ve onu i-irle deitirme umuduna veda editir: dgcm gmmem

gerek. Cehennem gncesi, gizemli bir aklamayla son bu-lur: Kesinlikle modern olmak gerek.Bu tmceye getirilecek yo-rum ne olursa olsun, ki bir sr yorumu var, modernlik'ir

burada, szn simyas'na kar kt apak. Rimbaud,bundan byle, kelam deil, ama eylemi yceltir: ilahileryok artk. Cehennemde Bir Mevsimin ardndan, artk rahatsz-lk duymadan bir iir yazmak mmkn deildir. Burada,

bir beyhude eylem, ya da, daha beteri, bir yalan yok mu?Geriye, her ikisi de Rimbaud tarafndan uygulanm olan,iki k kalyor: eylem (sanayi, devrim), ya da ayn anda i-irin sonu, yadsn ve tamamlan olan o nihai iiri yaz-

mak. Modern iir, iirin iiridir dendi. Bu, belki 19. yzy-ln ilk yars iinde geerliydi, ama Cehennemde Bir Mevsim'den itibaren, byk ozanlarmz, iirin en yce formu-nu, onun yadsnndan kardlar: iirleri, iirsel deneyi-min, dilin ve anlamn eletirisi, iirin eletirisi... iirsel ke-lam, kelamn yadsmyla besleniyor. ember yeniden ka-panmtr.

Devrimci eylemle iirin yazl, u son otuz yl iindeolduu kadar badamaz grnmemiti hi. Yine de onlar

birletiren bir eyler var. iirsel dnce ve devrimci hare-ket, hemen hemen ayn zamanda peydahlanm olarak, ge-ici kavgalar ve ittifaklarla sren bir buuk yzyl sonun-da, ayn grnty seyretmekteler: nesnelerle dopdolu,ama gelecein yanndan bile gemedii bir uzay. iirin, ta-rih iinde canlanma abalarna verilen mahkmiyet, mo-dem zamanlarn ba oyuncusunun, devrimci hareketin deomuzlarnda. Bu durum, ayn olgunun iki yzdr. Esasen

bu mahkmiyet, ayn zamanda da bir ycelti, zira ulat

42


41/93


42/93

kendisini incelemek zorunda. Marx, daha o zamanlar, H-ristiyanln, ancak kendi z eletirisini yaparak eski mitolojileri nesnel klabileceinive de burjuva ekonomisinin, ancak bur

juva toplumu kendi kendisini eletirmeye koyulduu zaman feodal, antik, doulu toplumun zek dzeyine ulaacani3) syle-miti.

Esasen Marksist sistem, yaratc ykmn tohumlarnbnyesinde tar: diyalektik ve zellikle de Marx'in top-lumsal zmlemeye verdii adla ve gnmzde gerek

ve tarihsel olarak belirlenmi bir zneye, 20. yzyl toplumuna uyarland ekliyle, soyutlama gc... Tarihin gele-neksel taycs olarak proletarya kavram, iktidardaki sn-fn basit ifadesi olarak Devlet kavram, toplumsal gerekli-in "yansmas" olarak da kltr kavram btn bu d-nceler ve daha biroklan yitip gidecek. Ama bir kom-nist toplum gr, asla... Snflann ve Devletin ilgasyla,

bazlarnn bakalar zerindeki egemenliine son verecek,yetke ile cezann ahlaknn, zgrln ve kiisel sorumlu-luun ahlak ile yer deitirecei bir evrensel topluluk d-ncesi zel mlkiyetin ortadan kalknn insan kendisi-nin sahibi yapaca, ve bu "kiilik mlkiyeti"nin, gerektenortak, kolektif retim sayesinde herkes tarafndan payla-laca bir toplum , bu dnce ite, terk edilemez. Bu> yal-nzca Batnn ahlaki ve siyasal dnnn, Yunan felse-fesinden kalan mirasn oluturmuyor, ama tarihi varl-mzn da ayrlmaz bir paras. Bundan vazgemek, moderninsann olmak istedii eyden vazgemek, olmaktan vaz-gemektir. Burada szkonusu olan, sadece bir ahlak veyasiyasal felsefe deil. Marksizm, Bat dncesinin, akl ile

tarihi uzlatrmak zere giritii nihai abadr. Evrensel birkomnist toplum gr, tarihi, akln ete cana brnd

(3) Ekonomi Politik'in Eletirisine Genel Giri.

44


43/93


44/93

n ' iclealar' tzler, ortadan silindiler, insan yapayalnz kald.Evrenin ehresi de deiti, insann kendi kendisiyle ilgilidncesi de; ama dnyalar dnya, insan da insanlar ola-

rak kald. Her ey bir btnd. imdi, uzay uzanyor vedalyor; zaman tekleye tekleye ilerlemekte; dnya da y-le ve tm, paralar halinde infilak ediyor. Kendisi de da-lan bir uzayda gezinmekte olan, kendi z dalnda gezi-nen insann dal. Unufak olan ve: farkl trden parala-rn yokluu veya biriktirilmesinden bakaca dnlemeyen btnlk olarak, kendimden ayrlm bir evrende, Ben

de dalyor. Gerekliini yitirmi olduu, ya da onu bir al-dan gibi dndmz iin deil. Tersine, Ben'in kendidal, onu oaltyor ve glendiriyor. Tutarlln vemerkezini yitirdi, ama her zerrecik, kendi kendisini tek birBen olarak, eski Ben'den daha kapal ve kendi zerine ka-panm bir Ben olarak kavryor. Dal oulluk deil,ama yinelemedir: bir baka kr Ben'le krlemesine dv-

en, hep ayn Ben'dir. Ayn olann yayl, oal...Kiinin deil de Ben'in glendirilmesi, ikili ilevi iin-

de dili tehdit etmektedir: hem diyalog olarak, hem de mo-nolog olarak. Birincisi oulluk zerinde temelleniyor;kincisiyse, kimlik zerinde... Diyalogun elikisi o ki, her

bir kii, bakalaryla konuurken kendi kendisine konu-makta; monologun elikisine gelince, ben asla ben dei-

lim, ama benim kendi kendime sylediim eyi dinleyenkiiyim, bir bakasym... iir her dnemde, bu elikiyi de-yimlere yer deitirterek zmek zerine bir giriim oldu:diyalogdaki ben'i, monologdaki sen'in yerine geirerek. u-nu demez iir: ben sen'im; unu der: sen ben deilsin. iir-sel imge, tekiliktir. Modern iletiim yokluu denilen olgu,

znelerin okluundan ok, sen'in, her bilincin kurucu e-si^ olarak aradan ekilmesinin sonucudur. Bakalaryla ko-numuyoruz, nk kendi kendimizle konuamyoruz. Bu-nunla beraber, ben'in kanserli hcreler gibi oalmas, dn-

46


45/93

yann ehresinin yitirilmesinin kkeni deil, sonucudur.Antik an insan, kendisini dnya zerinde yapayalnzhissettiinde, z benini ve ayn anda da bakalarnn

ben'lerini kefediyordu. Bugn, artk dnya zerinde yal-nz deiliz: dnya kalmad artk. Her ke birbirinin ei vehibir yer her yerde. Ben'in sen'e dntrlmesi btniirsel imgeleri ieren imge , her eyden nce dnya yeni-den belirebilirse gerekleir ancak. iirsel imgelem, mevcu-diyetin kefi deil, ortaya karldr. Para ve dalma

olarak yzeye kann iinde, dnyann ehresini fark et-mek, birinde tekini grmek, dile mecazi gcn geri ver-mek olacak: yani, bakalarna, mevcudiyeti geri vermek. i-ir, bakalarnn aran, tekiliinortaya karldr.

Dnya, imge olarak ekildiyse bile, yeni bir gereklikyeryzn kaplyor. Teknik, ylesine gl biimde gerekki grnr, elle tutulur, iitilir, her yerde hazr ve nazr ,

hakiki gerek, doal ya da doast olmaktan kt: sanayi,bizim manzaramz, gmz, cehennemimiz. Bir Maya ta-pma, bir Ortaa katedrali veya Barok bir saray, birerant olmaktan daha fazla bir eydiler: zamann ve meknnduyarl noktalar, insann dnyay ve tesini bir btn ha-linde temaa edebildii, ayrcalkl gzlem evleriydiler. Ko-

numlar, evrenin simgesel bir kavranna uymaktayd; b-lmlerinin biimi ve yerletirilii, grnr yollarn gerekkesime noktas olan, ok ynl bir perspektife alyordu:aa ve yukar dorultuda, ufkun drt bir kesine doru.Btnlk zerine btn bir bak as... Bu yaptlar, yal-nzca bir dnya gr deillerdi: onu rnekseyerek yapl-mlard; evrenin ehresinin betimlenii, onun kopyas ve-

ya sembolydler. Teknik, bizimle dnya arasina yerle-mekte, her trl perspektifi, baklarmza kapatmaktadr:demirden, camdan ve alminyumdan geometrilerin arka-snda, yalnzca bilinmez var, ekilsizin insan tarafndan he-nz deitirilmemi blgesi var.

I

47


46/93

Teknik, ne bir imge, ne de bir dnya grdr. Bir im-ge deildir, nk hedefi gereklii betimlemek veya yeni-den yaratmak deildir. Bir gr de deildir nk dnya

y bir figr gibi deil, ama insan iradesine u ya da bu l-de boyun een bir gereklik olarak kavryor. Teknik iindnya, bir diren olarak kendisini gstermektedir, bir mo-del olarak deil: ekli yoktur, gereklii vardr. Hibir im-geye indirgenemez bu gereklik, tam tamna dlenemeyen eydir o. Buna karlk, dnyann eski grntlerindenfarkl olarak, llebilmekte, tanmabilmektedir. Antik an.bilgisinde nihai hedef, gerein, ister duyulur mevcudi-yet, isterse ideal biim halinde olsun, temaasyd; tekniinkiyse, gerek gerekliin yerine bir mekanizmalar evre-ni koymaya hevesleniyor. Gemiin ara ve gereleri, me-knn iindeydi; modern mekanizmalar uzay kktenci bi-imde yozlatryor. evremizi saran boluk, otomatikle-

me eiliminde, veya oktan otomatlam makinelerle dol-muyor yalnzca; bir gler alan artk o, bir enerji veilikiler dm, Antik an kozmoloji ve felsefelerindekiaz ok devinimsiz alandan veya yzeyden bambaka birey... Tekniin a, bir ynyle, eski uygarlklarn evren-sel ritimlerinden kopu; dier ynyle modern kronometrik zamann hzlan ve sonuta, iptalidir. Her iki kta da,

bu, kesintili ve ba dndrc, lm olmasa bile en azn-dan betimlemeyi dlayan bir zaman. Sonu olarak teknik,dnyann imge halindeki yadsm zerinde temelleniyor.unu da eklemek gerekir: o, bu yadsma yznden teknik-tir. Dnyann ehresini teknik yadsmyor; ehrenin yitirilii teknii mmkn klmaktadr.

Gemiin yaptlar, deyimin her iki anlamyla da, evren-sel modellerin replikleriydi: evrensel modelin kopyalar vednyaya verilen beeri yant, uzayn kendi kendisine syle-dii iirin uyak veya drtlkleriydi. Dnyann simgeleri vednya ile sylei: birinciler, evrenin ehresinin yeniden

48


47/93

retilii olarak; kincisi, insan ile d gereklik arasndakikavuma noktas olarak. Bu yapUar bir dil'di: bir dnya .gr, insanla onu evreleyen ve onu tutan btnlk ara-

sndaki bir kpr... Tekniin yaplar fabrikalar, havaalanlar, enerji santralleri ve dier devasa kitleler muhak-kak ki gerektir, ama birer mevcudiyet deildir; betimlemi-yorlar: eylemin iaretleridir bunlar, yoksa dnyann grn-tleri deil. Bunlarla iinde yer aldklarr doal evre ara-snda ne bir diyalog, ne de haberleme var. Yapt deil/bi-rer aratr bunlar; mrleri ilerliklerine baldr ve biim-

lerinin de, etkinliinkinden bakaca bir anlamll yoktur.Bir cami veya Roma andan kalma bir utku ant, batanaa anlama brnm yaptlardr: ebedi anlamllklar ifa-de ettikleri iin ayakta duruyorlar, yoksa, yapldklar mal-zemenin u ya da bu ldeki direncinden dolay deil. Paleolitik an maaralar bile, bize, belki zlmesi imkn-sz, ama asla anlamdan yoksun olmayan bir metin neri-

yorlar. Tekniin ara ve mekanizmalar, iler halden ktk-lar anda anlamszlarlar: hibir ey sylemezler bize, me-er ki artk hizmet d kaldklarn anlatalar. Demek olu-yor ki teknik, tam anlamyla bir dil, bir dnya grnedayanan srekli bir anlamllklar sistemi deildir. Geici vedeiebilir anlamllklarla sistemi donatlm iaretlerin repertuvardr: u ya da bu ldeki bir direnle karlama-sna gre, u ya da bu biimde rgtlenmi olan gerekli-in deitirilmesine ynelik faaliyetin, evrensel bir szl-dr. Gemiin ozan, toplumun ve ann ona nerdiidilden ve mitolojiden beslenmekteydi. Bu dil, bu mitoslar,her uygarla zg dnya grlerinden ayrlamazd. Tek-niin evrensellii ise, dinlerin ve eski felsefelerin evrensel-

liinden farkl: bize dnyann bir grnn deil, btninsanlar iin bir ve ayn olan bo bir mekn sunuyor. mle-ri bir dil oluturmuyor: bunlar, insan kefedilmemi ger-eklikten ayran, hep hareket halindeki snrlar belirleyen

49


48/93

imlerdir. Teknik, dgcn her trl mitolojiden kurtarrve onu bilinmezle yz yze getirir. Onu kendi kendisiyleyz yze getirir ve dnyann her trl grntsnn yok-

luu iinde, kendi kendisini biimlendirmeye iter onu. tebu, iirdir. Tekniin imlerinin yapt gibi ve tpk onlar gi-bi durmamacasna geri evrilen bir anlamlln peinde,ekil verilmemiin zerinde ykseltilmi olan iir, bir bo,ama beklentilerle dolu mekndr. Henz mevcudiyet deil-dir bu: bir anlam arayan ve bu araytan bakaca bir anlamtamayan bir yndr.

Tarih bilincinin, modern insann byk edinimi olduusanlyordu. Bu bilin, tarihin anlam zerine yantsz kalansoruya dnt. Teknik bir yant deildir. Eer olsayd,olumsuz yant olurdu: tmden yok edie muktedir silahla-rn kefi, tarihin anlamna, halklarn ve snflarn hareketve mcadelelerine isel olduu varsaylan neden hakknda

ki her trl varsaym ve kuram askya almaktadr. Amadiyelim ki bu silahlar kefedilmedi, ya da onlara sahip olangler, imha etmeyi kararlatrdlar onlar: teknik dnce,gemi felsefelerin yegne sa kalan, o bile bize geleceedair bir ey syleyemezdi. Teknik, u ya da bu deiikliingrebilir, hatt bir noktaya kadar, gelecein dnyasnda kurabilir. Bu anlamda, gelecein yaratcsdr o. Ama

hazrlad mucizelerin hibiri, insann tarihi varlk olarakve de insan olarak diye eklemeliyim, deimelerin nedenive hedefi konusunda kendi kendisine sorduu o tek soruyayant veremeyecektir. Bu soru, tohum halinde, bir insandncesi ve bir dnya imgesi bile iermektedir. Bireyselve kolektif olarak, insann var oluunun anlamna ilikin

bir sorudur bu; onu sormak demek, yantnn, veya yantolmaynn, tekniin ulaamad alanlardan kaynakland-n sylemek demektir. Bylece teknik, her gn bir yeniyikefetse bile, bize gelecee dair hibir ey syleyemez.Onun faaliyeti, bir bakma, gelecein hi durmamacasna

50


49/93

tahrip edilmesiyle edeerdir. Gerekten de, kurduu gele-cek, her geen gn daha az dlenir trden ve bu haliylede duyulara ulamaz olduu srece, gelecek olmaktan -

kar: zerimize doru gelen ey, bilinmez olandr. Kendimi-zi gelecein iinde tanmay bir kenara braktk.Gelecein imgesinin yitirilii, diyordu Ortega y Gasset,

gemiin kesilip atlmasn gerektirir. Ve bu dorudur: bi-zim gzmzde anlamla dolu olan her ey, anlamsz bir di-zi aba ve yaratm gibi grnyor imdi. Duyu yitimi, k-renin iki parasn, lm ve yaam etkiliyor: lmde^ya

ammzn ona verdii anlam vardr; ve yaamn yegneanlamll da, lm karsndaki hayat oluudur. Teknik,

btn bunlar hakknda, bize hibir ey retemez. Onunfelsefece erdemi, sanki felsefeden yoksunluundan ibaret-tir. Belki de bu bir felaket deil: teknik yznden, insan,

binlerce yllk felsefelerden ve dinlerden sonra, yenidenkefedilmekle ba baa. Tarihin bilinci, trajik bilin plarak

belirdi; bugnn gereklii, kendisini bir gelecee yanst-myor artk: srekli bir enstantane o. Trajik bilin diye yaz-dm, Yunan trajedisine muhtemel bir dn dnd-mden deil, ama yeni bir iirin lsn vermek iin.Tarih ve trajedi bark terimler deil: tarih iin, deiimindnda, nihai olan hibir ey yoktur; trajedi iinse, nihaiolan btn bir deiimdir. Bugn lmeye yatm, tarihi du-yarlla zg trlerin, roman, dram, eleji, komedi oluubundan. ada ozan, tarihi bilin dnemi oluuyla dier-lerinden ayrlan, tarihi bir zaman yayor; bu bilin, imditarihin anlam bulunmadn, ya da eer varsa, bu anla-mn onun iin ulalmaz olduunu fark etmektedir. Zama-nmz, dlenebilir veya ngrlebilir gelecek olarak, tari-

hin sonunun zaman. Durmadan bzen bir imdi'ye s-ktrlm olarak, kendi kendimize soruyoruz: nereye git-mekteyiz? Aslnda yle sormalyz kendimize: hangi za-manda yaamaktayz? Bu sorulara kesin yantlar verebile-

51


50/93

cek bir kii kacam sanmyorum. zellikle Birinci DnyaSava'ndan itibaren tarihi hareketin hzlan ve tekniin,dnyay homojen bir mekn haline getiren evrensellii, so-

nuta, btn yerler olan bir yerdeki bir tr delice hareket-sizlik gibi kyor karmza. iir bir imdi'nin ve bir buras'nm araydr.

Yukardaki betimleme, eksik ve yetersiz. Ama belki de,ileride, iirin muhtemel ynelilerini gzlememizi engelle-yecek lde deildir. nce: dnyann grntsnn, bir-birinden kopuk paralar halinde dal tekdzelikte ve buyzden de, teki duygusunun yitiriliiyle sonulanyor.Teknik, kendi ynnden, bize yeni bir dnyann grnt-sn getirmediyse bile, eski mitolojilere dn imknsz-latrd. Bizim zamanmz olan bu zaman akp gittii sre-ce, ne gemi var, ne gelecek, ne tarihten ncede yer alan oaltn a, ne tarihin bitiindeki falanster (Fourier'nin siste-

minde, bir arada alp, yaayan emekiler topluluu. ev.notu.)... Ozann zaman, gelen gn yaamak ve de onu, ikieliik trde yaamaktr; sanki tamamlanamayacakm gibive sanki hemen o anda tkeniverecekmi gibi. Bylece, ha-yal gc, olsa olsa bugnk somut hayat ele geirdiini veycelttiini kefedip yansttn iddia edebilir. Burada,kefetme terimi, iirsel deneyimi belirtmektedir; teki, yan-

stma terimiyse, tmyle iire yaslanmaktadr; buna birazsonra deineceim.Birinci terime bakacak olursak, ncelikle syleyeceim

ey, somut hayatn, bize ada toplumu kabul ettirmeyealan tekdze var olua kar, gerek yaam olduudur.Breton sylemiti bunu: Gerek var olu, tededir.Ve bu te,

buradadr, bu burada ve bu imdi'de. Gerek hayat, ne

gndelik yaama, ne de kahramanca var olua kardr; enalakgnll olanlarn da dlamakszm, eyleyilerimizden her birindeki tekiliin bir rpda alglandr. Bylesidurumlar, ou zaman, bence doru olmayan, zihinsel dene

52


51/93


52/93


53/93

liginden ve kkencidir. Ne bir kiisel Tanr dncesinde,ne bir tanrlar okluu dncesinde tkenir: btn tanr-lar tanrsaldan kaynaklanr ve ona dnerler.

Nihayet, pek ok kez sylenmi olan anmsatacam:tanrsallk kavramm yok saymakla, rasyonalizm, insannzn sakatlamaktadr. Bizi Tanr'dan kurtarmakta, amadaha da dar bir sisteme kapatmaktadr. Aalanm dgc cn jmakta ve Tanr'nn cesedinden, kaba fetilerfrlamakta: Rusya'da ve baka lkelerde, nderin tanrlatnlmas, ifade edilene deil, ifade edie tapnma, partininyaradanlatnlmas; bizde ise, ben'in idolletirilmesi... Ken-di-kendisiolmak, kendini oalmaya mahkm etmektir, zirainsan teki olmann hi bitmeyen arzusudur. Ben'in idol-letirilmesi, mlkiyetin idolletirilmesine gtryor; Hris-tiyan Bat toplumunun gerek Tanr'snn ad, bakalarnaegemen olmaktr, dnyann ve insanlarn benimmlkiyetle-

rim, benim eylerim olarak kavranmasdr, gnmzn k-sr dnyas, embersi cehennem, iir yeteneini yitirmi in-sann aynasdr. Byle bir insan, tr ve cins snflandrmala-rna indirgenemeyen, saf nitelik halindeki tm eylerle bir-likte, lye ve nicelie smayan gerein o engin toprak-laryla her trl ilikiyi, kendisine yasaklamtr: yaamntzn yasaklamtr kendisine.

Romantik ozanlarn ve onlarn modern miraslarnn is-yan, Tanr'nn srlmesine kar bir protestodan ok, insa-nn yitirilmi olan teki yarsnn aran, bizi teki ile ileti-ime sokan o blgeye doru bir initir. Bu yzden hibir ortodoksluun iinde yer alamyor, ne de tmyle herhangi

bir inanca balanabiliyorlar. sa'nn veya Orfeus'un, eyta-nn veya Meryem'in arkasnda, bizim tanrsal, ya da tekiadn verdiimiz gerekliklerin gerekliini aryorlar. Bunoktada, ada ozanlarn durumu tmyle farkldr. Heidegger bunu harikulade bir ekilde dile getirmiti: Tanrlariin fazlasyla gecikerek geliyoruz ve tanr olmak iin de fazlasy-

55

r


54/93

Iij

la erken;ve unu da ekler: ki insan onun balanm iiridir. In| san tamamlanmamtr, bu tamamlanmamln iinde

kendi ls bulunsa bile; ve bunun iin, onlarda kendikendisini gerekletirdii ve yine de hibir zaman tmyletamamlanmakszn tamamland imgeleri, iirleri yaratr.Bizzat kendisi bir iirdir. O, gerekten olmann her zamanmevcut imknyla ve tamamlanmaml iinde, kendisinitamamlayan varlktr. Ne ki tarihsel durumumuzu belirle-yen ey,fazlasyla ge ilefazlasyla erken. Fazlasyla ge: tan-

rlarn, kararsz aydnlk iinde kaybolduklarnda, gemi-in btn mitolojilerini silip spren ufua gmlm k-l gvdeleri; fazlasyla erken: gerek mevcudiyetine rastla-mak zere kendi kendimizden kan varlk, temel dene-yim... Nesnelerin arasnda geziniyoruz, dncelerimiz d-np duruyor ve bu arada, yzeye kan, henz ad konma-m bir eyleri alglayabiliyorsak, ite hepsi o kadar.

tekiliin deneyimi, varln, fizik olanlarndan biyolo-jik olanlarna kadar btn grnmlerinde, mevcut olanbir ayrlma ve birleme ritminin iki u noktasn bir arayagetirir. nsanda, bu ritim, d, yabanc bir dnyadakiyalnzlk duygusu ve birleme, btnlkle uyum olarak di-le gelir. Hepimiz, bir anlk bir arada, ayrlmann ve birle-

menin deneyimini yaadk. Sonradan, o kesin kan yalan-lansa bile, gerekten k olduumuz ve o annn ebediyensreceini dndmz gn; zaman dipsiz derinlikleri-ni aarken kendi kendimizin sonsuzluuna indiimiz vekendi kendimizi, kendisini ortadan kaldran bir yz vekendisini sfrlayan bir sz olarak seyrettiimizde; krn or-tasndaki u aac grdmz ve imdi ansn yitirmi

bile olsak, yapraklarnn neler sylediini, gkyznn tit-reimini, gnein son klarnn arpt beyaz duvardakiyansmalar duyumsadmz akam; ya da sabahlardan bi-rinde, imenlere uzanm, bitkilerin gizli yaamn dinler-ken; ya da yine akam, denize kar, dik yamal bir kyda.

56


55/93

Yalnz ya da birlikte, Varlk' grdk, Varlk da bizi. Bu,teki hayatmdr? Deil; gerek hayattr, her gn yaadmhayat... teki, bize dinlerin vaat ettii zerine kesinlikle

syleyebileceimiz hibir ey yoktur. Kendi lm sonra-sndaki yaam dnmek, bir kibir ve kendi ben'imize a-r bir ballk rnei sergilemek olmaz m? Btn var oluubeeri ve dnyevi modele indirgemek, Varlk'n imknlardnldke, bir miktar dgc eksikliini ortaya koyu

^ yor. Daha birok var olu biimi olmak gerekiyor ve belkide lmek, yalnzca bir geitir. Bu geiin, bireysel kurtuluveya yokolula anlamda olabileceinden kukuluyum.Her trl kta ben, varlk'a, deien varlk'a yknyo-rum, ben'in kurtuluuna deil. teki hayatorada deil, bu-rada aryorum. iir insan lm karsnda teselli etme iddasmda deildir, ama onu hayatn ve lmn ayrlmaz ol-duunu; btnln bunlar olduunu duyumsatma iddia-

sndadr. Somut yaam yakalamak demek, hayatlm if-tini bir araya getirmek, birini tekinin iinde, seni bendebulmak ve bylece dnyann ehresini, asl, paralarnndal iinde kefetmek demektir.

Paralarnn dal iinde... iir, iinden bir dolu anla-mn fkraca bir ideogram gibi, bir avu iaretin yansd- o titreen uzay deil mi? Uzay, yansma, ideogram: bu

szck, bir yazy iine alan ve ayakta tutan bir yer'i, birburas'n yaymaya ynelik bir ilemi antryor: bir arayagelen ve bir ekil, bir anlamllklar tohumu oluturmaya a-lan paracklar. iiri, canl bir uzaya yaylm bir iaretlermanzaras olarak sunarken, bir kitabn sayfasn dnm-yorum: ateten bir takmada gibi grnen Asor adalarndnyorum, 1938 ylnda bir gece, Afganistan vadilerin-deki kara ger adrlarn dnyorum, uyuyan bir ken-tin zerindeki parat yamurunu dnyorum, bir avlu-nun zeminine serpimi minicik krmz karnca yuvalar-nn kraterlerini dnyorum, Muson yamurlarndan

57


56/93

sonra Hindistan'n ipildeyen barnda imgesini oaltan,yok eden, kaybedip yeniden buldurtan mehtab dnyo-rum. Yldzlar: ideogramlar. Hi duyulmam bir mzii

dnyorum, gzlere seslenen bir mzii, hi grlme-mi bir mzii. Bir zar atmmdnyorum.

Bir prozodi ve yazlm olarak modern nazm, serbest ve-zin ve dz nazmla balar; Bir zar atm bu dnemi kapat-makta ve bizim henz kefetmeye koyulduumuz, bir ba-kasn amaktadr. Anlamllnn ift yn var. Her ey-den nce, "idealist" iirin mahkmiyetine iaret eder, tpkCehennemde Bir Mevsim'in de "maddeci" iiri mahkm ediigibi; eer Rimbaud'nun iiri, kelamn tarih iinde madde-lemek zere giritii abay lgnlk ve sofizm olarak ilanediyorsa, Mallarm'ninki, iiri evrenin ifte lkesi halinegetirme iddiasnn samaln ve hilii bildirmektedir. Neki, Cehennemde Bir Mevsim 'den farkl olarak, Bir zar atm,i-

irden vazgemeyi nermez; tersine, Mallarm, iirini ger-ekten de yeni bir trn modeli diye sunmaktadr. Eeryazma eyleminin hiliine dair bir iirden sz edildii d-nlecek olursa, ilk bakta olaand bir iddiadr bu,ama yeni bir iirsel tarz at dikkate alnrsa, kendi kendi-sini btnyle dorulamaktadr. Bu metinde, iirsel yazen yce artmna ve en u dalmna ulamaktadr. Ayn

zamanda da, yaznsal alan olarak sayfann doruu ve birbaka alann balangcdr. iir, dz bir izgi zerindeki artarda geliler deildir artk. Bizi, imgelerin ve eylerin, as-lnda olduu gibi, ayn veya farkl uzaylarn ezamanl an-larnda ve farkl blgelerinde deil de, sanki bunlarn birbi-rini izleyerek kendilerini gsterdikleri ve bize uzunlamas-na bir dnya gr kabul ettirmeye alan tipografik zor-

balktan kurtarr. Bir zar atm, soldan saa ve yukardanaaya doru okunmakla birlikte, cmleler, bir evreniniindeki gne sistemleri gibi, az ok bamsz merkezlerdeekillenme eilimindedir; her cmle bei, btnle olan

58


57/93


58/93

Bir zar attmbunu iermektedir: bu yazlmam yapt, onunkalk noktasdr. Mallarm, grnte birbirini dlayaniki ihtimalle (eylem ve savsaklan, rastlant ve mutlak)

karlamakta ve bunlar ortadan kaldrmakszn, koullubir evetleme halinde zmektedir kendi kendisini durmamacasma yadsyan ve bylece evetleyen bir evetleme, zirakendi kendisinin yadsmyla besleniyor. Kendilerinin demutlak olacaklar koullar iinde bir mutlak iir yazmannimknszl Igitur ve Bir zar atm'mn ilk blmnn te-mas , eletiri ve yadsma sayesinde, imdi ve burada, son-suza doru alm bir iir yazma imknna dnmekte-dir. Bu iir, mudak zerine, geici ve buna ramen yeterli,mmkn olan tek bak asdr. iir rastlanty yadsmaz,ama onu etkisizletirir veya eritir: rastlanty sonsuzlua indirger. iirin yadsm, ayn zamanda, sonsuzlua doruuzatlm gerek izgi olan iirsel eylemin, neeli gnenii

dir: Her dnce, bir atmlk zardr. Ozann frlatt bu zar-lar, rastlantnn ideogramlar, uzayda dnp duran ve heranlk birleimlerinde, asla tam olaraK telaffuz etmeden,mutlak sayy, oluum halindeki to-plamn btnn bildiren

bir burtur. yle bir toplam ki, semavi ilevi, onu talandran son birka noktaya dokunduu zaman sona erebilir an-cak. Mallarm bu noktann hangisi olduunu sylemiyor.Bunun mutlak ve greli, nihai ve geici bir nokta olduunudnmek ataklk deildir; her okuyucunun veya, dahadorusu, her okumann getirip brakt nokta: oluum halindeki toplamn btn.

Maurice Blanchot, gelecein nazmnn bu temel metnizerinde yazlm olan en youn ve kapsaml denemeler-

den birinde, Bir zar atm'mn kendi z okunuunu ierdii-ne iaret eder (5). Eletirel iir kavram, gerekten de bir

(5) Le Livre Venir(Gelecein Kitab), Paris, 1959,

60


59/93

okuma biimini gerektirir ve Mallarm, cmlelerle szck-lerin birbirlerine yansyaca ve bir bakma, karlkl ola-rak birbirlerini seyredip okuyacaklar ideal bir yaza, o-

unlukla bavurmutur. Blanchot'nun szn ettii oku-ma, herhangi bir okuyucusunun, hatta ayrcalkl bir okurolan yazarn kendisinin okumas dahi deildir. Mallarm,yazarlarn biroundan farkl olarak, bize her ne kadarkendi yorumunu zorlamazsa da, bu yorumu, yine de oku-run kaprisine brakmaz. Okuma ya da okumalar, akldanveya sesli sylemenin her bir anndaki farkl blmlerin

karlkl ilikisine veya kesimesine baldr. Beyazlklar,parantezler, taklar, tipografik yerletirmeler lsndesentaks yaplanmalar, zellikle de iirin taycs olan fiilzamanlar, sylemi belirsizlik iinde tutan art balac olanu Eer...,btn bunlar, szcklerin karlkl dnlne' gerekli olan mesafeyi, satrlar ve satrlar arasnda yarat-mann eitli yntemleridir. Kendi kmldannda, bz-me ve genileme eklindeki ifte ritminde, kendini sfrla-yan ve kendi kendisinin kukulu evetlemesine dnenyadsynda, iir birbiri ardnca sralanan yorumlarn do-urur. Bu znellik deildir, ama, Ortega y Gasset'nin kabuledecei gibi, bize deerleri arasndan bir yorum imknnveren farkl bak alarnn kesimesidir. Bunlardan hibi-

ri, nihai olarak kalc deildir, belki'sini sonsuza gnderiprastlanty emen o sonuncu cmle (Her dnce bir atmlkvardr) bile; ve hepsi de, zel almlar iinde, nihaidir: s-rekli oluum halindeki toplamn btn. Bir zar atmnm sonu yorumu yok, nk iirin nihai sz, bir biti szdeil. Bir dostuna yazd mektupta, Mallarm, tahrip be-nim Beatrice'im oldu diyor; yolculuun sonunda, ozan, ev-

renin simgesi veya arketipi olan de'yi temaa etmiyor,ama bir burcun imlendii bir uzay temaa ediyor: iirini.Bu ne bir imgedir, ne de bir tz; oluum halindeki bir top-lam, olumakta olan, bozulan, yeniden biim kazanan bir

61


60/93

avu imdir. Bylece, mutlak' haber verme imknn yads-yan, kelamn iktidarszlna adanm bir iir, ayn andahem gelecein iirinin arketipi, hem de kelamn egemenli-

inin genel evetleniidir. Hibir ey sylemez, ama btnl iinde dil'dir. Kendi kendisinin yazar ve okuru, yaz-ma eyleminin yadsm ve kendi z sfrlamndan, hi durmamacasna yeniden doan yazdr.

Bir zar atm'nm son dizelerinin oluturduu gezginciburcun frlad ufuk, bo bir, uzaydr. Burcun kendisinin

de gvenli bir var oluu yok: o bir ekil deil, ama bir ekil-lenme imkndr. Mallarm, hi olan bir uzay ve tzsz birzaman; sonsuz bir saydamlk, dnda hibir ey gstermez.Dnyaya bu bak, gemiin byk ozanlarmnkiyle bir k-yaslayn Dante veya Shakespeare'yi anmaya gerek yok:Hlderlin veya Baudelaire'i saymak yeterli , deiimi he-men fark edersiniz. Dnya, imge olarak, buharlamtr.

Tm iirsel ynelim, belki szcnn ikircikli imi olan ozarlar drmemek iin, avcu smsk kapatmaya indir-genmektedir. Ya da, zarlarn da yitip gittiklerini gstermekiin, avcunu amaya... Her iki tavr da ayn anlam tamak-tadr. Mallarm, hayat boyunca, evrenin ikizi olacak bir ki-taptan sz etmiti. Bu kitabn nasl olacana dair onca say-

fa harcamas ve dnyaya bakma dair bize verdii oncaey, benj hl hayrete drr. Dostlarna ve yazt kii-lere fsldadna baklrsa, evren ona bir ilikiler ve ileti-imler dzeni gibi geliyordu, Baudelaire ve romantiklerinkinden farkl olmayan bir dnce; bununla beraber, onugerekte nasl grdn, ya da grd eyin ne olduu-nu, asla aklamad. Dorusu u ki onu grmyordu: yer-yznn ehresi yoktu artk. Blake ve onun imgeler, ucu-

beler ve tuhaf yaratklarla doldurulmu evreniyle olanfark, eer her iki ozann da egemen g olarak kabul ettik-leri d gc adna konutuu anmsanrsa, daha bir nemkazanacaktr. Farkllk, yalnzca huylarn ve duyarllklarn

62


61/93

eitliliinde yatmyor, ama The marriage of heaven and hell(793)'i Un coup de ds (1897) (Bir zar atm)'ten ayran yzylda yatyor. iirsel imgelemde ortaya kan deiiklik,dnyann grnmn etkileyen imgelemle balantldr.

Blake, grnmeyeni grmektedir, nk her ey, onuniin bir ekil saklar. Kendi tz iinde, evren, gsteri al-dr, kendini yanstan arzudur: d gcnn, enerjiye imge-sel ve duyarl biimler vermenin tesinde, bakaca misyo-nu yoktur: Mallarm, adna konum-deitirme (transpositi-on) dedii ve her trl gerek nesneyi imgesel klan bir i-

lemle, grnebiliri sfrlar: d gc gereklii dnceyeindirgemektedir. Bundan byle, dnya ne enerjidir, ne dearzu. Gerekteyse, ona szsel benzeim iinde bir arayagelme imknn veren iir olmazsa, hibir ey olamayacak-tr. Blake iin ncelikli gereklik, tm imgeleri ve arketipleri ieren dnyadr; Mallarm iinse kelam... Tm evren ila-hi atla dolu hale gelir; eer dnya ide ise, gerek var olu-

un kipi de mutlak dilinkinden bakas olamaz: kitaplarnKitab olacak bir iir... Servenin bir ikinci dneminde,Mallarm, ide'nin de, kelam'n da, mutlak gerekler olma-dn anlar: doru olan yegne kelam belki'dir ve de dn-yann yegne gerekliinin ad, sonsuz olabilirliktir. Dil,tpk dnya gibi saydamlamakta ve gerei dil adna sfr-layan konum-deitirme(Transposition), imdi kelamn ken-

disini sfrlamaktadr. Kelam ve evren arasndaki birleme,sz ya da sessizlik deil, ama anlamn aray peindeki birim olan, allmadk bir biimde tamamlanmaktadr.

Bir zar attmnm ufku, her ne kadar tekniin ufku deil-se de sz daar hl sembolizmin anima mundidnce-sinde ve evrensel iletiimde temellenen sz daar atuzay, asl tekniin karlat uzaydr: grntsz dnya,

dnyasz ve sonsuzcasma gerek gereklik. Marx'i, ouzaman ve bazen de haksz yere, estetik krlkle sularlar,oysa uyanlarndan biri, ada ozann durumunu hayret

63


62/93

verici bir dorulukla haber veriyor: modern dnya, doa ileher trl mitolojik ilikiyi, mitoslar araclyla dile gelen hertrl ilikiyi dlayarak gelien; ve bylece sanatda da mitoloji

den bamsz bir d gc varsayan bir toplumdur...D gc,dnyann her trl grntsnden boalm olarak birmitoloji de bundan baka bir ey deildir kendi zerinekapanyor ve bolua alyor: bombo bir imdi ve bir bu-rada. Gemiin ozanlarndan farkl olarak, Mallarm, bize

bir dnya gr sunmuyor; ayn eklide, insan olmannne demeye geldii veya gelmedii konusunda da bir eydemiyor. Bir zar atm'mn ak seik atfta bulunduu balar - belli bir balanan olmakszn: rasgele birine , bir bi-imdir; dahas, bizatihi olabilirliin biimidir: dnyaya ka-pal, ama adsz uzaya ak bir iir. Srekli dnm halin-deki bir imdi, akam karanlnda bir le vakti ve in cintop oynayan bir buras. Buras'n doldurmak, gelecein

ozannn tutkusu olacaktr. Her trl kta, bamz, Mallarm'nin kelam deil, at uzay...Dnya imgesinin yok oluu, ozann yok oluunu by-

tyor: hakiki gereklik onun dnda deil, ama ta iinde,kafasnda veya yreindeydi. Mitoslarn lm, onun ken-di mitosunu dourdu: grn irileti, yle ki yaptlar bi-le, evrenin var oluundan ok onun dehasnn kantlan ola-

rak, tli ve sapm bir deer kazand. Mallarm'nin ynte-mi, yaratc yok edi veya konum-deitirme (Transposition)ve de daha bir fazlasyla gerekstclk, srad varlkolarak ozan dncesini, sonsuza kadar ykmtr. Gere-kstclk, srad hal olarak, esinlenmeyi yadsmad: bu-nun ortak bir zenginlik olduunu ne srd. iir hibir

zel yeti istemez, ama bir tr zihinsel yreklilik, ayn za-manda bir boverme de olan bir telereuzanma gerektirir.Breton, dilin, ne kadar yce olursa olsun herhangi bir bi-reysel yetiye stn olan yaratc gcne duyduu inanc,hi bkmadan vurgulad. te yandan, ada yaznn genel

64


63/93

devinimi, Joyce ve Cummings'ten Queneau'nun deneyim-lerine ve elektroniin szsel bileimlerine kadar, dilin ya-zar zerindeki egemenliini kurmaya yneliyor. Ozann

grnts dnyann grntsyle ayn kaderi paylamak-tadr: yava yava ortadan silinen bir kavramdr bu. G-rnts, gereklii deil... Makinelerin kullanlmas, bazsrad hallere (ki Michaux bunlara, sefil mucizelerve krllar iindeki sknadn verir) ulamak iin uyuturucular al-mak, matematik rastlant ve daha baka birletirici uygula-malarn ie karmas, sonu olarak otomatik yaz'nmaray-

larndan hibir ekilde farkl deil: yaratcln merkezineyer deitirtmek ve dile, ona ait olan geri vermek. Yinele-yelim: insanlar szcklerden yararlanrlar; ozansa szck-lere hizmet eder. Yzylmz, yadsnm veya en azndanRnesanstan bu yana kmsenmi bir gcn, ngrlemeyen yollardan, dnne tank oluyor: ok ok eskilerinesinleni'inin dnne... Dil ozan yaratyor ve ozan, iinen derin yerinde, szcklerin doduklar, ldkleri ve ye-niden doduklar tek kta, bu kez kendisi yaratc oluyor.Modern yaznn en engin ve en gl iirsel yapt, belki

Joyce'un yaptdr; temi alabildiine geni ve snrldr: n-giliz dilinden bakas olmayan Tim Finnegan'n d-nn, cenazesinin bekleniinin ve yeniden douunun yk-

s. Adem (btninsanlar), ngilizce (btn diller), kitabnkendisi ve yazan, dnmsel bir sylemi gelitiren tek birsestir: kelam, btn tarihin sonu ve ilkesi. iir ozan yiyip

bitirmektedir.Bu yntemlerden birou, gnmzde, her yaratc faa-

liyetin sahip olduu eletirel eilimi dile getiriyor, iki yn-l yararlan var: birincisi, yaratma srecini, iirin tmceleri-

ni, ritminin ve imgelerinin oluum kipini aydnlatmakolan, bilimsel ynde; ve dieri de, eskiden tmyle birey-sel olarak dnlen bu yaratmann alann geniletmekolan, iirsel ynde. Dpedz yaratc olan ikinci anlam iin-

65


64/93

de, bu yntemler, herkes tarafndan herkes iin gerekleti-rilmi bir nazmn antik nostaljisine iaret ediyor. Ama iiriortaklaa bir yaratma haline getirme eilimi ile, bireysel ve-

ya kolektif, yaratcy ortadan kaldrma iddiasndaki eili-mi birbirine kartrmamak uygun olur. kincisi, ada birsaplanty ifa ediyor: bir ekinme ve bir raz oluu. Bir istifay. nsan dildir, nk o her zaman olacak: konuan vedinleyen insanlar. Konuan zneyi dlamak, insann zihin-sel boyun ei srecini nihai olarak tketmek olurdu. Ko-nuanlar arasndaki hiyera^ik farklarla esasen yozlamolan beeri ilikiler, kitap yaayan kelama eklendiinde,dinleyiciye tek bir dersi zorla kabul ettirdiinde ve onunkarlk verme veya sorguya ekme hakkn elinden ald-nda, temelli olarak deiti. Eer kitap, dinleyiciyi okurunedilgenliine zorluyorsa, bu yeni teknikler de, kelamla do-natlm varlk olarak insan hileme eilimindeler. Konu-

an kii ile ona yant veren bir kez ortadan kaybolunca, dilde kendi kendisini sfrlar. Dnml ve sonuta kendikendisini tketen nihilizm: grltnn egemenlii. Herkestarafndan yaratlan bir nazm dncesine gelince, bun-dan onbe yl kadar nce Benjamin Peret'nin formlletirdii ekince, bana her zaman iin geerli grnyor: Kolektif bir nazm uygulamas, ancak her trl baskdan kurtulmu,

iirsel dncenin insan iin su ve rya kadar doal olaca bir dnyada dnlebilir. Bylesi bir dnyada iirle uramak

belki de gereksiz olurdu, zira, en sonunda, pratik i i /e ula-m olurduk, diye ekleyeceim. Sonu olarak, bireysel yada kolektif, bir yaratc kavram ada yazarn tam ola-rak olamad ey iirsel yapttan ayrlamaz. Gerekte heriir kolektiftir. Yaratlnda, ozann etkin veya edilgin is-tenci kadar, veya daha ok, ann dili, hem de daha ncetelaffuz edilmi kelam olarak deil, olumakta olan sz ola-rak ie karr: dilin kendisinin sylemek isteyii olarak.Sonra da, ozan istesin veya istemesin, yazd iirin var

66


65/93

oluunun kant, onu okurken yeniden yaratan ve ona nihaianlamn veren, yaptn gerek emanetisi olan okur veyadinleyicidir.

Balangta, iir, mzik ve dans bir btnd. Sanatlarnbln, dizenin, yzyllar boyunca, mzik eliinde yada deil, hl bir ark olmasn engellemedi. Provence'da,ozanlar, iirlerinin mziini de besteliyorlard. Bat iiriiin bu, kelam olmaktan kmakszn mzik olarak kalabil-menin son frsatyd. O zamandan beri, iki sanat bir arayagetirmek iin verilen btn uralarda, iir, ezgi tarafndanemildiinden, kelam olarak kayboldu. Ayrln nedenimatbaann icad deildir, ama matbaa bu ayrl hzlandr-mtr, yle ki iir, kendisini syleyen ve kendisini dinleyeney olmak yerine, kendisini yazan ve okuyan ey halinegeldi. iirin okunuunun zel bir ilem olduu dorudur:grdmz eyi zihnimizde iitiriz. Olsun varsn: iir g-

zmzden doru girer iimize, kulaklarmzdan doru de-il. Esasen kendimiz iin, sessizlik iinde okuruz. Kamusal-ken, eylem zelleti ve tek bana bir deneyim haline geldi.te yandan matbaa, elyazmaclk sanatn da gereksizletirdi, tpk elyazmalarnn tezyini ve resimlenmesi gibi. Tipografi, mrekk

octavio paz modern insan v edebiyat pdf

Documents