laporan tetap kimdas ayi
TRANSCRIPT
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
1/109
LAPORAN TETAP PRAKTIKUM
KIMIA DASAR 1
DISUSUN OLEH:
NAMA : AMATUL AKHIR
NIM : G1C012001
PROGRAM STUDI KIMIA
FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN ALAM
UNIVERSITAS MATARAM
2012
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
2/109
HALAMAN PENGESAHAN
Laporan praktk!" "n##!an K"a Da$ar 1 n %$!$!n $&'a#a $a(a) $at! $*arat
!nt!k "&n#k!t praktk!" $&(an+!tn*a %an !nt!k "&"&n!) k&(&n#kapan t!#a$ pa%a
"ata k!(a) K"a Da$ar 1,
D$a)kan % : Matara"- .!"/at 21Okto'&r 2011
Koor%nator praktk!"
SAMSUL AHRI
Co,A$$ A3ara I Co,A$$ A3ara II
Ar$ta D&4 N!tta An%)na R5k*a Satran
6G1C0110078 6G1C0110028
Co,A$$ A3ara III Co,A$$ A3ara IV
N(a A#!$tna Ar'* S)a)a'
6G1C0110298 6G1C011008
Co,A$$ A3ara V
a; R&pka N!r!( F!r;an
6G1C0110098
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
3/109
ACARA I
PEMISAHAN DAN PEMURNIAN
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
4/109
ACARA I
PEMISAHAN DAN PEMURNIAN
A. PELAKSANAAN PRAKTIKUM
1, T!+!an Praktk!" : Unt!k "&"p&(a+ar t&knk p&"$a)an %an p&"!rnan $!at! 5at %ar
3a"p!rann*a,2, $$ "aka
partk&(partk&( p&"'&nt!k 3a"p!ran "!%a) %p$a)kan k&"'a( $&3ara >$$, P&r'r%aan
t&r$&'!t '&r%a$arkan p&r'&%aan $>at >$$ %ar partk&( p&"'&nt!k 3a"p!ran *an# %apat
%(ak!kan %&n#an '&r'a#a 3ara 6 Ktt*- 1??@ : 1@ 8,
P&"!rnan $an#at p&ntn#- kar&na $!at! r&ak$ *an# "&n#)a$(kan pro%!k
$a"pn#an *an# t%ak %n#nkan '&r$a"a %&n#an pro%!k *an# %)arapakan, T&r$&%a
'&r'a#a t&knk p&"!rnan- %antaran*a %&$t(a$- &k$trak$- %an (an(an, Ek$trak$
%#!nakan !nt!k "&"$a)kan $&n*a4a *an# "&"&p!n*a k&(ar!tan *an# '&r'&%a'&%a
%a(a" '&r'a#a p&(ar!t, S&rn# ka( $&n*a4a *an# )&n%ak %&k$trak$ %!'a) $&3ara k"a
(&') %!(! a#ar (ar!t %a(a" ar %an p&(ar!t or#an3 6 r&$n3k- 1??@ : ? 8,D&$t(a$ $&%&r)ana ata! %&$t(a$ 'a$a a%a(a) t&knk p&"$a)an k"a !nt!k
"&"$a)kan %!a ata! (&') ko"pon&n *an# "&"(k p&r'&%aan ttk %%) *an# 3!k!p +a!),
S!at! 3a"p!ran %apat %p$a)kan %&n#an 3ara %&$t(a$ 'a$a n !nt!k "&"p&ro(&) $&n*a4a
"!rnn*a, S&n*a4a$&n*a4a *an# t&r%apat %a(a" 3a"p!ran akan "&n#&n%ap pa%a $aat
"&n3apa ttk %%) "a$n#"a$n#, P&"$a)an $&n*a4a %&n#an 3ara %&$t(a$ $an#at
'&r#ant!n# pa%a p&r'&%aan t&kanan !ap $&n*a4a %(a" 3a"p!ran 6 Ra)a*!- 2011 :1@B1@? 8,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
5/109
R&kr$ta($a$ a%a(a) pro$&$ p&rt!"'!)an kr$ta(kr$ta( 'ar! %ar kr$ta(kr$ta(
$&'&(!"n*a *an# t&(a) "&n#a(a" %&>or"a$, Pro$&$ r&kr$ta($a$ "&"'!t!)kan p&r#&rakan
%an p&n*!$!nan k&"'a( ato"ato", P&n*!$!nan k&"'a( !nt!k r&kr$ta($a$ (&') "!%a)
t&r+a% pa%a $!)! tn## 6 V(a3k- 2007 : 2?B2?? 8,
D&kanta$ a%a(a) pro$&$ p&"$a)an $!at! 5at %ar 3a"p!rann*a %&n#an 5at (an
$&3ara p&n#&n%apan %%a$arkan pa%a "a$$a +&n$ *an# (&') k&3( akan '&ra%a pa%a (ap$an
'a#an 'a4a) ata! "rn#&n%ap, S&a(n t! 5at t&r(ar!t 6 *an# %p$a)kan 8 %pro$&$ "&n+a%
'&nt!k *an# tak (ar!- (a(! %p$a)kan %ar (ar!tan 6 a)t- 1??B : 2 8,
F(tra$ "&r!pakan p&"$a)an *an# %%a$arkan pa%a !k!ran partk&(partk&( *an#
"rn##!nakan k&rta$ $arn#- $&%an#kan $&ntr>!#a$ %#!nakan !nt!k "&"$a)kan $!$p&n$
*an# +!"(a)n*a $&%kt, S&ntr>!#a$ %#!nakakn !nt!k "&"!tar %&n#an 3&pat )n##a #a*a
$&ntr>!#a( '&'&&apa ka( (&') '&$ar %ar #!r$a '&rat- %#!nakakn !n!tk "&n#&n%apkan
partk&( t&r$!$p&n$ 6
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
6/109
*, Ta'!n# r&ka$
5, T$!
a', T&r"o"&t&r
a3, T"'an#an ana(tk
2, a)an'a)an Praktk!"
a, A(ko)o( 6C2HOH86(8 ?@ ', A;!a%&$ 6H2O86(83, at! %%) 6pa%atan8
%, !'!k kap!r 6CaCO8
&, !'!k t&"'a#a 6II8 $!(>at 6C!SO78>, !tran o%!" 6I28
#, K(oro>or" 6CHC(86(8), Pa%atan natr!" k(or%a 6NaC(8 kotor
D. PROSEDUR PENELITIAN
1, F(tra$ %an S&ntr>!#a$ !'!k Kap!r 6CaCO8
a, D"a$!kkan $&n%ok '!'!k kap!r k& %a(a" #&(a$ k"a %an %"a$!kkan 2 "L
a;!a%&$ *an# t&(a) %!k!r %&n#an #&(a$ !k!r, ', Da%!k (ar!tan t&r$&'!t a#ar t%ak "&n#&n%ap,
3, Da"'( (ar!tan t&r$&'!t $&'an*ak "L %&n#an pp&t t&t&$ %an %"a$!kkan k& %a(a"
ta'!n# r&ak$- $&rta "L !nt!k ta'!n# r&ak$ (ann*a $&'a#a p&n*&"'an#- $aat %
%a(a" $&ntr>!#&,
%, D"a$!kkan k& %a(a" $&ntr>!#& k&%!a ta'!n# t&r$&'!t- $at! $&'a#a p&n*&"'an#
%an $at! (a# %#!nakan !nt!k p&r3o'aan,
&, D'&rkan t$! $&'a#a a(a$ pa%a k&%!a ta'!n# a#ar t%ak "&n#a(a" #&$&kan *an#
3!k!p '&$ar %&n#an $&ntr>!#&,>, D$&ntr>!#a$ $&(a"a "&nt- %an %a"kan $a"pa '&nar'&nar '&r)&nt '&rp!tar,
En%apan %an $&ntrat %p$a)kan %&n#an 3ara %&kanta$- $&ntrat %'arkan,
#, D>(tra$ 1 "L (ar!tan *an# t&r$$a %an %'!an# r&$%!n*a- $&%an#kan >(trat
%'arkan,
), D'an%n#kan >(trat %&n#an $&ntrat,
2, R&kr$ta($a$ Gara" Dap!r 6NaC(8 kotor
a, D"a$!kkan #ara" %ap!r kotor $&3!k!pn*a k& %a(a" #&(a$ k"a %an %(ar!tkan
%&n#an ar $&%kt "!n#kn,
', D>(tra$ ata! %$arn# (ar!tan #ara" t&r$&'!t,
3, Dpana$kan >(trat $a"pa t&r'&nt!k kr$ta( #ara" (a#,
%, D'an%n#kan #ara" $&t&(a) %>(tra$ %&n#an *an# $&'&(!" %>(tra$,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
7/109
, R&kr$ta($a$ T&"'a#a 6II8 $!(>at 6C!SO7 6$88
a, Dt"'an# $&'an*ak 1 #ra" T&"'a#a 6II8 $!(>at %&n#an t"'an#an ana(tk, ', D"a$!kkan k& %a(a" #&(a$ k"a- %(ar!tkan %&n#an ar $&%kt "!n#kn, K&"!%an
(ar!tan t&r$&'!t %!apkan %an %ta"'a)kan 2 '!tr 'at! %%),
3, D'an%n#kan T&"'a#a 6II8 $!(>at $&'&(!" %an $&$!%a) %r&kr$ta($a$,
7, Ek$trak$ Io%!" 6I2 6$88
a, D!k!r "L a;!a%&$ %&n#an #&(a$ !k!r %an %"a$!kkan k& %a(a" ta'!n# r&ak$, ', D"a$!kkan '&'&rapa '!tr Io%!" k& %a(a" ta'!n# t&r$&'!t- #o*an#kan %an a"at,
3, Dt&t&$kan '&'&rapa t&t&$ k(oro>or" %an %a"at,
, D&$t(a$ A(ko)o( ?@
a, D!k!r a(ko)o( $&'an*ak 1 "L %&n#an #&(a$ !k!r %an %t!an#kan k& %a(a" #&(a$
k"a, K&"!%an %!k!r ar $&'an*ak "L %&n#an #&(a$ !k!r %an %t!an#kan k&%a(a" #&(a$ k"a *an# t&(a) %$ a(ko)o(,
', Dpana$kan %&n#an a(at %&$t(a$ 'a$a- %!$a)akan $!)!n*a t%ak % ata$ ?00 C,3, D!k!r =o(!"& %&$t(at *an# %%apatkan %&n#an #&(a$ !k!r,
E. HASIL PENGAMATAN
NO PROSEDUR PERCOAAN HASIL PENGAMATAN
I, F(tra$ %an S&ntr>!#a$ !'!k Kap!r
6CaCO81, D"a$!kkan $&n%ok '!'!k kap!r k&
%a(a" #&(a$ k"a %an %"a$!kkan 2 "L
a;!a%&$ *an# t&(a) %!k!r %&n#an #&(a$
!k!r,
Da%!k (ar!tan t&r$&'!t a#ar t%ak
"&n#&n%ap,
Da"'( (ar!tan t&r$&'!t $&'an*ak "L
%&n#an pp&t t&t&$ %an %"a$!kkan k&%a(a" ta'!n# r&ak$- $&rta "L !nt!k
ta'!n# r&ak$ (ann*a $&'a#a
p&n*&"'an#- $aat % %a(a" $&ntr>!#&,
CaCO ar '&r4arna p!t),
2, D"a$!kkan k& %a(a" $&ntr>!#& k&%!a
ta'!n# t&r$&'!t- $at! $&'a#a p&n*&"'an#
"L 3a"p!ran CaCO ar
%$&ntr>!#a$ $&)n##a t&r'&nt!k
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
8/109
%an $at! (a# %#!nakan !nt!k p&r3o'aan,
D'&rkan t$! $&'a#a a(a$ pa%a k&%!a
ta'!n# a#ar t%ak "&n#a(a" #&$&kan *an#
3!k!p '&$ar %&n#an $&ntr>!#&,
D$&ntr>!#a$ $&(a"a "&nt- %an%a"kan $a"pa '&nar'&nar '&r)&nt
'&rp!tar, En%apan %an $&ntrat %p$a)kan
%&n#an 3ara %&kanta$- $&ntrat %'arkan,
&n%apan,
, D>(tra$ 1 "L (ar!tan *an# t&r$$a %an
%'!an# r&$%!n*a- $&%an#kan >(trat
%'arkan, K&"!%an %'an%n#kan >(trat
%&n#an $&ntrat,
S$a 3a"p!ran CaCO ar %>(tra$
"&n#)a$(kan >(trat, Dar p&r3o'aan n %%apatkan >(trat
*an# (&') +&rn) %'an%n#kan
$&ntrat,
II, R&kr$ta($a$ Gara" Dap!r 6NaC(8 kotor
1, D"a$!kkan #ara" %ap!r kotor
$&3!k!pn*a k& %a(a" #&(a$ k"a %an
%(ar!tkan %&n#an ar $&%kt "!n#kn,
D>(tra$ ata! %$arn# (ar!tan #ara"
t&r$&'!t,
Dpana$kan >(trat $a"pa t&r'&nt!k kr$ta(
#ara" (a#,D'an%n#kan #ara" $&t&(a) %>(tra$
%&n#an *an# $&'&(!" %>(tra$,
NaC( kotor ar "&n#)a$(kan
(ar!tan NaC(, K&"!%an %$arn# "&n#)a$(kan
#arra" *an# (&') '&rr$),
K&"!%an $&t&(a) %pana$kan
%%apatkan '!tran #ara" *an# (&')
)a(!$ %an '&r$),
III, R&kr$ta($a$ T&"'a#a 6II8 $!(>at 6C!SO7
6$88
1, Dt"'an# $&'an*ak 1 #ra" T&"'a#a 6II8
$!(>at %&n#an t"'an#an ana(tk,D"a$!kkan k& %a(a" #&(a$ k"a-
%(ar!tkan %&n#an ar $&%kt "!n#kn,
K&"!%an (ar!tan t&r$&'!t %!apkan %an
%ta"'a)kan 2 '!tr 'at! %%),
D'an%n#kan T&"'a#a 6II8 $!(>at $&'&(!"
%an $&$!%a) %r&kr$ta($a$,
C!SO7 ar "&n#)a$(kan 4arna
'r!,
Dta"'a)kan 'at! %%) k&"!%an
%!apkan $&)n##a C!SO7 "&n+a%
'r! "!%a
IV, Ek$trak$ Io%!" 6I2 6$88
1, D!k!r "L a;!a%&$ %&n#an #&(a$ !k!r Io%!" ar "&n#)a$(kan 4arna
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
9/109
%an %"a$!kkan k& %a(a" ta'!n# r&ak$,
D"a$!kkan '&'&rapa '!tr Io%!" k&
%a(a" ta'!n# t&r$&'!t- #o*an#kan %an
a"at,
Dt&t&$kan '&'&rapa t&t&$ k(oro>or" %an%a"at
k!nn# '&nn#,
S&t&(a) %3a"p!r CHC( (ar!tan
"&n+a% t&rp$a)-
V, D&$t(a$ A(ko)o( ?@
1, D!k!r a(ko)o( $&'an*ak 1 "L %&n#an
#&(a$ !k!r %an %t!an#kan k& %a(a" #&(a$
k"a, K&"!%an %!k!r ar $&'an*ak
"L %&n#an #&(a$ !k!r %an %t!an#kan k&
%a(a" #&(a$ k"a *an# t&(a) %$ a(ko)o(,
Dpana$kan %&n#an a(at %&$t(a$ 'a$a-
%!$a)akan $!)!n*a t%ak % ata$ ?00 C,
D!k!r =o(!"& %&$t(at *an# %%apatkan
%&n#an #&(a$ !k!r,
Vo(!"& a4a( (artan a%a(a) 20 "L, S&%an#kan =o(!"& ata! %&$t(at *an#
%%apatkan $&'an*ak 12 M(,
F. ANALISIS DATA
a, Ga"'ar $&t a(at %&$t(a$ $&%&r)ana
K&t&ran#an:
1, Tan# $tat> : $&'a#a p&n*an##a a(at %&$t(a$,
2, T&r"o"&t&r : $&'a#a p&n#!k!r $!)! (ar!tan,, K(&" : $&'a#a p&na)an (a'! %&$t(a$,
7, La'! %&$t(a$ : $&'a#a t&"pat (ar!tan *an# akan %pana$kan,
, Lar!tan 3a"p!ran C2HOH %an H2O : *an# akan %%&$t(a$,
@, Mant(& : a(at p&"ana$,9, Don#krak : t&"pat "ant(&,
B, S&(an# ar k&(!ar : !nt!k "&n#&(!arkan ar,
?, Kon%&n$or : "&n%n#nkan !ap (ar!tan,
10, La'! &r(&n"&*&r : t&"pat %&$t(at,11, Kran : !nt!k "&"a$!kkan ar,
12, D&$t(at : )a$( %ar %&$t(a$ a(ko)o( %an ar,1, S&(an# ar "a$!k : "&"a$!kkan ar,
17, Sakra( : $&'a#a a(ran ata! p&n#a(r ($trk,
', P&r)t!n#an
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
10/109
%k&ta)! : Vo(!"& a4a( a(3o)o( 1 "L
Vo(!"& ar "L
a(ko)o( ?@
1, Vo(!"& &tano( "!rn
V Vo(!"& a4a( a(ko)o(
1 ?@
17-7 "L
2, Vo(!"& 3a"p!ran V Vo(!"& &tano( Vo(!"& ar
1
20 "L
, Vo(!"& %&$t(at 12 "L
4. alkoholdancampuran=Volumeetanolmurni
Volume campuran x100
¿14,4
20 x100
92
, a(ko)o( $&t&(a) %&$t(a$
alkohol= Volume destilat
Volume etanolmurni x 100
¿ 11
14,4 x100
9@-B
G. PEMBAHASANT&knk p&"$a)an %an p&"!rnan *an# %k&ta)! a%a '&'&rapa 3ara- %antaran*a
>(tra$- %&$t(a$- $!'("a$- kro"ato#ra>- %&kanta$- $&ntr>!#a$- %an &k$trak$, Pa%a
p&r3o'aan ka( n- t&knk p&"$a)an *an# %#!nakan a%a(a) >(tra$- %&$t(a$- %&kanta$-
$&ntr>!#a$- r&kr$ta($a$- %an &k$trak$,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
11/109
Ca"p!ran "&r!pakan $!at! "at&r *an# %'!at %ar p&n##a'!n#an %!a 5at
'&r(anan ata! (&') "&n+a% $!at! 5at >$k,Ca"p!ran %'&%akan "&n+a% %!a- *at!
3a"p!ran )o"o#&n* 6(ar!tan8 %an 3a"p!ran )&t&ro#&n,
Pa%a praktk!" n t&r%apat p&r3o'aan- *at! >(tra$ %an $&ntr>!#a$ '!'!k
kap!r 6CaCO8- r&kr$ta($a$ #ara" %ap!r kotor 6 NaC(8- r&kr$ta($a$ T&"'a#a 6II8 $!(>at
6C!SO78- &k$trak$ Io%!" 6I28 %an %&$t(a$ a(ko)o( ?@,
Pa%a p&r3o'aan p&rta"a- *at! >(tra$ %an $&ntr>!#a$ '!'!k kap!r 6CaCO8
%&n#an 3ara %%&kanta$ %!(! $&t&(a) %$&ntr>!#a$, F(tra$ a%a(a) pro$&$ p&"$a)an *an#
%%a$arkan pa%a p&r'&%aan !k!ran *an# "&n##!nakan k&rta$ $arn#, P&rta"a ka(- (ar!tan
kap!r %$&ntr>!#a$ $&'an**ak "L $&(a"a "&nt k&"!%an %%&kanta$- %p$a)kan
antara $&ntrat %&n#an >(trat&, Prn$p $&ntr>!#a$ a%a(a) %"ana o'+&k %p!tar $&3ara
)or5onta( pa%a +arak t&rt&nt!- apa'(a o'+&k '&rta$ %%a(a" ta'!n# ata! $(n%&r *an# '&r$
3a"p!ran 3aran %an partk&(- "aka 3a"p!ran t&r$&'!t %apt '&r#&rak "&n!+! p!$at rota$-
na"!n )a( t&r$&'!t t%ak t&r+a% kar&na a%an*a #a* *an# '&r(a4anan *an# "&n!+! k&ara)
%n%n# (!ar $(n%&r ata! ta'!n#- #a*a t&r$&'!t a%a(a) #a*a $&ntr>!#a$, Ga*a n($) *$n#
"&n*&'a'kan partkr(partk&( "&n!+! %n%n# ta'!n# %an t&rk!"!(a$ "&"'&nt!k &n%apan,
Dar p&r3o'aan n- %%apatkan >(trat& (&') +&rn) %'an%n#kan %&n#an $&ntrat, In
%$&'a'kan kar&an pro$&$ >(tra$ ata! a%an*a p&n*arn#an- $&%an#kan $&ntrat *an# %%apat
)an*a %%&kanta$ *an# "&"!n#knkan a%an*a &n%apan *an# k!t, Ha( n "&nan%akan
'a)4a tn#kat k&"!rnan 5at )a$( >(tra$ (&') tn## %arpa%a )a$( %ar $&ntr>!#a$,
Pa%a p&r3o'aan k&%!a- *at! r&kr$ta($a$ #ara" %ap!r kotor 6NaC(8 %&n#an 3ara
%>(tra$ k&"!%an >(tratn*a %pana$kan $a"pa k&rn#, Dar )a$( p&r3o'aan k&%!a n-
%%apatkan #ara" *an# (&') 'ak, Kar&na $&'&(!" %pana$kan (ar!tan #ara" %>(tra$
$&)n##a *an# %pana$kan )an*a (ar!tan #ara" *an# '&nar'&nar '&r$),
Pa%a p&r3o'aan k&t#a- *at! r&kr$ta($a$ T&"'a#a 6II8 $!(>at *an# %ta"'a)kan
7 '!tr 'at! %%), at! %%) %#!nakan !nt!k "&"'ant! "&n3a) p&"ana$an *an#
'&r(&')an %an "&"'ant! $!pa*a pro$&$ p&"ana$an "&rata, at! %%) t&r'&nt!k %ar
a(!"na- ka($!" kar'onat 6CaCO8- ka($!" $!(>at 6CaSO78- por$&(&n ata! kar'on %an
$&rn# "&"(k (ap$aan r&akt> %ar PTFE, at! %%) %ta"'a)kan $&t&(a) T&"'a#a 6II8
$!(>at 6C!SO78 %(ar!tkan %a(a" a;!a%&$ k&"!%an %pana$kan$a"pa "&"'&nt!k T&"'a#a
6II8 $!(>at, S&t&(a) %r&kr$ta($a$ '&r4arna (&') "!%a 'a)kan t&r%apat '!tran kr$ta( *an#
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
12/109
'&r4arna p!t), Ha( t&r$&'!t %$&'a'kan o(&) p&(ar!t a;!a%&$ 6H2O8- $&)n##a 4arnan*a
p!%ar, at po(ar- $&%an#kan o%!" '&r$>at non po(ar-,
A#ar o%!" t&r$&'!t %apat (ar!t- %ta"'a)kan 1 "L k(oro>or" 6CHC( 8, Io%!" *an#
%(ar!tkan %&n#an a;!a%&$ "&n#ak'atkan (ar!tann*a "&n+a% '&nn# k&k!nn#an- t&tap
$&t&(a) %ta"'a)kan k(oro>or"- %%a$ar ta'!n# t&r'&nt!k +&(, In %$&'a'kan kar&na o%!"
'&r&ak$ %&n#an k(oro>or",
Pa%a p&r3o'aan k&("a- *at! %&$t(a$ a(ko)o( ?@, Pa%a p&r3o'aan n
%%apatkan %&$t(at $&'an*ak 12 "L, Ha$( n %%apatkan %ar %&$t(a$ (ar!tan 3a"p!ran
a(ko)o( 1 "L %&n#an a;!a%&$ "L, A(ko)o( %an a;!a%&$ "&r!pakan $&n*a4a po(ar
$&)n##a $aat k&%!a (ar!tan n %3a"p!r- a(ko)o( %apat (ar!t %a(a" a;!a%&$, Pa%a $aat
(ar!tan %%&$t(a$- % !$a)akan $!)!n*a %'a4a) ?0 0C, Ha( t&r$&'!t %kar&nakan ttk %%)
&tano( a%a(a)9B- 0C $&%an#kan ttk %%) ar a%a(a) 100 0C, .ka $!)!n*a %ata$ ?00C "aka
ar akan "&n%%)- !apn*a akan '&r3a"p!r %&n#an $&)n##a *an# %%apatkan '!kan a(ko)o(
"!rn, Pa%a p&r3o'aan n- $&)ar!$n*a %%apatkan a(ko)o( $&'an*ak 1 "L akan t&tap- pa%a
k&n*ataann*a )an*a %%apatakan 12 "L, Ha( t&r$&'!t %$&'a'kan kar&na pa%a pro$&$
%&$t(a$ $!)! pa%a ta'!n# %&$t(at $&rn# %nak t!r!nkan 6t%ak $ta'(8 $&)n##a !ap &tano(
*an# %)a$(kan t%ak $&(!r!)n*a "a$!k k&%a(a" kon%&n$or (&'#,
H. KESIMPULAN
&r%a$arkan p&r3o'aan *an# t&(a) %(ak!kan- %apat %a"'( k&$"p!(an 'a)4a
5at5at *an# t&(a) t&r3a"p!r %an t&r3&"ar %apat %p$a)kan %&n#an "&to%& p&"$a)an %an
p&"!rnan, P&"$a)an %(ak!kan !nt!k "&"$a)kan 3a"p!ran- $&%an#kan p&"!rnan
%(ak!kan !nt!k "&"!rnkan $!at! 3a"p!ran,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
13/109
ACARA II
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
14/109
REAKSI – REAKSI KIMIA
ACARA II
REAKSI-REAKSI KIMIA
A. PELAKSANAAN PRAKTIKUM
1, T!+!an Praktk!" : a, Unt!k "&n#&na( '&r'a#a r&ak$ k"a,
', Unt!k "&n&nt!kan $toko"&tr r&ak$,2,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
15/109
k"a %ar pro%!k r&ak$ %an r!"!$ k"a %ar p&r&ak$- $&'&(!" p&r$a"aan r&ak$ $nt&$$
6p&"'&nt!kan $&n*a4a %ar '&'&rapa !n$!r8- r&ak$ "&tat&$$ 6p&"'&nt!kan $&n*a4a kar&na
p&rt!karan onon antar $&n*a4a8- r&ak$ p&n&tra(an 6p&"'&nt!kan '&ra$a( %ar a$a"'a$a8-
%an r&ak$ r&%ok$ 6p&"'&nt!kan %a(a" '&nt!k r&%!k$ %an ok$%a$8 6A)"a%- 2001: 128,
R&ak$ k"a "&r!pakan r&ak$ $&n*a4a %a(a" (ar!tan 6ar8, P&r!'a)an *an# t&r+a%
a%a(a) '!kt t&r+a%n*a r&ak$ k"a, Da(a" ("! k"a- r&ak$ "&r!pakan $a(a) $at! 3ara
!nt!k "&n#&ta)! $>at$>at k"a %ar $!at! ata! '&r'a#a 5at, P&r!'a)an %a(a" r&ak$ k"a
%apat '&r!pa p&r!'a)an 4arna- t"'!(n*a pana$- t"'!(n*a #a$- t&r+a%n*a &n%apan %an
$&'a#an*a, R&ak$ k"a $&3ara !"!" %'a# 2- *at! r&ak$ a$a"'a$a %an r&ak$ r&%ok$,
Pa%a r&ak$ r&%ok$ t&r+a% p&r!'a)an '(ok$ 6'(an#an ok$%a$8- $&%an#kan pa%a r&ak$ a$a"
'a$a t%ak a%a p&r!'a)an '(ok$, K&%!an*a n t&r%apat k& %a(a" 7 tp& r&ak$- *at! :
1, R&ak$ Snt&t$R&ak$ %"ana %!a ata! (&') 5at t!n##a( %a(a" $!at! r&ak$ k"a 6ko"'na$- ko"po$$8,
Un$!r Un$!r à S&n*a4a "$a(n*a : F&6$8 S6$8 à F&S6$8
S&n*a4a S&n*a4a à S&n*a4a *an# (&') ko"p(&k$"$a(n*a : 2KI P'6NO82 à 2KNO P'I2
2, R&ak$ D&ko"po$$R&ak$ *an# "&n#)a$(kan %!a ata! (&') 5at *an# t&r'&nt!k %ar $!at! 5at t!n##a(,
S&n*a4a à D!a ata! (&') 5at *an# (&') $&%&r)ana"$a(n*a : C2H@ à 2C H2
, R&ak$ P&n##antan T!n##a(
R&ak$ %"ana $!atr! !n$!r "&n##antkan !n$!r& (ann*a,
Un$!r S&n*a4a à S&n*a4a Un$!r - ata! S&n*a4a Un$!r à Un$!r S&n*a4a
"$a(n*a : C!6$8 2A#NO6a;8 à C!6NO826a;8 A#6$8
7, R&ak$ P&n##antan Gan%a
R&ak$ %"ana onon po$t> %ar %!a $&n*a4a $a(n# %p&rt!karkan,
S&n*a4a S&n*a4a à S&n*a4a S&n*a4a"$a(n*a : HC( 6a;8 NaOH6a;8 à NaC(6a;8 H2O6(8
Cara t&rn#ka$ !nt!k "&"'&rkan $!at! r&ak$ k"a a%a(a) %&n#an "&n!($ $!at!
p&r$a"aan k"a '&r"'an# *an# "&r!pakan p&rn*ataan k!a(tat> "a!p!n k!anttat>
"&n#&na p&r&ak$ *an# t&r('at, Tap 5at %4ak( o(&) r!"!$ "o(&k!(n*a, M&n*atakan
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
16/109
'an*akn*a ato"ato" %ar tap "a3a" %a(a" $!at! $at!an 5at t!, R!"!$ "o(&k!(n*a
"&r!pakan k&(patan '(an#an '!(at r!"!$ &"p&r$ 5at t! *an# "&n*atakan +!"(a) "n"a(
*an# "!n#kn %a(a" p&r'an%n#an *an# '&nar ato"ato" %ar tap "a3a"n*a, T#a k&(a$
!"!" r&ak$ *an# %+!"pa %&n#an "&(a!$ %a(a" k"a a(a) r&ak$ ko"'na$ (an#$!n#-
r&ak$ p&n!kar#antan $&%&r)ana %an r&ak$ p&n!kar#antan ran#kap, H!'!n#an k!anttat>
antara p&r&ak$ %an )a$( r&ak$ %a(a" $!at! p&r$a"aan k"a '&r"'an# "&"'&rkan %a$ar
$toko"&tr, P&r)t!n#an $toko"&ntr "&n#)ar!$kan p&n##!naan 'o'ot ato" !n$!r %an
'o'ot "o(&k!( $&n*a4a, an*akn*a $!at! )a$( r&ak$ t&rt&nt! *an# "&n!r!t p&r)t!n#an
akan %p&ro(&) %a(a" $!at! r&ak$ k"a r&n%&"&n t&ort$ !nt!k $!at! r&ak$ k"a, P&ntn#
!nt!k "&n#&ta)! "ana *an# "&r!pakan p&r&ak$ p&"'ata$ *akn p&r&ak$ *an# $&3ara
t&ort$ %apat '&r&ak$ $a"pa )a'$- $&%an#kan p&r&ak$p&r&ak$ (an '&r(&') 6K&&nan- 1??2
: 11?1218,
Stoko"&tr $!at! r&ak$ %apat %p&(a+ar %&n#an "!%a)- $a(a) $at!n*a %&n#an
"&to%& .O ata! "&to%& Vara$ kontn!- *an# "&kan$"&n*a *at! %&n#an %(ak!kann*a
p&n#a"atan t&r)a%ap k!antta$ "o(ar p&r&ak$ *an# '&r!'a)!'a)- na"!n "o(ar tota(n*a
$a"a, S>ak >$k t&t&nt!n*a 6"a$$a- =o(!"&- $!)!-%a*a $&rap8 %p&rk$a- %an p&r!'a)ann*a
!nt!k "&ra"a( $toko"&tr $$t&", Dar #ra>k a(!ran $>at >$k t&r)a%ap k!antta$ p&r&ak$
akan %p&ro(&) ttk "ak$"a( ata! "n"a( *an# $&$!a ttk $toko"&tr $$t&"- *an#
"&n*atakan p&r'an%n#an p&r&ak$&&ak$ $&n*a4a, P&r!'a)an ka(or pa%a r&ak$ k"a
'&r#ant!n# +!"(a) p&r&ak$n*a, .ka *an# '&r&ak$ %!'a) %&n#an =o(!"& t&tap- $toko"&tr
%apat %t&nt!kan %ar ttk p&r!'a)an ka(or "ak$"a(- *akn %&n#an "&n#a(!rkan k&nakan
t&"p&rat!r& t&r)a%ap ko"po$$ 3a"p!ran 6 .a"&$- 200 : 108,
T&or A$a"a$a
1, Arr)&n!$
M&n!r!t t&or Arr)&n!$- 5at *an# %a(a" ar "&n#)a$(kan on H %$&'!t a$a"
%an 'a$a a%a(a) 5at *an# %a(a" ar t&ron$a$ "&n#)a$(kan on OH ,
"$a(n*a
A$a"HC(6a;8 à H 6a;8 C( 6a;8
a$a NaOH6a;8 à Na 6a;8 OH 6a;8
2, ron$t&%Lo4r*
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
17/109
A$a" n a(a) proton %onor- $&%an#kan 'a$a a%a(a) proton ak$&ptor, T&or
a$a" 'a$a %ar Arr)&n!$ t&rn*ata t%ak %apat '&r(ak! !nt!k $&"!a p&(ar!t- kar&na k)!$!$
!nt!k p&(ar!t ar,
3onto)n*a :
HF H2O ⇄ HO F
, G, N, L&4$
A$a" "&r!pakan p&n&r"a pa$an#an &(&ktron %an 'a$a a%a(a) %onor pa$an#an
&(&kton, Na"pak %$n 'a)4a a$a" ron$t&% "&r!pakan a$a" L&4$ %an 't! +!#a
'a$an*a,
3onto)n*a :
CH C@H@ ⇄ C@H@ CH
T&rn*ata t&or L&4$ %apat (&') (!a$ "&(p!t r&ak$r&ak$ *an# t%ak t&rna$!k a$a" 'a$aron$t&%Lo4r*- t&r"a$!k k"a Or#ank 6P&tr!33- 1?B9 : ?8,
C. ALAT DAN BAHAN
1, A(ata(at Praktk!"
a, G&(a$ k"a 100 "L
', G&(a$ k"a 20 "L3, G&(a$ !k!r 0 "L
%, K&rta$ (a'&(&, Lap
>, Pp&t t&t&$#, Rak ta'!n# r&ak$
), Spat!(a
, Ta'!n# r&ak$ +, T&r"o"&t&r
k, T$!
2, a)an'a)an Praktk!"
a, A;!a%&$ 6H2O8 6(8 ', Lar!tan AI2 6SO78 6A(!"n!" $!(>at8 0-1 M3, Lar!tan CHCOOH 6A$a" a$&tat8 0-0 M
%, Lar!tan C! SO7 6T&"'a#a 6II8 $!(>at8 1 M
&, Lar!tan HC( 6A$a" k(or%a8 0-0 M
>, Lar!tan HC( 6A$a" k(or%a8 1 M#, Lar!tan In%kator PP 6P)&no( pta(n8
), Lar!tan K 2CrO7 6Ka(!" kro"at8 0-1 M
, Lar!tan K 2Cr 2O9 6Ka(!" %kro"at8 0-1 M
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
18/109
+, Lar!tan NaOH 6Natr!" )%rok$%a8 0-0 M
k, Lar!tan NaOH 6Natr!" )%rok$%a8 2 M
(, Lar!tan NH7OH 6A"on!" )%rok$%a8 1 M
D. PROSEDUR PENELITIAN1, R&ak$ K"a
a, D$apkan 2 '!a) ta'!n# r&ak$- %"a$!kkan "a$n#"a$n# 10 t&t&$ (ar!tan HCL
0-0 M k&%a(a" ta'!n# p&rta"a %an 10 t&t&$ (ar!t*an CH COOH 0-0 M k&%a(a"
ta'!n# k&%!a, Dta"'a)kan "a$n#"a$n# t&t&$ n%kator PP k& %a(a" "a$n#
"a$n# ta'!n# t&r$&'!t, K&"!%an a"at p&r!'a)an *an# t&r+a%, ', S&"&ntara t!- %$apkan 2 '!a) ta'!n# r&ak$ (an *an# t&(a) %$ %&n#an (ar!tan
NaOH 0-0 M %an %t&t&$kan 1 t&t&$ n%kator PP,
3, D3a"p!rkan k&%!a a$a" 6ta'!n# a8 %&n#an 'a$a6ta'!n# '8, Da"at p&r!'a)ann*a,
%, Da(a" ta'!n# r&ak$ (an- %$apkan (ar!tan K 2CrO7 $&'an*ak 10 t&t&$ k& %a(a" 2ta'!n#, Pa%a ta'!n# p&rta"a %t&t&$ 2 t&t&$ (ar!tan HC( $a"'( %ko3ok, k&"!%an
k&%a(a" ta'!n# r&ak$ k&%!a %t&t&$ 2 t&t&$ (ar!tan NaOH tap t%ak %ko3ok,
Da"at p&r!'a)ann*a %an %'an%n#kan %&n#an p&r3o'aan &,
&, D"a$!kkan k& %a(a" %!a '!a) ta'!n# r&ak$ "a$n#"a$n# 10 t&t&$ (ar!tan
K 2Cr 2O9 0-1 M, Dp&r(ak!kan $a"a $&p&rt p&r3o'aan %ata$ %an %'an%n#kan
%&n#an p&r3o'aan %,>, D"a$!kkan 10 t&t&$ (ar!tan A(26SO78 k& %a(a" ta'!n# r&ak$, Dt&t&$kan (ar!tan
NaOH 1 M- %a"at p&r!'a)an *an# t&r+a%,
#, D"a$!kkan 10 t&t&$ (ar!tan A(26SO78 0-1 M k& %a(a" ta'!n# r&ak$, Dta"'a)kan
t&t&$ NH7OH 1 M, %ta"'a)kan (a# t&t&$ %&" t&t&$ NH7OH 1 M- %a"at $&rta
%'an%n#kan %&n#an p&r3o'aan #,
2, Vara$ Kontn!
a, Stoko"&tr S$t&" C!SO7 NaOH
1, D$&%akan 7 '!a) #&(a$ k"a, Pa%a#&(a$ p&rta"a %"a!$kkan 20 "L (ar!tan
NaOH 2 M %an %3atat $!)!n*a, S&"&ntara %a%!k %ta"'a)kan "L (ar!tan
C!SO7 1 M *an# %k&ta)! $!)! a4a(n*a- %!k!r $!)! 3a"p!ran,2, K&%a(a" #&(a$ k"a k&%!a- %"a$!kkan 1 "L (ar!tan NaOH 2 M %an %3atat
$!)!n*a, S&"&ntara %a%!k %ta"'a)kan 10 "L (ar!tan C!SO7 1 M *an# %k&ta)!
$!)! a4a(n*a- %!k!r $!)! 3a"p!ran %an %a"at p&r!'a)an *an# t&r+a%,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
19/109
, K&%a(a" #&(a$ k"a k&t#a- %"a$!kkan 10 "L (ar!tan NaOH 2 M %an %3atat
$!)!n*a, S&"&ntara %a%!k %ta"'a)kan 1 "L (ar!tan C!SO7 1 M *an# %k&ta)!
$!)! a4a(n*a- %!k!r $!)! 3a"p!ran %an %a"at p&r!'a)an *an# t&r+a%,
7, K&%a(a" #&(a$ k"a k&t#a- %"a$!kkan "L (ar!tan NaOH 2 M %an %3atat
$!)!n*a, S&"&ntara %a%!k %ta"'a)kan 20 "L (ar!tan C!SO7 1 M *an# %k&ta)!
$!)! a4a(n*a- %!k!r $!)! 3a"p!ran %an %a"at p&r!'a)an *an# t&r+a%,
', Stoko"&tr A$a" a$a
1, D$apkan @ ta'!n# r&ak$ %an %"a$!kkan '&rt!r!tt!r!t 0- 1- 2- - 7- - @ "L
(ar!tan NaOH 1 M,2, D$apkan @ ta'!n# r&ak$ *an# (an %an %"a$!kkan '&rt!r!tt!r!t 0- 1- 2- - 7- -
@ "L (ar!tan HC( 1 M,
, D!k!r $!)! a4a( %ar "a$n#"a$n# (ar!tan,
7, D3a"p!rkan k&%!a (ar!tan %&n#an 3ara 0 "L NaOH %&n#an @ "L HC(- 1 "L
NaOH %&n#an "L HC(- 2 "L NaOH %&n#an 7 "L HC(- "L NaOH %&n#an
"L HC(- 7 "L NaOH %&n#an 2 "L HC(- "L NaOH %&n#an 1 "L HC( $&rta @
"L NaOH %&n#an 0 "L HC(,
, D3atat "a$n#"a$n# $!)! 3a"p!rann*a,
E. HASIL PENGAMATAN
NO PROSEDUR PERCOAAN HASIL PENGAMATAN
1, R&ak$r&ak$ k"a
a, D$apkan 2 '!a) ta'!n# r&ak$-
%"a$!kkan "a$n#"a$n# 10 t&t&$
(ar!tan HCL 0-0 M k&%a(a" ta'!n#
p&rta"a %an 10 t&t&$ (ar!t*an
CHCOOH 0-0 M k&%a(a" ta'!n#
k&%!a, Dta"'a)kan "a$n#"a$n#
t&t&$ n%kator PP k& %a(a" "a$n#
"a$n# ta'!n# t&r$&'!t, K&"!%an
a"at p&r!'a)an *an# t&r+a%,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
20/109
(ar!tan NaOH 0-0 M %an %t&t&$kan 1
t&t&$ n%kator PP,
n%kator PP- 4arna (ar!tan "&n+a%
"&ra),
S&t&(a) %ta"'a)kan t&t&$ (ar!tan
n%kator PP- 4arna (ar!tan "&n+a%
!n#!,3, D3a"p!rkan k&%!a a$a" 6ta'!n# a8
%&n#an 'a$a6ta'!n# '8, Da"at
p&r!'a)ann*a,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
21/109
S&t&(a) %'an%n#kan K 2Cr 2O7 %an
K 2Cr 2O9 *an# %ta"'a)kan HC(
"&n#)a$(kan 4arna +n##a "!%a pa%a
K 2Cr 2O7 %an +n##a t!a pa%a K 2Cr 2O9,
S&t&(a) %'an%n#kan K 2Cr 2O7 %an
K 2Cr 2O9 *an# %ta"'a)kan NaOH
"&n#)a$(kan 4arna k!nn# pa%a
K 2Cr 2O7 %an k!nn# k&r!) pa%a
K 2Cr 2O9,>, D"a$!kkan 10 t&t&$ (ar!tan A(26SO78
k& %a(a" ta'!n# r&ak$, Dt&t&$kan
(ar!tan NaOH 1 M- %a"at p&r!'a)an
*an# t&r+a% %an %'an%n#kan %&n#an
p&r3o'aan #,
Saat A(26SO78 %!ta"'a)kan NaOH
1M- $aat t&t&$an k&%!a "!(a t&r()at
k&r!) %an t&r!$ '&rta"'a) k&r!)
)n##a t&t&$an k&10,
#, D"a$!kkan 10 t&t&$ (ar!tan A(26SO78
0-1 M k& %a(a" ta'!n# r&ak$,
Dta"'a)kan t&t&$ NH7OH 1 M,
%ta"'a)kan (a# t&t&$ %&" t&t&$
NH7OH 1 M- %a"at $&rta
%'an%n#kan %&n#an p&r3o'aan
Saat A(26SO78 %ta"'a)kan NH7OH 1
M- k&tka t&t&$an p&rta"a "!(a t&r()at
k&r!) %an t&r()at $an#at k&r!) pa%a
t&t&$an k&("a )n##a t&t&$an k&10,
S&t&(a) %'an%n#kan A(26SO78
%3a"p!r NaOH %&n#an
A(26SO78%3a"p!r NH7OH- %%apatkan
&n%apan pa%a 3a"p!ran A(26SO78
%&n#an NH7OH $&%an#kan A(26SO78
%3a"p!r NaOH t%ak t&r%apat &n%apan,
2, Vara$ Kontn!
a, Stoko"&tr S$t&" C!SO7 NaOH
1 D$&%akan 7 '!a) #&(a$ k"a,
Pa%a#&(a$ p&rta"a %"a!$kkan 20 "L
(ar!tan NaOH 2 M %an %3atat $!)!n*a,
S&"&ntara %a%!k %ta"'a)kan "L
(ar!tan C!SO7 1 M *an# %k&ta)! $!)!
a4a(n*a- %!k!r $!)! 3a"p!ran,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
22/109
T 3a"p!ran 1- 0C,
2, K&%a(a" #&(a$ k"a k&%!a-
%"a$!kkan 1 "L (ar!tan NaOH 2 M
%an %3atat $!)!n*a, S&"&ntara %a%!k
%ta"'a)kan 10 "L (ar!tan C!SO7 1 M
*an# %k&ta)! $!)!a4a(n*a- %!k!r
$!)! 3a"p!ran %an %a"at p&r!'a)an
*an# t&r+a%,
S&t&(a) (ar!tan %3a"p!r- t&r+a% r&ak$
*an# %tan%a %&n#an t&r'&nt!kn*a
&n%apan *an# '&r4arna )+a! "!%a %an
4arna (ar!tan '&r!'a) "&n+a% )+a!, T C!SO7 1
0C, T NaOH 1 0C,
T 3a"p!ran 2-B 0C,
, K&%a(a" #&(a$ k"a k&t#a-
%"a$!kkan 10 "L (ar!tan NaOH 2 M
%an %3atat $!)!n*a, S&"&ntara %a%!k
%ta"'a)kan 1 "L (ar!tan C!SO7 1 M
*an# %k&ta)! $!)! a4a(n*a- %!k!r
$!)! 3a"p!ran %an %a"at p&r!'a)an
*an# t&r+a%,
S&t&(a) (ar!tan %3a"p!r- t&r+a% r&ak$
*an# %tan%a %&n#an t&r'&nt!kn*a
&n%apan *an# '&r4arna 'r! %an
$&%kt #&(ap $&rta 4arna (ar!tan
'&r!'a) "&n+a% 'r! "!%a, T C!SO7 1
0C,
T NaOH 1-1 0C,
T 3a"p!ran 1 0C,
7, K&%a(a" #&(a$ k"a k&t#a-
%"a$!kkan "L (ar!tan NaOH 2 M
%an %3atat $!)!n*a, S&"&ntara %a%!k
%ta"'a)kan 20 "L (ar!tan C!SO7 1 M*an# %k&ta)! $!)! a4a(n*a- %!k!r
$!)! 3a"p!ran %an %a"at p&r!'a)an
*an# t&r+a%,
S&t&(a) (ar!tan %3a"p!r- t&r+a% r&ak$
*an# %tan%a %&n#an t&r'&nt!kn*a
&n%apan *an# '&r4arna )+a! "!%a %an
4arna (ar!tan '&r!'a) "&n+a% 'r!"!%a,
T C!SO7 10C,
T NaOH 1- 0C, T 3a"p!ran 1 0C,
', Stoko"&tr A$a" a$a
1, D$apkan @ ta'!n# r&ak$ %an
%"a$!kkan '&rt!r!tt!r!t 0- 1- 2- - 7-
- @ "L (ar!tan NaOH 1 M %an
%$apkan @ ta'!n# r&ak$ *an# (an %an%"a$!kkan '&rt!r!tt!r!t 0- 1- 2- - 7-
- @ "L (ar!tan HC( 1 M,
Pa%a ta'!n# p&rta"a %"a$!kkan 0 "L
NaOH %an @ "L HC( , -K&"!%an
%!k!r $!)! "a$n#"a$n# (ar!tan
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
23/109
$&rta $!)! 3a"p!ran,
2, Pa%a ta'!n# k&%!a %"a$!kkan 1 "L
NaOH %an "L HC( , -K&"!%an
%!k!r $!)! "a$n#"a$n# (ar!tan
$&rta $!)! 3a"p!ran,
S&t&(a) p&n3a"p!ran t%ak t&r+a%
p&r!'a)an 4arna, TM HC( 1-B
0C
TM NaOH 20C,
TA 0C,, Pa%a ta'!n# k&%!a %"a$!kkan 2 "L
NaOH %an 7 "L HC( , -K&"!%an
%!k!r $!)! "a$n#"a$n# (ar!tan
$&rta $!)! 3a"p!ran,
S&t&(a) p&n3a"p!ran t%ak t&r+a%
p&r!'a)an 4arna, TM HC( 1-9
0C
TM NaOH 1-20C,
TA 7-?0C,
7, Pa%a ta'!n# k&%!a %"a$!kkan "L
NaOH %an "L HC( , -K&"!%an
%!k!r $!)! "a$n#"a$n# (ar!tan
$&rta $!)! 3a"p!ran,
S&t&(a) p&n3a"p!ran t%ak t&r+a%
p&r!'a)an 4arna,
TM HC( 1-@0C
TM NaOH 1-0C,
TA @ 0C,, Pa%a ta'!n# k&%!a %"a$!kkan 7 "L
NaOH %an 2 "L HC( , -K&"!%an
%!k!r $!)! "a$n#"a$n# (ar!tan
$&rta $!)! 3a"p!ran,
S&t&(a) p&n3a"p!ran t%ak t&r+a%
p&r!'a)an 4arna,
TM HC( 1-0C
TM NaOH 1-0C,
TA 7-10C,
@, Pa%a ta'!n# k&%!a %"a$!kkan "L
NaOH %an 1 "L HC( , -K&"!%an
%!k!r $!)! "a$n#"a$n# (ar!tan
$&rta $!)! 3a"p!ran,
S&t&(a) p&n3a"p!ran t%ak t&r+a%
p&r!'a)an 4arna,
TM HC( 10C
TM NaOH 1-0C,
TA 0C,9, Pa%a ta'!n# k&%!a %"a$!kkan @ "L
NaOH %an 0 "L HC( , -K&"!%an
%!k!r $!)! "a$n#"a$n# (ar!tan
$&rta $!)! 3a"p!ran,
S&t&(a) p&n3a"p!ran t%ak t&r+a%
p&r!'a)an 4arna,
TM 10C,
F. ANALISIS DATA
a, R&ak$ K"a
a, HC( 6a;8 NaOH 6a;8 NaC( 6a;8 H2O 6(8
', CHCOOH6a;8 NaOH 6a;8 CHCOONa 6a;8 H2O 6(8
3, K 2CrO7 6a;8 2 HC( 6a;8 2 KC( 6a;8 H2CrO7 6a;8
%, K 2CrO7 6a;8 2 NaOH 6a;8 Na2CrO7 6a;8 2 KOH 6a;8
&, K 2Cr 2O9 6a;8 2 HC( 6a;8 2 KC( 6a;8 H2Cr 2O9 6a;8
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
24/109
>, K 2Cr 2O9 6a;8 2 NaOH 6a;8 2 KOH 6a;8 Na2Cr 2O9 6a;8
#, A(26SO78 6a;8 @ NaOH 6a;8 NA2SO7 6$8 2 A(6OH8 6$8
), A(26SO78 6a;8 @ NH7OH 6a;8 6NH782SO7 6$8 2 A(6OH8 6$8
', Vara$ Kontn!
a, Stoko"&tr S$t&" C!SO7 NaOH
P&r)t!n#an "o( (ar!tan C!SO7 1 M Unt!k "L (ar!tan C!SO7 1 M
n " , V1
1 ,
""o(
Unt!k 10 "L C!SO7 1n " , V2
1 , 10
10 ""o(
Unt!k 1 "L C!SO7 n " , V
1 , 1
1 ""o(
Unt!k "L 20 C!SO7 n " , V7
1 , 20
20 ""o(
P&r)t!n#an "o( (ar!tan NaOH 2 M Unt!k 20 "L (ar!tan NaOH 2 M
n " , V1
2 , 20
70 ""o(
Unt!k 1 "L (ar!tan NaOH 2 M
n " , V2
2 , 1
0 ""o(
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
25/109
Unt!k 10 "L (ar!tan NaOH 2 M
n " , V
2 , 10
20 ""o(
Unt!k (ar!tan NaOH 2 M
n " , V7
2 ,
10 ""o(
M&n3ar $!)! "!(a"!(a 6TM8
T M =T NaOH +T CuSO4
2
T M 1=31
0C +310C 2
¿62
2
1 0C
T M 2=31
0C +310C
2
¿62
2
1 0C
T M 3=31,1
0C +310C 2
¿62,1
2
1-00
CT M 3=
31,50
C +310 C 2
¿62,5
2
1-2 0C
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
26/109
M&n3ar JTJT TA 6$!)! ak)r8 TM 6$!)! "!(a"!(a8
JT1 TA1 TM1
1- 0C 10C
0- 0C
JT2 TA2 TM2
2-B 0C 1 0C
1-B 0C
JT TA TM
1 0C 1- 0C
0- 0C
JT7 TA7 TM7
1 0C 1-20C
0-20C
Ta'&( Stoko"&tr S$t&" C!SO7 NaOH
V
NaOH
V
C!SO7
T
NaOH
T
C!SO7TM TA JT
""o(
NaOH
""o(
C!SO720 1 1 1 1- 0- 70
1 10 1 1 1 2-B 1-B 0 1010 1 1-1 1 1-0 1 0- 20 1
20 1- 1 1-2 1 0-2 10 20
Gra>k )!'!n#an antara JT %&n#an ""o( C!SO7 %an NaOH %&n#an JT
R&ak$ antara C!SO7 %&n#an NaOH %apat %t!($ :
@ NaOH 6a;8 C!SO7 6a;8 Na2SO7 6a;8 C!6OH82 6a;8
P&r'an%n#an ttk p!n3ak 10 : 0
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
27/109
1 :
', Stoko"&tr a$a" 'a$a
P&r)t!n#an "o( (ar!tan HC( 1 M Unt!k @ "L HC( 1 M
n1 " , V1
1 , @
@ ""o(
Unt!k "L HC( 1 M
n2 " , V2
1 ,
""o(
Unt!k 7 "L HC( 1 Mn " , V
1 , 7
7 ""o(
Unt!k "L HC( 1 M
n7 " , V7
1 ,
""o( Unt!k 2 "L HC( 1 M
n " , V
1 , 2
2 ""o(
Unt!k 1 "L HC( 1 Mn@ " , V@
1 , 1
1 ""o( Unt!k 0 "L HC( 1 M
n9 " , V9
1 , 0
0 ""o(
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
28/109
P&r)t!n#an "o( (ar!tan NaOH 1 M Unt!k 0 "L NaOH 1 M
n1 " , V1
1 , 0
0 ""o(
Unt!k 1 "L NaOH 1 Mn2 " , V2
1 , 1
1 ""o(
Unt!k 2 "L NaOH 1 Mn " , V
1 , 2
2 ""o(
Unt!k "L NaOH 1 Mn7 " , V7
1 ,
""o(
Unt!k 7 "L NaOH 1 Mn " , V
1 , 7
7 ""o(
Unt!k "L NaOH 1 Mn@ " , V@
1 ,
""o(
Unt!k @ "L NaOH 1 Mn9 " , V9
1 , @
@ ""o(
M&n3ar S!)! M!(a"!(a 6TM8
T M =T NaOH +T HCl
2
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
29/109
0 "L NaOH 1 M %an @ "L HC( 1 M
T M 1=00
C +320 C 1
¿32
1
2 0C
1 "L NaOH 1 M %an "L HC( 1 M
T M 2=00
C +320 C 1
¿32
1
2 0C
2 "L NaOH 1 M %an 7 "L HC( 1 M
T M 1=00
C +320 C 1
¿32
1
2 0C
"L NaOH 1 M %an "L HC( 1 M
T M =T NaOH +T HCl
2
¿30
0C +290C 2
2?-0C
7 "L NaOH 1 M %an 2 "L HC( 1 M
T M =T NaOH +T HCl
2
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
30/109
¿30
0C +300C 2
00C
"L NaOH 1 M %an 1 "L HC( 1 M
T M =T NaOH +T HCl
2
¿30
0C +300C 2
00C
@ "L NaOH 1 M %an 0 "L HC( 1 M
T M =T NaOH +T HCl2
00C
o M&n3ar JT
JT1 TA TM 10C 2?-0C
1-0C
JT2 TA TM 20C 0-0C
1-0
CJT TA TM 20C 2?-0C
1-0C
JT7 TA TM 20C 00C
20C
JT TA TM 10C 00C
10C
JT01 TA TM
29
0
C 29
0
C 00C
JT02 TA TM 00C 00C 00C
Ta'&(
V V T T HCl TM TA ΔT mmol mmol
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
31/109
NaOH HCl NaOH NaOH HCl
0 "L @ "L 00C 290C 290C 290C 00C 0 ""o( @ ""o(
1 "L "L 2B0C 10C 2?-0C 10C 1-0C 1 ""o( ""o(
2 "L 7 "L 10C 00C 0-0C 20C 1-0C 2 ""o( 7 ""o(
"L "L 00C 2?0C 2?-0C 20C 1-0C ""o( ""o(
7 "L 2 "L 00
C 00
C 00
C 20
C 20
C 7 ""o( 2 ""o( "L 1 "L 00C 00C 00C 10C 10C ""o( 1 ""o(
@ "L 0 "L 00C 00C 00C 00C 00C @ ""o( 0 ""o(
Gra>k )!'!n#an JT %&n#an +!"(a) "o( r&ak$
Ttk p!n3ak #ra>k % ata$ "&n!n+!kkan p&r'an%n#an 7 : 2- "aka r&ak$ HC( %an
NaOH %apat %t!($: NaOH 6a;8 HC( 6a;8 NaC( 6a;8 H2O 6a;8
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
32/109
ACARA III
TERMOKIMIA
ACARA III
TERMOKIMIA
A. PELAKSANAAN PRAKTIKUM
T!+!an Praktk!" : 1, Unt!k "&"p&(a+ar p&r!'a)an &n&r# pa%a r&ak$ k"a,
2, Unt!k "&n#!k!r p&r!'a)an ka(or %&n#an p&r3o'aan *an#
$&%&r)ana,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
33/109
B. LANDASAN TEORI
T&r"ok"a a%a(a) ("! *an# "&"p&(a+ar )!'!n#an antara &n&r#* pana$ %an
&n&r# k"a, S&%an#kan &n&nr# k"a %%&>n$kan $&'a#a &n&r#* *a"# t&rkan%!n# pa%a
$&tap !n$!r& ata! $&n*a4a, En&r# k"a *an# t&rkan%!n# %a(a" $!at! 5at a%a(a) $&"a3a"
&n&r#* pot&n$a( 5at t&r$&'!t, En&r# pot&n$a( k"a *an# t&rkan%!n# %a(a" $!at! 5at
%$&'!t &n&r#* %a(a" ata! &nta(p *an# %n*atakan %&n#an $"'o( H, S&($$) antara &nta(p
r&aktan %an &nta(p )a$( pa%a $!at! r&ak$ %$&'!t p&r!'a)an &nta(p r&ak$, S$t&" a%a(a)
'a#an t&rt&nt! %ar a(a" *an# "&n+a% p!$at p&r)atan !nt!k %p&(a+ar, D $a"pn# $$t&"-
a%a +!#a *an# na"an*a (n#k!n#an, Ln#k!n#an a%a(a) $a(a $&$!at! *an# '&ra%a %(!ar
$$t&", S&3ara !"!" $$t&" %'a# "a3a"- *at! : 1, S$t&" t&r&$kat 6t&r$o(a$8- *at!
$$t&" *an# t%ak a%a p&rtt!karan &n&r# "a!p!n "at&r k& (n#k!n#an 2, S$t&" t&rt!t!p-
*at! $$t&" *an# "&"!n#knkan t&r+a%n*a p&rt!karan &n&r# tanpa p&rt!karan "at&r k&
(n#k!n#an , S$t&" t&r'!ka- *at! $$t&" *an# "&"!n#knkan t&r+a%n*a p&rt!karan
&n&r#* %an "at&r k& (n#k!n#an 6 A3)"a%- 2001 : 12 8,
Ka(or a%a(a) $&$!at! *an# %pn%a)kan %antara $&'!a) $$t&" %an $&k&((n#n*a
$&'a#a ak'at %ar )an*a p&r'&%aan t&"p&rat!r, Sat!an ka(or 'a$an*a %%&>n$kan
$&3ara k!anttat> %a(a" p&r!'a)an t&rt&nt! *a# %)a$(kan %a(a" $&'!a) '&n%a $&(a"a
pro$&$ t&rt&nt!, .a%- +ka t&"p&rat!r %ar $at! k(o#ra" ar %nakkan %ar 17- $a"pa 1-
0C %&n#an "&"ana$kan ar t&r$&'!t- "aka kta katakana 'a)4a $at! ka(or ka(or t&(a)
%ta"'a)kan k&pa%a $$t&" t&r$&'!t, T&"p&rat!rt&"p&rat!r r&>&r&n$ %n*atakan kar&na-
%$&kat t&"p&rat!r& ka"ar- t&r%apat $&%kt =ara$ ka(or *an# %p&r(!kan !nt!k "&nakkan
t&"p&rat!r *an# %'&rkan % %a(a" $&'!a) "a$$a *an# %'&rkan, P&r'an%n# 'an*akn*a
t&na#a ka(or *an# %'&ka(kan k&pa%a $&'!a) '&n%a !n!tk "&nakkan t&"p&rat!rn*a
$&'a#a T %na"akan kapa$ta$ ka(or %ar '&n%a t&r$&'!t 6 Da=%- 1?99B :922 8,
Enta(p "!t(ak %ar $!at! 5at- $&p&rt &n&r#* "!t(ak- t%ak %apat %!k!r ata!
%)t!n, Han*a p&r!'a)an &nta(p 6H8 $a+a(a) *an# %apat %!k!r, Para a)( k"a
"&n%&>n$kan k&a%aan $tan%ar !nt!k 5at k"a $&'a#a '&rk!t : 1, Unt!k 5at 3ar %an
pa%at- k&a%aan $tan%ar a%a(a) k&a%aan $ta'( $&3ara t&r"o%na"ka pa%a t&kanan 1 at" %an
$!)! t&rt&nt! 2, Unt!k #a$- k&a%aan $tan%ar a%a(a) >a$a #a$ pa%a t&kanan 1 at"- $!)!
t&rt&nt!- %an "&n!n+!kkan $>at #a$ %&a( , Unt!k $p&$&$ *an# t&r(ar!t- k&a%aan $tan%ar
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
34/109
a%a(a) 1 M (ar!tan pa%a t&kanan 1 at"- pa%a $!)! t&rt&nt!- %an "&n!n+!kkan $>at (ar!tan
%&a( 6 Da=%- 2001 : 20?8,
H!k!" p&rta"a t&r"o%na"ka a%a(a) $!at! p&rn*ataan )ok!" p&(&$taran
&n&r#*, En&r# tota( $!at! $$t&" k"a a%a(a) &n&r# %a(a"n*a- $!at! >!n#$ k&a%aan, S!at!
p&r!'a)an &n&r#* %a(a"- E- %(ak$anakan %&n#an tran$>&r ka(or ata!p!n p&(ak!an k&r+a,
Apaka) $!at! r&ak$ k"a t&rt&nt! %apat t&r+a% $&3ara $&rta "&rta ata! t%ak- '&r#ant!n#
t%ak )an*a pa%a p&r!'a)an &nta(p- t&tap +!#a pa%a t&"p&rat!r %an p&r!'a)an &ntrp- S-
*an# "&n#!k!r p&r!'a)an %&ra+at k&ka3a!'a(a!an $!at! $$t&" 6 K&&nan- 1?B7 : 0 8,
C. ALAT DAN BAHAN
1, A(ata(at Praktk!"
a, !r&t 0 "L
', Coron# #&(a$ @0 "L3, G&(a$ ar(o+
%, G&(a$ k"a 100 "L&, G&(a$ k"a 20 "L
>, G&(a$ !k!r 0 "L
#, G&(a$ !k!r 100 "L), Hot p(at&
, Kan ka$a
+, Ka(or"&t&r
k, K&rta$ (a'&((, K(&"
", Pp&t t&t&$
n, S&n%ok o, Stat>
p, Stop4at3)
;, T&r"o"&t&r r, T"'an#an ana(tk
$, T$!
2, a)an'a)an Praktk!"a, A;!a%&$ 6H2O8 6(8 ', A$a" k(or%a 6HC(8 6a;8 2 M
3, Etano( ?@ 6C2HOH8 6(8%, Natr!" )%rok$%a 6NaOH8 6a;8 2-0 M
&, Pa%atan $&n# 6n8
>, T&"'a#a 6II8 $!(>at 6C!SO78 6a;8 0- M
D. PROSEDUR PENELITIAN
1, P&n&nt!an T&tapan Ka(or"&t&r
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
35/109
a, D"a$!kkan 70 "L a;!a%&$ k& %a(a" ka(or"&t&r %&n#an #&(a$ !k!r- %3atat
$!)!n*a, ', Dpana$kan 70 "L a;!a%&$ k& %a(a" #&(a$ k"a 20 %&ra+at % ata$ $!)! ka"ar-
k&"!%an %3atat $!)!n*a,
3, D3a"p!rkan ar pana$ k& %a(a" ka(or"&t&r- %ko3ok %an %a"at $!)!n*a $&(a"a10 "&nt %&n#an $&(an# 4akt! 1 "&nt $&t&(a) p&n3a"p!ran,
2, P&n&nt!an Ka(or R&ak$ n 6$8 C!SO7 6a;8a, Dt"'an# %&n#an t&(t ,- 10 #ra" pa%atan n,
', D"a$!kkan 20 "L (ar!tan C!SO7 0- M k& %a(a" ka(or"&t&r,
3, Dko3ok %an %!k!r $!)! C!SO7 %a(a" 3a(or"&t&r $&(a"a 2 "&nt %&n#an $&(an#
4akt! 0 %&tk,
%, D"a$!kkan pa%atan n k& %a(a" ka(or"&t&r,
&, D3atat $!)!n*a %a(a" $&(an# 4akt! 1 "&nt $&t&(a) p&n3a"p!ran $&(a"a 10 "&nt,
, P&n&nt!an Ka(or P&(ar!tan Etano( %a(a" Ar
a, D"a$!kkan 1B 3"L ar k& %a(a" ka(or"&t&r %&n#an "&n##!nakan #&(a$ !k!r, ', D!k!r $!)! a;!a%&$ %a(a" ka(or"&t&r $&(a"a 2 "&nt %&n#an $&(an# 4akt! 0
"&nt,
3, D"a$!kkan 0 "L &tano( k&%a(a" '!r&t %an %!k!r $!)!n*a, Da"'( 2? "L &tano(
%ar '!r&t %an %"a$!kkan k&%a(a" #&(a$ k"a,
%, D"a$!kkan &tano( %a(a" ka(or"&t&r k&"!%an %ko3ok 3a"p!ran t&r$&'!t- %3atat
$!)!n*a $&(a"a 7 "&nt %&n#an $&(an# 4akt! 0 "&nt,
&, D(ak!kan $&p&rt % ata$ %&n#an 3a"p!ran $&'a#a '&rk!t:
29 "L ar %&n#an 1?- "L &tano( @ "L ar %&n#an 17- "L &tano( @ "L ar %&n#an 11-@ "L &tano(
@ "L ar %&n#an -B "L &tano(
7 "L ar %&n#an 7-B "L &tano(
7, P&n&nt!an Ka(or P&n&tra(an HC( %&n#an NaOH
a, D"a$!kkan 20 "L HC( 2 M k& %a(a" #&(a$ !k!r, ', D3atat k&%!%!kan t&r"o"&t&r,
3, D!k!r 20 "L NaOH 2-0 M- %3atat $!)!n*a 6at!r $&%&"kan r!pa )n##a $!)!n*a
$a"a %&n#an $!)! HC(8,%, D3a"p!rkan k&%!a (ar!tan n k& %a(a" ka(or"&t&r %an %3atat $!)! 3a"p!ran
$&(a"a "&nt %&n#an $&(an# 4akt! 0 "&nt,
E. HASIL PENGAMATAN
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
36/109
N
O
PROSEDUR PERCOAAN HASIL PENGAMATAN
I, P&n&nt!an T&tapan Ka(or"&t&r
1, D"a$!kkan 70 "L a;!a%&$ k& %a(a"
ka(or"&t&r %&n#an #&(a$ !k!r- %3atat
$!)!n*a,
T0 00C 0 K
2, Dpana$kan 70 "L a;!a%&$ k& %a(a"
#&(a$ k"a 20 %&ra+at % ata$ $!)!
ka"ar- k&"!%an %3atat $!)!n*a,
Tt 7 ?0C 1B K
, D3a"p!rkan ar pana$ k& %a(a"
ka(or"&t&r- %ko3ok %an %a"at
$!)!n*a $&(a"a 10 "&nt %&n#an $&(an#
4akt! 1 "&nt $&t&(a) p&n3a"p!ran,
T1 70C 1@ K
T2 720C 1 K
T 720C 1 K
T7 720C 1 K
T 700
C 1 K T@ 71
0C 17 K
T9 ?0C 12 K
TB ?0C 12 K
T? B0C 11 K
T10 B0C 11 K
II P&n&nt!an Ka(or R&ak$ n 6$8 C!SO7
6a;8
1, Dt"'an# %&n#an t&(t ,- 10 #ra"
pa%atan n,
2, D"a$!kkan 20 "L (ar!tan C!SO7 0- M
k& %a(a" ka(or"&t&r, Dko3ok %an
%!k!r $!)! C!SO7 %a(a" 3a(or"&t&r
$&(a"a 2 "&nt %&n#an $&(an# 4akt! 0
%&tk,
T1 10C 07 K
T2 0C 0@ K
T 70C 09 K
T7 0C 0@ K
, D"a$!kkan pa%atan n k& %a(a"
ka(or"&t&r, D3atat $!)!n*a %a(a"
$&(an# 4akt! 1 "&nt $&t&(a)
p&n3a"p!ran $&(a"a 10 "&nt,
T1 70C 09 K
T2 70C 09 K
T 0C 0B K
T7 @ 0C 0? K
T 90C 10 K
T@ B0C 11 K
T9 ?0C 12 K
TB 700C 1 K
T? 710C 17 K
T10 710C 17 K
T&r%apat &n%apan n2 *an# '&r4arna
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
37/109
a'!a'!
III P&n&nt!an Ka(or P&(ar!tan Etano( %a(a"
Ar
1, D"a$!kkan 1B 3"L ar k& %a(a"
ka(or"&t&r %&n#an "&n##!nakan #&(a$!k!r,
D!k!r $!)! a;!a%&$ %a(a" ka(or"&t&r
$&(a"a 2 "&nt %&n#an $&(an# 4akt! 0
"&nt,
D"a$!kkan 0 "L &tano( k&%a(a" '!r&t
%an %!k!r $!)!n*a, Da"'( 2? "L
&tano( %ar '!r&t %an %"a$!kkan
k&%a(a" #&(a$ k"a,
D"a$!kkan &tano( %a(a" ka(or"&t&r
k&"!%an %ko3ok 3a"p!ran t&r$&'!t-
%3atat $!)!n*a $&(a"a 7 "&nt %&n#an
$&(an# 4akt! 0 "&nt,
T ar :
T1 00C 0 K
T2 1 0C 07 K T 1
0C 07 K
T7 20C 0 K
T a(ko)o( 2? 0C 02 K T 3a"p!ran :
T1 70C 09 K
T2 70C 09 K
T 70C 09 K
T7 70C 09 K
T 70C 09 K
T@ 70C 09 K
T9 7 0C 09 K TB 7
0C 09 K
2, D"a$!kkan 29 "L ar k& %a(a"
ka(or"&t&r %&n#an "&n##!nakan #&(a$
!k!r k&"!%an %ko3ok $&(a"a 2 "&nt%&n#an $&(an# 4akt! 0 "&nt,
Da"'( 1?- "L &tano( %ar '!r&t %an
%"a$!kkan k&%a(a" #&(a$ k"a,
D"a$!kkan &tano( %a(a" ka(or"&t&r
k&"!%an %ko3ok 3a"p!ran t&r$&'!t-
%3atat $!)!n*a $&(a"a 7 "&nt %&n#an
$&(an# 4akt! 0 "&nt,
T ar :T1 1
0C 07 K
T2 10C 07 K
T 00
C 0 K T7 10C 07 K
T 3a"p!ran :
T1 0C 0B K
T2 0C 0B K
T 0C 0B K
T7 70C 09 K
T 70C 09 K
T@ 0C 0B K
T9 70C 09 K
TB 0C 0B K
, D"a$!kkan @ "L ar k& %a(a"
ka(or"&t&r %&n#an "&n##!nakan #&(a$
!k!r k&"!%an %ko3ok $&(a"a 2 "&nt
%&n#an $&(an# 4akt! 0 "&nt,
Da"'( 17- "L &tano( %ar '!r&t %an
T ar :T1 0
0C 0 K T2 0
0C 0 K
T 00C 0 K
T7 00C 0 K
T 3a"p!ran :
T1 0C 0B K
T2 0C 0B K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
38/109
%"a$!kkan k&%a(a" #&(a$ k"a,
D"a$!kkan &tano( %a(a" ka(or"&t&r
k&"!%an %ko3ok 3a"p!ran t&r$&'!t-
%3atat $!)!n*a $&(a"a 7 "&nt %&n#an
$&(an# 4akt! 0 "&nt,
T 0C 0B K
T7 0C 0B K
T 0C 0B K
T@ @0C 0? K
T9 @0C 0? K
TB @0
C 0? K
7, D"a$!kkan @ "L ar k& %a(a"
ka(or"&t&r %&n#an "&n##!nakan #&(a$
!k!r k&"!%an %ko3ok $&(a"a 2 "&nt
%&n#an $&(an# 4akt! 0 "&nt,
Da"'( 11-@ "L &tano( %ar '!r&t %an
%"a$!kkan k&%a(a" #&(a$ k"a,
D"a$!kkan &tano( %a(a" ka(or"&t&r k&"!%an %ko3ok 3a"p!ran t&r$&'!t-
%3atat $!)!n*a $&(a"a 7 "&nt %&n#an
$&(an# 4akt! 0 "&nt,
T ar :
T1 2?0C 02 K
T2 00C 0 K
T 00C 0 K
T7 00C 0 K
T 3a"p!ran :
T1 0C 0B K
T2 0C 0B K
T 0C 0B K
T7 0
C 0B K T 0C 0B K
T@ 0C 0B K
T9 0C 0B K
TB 0C 0B K
, D"a$!kkan @ "L ar k& %a(a"
ka(or"&t&r %&n#an "&n##!nakan #&(a$
!k!r k&"!%an %ko3ok $&(a"a 2 "&nt
%&n#an $&(an# 4akt! 0 "&nt,
Da"'( -B "L &tano( %ar '!r&t %an
%"a$!kkan k&%a(a" #&(a$ k"a,
D"a$!kkan &tano( %a(a" ka(or"&t&r
k&"!%an %ko3ok 3a"p!ran t&r$&'!t-
%3atat $!)!n*a $&(a"a 7 "&nt %&n#an
$&(an# 4akt! 0 "&nt,
T ar :T1 0
0C 0 K
T2 00C 0 K
T 10C 07 K
T7 10C 07 K
T 3a"p!ran :
T1 7 0C 09 K T2 7
0C 09 K T 7
0C 09 K
T7 70C 09 K
T 70C 09 K
T@ 70C 09 K
T9 70C 09 K
TB 70C 09 K
@, D"a$!kkan 7 "L ar k& %a(a"
ka(or"&t&r %&n#an "&n##!nakan #&(a$
!k!r k&"!%an %ko3ok $&(a"a 2 "&nt
%&n#an $&(an# 4akt! 0 "&nt,
Da"'( 7-B "L &tano( %ar '!r&t %an
%"a$!kkan k&%a(a" #&(a$ k"a,
D"a$!kkan &tano( %a(a" ka(or"&t&r
T ar :
T1 2?0C 02 K
T2 0
0
C 0 K T 00C 0 K
T7 00C 0 K
T 3a"p!ran :
T1 0C 0B K
T2 0C 0B K
T 0C 0B K
T7 0C 0B K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
39/109
k&"!%an %ko3ok 3a"p!ran t&r$&'!t-
%3atat $!)!n*a $&(a"a 7 "&nt %&n#an
$&(an# 4akt! 0 "&nt,
T 0C 0B K
T@ 0C 0B K
T9 0C 0B K
TB 0C 0B K
IV P&n&nt!an Ka(or P&n&tra(an HC( %&n#an
NaOH1, D"a$!kkan 20 "L HC( 2 M k& %a(a"
#&(a$ !k!r,
D3atat k&%!%!kan t&r"o"&t&r,
T HC( 1 0C 07 K
2, D!k!r 20 "L NaOH 2-0 M- %3atat
$!)!n*a 6at!r $&%&"kan r!pa )n##a
$!)!n*a $a"a %&n#an $!)! HC(8,
T NaOH 1 0C 07 K
, D3a"p!rkan k&%!a (ar!tan n k& %a(a"
ka(or"&t&r %an %3atat $!)! 3a"p!ran$&(a"a "&nt %&n#an $&(an# 4akt! 0
"&nt,
T1 700C 1 K
T2 720C 1 K
T 7 0C 1@ K T7 77
0C 19 K
T 70C 1B K
T@ 70C 1B K
T9 @0C 1? K
TB @0C 1? K
T? 90C 20 K
T10 90C 20 K
F. ANALISIS DATA
P&r$a"aan r&ak$ :a8 R&ak$ P&r3o'aan I
H2O 6(8 H2O 6(8 2H2O 6(8 '8 R!"!$ P&r3o'aan II
n 6$8 C!SO7 6a;8 nSO7 6a;8 C! 6$838 R&ak$ P&r3o'aan III
C2HOH 6(8 H2O 6(8 C2HOH 6(8 H2O 6(8%8 R&ak$ P&r3o'aan IV
HC( 6a;8 NaOH 6a;8 NaC( 6a;8 H2O 6(8
1, P&n&nt!an T&tapan Ka(or"&t&r
a, S!)! a4a( ar %n#n 6T08
T0 00C
0 29
0 K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
40/109
', S!)! a4a( ar pana$ 6Tt8
Tt 70C
7 29
1B K
3, S!)! ak)r 3a"p!ran$!)! ratarata 6TR 8
T1 70C
7 29
1@ K
T2 720C
72 29
1 K
T 720C
72 29
1 K
T7 720C
72 29
1 K
T 700C
70 29
1 K
T@ 710C
71 29
17 K
T9 ?0C
? 29
12 K
TB ?0C
? 29
12 K
T? B0C
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
41/109
B 29
11 K
T10 B0C
B 29
11 K
T R=T
1+T
2+T
3+T
4+T
5+T
6+T
7+T
8+T
9+T
10
10
¿316+315+315+315+313+314+312+312+311+311
10
¿3134
10
1-7 K
%, S!)! *an# %$&rap ka(or"&t&r 6JTA8
JTA Tt T0
1B 0
1 K
&, K&nakan $!)! ar %n#n 6JT8
JT TR T0
1-7 0 10-7 K
>, P&n!r!nan $!)! ar pana$ 6Jt8
Jt TR Tt
1-7 1B 7-@ K
Dk&ta)!: ar 1 #3"
= ar 70 3"
" ar , =
1 , 70
70 #ra"
3 ar 7-2 .#K
#, Ka(or *an# %$&rap ar %n#n 6;18
;1 " , 3 , JT
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
42/109
70 , 7-2 , 10-7
1,979-2 .o!(&
), Ka(or *an# %(&pa$ ar pana$ 6;28
;2 " , 3 , Jt
70 , 7-2 , 67-@8 992-B .o!(&
, Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;8
; ;2 ;1
992-B 1,979-2
?97-7 .o!(&
+, T&tapan ka(or"&t&r 6k8
k =q3
∆T A
¿ 974,4
15
@7-?@ .K
Gra>k P&n&nt!an Ka(or"&t&r
6H!'!n#an antara K&nakan S!)! %&n#an $&(an# 4akt! p&n3a"p!ran8
2, P&n&nt!an ka(or r&ak$ 6n 6$88 C!SO7 6a;8
a, S!)! ratarata C!SO7 6Ta8
T1 10C
1 29
07 K
T2 0C
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
43/109
29
0@ K
T 70C
7 29
09 K
T7 0C
29
0@ K
T R=T
1+T
2+T
3+T
4
4
¿ 304+306+307+3064
1223
4
0-9 K
', S!)! ratarata 3a"p!ran 6T '8
T1 70C
7 29
09 K
T2 70C
7 29
09 K
T 0C
29
0B K
T7 @0
C
@ 29
0? K
T 90C
9 29
10 K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
44/109
T@ B0C
B 29
11 K
T9 ?0C
? 29
12 K
TB 700C
70 29
1 K
T? 710C
71 29
17 K
T10 710C
71 29
17 K
T b=T
1+T
2+T
3+T
4+T
5+T
6+T
7+T
8+T
9+T
10
10
¿ 307+307+308+309+310+311+312+313+314+31410
¿3105
10
10- K
3, JT1 T ' Ta
10- 0-9 7-9 K
%, Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;78
;7 k , JT1
@7-?@ , 7-9
0B-@ .o!(&
&, Ka(or *an# %$&rap (ar!tan 6;8
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
45/109
; " , 3 , JT1
"&n3ar " 6"a$$a8 :
V C!SO7 20 "L
0-02 L
n C!SO7 M, V
0- , 0-02
0-01 "o(
n Zn=massa
Ar
¿ 3
65,5
0-07@ "o(
n C!SO7 nSO7 C!2
"!(a"!(a 0-07@ 0-01
'&r&ak$ 0-01 0-01 0-01 0-01
$&t"'an# 0-0@ 0-01 0-01
n=massa
Mr
D"ana Mr nSO7 1@1-
n=massa
Mr
"a$$a n Mr
0-01 1@1-
1-@1 #ra"
Maka ; " , 3 , JT1 1-@1 -2 7-9
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
46/109
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
47/109
¿303+304+304+305
4
¿1216
4
07 K
• S!)! &tano(
T &tano( 2?0
2? 29
02 K
• ∆ T M =
T air+T etanol2
¿304+302
2
¿606
2
0 K
• S!)! ratarata 3a"p!ran 6JTA8
T1 70C
7 29
09 K
T2 70C
7 29
09 K
T 70C
7 29
09 K
T7 70C
7 29
09 K
T 70C
7 29
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
48/109
09 K
T@ 70C
7 29
09 K
T9 70C
7 29
09 K
TB 70C
7 29
09 K
∆ T A=T
1+T
2+T
3+T
4+T
5+T
6+T
7+T
8
8
¿307+307+307+307+307+307+307+307
8
¿ 24568
09 K
• JT2 JTA JTM
09 0 7 K
• Ka(or *an# %$&rap ar 6;98
ar 1 #3"
V ar 1B 3"
3 ar 7-2 .#K
" ar , =
1 , 1B
1B #ra"
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
49/109
;9 " , 3 , JT2
1B , 7-2 , 7
02-7 .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap &tano( 6;B8
&tano( 0-9? #3"
= &tano( 2? 3"
3 &tano( 1-?2 .#K
" &tano( , =
0-9? , 2?
22-??9 #ra"
;B " , 3 , JT2
22-??9 , 1-?2 , 7
19@-@19 .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;?8
;? k , JT2 @7-?@ , 7 2?-B7 .o!(&
• Ka(or *an# %)a$(kan pa%a p&(ar!tan 6;108
;10 ;9 ;B ;? 02-7 19@-@19 2?-B7
9B-B9 .o!(&
• Enta(p 6JH18
" &tano( 22-??9 #ra"Mr &tano( 7@
netanol=massa
Mr
¿22,997
46
0- "o(
∆ H 1= q10
n etanol
¿738,857
0,5
1,799-917 .o!(&"o(
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
50/109
', 19 "L ar %&n#an 1?- "L &tano(
• S!)! ratarata ar
T1 00C
0 29
0 K
T2 10C
1 29
07 K
T 00C
0 29
0 K
T7 10C
1 29
07 K
T air=T
1+T
2+T
3+T
4
4
¿303+304+303+304
4
¿1215
4
0-9 K
• S!)! &tano(
T &tano( 2?0C
2? 29
02 K
• ∆ T M =
T air+T etanol2
¿303,75+302
2
¿605,75
2
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
51/109
02-B9 K
• S!)! ratarata 3a"p!ran 6JTA8
T1 0C
29
0B K
T2 0C
29
0B K
T 70C
7 29
09 K
T7 70
C 7 29
09 K
T 70C
7 29
09 K
T@ 70C
7 29
09 K
T9 70C
7 29
09 K
TB 70C
7 29
09 K
∆ T A=T 1+T 2+T 3+T 4+T 5+T 6+T 7+T 8
8
¿305+308+308+207+307+308+307+308
8
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
52/109
¿2461
8
09-@2 K
• JT2 JTA JTM
09-@2 02-B 7-9 K
• Ka(or *an# %$&rap ar 6;98
ar 1 #3"
= ar 29 3"
3 ar 7-2 .#K
" ar , =
1 , 29
29 #ra"
;9 " , 3 , JT2
29 , 7-2 , 7-9
B-@ .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap &tano( 6;B8
&tano( 0-9? #3"
V &tano( 1?- 3"
3 &tano( 1-?2 .#K
" &tano( , =
0-9? , 1?-
1-0 #ra"
;B " , 3 , JT2
1-0 , 1-?2 , 7-9
B-@ .o!(&
•Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;?8;? k , JT2
@7-?@ , 7-9
0B-@ .o!(&
• Ka(or *an# %)a$(kan pa%a p&(ar!tan
;10 ;9 ;B ;? B-@ B-@ 0B-@ ?B@-9?2.o!(&
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
53/109
• Enta(p 6JH18
" &tano( 1-0 #ra"
Mr &tano( 7@
netanol=massa
Mr
¿15,305
46
0- "o(
∆ H 1=
q10
n etanol
¿ 986,792
0,333
2,?@-? .o!(&"o(
3, @ "L ar %&n#an 17- "L &tano(• S!)! ratarata ar 6T ar8
T1 00C
0 29
0 K
T2 00C
0 29
0 K
T 00C
0 29
0 K
T7 00C
0 29
0 K
T air=T
1+T
2+T
3+T
4
4
¿303+303+303+303
4
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
54/109
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
55/109
@ 29
0? K
T9 @0C
@ 29
0? K
TB @0C
@ 29
0? K
∆ T A=T
1+T
2+T
3+T
4+T
5+T
6+T
7+T
8
8
¿308+308+308+308+308+309+309+309
8
¿2.467
8
0B-9 K
• JT2 JTA JTM 0B-9 02-
-B9 K
• Ka(or *an# %$&rap ar 6;98
ar 1 #3"
V ar @ 3"
3 ar 7-2 .#K
" ar , =
1 , @
@ #ra"
;9 " , 3 , JT2
@ , 7-2 , -B9
BBB- .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap &tano( 6;B8
&tano( 0-9? #3"
V &tano( 17- "L
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
56/109
3 &tano( 1-?2 .#K
" &tano( , =
0-9? , 17-
11- #ra"
;B " , 3 , JT2
11- , 1-?2 , -B9
12?-29 .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;?8
;? k , JT2 @7-?@ , -B9
B1-@7 .o!(&
• Ka(or *an# %)a$(kan pa%a p&(ar!tan 6;108
;10 ;9 ;B ;? BBB- 12?-29 B1-@7
1,??-@@ .o!(&
• Enta(p 6JH18
" &tano( 11- #ra"Mr &tano( 7@
netanol=massa
Mr
¿11,5
46
0-2 "o(
∆ H 1=
q10
n etanol
¿1.399,66
0,25
,?B-@7 .o!(&"o(
%, @ "L ar 11-@ "L &tano(
• S!)! ratarata ar 6T ar 8
T1 2?0C
2? 29
02 K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
57/109
T2 00C
0 29
0 K
T 00C
0 29
0 K
T7 00C
0 29
0 K
T air=T
1+T
2+T
3+T
4
4
¿302+303+303+303
4
¿1.211
4
02-9 .o!(&
• S!)! &tano(
T &tano( 2? 0C
2? 29 02 K
• ∆ T M =
T air+T etanol2
¿302,75+302
2
¿604,75
2
02-9 K
• S!)! ratarata 3a"p!ran 6JTA8
T1 0C
29
0B K
T2 0C
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
58/109
29
0B K
T 0C
29
0B K
T7 0C
29
0B K
T 0C
29
0B K
T@ 0C
29
0B K
T9 0C
29
0B K
TB 0C
29
0B K
∆ T A=T
1+T
2+T
3+T
4+T
5+T
6+T
7+T
8
8
¿308+308+308+308+308+308+308+308
8
¿2.464
8
0B K
• JT2 JTA JTM
0B 02-9
-@2 K
• Ka(or *an# %$&rap ar 6;98
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
59/109
ar 1 #3"
V ar @ "L
3 ar 7-2 .#K
" ar , =
1 , @
@ #ra"
;9 " , 3 , JT2
@ , 7-2 , -@2
B0- .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap &tano( 6;B8
&tano( 0-9? #3"
3 &tano( 1-?2 .#K
V &tano( 11-@ "L
" &tano( , =
0-9? , 11-@
?-2 #ra"
;B " , 3 , JT2
?-2 , 1-?2 , -@2
??-@ .o!(&• Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;?8
;? k , JT2 @7-?@ , -@2
@-7 .o!(&
• Ka(or *an# %)a$(kan pa%a p&(ar!tan
;10 ;9 ;B ;? B0- ??-@ @-7
1,1-2@ .o!(&
• Enta(p 6JH18
" &tano( ?-2 #ra"Mr &tano( 7@
netanol=massa
Mr
¿ 9,2
46
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
60/109
0-2 "o(
∆ H 1=
q10
n etanol
¿1.315,26
0,2
@,?9@- .o!(&"o(
&, @ "L ar -B "L &tano(
• S!)! ratarata ar 6T ar8
T1 00C
0 29
0 K
T2 00C
0 29
0 K
T 10C
1 29
07 K
T7 10C
1 29
07 K
T air=T
1+T
2+T
3+T
4
4
¿303+303+304+304
4
¿1.214
4
0- K
• S!)! &tano(
T &tano( 2?0C
2? 29 21 K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
61/109
• ∆ T M =
T air+T etanol2
¿303,5+302
2
02-9 K • S!)! ratarata 3a"p!ran 6JTA8
T1 70C
7 29
09 K
T2 70C
7 29
09 K
T 70C
7 29
09 K
T7 70C
7 29
09 K
T 70C
7 29
09 K
T@ 70C
7 29
09 K
T9 70C
7 29
09 K TB 7
0C
7 29
09 K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
62/109
∆ T A=T
1+T
2+T
3+T
4+T
5+T
6+T
7+T
8
8
¿307+307+307+307+307+307+307+307
8
¿2.458
8
09 K
• JT2 JTA JTM 09 02-9
7-2 K
• Ka(or *an# %$&rap ar 6;98
ar 1 #3"
V ar @ 3"
3 ar 7-2 .#K
" ar , =
1 , @
@ #ra"
;9 " , 3 , JT2
@ , 7-2 , 7-2
@72-@ .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap &tano( 6;B8
&tano( 0-9? #3"
3 &tano( 1-?2 .#K
V &tano( -B 3"
" &tano( , =
0-9? , -B
7-@ #ra"
;B " , 3 , JT2
7-@ , 1-?2 , 7-2
9-@ .o!(&
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
63/109
• Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;?8
;? k , JT2 @7-?@ , 7-2 29@-0B .o!(&
• Ka(or *an# %)a$(kan pa%a p&(ar!tan
;10 ;9 ;B ;? @72-@ 9-@ 29@-0B ?@-21@ .o!(&
• Enta(p 6JH18
" &tano( 7-@ #ra"Mr &tano( 7@
netanol=massa
Mr
¿ 4,6
46
0-1 "o(
∆ H 1=
q10
netanol
¿ 956,216
0,1
?,@2-1@ .o!(&"o(
>, 7 "L ar 7-B &tano(
• S!)! ratarata ar 6T ar8
T1 2?0
C
2? 29
02 K
T2 00C
0 29
0 K
T 00C
0 29
0 K
T7 00C
0 29
0 K
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
64/109
T air=T
1+T
2+T
3+T
4
4
¿302+303+303+303
4
¿1.211
4
02-9 K
• S!)! &tano(
T &tano( 2? 0C
2? 29 02 K
• ∆ T M =
T air+T etanol2
¿302,75+302
2
¿604,75
2
02-9 K
• S!)! ratarata 3a"p!ran 6JTA8
T1 0C
29
0B K
T2 0C
29
0B K
T 0C
29
0B K
T7 0C
29
0B K
T 0C
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
65/109
29
0B K
T@ 0C
29
0B K
T9 0C
29
0B K
TB 0C
29
0B K
∆ T A=T 1+T 2+T 3+T 4+T 5+T 6+T 7+T 8
8
¿308+308+308+308+308+308+308+308
8
¿2.464
8
0B K
• JT2 JTA JTM0B 02-9
-@2 K
• Ka(or *an# %$&rap ar 6;98
ar 1 #3"
V ar 7 "L
3 ar 7-2 .#K
" ar , =
1 , 7
7 #ra"
;9 " , 3 , JT2
7 , 7-2 , -@2
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
66/109
1,0@-12 .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap &tano( 6;B8
&tano( 0-9? #3"
3 &tano( 1-?2 .#K
V &tano( 7-B "L
" &tano( , =
0-9? , 7-B
-B0@ #ra"
;B " , 3 , JT2
-B0@ , 1-?2 , -@2
71-10 .o!(&
• Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;?8
;? k , JT2 @7-?@ , -@2
@-7 .o!(&
• Ka(or *an# %)a$(kan pa%a p&(ar!tan 6;108
;10 ;9 ;B ;? 1,0@-12 71-10 @-7
1,7@?-@ .o!(&
• Enta(p 6JH18
" &tano( -B1 #ra"
Mr &tano( 7@netanol=
massa
Mr
¿3,807
46
0-B "o(
∆ H 1=
q10
n etanol
¿1.469,63
0,83
1,990-@? .o!(&"o(
#, Ta'&(
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
67/109
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
68/109
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
69/109
79 29
20 K
T10 790C
79 29
20 K
T 2=
T 1+T
2+T
3+T
4+T
5+T
6+T
7+T
8+T
9+T
10
10
¿313+315+316+317+318+318+319+319+320+320
10
¿3.175
10
19- K
3, JT T2 T1 19- 07 1- K
%, Ka(or *an# %$&rap (ar!tan 6;118
(ar!tan 1-0 #3"
3 (ar!tan -?@ .#K
V (ar!tan 70 "L
" (ar!tan , V
1-0 , 70
71-2 #ra"
;11 " , 3 , JT
71-2 , -?@ , 1-
2,202-2 .o!(&
&, Ka(or *an# %$&rap ka(or"&t&r 6;128
;12 k , JT@7-?@ , 1- B9@-?@ .o!(&
>, Ka(or *an# %)a$(kan pa%a r&ak$ 6;18
;1 ;11 ;12 2,202-2 B9@-?@
,09?-12 .o!(&
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
70/109
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
71/109
Ka(or"&t&r a%a(a) a(at !n!tk "&n&nt!kan ka(or +&n$ $!at! 5at, Prn$p k&r+a
3a(or"&t&r a%a(a) $&'a#a '&rk!t : Ka(or"&t&r t&r%r %ar '&+ana #&(a$ (o#a" *an#
+&n$n*a t&(a) %k&ta)!- %n%n# p&n*&kat %ar $o(ator 'ar>!n#$ !nt!k "&n3a) t&r+a%n*a
p&ra"'atan ka(or k& (n#k!n#an $&ktar-t&r"o"&t&r %an p&n#a%!k, .ka $&'!a) 'a)an *an#
'&(!" %k&ta)! ka(or +&n$n*a %pana$kan- k&"!%an %"a$!kkan k& %a(a" ka(or"&t&r
%&n#an 3&pat- ka(or +&n$ t! %apat %)t!n#, Unt!k "&"p&r3&pat t&r3ptanta k&$&t"'an#an
t&r"a(- '&r$a"aan %&n#an %"a$!kkann*a 'a)an k&%a(a" ka(or"&t&r- ar %a(a" '&+ana
%a%!k, K&$&t"'an#an t&r"a( t&r+a% +ka $!)! *an# %t!n+!kkan o(&) t&r"o"&t&r$!%a)
kon$tan, Pa%a $aat t&r+a% k&$&t"'an#an t&r"a( t!(a) ka(or +&n$ 'a)an *an# %apat %)t!n#
%&n#an a$a$ '(a3k,
Pa%a r&ak$ k"a- t&r%apat '&'&rapa "a3a" ka(or r&ak$- *at! : 1, Ka(or
p&"'&nt!kkan 6H>8 a%a(a) ka(or *an# "&n#)a$(kan ata! %p&r(!kan !nt!k "&"'&nt!k 1
"o( $&n*a4a %ar !n$!r!n$!rn*a 2, Ka(or p&n#!raan 6H%8 a%a(a) ka(or *an# %)a$(kan
ata! %p&r(!kan !nt!k "&n#!rakan 1 "o( $&n*a4a "&n+a% !n$!r!n$!rn*a , Ka(or
p&"'akaran 6H38 a%a(a) ka(or *an# %)a$(kan ata! %p&r(!kan !nt!k "&"'akar 1 "o( 5at
6!n$!r $&n*a4a8 7, Ka(or n&tra($a$ 6Hn8 a%a(a) ka(or *an# %p&r(!kan ata! %)a$(kan
!nt!k "&"'&nt!k 1 "o( ar %ar r&ak$ antara a$a" %an 'a$a, Ka(or n&tra($a$ t&r"a$!k
r&ak$ &k$ot&r" kar&na pa%a r&ak$ n t&r+a% k&nakkan $!)! , Ka(or p&(ar!tan 6H$8
a%a(a) ka(or *an# %)a$(kan ata! %p&r(!kan !nt!k "&(ar!tkan 1 "o( 5at pa%at "&n+a%
(ar!tan,
Pa%a p&r3o'aan p&rta"a *at! p&n&nt!an t&tapan ka(or"&t&r- %%apatkan n(a
t&tapan ka(or"&t&r 6k8 *at! @7-?@ .#,K, D"ana )a$( n %%apatkan %ar $&($) antara
ka(or *an# %(&pa$ ar pana$ %&n#an ka(or *an# %$&rap ar %n#n *an# k&"!%an %'a#
%&n#an $!)! *an# %$&rap o(&) ka(or"&t&r- %an $!)! *an# %$&rap ka(or"&t&r %%apat %ar
$&($) $!)! a4a( ar pana$ %&n#an $!)! a4a( ar %n#n, Pa%a p&r3o'aan n t&r+a% %!a
r&ak$, K&%!a r&ak$ t&&r$&'!t a%a(a) r&ak$ &n%ot&r" %an r&ak$ &k$ot&r", R&ak$ &k$ot&r"
t&r+a% k&tka ar pana$ *an# $!)!n*a (&') tn## "&(&pa$ ka(or, Ka(or *an# %(&pa$kan ar
pana$ k&"!%an %t&r"a o(&) ar %n#n, Saat t!(a) r&ak$ &n%ot&r" t&r+a%, S&(an t!- %
%apatkan +!#a k!r=a *an# "&n&nt!kan k&nakan $!)! ar %n#n %an p&n!r!nan $!)! ar
pana$, A%ap!n *an# %%apatkan a%a(a) $!)! ar 3a"p!ran *an# $&"akn t!r!n- kar&na
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
72/109
a%an*a p&n#a%!kan ar pana$ %&n#an ar %n#n %%a(a" ka(or"&t&r t&r+a% tran$>&r ka(or
o(&) ar pana$,
Pa%a p&r3o'aan k&%!a- *at! p&n3a"p!ran antara n 6$8 %&n#an C!SO76a;8 - %"ana
t!+!an %ar p&r3o'aan n a%a(a) "&n&nt!kan ka(or r&ak$ n6$8 %&n#an C!SO76a;8, S&t&(a)
pa%atan n %3a"p!r %&n#an (ar!tan C!SO7 % %a(a" ka(or"&t&r- %%apatkan $!)!
3a"p!ran *an# $&"akn nak, Ka(or *an# %)a$(kan pa%a p&r3o'aan n a%a(a) -@
.o!(&, N(a *an# %%apatkan a%a(a) po$t>- n '&rart %ar r&ak$ t&r&$&'!t t&r+a% r&ak$
&n%ot&r"- *at! *an# "&"&r(!kan ka(or, Ak'at %ar p&n3a"p!ran n t&r%apat &n%apan n 2
%%a(a" ka(or"&t&r,Ha( t&&r$&'!t %kar&nakan pa%a $aat n %r&ak$kan %&n#an (ar!tan
C!SO7- "aka n akan t&rok$%a$ o(&) (ar!tan C!SO 7, P&r$t4a t&r$&'!t $&$!a %&nn#an
%&r&t =o(ta - *at! K a Ca Na M# A( Mn n Cr F& C% N Sn P' 6H8
C! H# A# Pt A!- %"ana pa%a %&r&t =o(ta n '&ra%a %$&'&(a) kr $&%an#kan C!
'&ra%a %$&'&(a) kanan, Pa%a %&r&t =o(ta $&"akn k& kanan- pot&n$a( r&%!k$n*a $&"akn
'&$ar $&%an#kan $&"akn k& kr- k&"a"p!an ata! pot&n$a( ok$%a$n*a *an# $&"akn
'&$ar, .a% k&"a"p!an C! !nt!k "&n#a(a" r&%!k$ (&') '&$ar %arpa%a n,
Pa%ap&r3o'aan k&t#a *at! p&n&nt!an ka(or p&(ar!tan &tano( %a(a" ar, K&tka
&tano( %(ar!tkan %a(a" ar- "aka akan %(&pa$kan $&+!"(a) ka(or, &$arn*a p&r!'a)an ka(or
'&r#ant!n# pa%a kon$&ntra$ a4a( %an kon$&ntra$ (ar!tan t&r'&nt!k, Etano( %apat %(ar!tkan
%a(a" ar kar&na &tano( %an ar a%a(a) $&n*a4a po(ar- %"ana p&(ar!t po(ar)an*a %apat
"&(ar!tkan $&n*a4a po(ar %an 'a#t! +!#a $&'a(kn*a, Pa%a p&r3o'aan n %%apatkan ka(or
p&(ar!tan *an# pa(n# '&$ar a%a(a) ?,@2-1@ ."o( $aat 3a"p!ran @ "L %&n#an -B "L
&tano(, S&t&(a) ka(or p&(ar!tan "ak$"!" %%apatkan- t&r+a% p&n!r!nan pa%a ka(or
p&(ar!tan, Ha( t&r$&'!t %$&'a'kan o(&) +!"(a) ar *an# t&r(a(! 'an*ak $&%an#kan +!"(a)
&tano( t&r(a(! k&3( $&)n##a ar t%ak %apat "&n*&rap ka(or (a#,
Pa%a p&r3o'aan t&rak)r- *at! p&n&nt!an ka(or p&n&tra(an HC( %an NaOH,
P&n3a"p!ran 'a$a k!at %an a$a" k!at "&n#ak'atkan a%an*a pana$ n&tra($a$ *an#
%$&'a'kan o(&) n&tra($a$ a$a" o(&) 'a$a k!at, P&r!'a)an &nta(p pa%a ka(or p&n&tra(an %
%apatkan $&'&$ar 9,@?B-9B .o!(&"o(, Tan%a po$t> "&n!n+!kkan t&r+a%n*a r&ak$
&n%ot&r", N(a ka(or p&n&tra(an *an# %%apatkan "&n!n+!kkan 'a)4a ka(or *an#
%'!t!)kan !nt!k "&n&tra(kan $at! "o( 3a"p!ran HC( %&n#an NaOH $&'&$ar 9,@?B-9B
.o!(&, Pa%a #ra>k %%apatkan k&nakan $!)! pa%a tap $at! "&nt 6k&3!a( pa%a "&nt k& @
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
73/109
%an 9B $!)!n*a kon$tan8, Ha( n %$&'a'kan !nt!k "&n#)n%ar t&r+a%n*a r&ak$
p&r!'a)an ka(or 3a"p!ran (ar!tan *an# "&"(k p&r!'a)an $!)! *an# t&r(a(! '&$ar,
H. KESIMPULAN
&r%a$arkan p&r3o'aan *an# t&(a) %(ak!kan %apat %$"p!(kan 'a)4a :
1, Da(a" $&tap r&ak$ k"a akan $&(a(! %$&rta %&n#an p&r!'a)an &n&r#*, P&r!'a)an &n&r#
n %apat %()at $a(a) $at!n*a %ar p&r!'a)an $!)! *an# t&r+a%,
2, P&r!'a)an ka(or ata! &nta(p %apat %t&nt!kan %&n#an '&$arn*a p&r'&%aan &nta(p 5at *an#
'&r&ak$ %&n#an 5at )a$( r&ak$ %an %apat +!#a %()at %ar ka(or"&t&r,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
74/109
ACARA IV
PENENTUAN MASA ATOM RELATIF
Mg
DAN
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
75/109
PENENTUAN TETAPAN GAS DAN
VOLUME MOLAR OKSIGEN
ACARA IV
PEPENENTUAN MASSA ATOM RELATIF M#
A, PELAKSANAAN PRAKTIKUM
1, T!+!an Praktk!" : Unt!k "&n&nt!kan "a$$a ato" r&(at> 6Ar8 %ar (o#a"
Ma#n&$!" 6M#8,
2,
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
76/109
, T&"pat Praktk!" : La'orator!" K"a Da$ar Lanta III- Fak!(ta$
Mat&"atka %an I("! P&n#&ta)!an A(a""- Un=&r$ta$
Matara"
, LANDASAN TEORI
Ma$$a ato" r&(at> !n$!r!n$!r *an# %+!"pa % a(a" %apat %p&ro(&) $&'a#aratarata %ar "a$$a $otop $&tap !n$!r-%t"'an# '&r%a$arkan >rak$ k&("pa)ann*a, .ka
$!at! !n$!r t&r%r ata$ n $otop - $otop k& "&"p!n*a "a$$a A %an k&("pa)an >rak$ P1 -
"aka "a$$a ato" r&(at> ratarata !n$!r t&r$&'!t % a(a" 6"a$$a ato" r&(at> k"an*a8 a(a)
A A1P1A2P2,,,AnPn
Ma$$a ato" r&(at> n!k(%a "&n%&kat t&tap 6k&3!a( 12C8 t%ak t&pat $a"a %&n#an no"or
"a$$an*a, Ma$$a ato" r&(at> t%ak "&"(k $at!an kar&na an#ka n "&r!pakan n$'a) %ar
%!a "a$$a *an# %!k!r - apap!n $at!an *an# kta #!nakan 6#ra"- k(o#ra" -po!n% %an
$&t&r!$n*a8, Sp&ktro"&tr "a$$a "&r!pakan "&to%& pa(n# ak!rat 'a# k"a4an !nt!k
"&n&nt!kan "a$$a ato" %an "o(&k!( r&(at>, Da(a" $p&ktro"&t&r $at! ata! '&'&rapa
&(&ktron %a"'( %ar $&tap ato" ata! "o(&k!(, Sp&$&$ '&r"!atan po$t> *an# %)a$(kan
%na"akan on- %p&r3&pat o(&) "&%an ($trk k&"!%an %(&4atkan k& "&%an "a#n&t,
K&(&n#k!n#an (nta$an partk&( t&r#ant!n# pa%a n$'a) "!atan t&r)a%ap
"a$$an*a-$&'a#a"ana pa%a &k$p&r"&n T)o"p$on "&n#&na $nar kato%a 6&(&ktron8,
T&knk n "&n*&'a'kan $p&$&$ %&n#an "a$$a *an# '&r'&%a %apat %p$a)kan %an %%&t&k$,
S&'a#a 3onta) - &k$p&r"&n a4a( %a(a" $p&ktro"&tr "a$$a "&n!n+!kkan n$'a) "a$$a 1@
: 1 !nt!k ok$#&n r&(at> t&r)a%ap )%ro#&n p&na$an '&r%a$arkan t&knk >$k !nt!k r&ak$
*an# $&"!a %%&%!k$ %&n#an (an%a$an k"a 6Oto'*-2001:2298,
M&n!r!t Da(ton - "a$$a ato" a%a(a) $>at !ta"a !n$!r *an# "&"'&%akan $at!
!n$!r %&n#an *an# (ann*a, Kar&na ato" $an#at rn#an - "aka t%$k %apat %#!nakan $at!an
#ra" %an k(o#ra" !nt!k "a$$a ato" %an )ar!$ %3ar "a$$a ato" $&'a#a $tan%ar ,
P&r'an%n#an "a$$a ato" $at! "a3a" ato" $tan%ar %$&'!t "a$$a ato" r&(at>, Pa%a
"!(an*a %#!nakan )%ro#&n- %p() $&'a#a $tan%ar kar&na "&r!pakan ato" *an# rn#an ,
K&"!%an %#ant %&n#an ok$#&n - kar&na %apat '&r$&n*a4a )a"pr %&n#an $&"!a !n$!r ,
Sa(a) $at! $*arat "a$$a $tan%ar a%a(a) $ta'( %an "!rn- t&tap kar&na ok$#&n t&r%apat
%a(a" $otop 01@- 019- 01B- ak)rn*a pa%a ta)!n 1?@0 %t&tapkan C12 $&'a#a $tan%ar
%an C12 %t&tapkan "&"p!n*a "a$$a 12 $"a - %&n#an 1 $"a 1-@@ 10 27 #ra" %an
"a$$a ato" r&(at> t%ak "&"(k $at!an , Ma$$a ato" r&(at> $an#at p&ntn# %a(a" ("!
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
77/109
-
8/16/2019 Laporan Tetap Kimdas Ayi
78/109
7, S&t&(a) (o#a" M# "&n+a% p!t)- %'&rkan t&t&$ ar 6#a$!ap *an# "&n#&p!(
%p&rk$a %&n#an k&rta$ (ak"!$8,, Kr!$ %p+arkan- k&"!%an %t"'an#,
E, HASIL PENGAMATAN
NO PROSEDUR PERCOAAN HASIL PENGAMATAN
1, Dt"'an# kr!$ ko$on# %&n#an
t"'an#an ana(tk
Ma$$a kr!$ ko$on# ?-2@ #ra",
2, Dt"'an# (o#a" M# 0-1 #ra"-
%an %"a$!kkan k&%a(a" kr!$,
K&"!%an kr!$ %pana$kan
%%a(a" tan!r )n##a $!)!n*a"&a