keputusan shariah semasa1 dr shamsiah mohamad2 dr noor...

1

Lindung Nilai Dalam Kewangan Islam : Analisa Terhadap

Keputusan Shariah Semasa1

Dr Shamsiah Mohamad2

Dr Noor Suhaida Kasri3

Abstrak

Lindung nilai merupakan antara konsep yang masih belum diaplikasi secara meluas dan

menyeluruh dalam dunia kewangan Islam walaupun dalam dunia kewangan konvensional ia

antara konsep yang amat popular dalam pengurusan risiko. Ini mungkin disebabkan banyak

isu Syariah berbangkit apabila melibatkan produk lindung nilai atau dalam konteks

konvensional disebut sebagai produk derivatif. Jika dilihat dari aspek keputusan Shariah

berkenaan lindung nilai, didapati tidak begitu banyak keputusan berkaitan buat masa ini

berbanding dengan keputusan Syariah tentang produk atau perkhidmatan kewangan Islam

yang lain. Kertas ini akan cuba menganalisa keputusan-keputusan Syariah sedia ada bagi

meneliti beberapa aspek yang mungkin boleh dibuat penambahbaikan pada masa akan datang.

Kata Kunci: Lindung Nilai, Kewangan Islam, Keputusan Syariah

1. Pengenalan

Lindung nilai merupakan satu konsep yang penting dalam pengurusan risiko. Risiko di sini

merujuk kepada kebarangkalian kerugian dalam pelaburan. Kebiasaannya risiko wujud dalam

semua aktiviti perniagaan dan ekonomi. Risiko boleh berlaku dalam pelbagai bentuk antaranya

risiko kadar pertukaran matawang asing, risiko kadar faedah, risiko ekuiti atau risiko komoditi.

Adalah dipercayai bahawa dengan membangunkan strategi pengurusan risiko yang betul,

lindung nilai dapat menghadkan risiko kepada tahap tertentu yang dapat mengelakkan

kemudaratan kepada mana-mana pelaburan (Bakar, 2008). Kesan daripada penggunaan strategi

lindung nilai dalam mana-mana pelaburan dapat mengurangkan kebarangkalian kerugian yang

boleh berlaku melalui pelbagai punca antaranya pendedahan pelaburan kepada turun naik

pasaran dan penyediaan pasaran baru yang boleh diteroka oleh pelabur (Jones, 2012).

Keperluan kepada lindung nilai ini boleh dilihat dengan jelas dalam perbankan dan kewangan

Islam. Perbankan Islam dan institusi kewangan memerlukan lindung nilai untuk melindungi

aset-aset mereka. Sebagai contoh, perbankan Islam perlu mendapatkan mata wang asing untuk

1 Kertas ini dibentang dalam Seminar Kebangsaan Emas dalam Institusi Kewangan di Malaysia, anjuran Fakulti Pengajian Islam, Universiti Kebangsaan Malaysia pada 22 Mac 2016. Kertas ini adalah sebahagian daripada hasil kajian tentang lindung nilai Islam yang mana ahli penyelidik adalah terdiri daripada Dr Shamsiah Mohamad, Dr Noor Suhaida Kasri, Dr Nor Fahimah Mohd Razif, Farrukh Habib, Mahbubi Ali dan Siti Syafira Zainal Abidin 2 Dr Shamsiah Mohamad adalah Penyelidik Kanan di International Shari`ah Research Academy for Islamic Finance (ISRA). 3 Dr Noor Suhaida Kasri adalah Penyelidik di International Shari`ah Research Academy for Islamic Finance (ISRA).

E-PROSIDING SEMINAR KEBANGSAAN EMAS DALAM INSTITUSI KEWANGAN DI MALAYSIA

2

memenuhi permintaan pelanggan dan pada masa yang sama untuk menawarkan pembiayaan

berkonsepkan ijarah kepada pelanggan berdasarkan kadar terapung (Laldin dan Mokhtar,

2009). Penggunaan lindung nilai terhadap risiko turun naik harga membolehkan institusi

perbankan berurus niaga dan mengendalikan transaksi perniagaan mereka pada skala yang

besar. Walaupun kos pengunaan instrumen lindung nilai adalah tinggi, tetapi pulangan daripada

transaksi berskala besar kebiasaannya tinggi berbanding jika tidak menggunakan lindung nilai

sama sekali (Dasuki and Smolo, 2009). Lindung nilai juga digunakan untuk mengawal

ketidakpadanan aset dan liabiliti (asset-liability mismacthes) (Zahan dan Kenett,2012).

Walau bagaimanapun proses lindung nilai Islam berbeza daripada lindung nilai konvensional.

Perbezaan tersebut dapat dilihat dalam operasi dan kontrak yang digunakan untuk lindung nilai.

Dalam hal ini, parameter atau piawai Syariah berkaitan lindung nilai Islam telah dikeluarkan

oleh badan yang mengeluarkan piawai Syariah seperti Islamic Fiqh Academy, Organisation of

Islamic Countries (IFA-OIC), Accounting and Auditing Organisation for Islamic Financial

Institutions (AAOIFI), International Islamic Financial Market (IIFM), Dallah Al-Baraka

(DAB), Majlis Penasihat Syariah Bank Negara Malaysia (MPS-BNM) dan Majlis Penasihat

Syariah Suruhanjaya Sekuriti Malaysia (MPS-SSM). Walaupun kesemua badan-badan ini

sepakat dari aspek kepentingan dan keperluan kepada lindung nilai, namun mereka mempunyai

pandangan yang berbeza dalam menentukan keharusan instrumen lindung nilai Islam.

Oleh itu kertas ini akan cuba menganalisis kriteria lindung nilai Islam dan sejauhmana ia

diambilkira dalam resolusi Syariah yang dibuat. Perbincangan akan dimulakan dengan

memberikan definisi lindung nilai daripada perspektif konvensional dan Islam, diikuti dengan

penjelasan ringkas tentang perbezaan antara lindung nilai Islam dan konvensional. Berdasarkan

kriteria dan perbezaan yang dikenalpasti, perbincangan seterusnya adalah untuk melihat

sejauhmana kriteria lindung nilai Islam telah diambilkira dalam resolusi atau keputusan Syariah

yang telah dikeluarkan oleh badan-badan berkenaan. Untuk mencapai objektif, kajian ini

mengambil pendekatan kaedah penyelidikan kualitatif dengan menggunakan analisis teks.

1.1 Definisi Lindung Nilai

1.1.1 Lindung Nilai Konvensional

Perkataan “hedge” telah di definisikan oleh Oxford Dictionary sebagai “pagar atau sempadan

yang dibentuk oleh semak atau pokok renek yang tumbuh dengan rapat”. Dalam Cambridge

Dictionary Online, ia didefinisikan sebagai “satu cara untuk melindungi, mengawal dan

menghadkan sesuatu”. Dari segi istilah, menurut Dictionary of International Investment and

Finance Terms (Clarks, 2001), lindung nilai bermaksud metod yang digunakan untuk

berlindung daripada risiko turun naik harga yang biasanya berlaku dalam pasaran hadapan

komoditi. Ia juga merujuk kepada amalan berlindung daripada risiko turun naik dalam kadar

pertukaran mata wang (dengan cara pembelian hadapan) bagi mengurangkan risiko dan

kebarangkalian kerugian. Definisi teknikal ini kelihatan seolah-olah mengecilkan skop lindung

nilai yang hanya boleh berlaku dalam pasaran hadapan komoditi dan pasaran pertukaran mata

wang asing. International Dictionary of Deritatives (Kam, 2009) memberikan definisi yang


3

lebih luas di mana lindung nilai merujuk kepada pelindungan kepada pelaburan daripada

kebarangkalian kerugian berpunca daripada pembelian sesuatu (membuat pelaburan) dalam

kadar yang tetap tetapi penyerahan (delivery) dibuat pada masa hadapan. Walaupun definisi ini

lebih luas daripada yang sebelumnya, tetapi masih juga terhad kepada satu metod sahaja

daripada beberapa metod yang ada untuk lindung nilai. Dalam Dictionary of Investment Terms

(Martz, 2006), lindung nilai bermaksud strategi untuk melindungi pelaburan sekurang-

kurangnya sebahagian daripadanya melalui urus niaga lain yang boleh menolak selesai (offset)

mana-mana kerugian dalam pelaburan asal.

Walau bagaimanapun, Encyclopaedia of Alternative Investments (Gregoriou, 2009)

mendefinisikan lindung nilai sebagai kaedah untuk mengurangkan pendedahan kepada risiko

di samping menikmati keuntungan daripada sesebuah pelaburan. Sementara Hull (2006)

menyatakan lindung nilai sebagai urusniaga yang direka untuk mengurangkan risiko. Keynes

(1930) mendefinasikan lindung nilai sebagai cara untuk mengelak risiko. Sementara itu,

Kamara (1982) berpandangan bahawa tujuan utama lindung nilai ialah untuk menstabilkan

pendapatan dan meningkatkan keuntungan.

Dalam memahami maksud lindung nilai ini, kita ketepikan aspek luas atau sempit takrifan yang

diberi, tetapi yang penting adalah kata kunci utama dalam memahami lindung nilai iaitu

perkataan “perlindungan daripada risiko kerugian dalam sesebuah pelaburan”. Daripada

definisi-definisi yang dinyatakan di atas, dapat dirumuskan bahawa lindung nilai bermaksud

perlindungan atau pengurangan pendedahan kepada risiko dalam sesebuah pelaburan. Satu

fakta yang sangat penting untuk dinyatakan di sini ialah dalam kewangan konvensional,

perkataan pelaburan merujuk kepada pembelian sesuatu yang dijangka meningkat nilainya,

kebiasaannya dengan perancangan untuk menjualnya pada masa akan datang bagi mendapat

keuntungan. Walaupun perkataan “sesuatu” boleh merujuk kepada barangan ataupun harta

(aset sebenar), tetapi dalam konteks instrumen kewangan, istilah yang biasanya digunakan

adalah seperti bon, komoditi, urusniaga hadapan, option, saham, stok, unit amanah dan warrant

(clarks, 2001). Oleh itu para pelabur berusaha untuk cari jalan penyelesaian bagi menghadapi

potensi kerugian dalam pelaburannya yang mungkin disebabkan oleh perubahan yang berlaku

terhadap harga aset, kadar faedah, ekuiti, kredit dan matawang. Seterusnya dalam lindung nilai

seseorang itu perlu untuk memasuki beberapa urusniaga dengan tujuan untuk meminimum atau

mengurangkan atau mengelak mana-mana risiko yang wujud pada masa hadapan. Melihat

kepada ciri ini, lindung nilai sering dikatakan mempunyai persamaan dengan insurans dari

aspek menginsuranskan pelaburan dengan kerosakan yang berlaku ekoran daripada

pengurangan kadar kerugian (Gregoriou, 2009). Persoalannya ialah adakah konsep lindung

nilai konvensional ini ada persamaan dengan lindung nilai Islam?

1.1.2 Lindung Nilai Islam

Di dalam Bahasa Arab, lindung nilai dikenali sebagai tawaqa, taÍawwuÏ, ÍiyÉÏah, iÍtimÉ’

ataupun taghtiyyah yang bermaksud perlindungan. Dari segi bahasa perkataan ÍiyÉÏah bererti

berhati-hati, melindungi dan perhatian (Ibnu Manzur, 1414H). Perkataan al-taÍawwuÏ juga

bermaksud tahun kemarau. Ianya juga merujuk kepada sesuatu yang melanda umat manusia

dan akan memusnahkan mereka (al-Zabidi, n.d). Secara asasnya taÍawwuÏ memberi makna


4

melingkungi, kerana kemarau sentiasa menyelubungi manusia dan menjadikan mereka dalam

bahaya.

Penggunaan perkataan taÍawwuÏ bagi merujuk kepada lindung nilai dapat dilihat dalam

standard kontrak lindung nilai yang dikeluarkan oleh International Islamic Financial Market

(IIFM) dan International Swaps and Derivatives Association (ISDA) yang dinamakan sebagai

“Tahawwut Master Agreement”.

Pengertian lindung nilai Islam dilihat ada persamaan dengan pengertian lindung nilai daripada

perspektif konvensional. Merujuk kepada Elgari (n.d.) taÍawwuÏ dalam kewangan Islam

merujuk kepada “suatu keadaan di mana proses, pengaturan dan format kontrak terpilih

diterima pakai bagi tujuan menjamin pengurangan risiko ke tahap minimum di samping

mengekalkan kemungkinan pulangan yang baik ke atas pelaburan”. AAOIFI (2010, p.494)

dalam Standard Syariah, No 27 mengemukakan pengertian yang sama iaitu “satu kaedah untuk

mengurangkan risiko pelaburan (seperti risiko pasaran) dengan menggunakan instrumen

kewangan yang ada dalam pasaran untuk membendung risiko yang mungkin meningkat ekoran

daripada perubahan harga yang teruk”. Dallah Al-Baraka (2002) juga selari dengan pandangan

AAOIFI di mana Resolusi No 6/27 menjelaskan bahawa lindung nilai sebagai “satu perjanjian

di mana pihak-pihak tertentu bersetuju untuk memasuki kontrak di masa hadapan untuk

melindungi pembeli dan peniaga sebagai satu langkah perlindungan daripada risiko kadar turun

naik pasaran”.

Merujuk kepada fungsi lindung nilai iaitu mengurangkan risiko dalam sesebuah pelaburan,

Al-Suwailem (2006) menyatakan bahawa aktiviti lindung nilai adalah selari dengan objektif

ekonomi Islam. Walau bagaimanapun, jika aktiviti lindung nilai digunakan sebagai satu cara

untuk membuat spekulasi dan berjudi, maka ia menyalahi undang-undang. Dalam konteks ini,

Obaidullah (2005) menyatakan:

“…the provision of hedging facility is hardly an adequate rationale for tolerating qimar and

maysir. The Shari’ah does not disapprove of hedging, since it brings in some maslaha. It is the

zero-sum nature of the game that the Shari’ah finds objectionable, as in it lie the roots of social

disharmony and discord” (p. 176).

Daripada perbincangan di atas jelas kepada kita bahawa matlamat tidak menghalalkan cara.

Setiap matlamat yang baik mesti memastikan ia dicapai dengan cara yang diharuskan oleh

Syarak. Oleh itu, perenggan berikutnya akan membuat perbandingan antara lindung nilai

konvensional dan lindung nilai Islam.

2. Lindung Nilai Konvensional dan Lindung Nilai Islam – Berbeza atau Sama?

Lindung nilai dari perspektif konvensional dan Islam secara luarannya kelihatan serupa antara

satu sama lain. Perbezaan antara keduanya hanya boleh dilihat dari segi penggunaan instrumen

lindung nilai dan juga dari aspek pemain atau pihak yang terlibat dalam aktiviti tersebut. Perlu

difahami bahawa jika pihak berkontrak menggunakan kontrak lindung nilai untuk tujuan

spekulasi ataupun berjudi, ianya dilarang dalam Islam. Walau bagaimanapun, sekatan ini tiada


5

dalam lindung nilai konvensional. Berasaskan daripada premis tersebut, adalah penting untuk

ditekankan bahawa lindung nilai Islam adalah berbeza daripada spekulasi. Menurut Ghoul

(2008) tujuan spekulasi adalah untuk mencapai keuntungan yang besar melalui pengambilan

risiko yang tinggi. Oleh itu kebarangkalian kerugian mengatasi kebarangkalian keuntungan.

Sebaliknya, lindung nilai melibatkan pengambilan risiko yang relatifnya agak terhad. Oleh itu

kebarangkalian keuntungan mengatasi kebarangkalian kerugian. Oleh itu, tujuan utama

lindung nilai adalah untuk mengurangkan risiko kerugian.

Perbezaan lain boleh dilihat dari segi kontrak dan aset yang mendasari instrumen lindung nilai.

Dalam Islam, aset pendasar dalam sesuatu kontrak hendaklah suatu yang diiktiraf oleh Syariah,

berharga, boleh dikenal pasti, boleh diserah dan wujud (al-Zuhayli, 1985). Dalam pasaran

modal, antara isu Syariah yang agak major dalam produk konvensional adalah aset pendasar

tidak wujud atau tidak dimiliki oleh peniaga semasa kontrak dilakukan. Memandangkan

kontrak pertukaran merupakan kontrak yang biasanya digunakan untuk menstruktur sesuatu

produk, kesemua syarat yang dinyatakan di atas hendaklah dipenuhi. Islam meletakkan

peraturan yang ketat ini kerana kontrak menjadi punca kepada pensabitan hak dan liabiliti (Ibnu

Taymiyyah, 2005; Musa 1952). Walaupun kebebasan diberikan kepada pihak yang berkontrak

untuk menggunakan mana-mana kontrak di dalam urusniaga kewangan, namun kontrak itu

akan hanya dianggap patuh Syariah jika tidak ada pelanggaran kepada prinsip dan peraturan

yang telah ditetapkan oleh Syarak. Antara prinsip dan peraturan berkenaan ialah kontrak

hendaklah berdasarkan persetujuan bersama (al-taradi), memenuhi semua rukun dan syarat-

syarat yang berkaitan, bebas dari mana-mana elemen yang dilarang dalam Islam seperti riba,

gharar dan maysÊr. (al-SanhËrÊ, n.d.; al-ZuhaylÊ, 1985; Bakar, 2008, Buang, 1994). Di samping

itu, dalam urusniaga kewangan yang melibatkan penggabungan antara beberapa kontrak,

peraturan khusus mengenainya mesti dipenuhi kerana terdapat beberapa ÍadÊth yang

melarangnya. Antara ÍadÊth yang berkaitan adalah yang diriwayatkan oleh Amru Ibnu Shu’ayb

daripada bapanya dan daripada datuknya (al-Tirmidhi, 1975):

ال يحل سلف وبيع، وال شرطان في بيع، وال ربح ما لم يضمن، وال بيع ما ليس عندك.

“Tidak diharuskan penggabungan salaf (kontrak pinjaman) dengan jual beli, dua syarat dalam

satu jual beli, keuntungan yang terhasil daripada suatu yang bukan dalam liabilitinya, dan jual

beli sesuatu yang tidak ada atau dimiliki”

×adÊth ini tidak menerima penggabungan antara kontrak pinjaman (qard) dan kontrak jual beli.

×adÊth lain yang melarang dua jual beli dalam satu kontrak (bayàtayn fi bayàh) adalah seperti

yang diriwayatkan oleh Malik (1412H: 2/369):

أن رسول هللا صلى هللا عليه وسلم نهى عن بيعتين في بيعة

“Sesungguhnya Rasullah s.a.w melarang dua jual beli dalam satu kontrak”

×adÊth ini mempunyai maksud yang sama dengan ÍadÊth lain yang melarang penggabungan

dua kontrak dalam satu perjanjian (safqatayn fi safqah) yang diriwayatkan oleh Àbd al-

RaÍmÉn ibn Mas`Ëd (Ibn ×anbal, 2001:6/324):

نهى رسول هللا صلى هللا عليه وسلم عن صفقتين في صفقة واحدة


6

“Rasulullah s.a.w. melarang dua kontrak di dalam satu perjanjian”.

Terdapat juga ÍadÊth lain yang menunjukkan Rasulullah s.a.w. melarang jual beli dengan syarat

(bay` wa al-syarÏ) sebagaimana yang diriwayatkan oleh `AmrË ibn Syu`ayb daripada bapanya

daripada datuknya (al-AsbahÉnÊ, 1415H:160):

هللا عليه وسلم نهى عن بيع وشرط، البيع باطل، والشرط باطلأن النبي صلى

“Sesungguhnya Nabi s.a.w.melarang jual beli dengan syarat, jual beli itu tidak sah, dan syarat

itu juga tidak sah”.

Perbezaan lain antara lindung nilai konvensional dan lindung nilai Islam ialah dari segi strategi

atau teknik yang diguna dalam lindung nilai. Risiko boleh dilindung nilai dengan banyak cara

antaranya melalui pemindahan risiko (risk transfer), pengelakan risiko (risk avoidance),

pengurangan risiko ( risk reduction), meminimumkan risiko (risk minimization), perkongsian

risiko (risk sharing) ataupun peneutralan risiko (risk neutralization). Walaupun begitu, dalam

kewangan Islam, kesan daripada teknik pengurusan risiko tidak boleh diambil mudah. Strategi

dan teknik lindung nilai yang melibatkan penghapusan atau pemindahan atau peralihan risiko

mungkin boleh menimbulkan isu Syariah. Ini kerana teknik-teknik ini cuba memisahkan risiko

daripada urus niaga dan menjadikan sesuatu yang tidak dimiliki sebagai barang jualan, yang

mana natijahnya ialah menyebabkan adanya risiko produk dalam pasaran. Risiko tersebut

dicipta dan dijual, dan akhirnya kesannya melebar ke peringkat kewangan dunia (Suwailem,

2006). Daripada perspektif Syariah, menjadikan risiko semata-mata sebagai subjek akad dalam

sebarang urus niaga kewangan adalah tidak dibenarkan. Tambahan pula, dalam situasi ini akan

ada satu pihak yang mendapat keuntungan dengan mengorbankan pihak yang lain. Untuk

menikmati keuntungan, satu pihak hendaklah menanggung kerugian atau berkongsi dengan

pihak-pihak lain yang terlibat. Dalam kaedah fiqh "الغرم بالغنم" yang bermaksud “liabiliti

bergandingan dengan keuntungan” (Laldin, et al., 2013). Kaedah Fiqh ini membawa maksud

bahawa seseorang itu berhak ke atas keuntungan apabila dia juga menanggung sebarang

kemungkinan risiko. Hal ini dijelaskan lagi dalam kaedah Fiqh lain iaitu " يستحق الربح إما بالمال

" أو بالعمل أو بالضمان yang bermaksud “Asas kepada berhaknya [seseorang ke atas] keuntungan

adalah sama ada kerana modal [yang disumbangnnya], atau usaha [yang dilakukannya], atau

tanggungan [risiko olehnya]”. (al-Nadwi, 2000). Berdasarkan kaedah ini, para ulama sebulat

suara membenarkan pulangan dan keuntungan diambil berdasarkan perkara berikut iaitu

pertama, penggunaan harta/aset dalam pelaburan atau aktiviti perdagangan. Kedua, usaha yang

dicurahkan bagi menjalankan urus niaga. Dan ketiga, risiko atau liabiliti yang ditanggung

melalui pemilikan. Ketiga-tiga asas ini adalah berdasarkan pelbagai ÍadÊth Nabi. (Dusuki,

2012).

Berdasarkan kaedah Fiqh di atas, perbezaan terakhir yang dikenalpasti antara lindung nilai

konvensional dan lindung nilai Islam adalah lindung nilai konvensional boleh dibuat melalui

pemisahan atau pemindahan atau peralihan risiko daripada mana-mana aktiviti ekonomi

sebenar sedangkan lindung nilai Islam tidak boleh memisahkan antara risiko dengan aktiviti

ekonomi sebenar. Menurut Mohamad dan Tabatabaei (2008), sebab kepada spekulasi menjadi

parah dalam kewangan Islam adalah kerana kebanyakan pengamal pasaran memasuki pasaran


7

derivatif bukan dengan niat untuk melakukan urus niaga sebenar tetapi adalah untuk tujuan

spekulasi. Suwailem (2006) menambah bahwa aktiviti spekulasi ini melibatkan pemindahan

risiko, yang sememangnya datang dari permainan “zero sum”, dan ia termasuk dalam kategori

mengambil harta orang lain secara tidak wajar yang sememangnya dilarang sekeras-kerasnya

dalam Islam. Allah berfirman (al-Nisa’, ayat 29):

إال أن تكون تجارة عن تراض منكم يا أيها الذين آمنوا ال تأكلوا أموالكم بينكم بالباطل , yang bermaksud :“Wahai

orang-orang yang beriman, janganlah kamu saling memakan harta sesamamu dengan jalan

yang batil, kecuali dengan jalan perniagaan yang berlaku dengan suka sama suka antara kamu”

Berdasarkan kepada huraian di atas, dapat difahami bahawa lindung nilai akan menjadi patuh

Syariah apabila objektif utamanya adalah untuk berlindung daripada kehilangan nilai komoditi

yang mungkin disebabkan oleh risiko pasaran. Selain itu, kes-kes yang melibatkan lindung

nilai oleh pengeluar komoditi utama dan pedagang impot dan ekspot untuk tujuan

meminimakan risiko turun naik harga adalah contoh kepada lindung nilai yang selari dengan

prinsip Syariah.

Setelah kita lihat perbezaan antara lindung nilai konvensional dan lindung nilai Islam, jelas

kepada kita bahawa perbezaan yang wujud pada lindung Islam itulah yang menjadi kriteria

atau ciri lindung nilai Islam. Kriteria dan ciri tersebut adalah (i) kontrak dan aset pendasar

adalah patuh Syariah, (ii) lindung nilai dibuat bukan bertujuan membuat spekulasi dan

perjudian, (iii) lindung nilai ada kaitan dengan aktiviti ekonomi sebenar, dan (iv) teknik lindung

nilai tidak membawa kepada pemisahan antara risiko dan pemilikan. Perbincangan dalam

bahagian seterusnya akan memperkatakan tentang resolusi atau keputusan Syariah berkaitan

lindung nilai dan bagaimana resolusi atau keputusan Syariah tersebut mengambil kira kriteria

lindung nilai Islam.

3. Resolusi Syariah Berkaitan Lindung Nilai Islam dan Aplikasinya dalam Kewangan

Islam

Beberapa resolusi Syariah, fatwa-fatwa dan standard telah dikemukakan oleh beberapa badan

penasihat Syariah baik diperingkat antarabangsa mahupun tempatan di seluruh dunia. Resolusi

Syariah pertama adalah berkaitan kontrak komoditi masa hadapan yang diutarakan oleh Islamic

Fiqh Academy-Muslim World League (IFA-MWL) pada 1985 (diambil daripada Al-Amine,

2008 dan Kamali, 2002). Instrumen yang sama turut dibincangkan oleh institusi lain seperti

Islamic Fiqh Academy, Organization of Islamic Countries (IFA-OIC), Accounting and

Auditing of Islamic Financial Intitutions (AAOIFI), Majlis Penasihat Syariah, Suruhanjaya

Sekuriti Malaysia (MPS-SSM) dan juga International Islamic Financial Market (IIFM).

Instrumen lindung nilai lain yang telah dibincangkan dan dinyatakan keputusannya oleh

institusi-institusi ini ialah option dan swap. Perenggan seterusnya akan meneliti resolusi

Syariah yang dikeluarkan oleh institusi-institusi ini untuk melihat samada mereka mengambil

kira empat (4) ciri atau kriteria lindung nilai Islam seperti yang dibincangkan sebelum ini.


8

3.1 Definisi Lindung Nilai

Dalam mendefinisikan apa itu lindung nilai, terdapat dua resolusi Syariah yang memberikan

pengertian tersebut iaitu AAOIFI dan Dallah Al-Baraka (DAB). Standard Syariah no. 27,

AAOIFI (2015:727) mentakrifkan lindung nilai sebagai “[satu] kaedah pengurangan risiko

pelaburan (seperti risiko pasaran) dengan menggunakan instrumen kewangan yang ada dalam

pasaran untuk membendung risiko yang mungkin meningkat ekoran daripada perubahan harga

yang teruk.” Sementara itu DAB (2002) di dalam Resolusi no. 6/27 menerangkan bahawa

amalan lindung nilai adalah merujuk kepada persetujuan pihak-pihak terbabit untuk menyertai

kontrak pada masa hadapan bagi melindung pembeli dan penjual sebagai langkah

menyelamatkan mereka daripada risiko turun naik kadar pasaran.

Suatu yang penting untuk dinyatakan di sini adalah pengertian yang diberikan oleh AAOIFI

tentang lindung nilai, menunjukkan bahawa perlindungan tersebut bukan terhad kepada risiko

pasaran dan matawang sahaja tetapi juga termasuk risiko pelaburan. Risiko pelaburan ini

merujuk kepada kebarangkalian atau kemungkinan berlakunya kerugian kepada jangkaan

pulangan dalam mana-mana pelaburan tertentu. Walaupun risiko pelaburan dihadapi oleh

kedua-dua kewangan konvensional dan kewangan Islam tetapi konsep pelaburan dari

perspektif Islam adalah berbeza. Sebagai perbandingan, pelaburan dalam kewangan

konvensional termasuk melabur dalam aset nyata dan juga dalam instrumen kewangan seperti

bon, pasaran hadapan, option, saham dan waran. ISRA Compendium for Islamic Finance

Terms (2010) menyatakan pelaburan adalah cara untuk menambah kekayaan melalui pelaburan

wang dalam aktiviti ekonomi yang diakui oleh undang-undang bagi tujuan meraih keuntungan.

Ia terdiri daripada semua aktiviti ekonomi yang bertujuan menjana keuntungan seperti

muÌÉrabah, murÉbaÍah, muzÉra`ah, dan sebagainya. Daripada definisi tersebut jelas bahawa

lindung nilai Islam hanya melibatkan aktiviti ekonomi sebenar dan bukan sebaliknya. Perkara

ini akan dibincangkan lebih lanjut selepas ini.

Berdasarkan keterangan di atas, satu pemerhatian dapat dibuat iaitu terdapat beberapa struktur

yang dibenarkan untuk digunakan dalam lindung nilai. Resolusi seterusnya menerangkan

struktur lindung nilai yang dibenarkan.

1. AAOIFI dalam Standard Syariah No.1 memutuskan bahawa institusi-institusi dibenarkan

untuk melakukan lindung nilai bagi menghadapi risiko penurunan mata wang pada masa

hadapan. Pihak-pihak terbabit boleh melakukan lindung nilai melalui cara-cara berikut:

a- “Back-to-back’’ pinjaman tanpa faedah (qarÌ) dengan menggunakan mata wang

berbeza. Syarat-syarat yang perlu dipenuhi adalah: (i) semua pihak tidak boleh memberi

atau menerima sebarang lebihan daripada jumlah pinjaman. (ii) kedua-dua pinjaman

tidak boleh dikaitkan antara satu sama lain (kontrak yang berasingan) (AAOIFI, 2015,

Artikel no. 2/4/1). Pengaplikasian teknik lindung nilai ini membolehkan pihak-pihak

yang terlibat mengunci (lock) nilai mata wang pada masa kontrak dilakukan dan

membuat bayaran pada masa mata wang diserah. Mekanisme ini membolehkan pihak

yang terlibat untuk mengatasi satu syarat ketat dalam bay’ al-Îarf (pertukaran mata

wang) iaitu penyerahan segera kedua-dua mata wang terbabit semasa kontrak


9

dilakukan. Merujuk kepada Hussain dan Mehboob (n.d.), kaedah pertukaran mata wang

asing patuh Syariah yang mudah ini telah digunakan oleh pedagang tempatan dengan

jumlah yang sedikit dalam urusniaga seharian mereka.

b- Wa’d adalah konsep lain yang boleh digunakan untuk lindung nilai bagi menghadapi

risiko turun naik nilai mata wang. Walau bagaimanapun, syarat yang perlu dipenuhi

ialah tidak menggunakan muwÉ`adah mulzimah (bilateral binding promise) untuk

tujuan lindung nilai bagi menghadapi risiko turun naik mata wang (AAOIFI, 2015,

Artikel 2/9/1). Ini bermakna resolusi AAOIFI ini hanya membenarkan satu pihak sahaja

yang berjanji untuk membeli mata wang tertentu pada masa yang dipersetujui.

Berdasarkan cara kedua ini, harga mata wang akan dikunci pada masa wa`d dilakukan.

c- Dalam Standard Syariah AAOIFI No. 20, Artikel no. 5/2/3, dinyatakan bahawa opsyen

boleh menjadi patuh Syariah apabila digunakan konsep `urbun (wang pendahuluan).

Ini berlaku dengan memeteri kontrak untuk menjual sesuatu tetapi hanya pembayaran

pendahuluan dibuat dan ia dikira sebahagian daripada harga jualan. Dengan itu, pembeli

ada hak untuk membatalkan kontrak dalam tempoh tertentu sebagai balasan kepada hak

penjual untuk memiliki wang pendahuluan tersebut dalam situasi pembeli

menggunakan hak untuk membatalkan akad. Walau bagaimanapun hak tersebut tidak

boleh diniagakan.

d- Dalam Standard Syariah AAOIFI No. 1, Artikel no.2/4/2, lindung nilai dibenarkan

apabila melibatkan pembayaran bagi jual beli barangan secara kredit atau murÉbaÍah.

Keputusan ini sebenarnya berkaitan dengan perniagaan impot dan ekspot aset nyata

atau komoditi yang melibatkan pertukaran mata wang asing. Oleh itu keperluan

terhadap lindung nilai boleh dilihat dengan mudah dalam situasi ini.

Pendirian yang sama juga diambil oleh DAB. Institusi ini dalam Simposium Ekonomi Islam

ke-6 nya pada 2-6 Mac 1990 memutuskan bahawa lindung nilai diharuskan kerana ia adalah

satu perjanjian untuk membuat kontrak lain pada masa akan datang dengan syarat subjek

kontrak adalah suatu yang dibenarkan [syarak]. Walau bagaimanapun lindung nilai yang

dibenarkan hanya terhad kepada kes jual beli pada masa hadapan sebagai sebagaimana

yang ditetapkan oleh fatwa no. 1 dalam Forum Kedua DAB (I-Fikr, n.d.). Dalam keputusan

tersebut, disyaratkan pihak yang berkontrak menetapkan harga semasa kontrak hadapan

dilakukan. Harga tersebut boleh berdasarkan harga pasaran terkini tetapi bukan harga masa

akan datang atau dinamakan harga jangkaan (expected price).

Panel Penasihat Syariah IIFM pula membenarkan pengurusan lindung nilai melalui

penggunaaan wa`d dan kontrak murÉbaÍah serta musÉwamah. Untuk memastikan aktiviti

lindung nilai mematuhi Syariah secara keseluruhannya, IIFM menyenaraikan satu garis

panduan sebagaimana berikut :

i- Transaksi lindung nilai yang dilakukan hendaklah digunakan untuk melindungi

risiko sebenar yang dihadapi oleh pihak yang berkenaan.

ii- Transaksi tersebut tidak bertujuan untuk melakukan spekulasi. Ini bermakna

transaksi tersebut hendaklah melibatkan pertukaran aset dan pembayaran yang

sebenar. Penyelesaian tunai harus berkaitan dengan transaksi sebenar yang

melibatkan penyerahan aset secara fizikal.


10

iii- Aset mestilah halal.

iv- Tiada riba yang dikenakan dalam transaksi berkaitan.

Sementara itu, MPS-SSM dan MPS-BNM tidak mendefinisikan secara jelas istilah lindung

nilai dalam resolusi mereka meskipun mereka membenarkan lindung nilai. MPS-BNM

dalam mesyuarat kali ke-49 pada 28 April 2005 memutuskan bahawa “ institusi kewangan

Islam dibenarkan untuk melaksanakan urus niaga mata wang asing hadapan (forward

foreign currency) berdasarkan wa`d mulzim sebelah pihak (bilateral binding promise)

yang hanya mengikat pihak yang berjanji. Selain itu, pihak yang mengalami kerugian boleh

menuntut ganti rugi ekoran kemungkiran janji. Urus niaga ini boleh dijalankan oleh institusi

kewangan Islam dan pelanggan, atau sesama institusi kewangan Islam, atau antara institusi

kewangan Islam dengan institusi kewangan konvensional.” (BNM, 2010:138)

Keputusan MPS-BNM di atas menunjukkan bahawa wa`d boleh menjadi penyelesai kepada

masalah isu Syariah berbangkit dalam bay` al-Îarf. Walaupun begitu kebenaran melakukan

transaksi tersebut hanya terhad kepada tujuan lindung nilai mata wang sahaja.

Di samping membenarkan urus niaga mata wang asing hadapan, MPS-BNM juga

membenarkan opsyen mata wang asing. Dalam mesyuarat kali ke-79 pada tarikh 29

Oktober 2008, MPS-BNM memutuskan bahawa “struktur produk opsyen mata wang asing

yang berasaskan wa`d dan dua urus niaga tawarruq yang dibuat secara berasingan adalah

dibenarkan, tertakluk kepada berikut:

i. Penggunaan produk opsyen hendaklah dihadkan digunakan untuk tujuan

lindung nilai sahaja;

ii. Wa`d yang diberikan mestilah berasingan daripada urus niaga tawarruq dan

tidak dijadikan syarat kepada urus niaga tersebut;

iii. Institusi kewangan hendaklah memastikan setiap urus niaga dimeterai secara

berasingan antara satu sama lain dari segi dokumentasi dan turutan

perlaksanaan;

iv. Aset sandaran yang digunakan hendaklah berlandaskan Syariah.” (BNM,

2010:147)

MPS-SSM (2006) juga memberi pandangan yang sama. Dalam mesyuarat kali ke-11 pada

26 November 1997, MPS-SSM memutuskan bahawa kontrak niaga hadapan minyak kelapa

sawit mentah adalah diharuskan kerana ianya bebas dari unsur gharar (ketidak pastian),

maysir (perjudian), bay` ma`dum (jual beli sesuatu yang tidak wujud/tidak dimiliki),

spekulasi dan ketiadaan ‘iwad (tiada pertukaran barangan). Selain daripada kelulusan

berhubung kontrak niaga hadapan minyak kelapa sawit mentah, MPS-SSM dalam

mesyuarat kali ke-13 pada 19 Mac 1998, memutuskan bahawa kontrak niaga hadapan

indeks komposit tidak bercanggah dengan prinsip Syariah. Kontrak niaga hadapan indeks

komposit adalah perjanjian antara penjual dan pembeli untuk membentuk dan menyerahkan

sebilangan saham terpilih dengan satu harga yang dipersetujui dan dilakukan pada masa

hadapan. MPS-SSM memutuskan bahawa urusniaga indeks saham adalah mematuhi

Syariah dengan syarat komponen indeks terdiri daripada saham patuh Syariah.


11

Merujuk kepada resolusi dan keputusan Syariah berkaitan lindung nilai, persoalan yang

timbul ialah sama ada resolusi Syariah tersebut telah mengambil kira ciri-ciri lindung nilai

Islam yang membezakannya dengan lindung nilai konvensional. Dalam perbincangan

sebelum ini telah dinyatakan empat kriteria atau ciri lindung nilai Islam iaitu (i) kontrak

lindung nilai Islam dan aset pendasar mematuhi Syariah; (ii) lindung nilai tidak digunakan

untuk spekulasi dan perjudian; (iii) teknik lindung nilai tidak membawa kepada pemisahan

risiko daripada aset pendasar; dan (iv) lindung nilai dikaitkan dengan aktiviti ekonomi

sebenar. Dalam perenggan berikutnya, empat ciri ini akan dibincangkan secara satu persatu.

i) Kontrak lindung nilai dan aset pendasar adalah patuh Syariah.

Resolusi Syariah yang dikemukakan sebelum ini mensyaratkan kontrak yang digunakan

hendaklah mematuhi prinsip Syariah. Sebagai contoh, AAOIFI membenarkan pihak-pihak

yang ingin menjalankan urusniaga lindung nilai bagi menghadapi risiko penurunan nilai

mata wang pada masa hadapan untuk membuat janji (wa’d) dan “back-to-back” pinjaman

tiada faedah (qard) dengan menggunakan mata wang yang berbeza. Sementara itu, MPS-

BNM meluluskan urus niaga hadapan mata wang asing dengan menggunakan janji

mengikat (wa’d mulzim). Untuk opsyen mata wang asing, MPS-BNM membenarkan

penggunaan wa’d dan dua urus niaga tawarruq yang dibuat secara berasingan. Walau

bagaimanapun, dalam kes kontrak hadapan minyak kelapa sawit mentah, MPS-SSM telah

meluluskannya walaupun kontrak ini pada asalnya adalah instrumen konvensional atas asas

bahawa instrumen ini bebas daripada unsur yang dilarang dalam Islam. Sementara kontrak

hadapan indeks komposit hanya dibenarkan dengan syarat komponen saham berkenaan

adalah terdiri daripada saham patuh Syariah.

Dalam kes kontrak hadapan minyak kelapa sawit mentah dan kontrak hadapan indeks

komposit, memandangkan kedua-duanya adalah intrumen derivatif yang didagangkan di

Bursa, kedua-duanya terikat dengan peraturan dagangan di Bursa. MPS-SSM ketika

membuat keputusan tentang kontrak hadapan minyak kelapa sawit mentah ini sudah tentu

telah mengambil kira tentang kontrak dan peraturan dagangan berkaitan. Atas premis

tersebut, MPS-SSM telah memutuskan bahawa kontrak hadapan minyak kelapa sawit

mentah adalah bebas daripada unsur maysir dan gharar; dan andainya unsur ini wujud

sekalipun, peraturan dagangan sedia ada boleh mengatasinya. AAOIFI, IFA-OIC, IFA-

MWL dan DAB juga telah mengeluarkan resolusi berkenaan kontrak hadapan komoditi di

mana mereka memutuskan bahawa kontrak tersebut tidak patuh Syariah. Larangan tersebut

adalah berkaitan dengan isu gharar. Isu yang dibincangkan adalah (i) penangguhan serahan

kedua-dua subjek akad iaitu harga dan komoditi; (ii) jual beli minyak sawit mentah yang

tidak wujud atau tidak dimiliki; dan (iii) jual beli hutang dengan hutang (bay` al-dayn bi

al-dayn). Merujuk kepada keputusan MPS-SSM, isu-isu ini telah ditangani dan diatasi

dengan wujudnya peraturan dagangan minyak sawit mentah yang mana hal ini tidak

disentuh oleh AAOIFI, IFA-OIC, IFA-MWL, dan DAB. Ini kerana realiti di Malaysia jauh

berbeza dengan negara lain kerana Malaysia mempunyai kerangka perundangan yang baik

dan semua instrument dikawal selia oleh pihak yang berkenaan dengan polisi dan dasar

yang boleh mengawal dan mencegah isu-isu yang dibangkitkan tersebut daripada berlaku.


12

Dalam isu maysir, MPS-SSM berhujah bahawa bayaran margin awal tidak termasuk dalam

kategori pertaruhan yang dilarang dalam Islam dan spekulasi dalam pasaran niaga hadapan

bukan perjudian. Walau bagaimanapun dalam isu maysir, MPS-SSM hanya

membincangkan mekanisme margin awal sahaja. Sebaliknya, IFA-MWL dan AAOIFI

memanjangkan perbincangan hingga merangkumi mekanisme lain yang berkaitan seperti

isu “mark to market” (rujukan kepada harga pasaran semasa) dan “offsetting” (tolak

selesai) dan juga isu perbezaan bayaran akibat daripada “mark to market”.

ii) Penggunaan mekanisma lindung nilai bukan untuk spekulasi dan perjudian.

Dalam resolusi MPS-SSM berkenaan kontrak niaga hadapan minyak kelapa sawit mentah

dinyatakan bahawa ia dibenarkan kerana walaupun ada spekulasi tetapi spekulasi tersebut

tidak menyalahi prinsip Syariah. Ini kerana spekulasi memang wujud dalam semua bentuk

perniagaan dan tidak terhad kepada transaksi niaga hadapan sahaja. SAC-SSM juga

berhujah bahawa membuat keuntungan ekoran daripada perbezaan harga adalah

dibenarkan dalam Islam. Sebagai bukti Islam membolehkan transaksi jual beli, seperti bay`

muzÉyadah dan murÉbaÍah, yang mana melibatkan keuntungan diperolehi hasil daripada

perbezaan antara harga asal dan harga jualan. SAC-SSM juga berpendapat bahawa

spekulasi adalah berbeza daripada perjudian. Ini kerana spekulasi dapat dibezakan daripada

perjudian dengan memeriksa motif dan kelakuan pelabur. Pelabur yang mendapat

maklumat dan melabur dengan pertimbangan yang teliti adalah spekulator manakala

mereka yang memasuki pasaran dan melabur semata-mata bergantung kepada nasib adalah

pemain judi. Oleh itu, isu spekulasi ini perlu dilihat dari aspek sama ada ia dilakukan secara

berlebihan atau sederhana. Menurut pandangan MPS-SSM, isu spekulasi ini boleh diatasi

dengan pemantauan dan penyeliaan yang ketat untuk memastikan keadilan kepada pemain

pasaran dan juga untuk mengurangkan amalan yang dilarang dalam Islam, sebagai contoh

penipuan dan manipulasi.

Walau bagaimanapun, Kasri (2013) berhujah bahawa MPS-SSM tidak membincangkan

dua isu penting yang wujud dalam spekulasi kontrak niaga hadapan, iaitu isu “offsetting”,

di mana spekulator: (i) beli dan jual kontrak hadapan minyak sawit mentah dengan tujuan

untuk mendapat keuntungan berdasarkan kepada perbezaan harga semata-mata tanpa

memiliki dan melibatkan pertukaran aset secara fizikal, dan (ii) hasil keuntungan itu

diperolehi dengan cara satu pihak lagi akan mengalami kerugian. Kasri seterusnya berhujah

bahawa memang benar bahawa Islam tidak melarang mengambil keuntungan hasil daripada

perbezaan harga tetapi dalam jual beli seperti bay’ muzÉyadah dan murÉbaÍah, kebenaran

diberi atas asas bahawa berlakunya pertukaran aset secara fizikal dengan harga bayaran.

Kasri selanjutnya berhujah bahawa walaupun spekulator membuat spekulasi secara

bertanggungjawab dan berhati-hati sekalipun, ia tidak dapat memadam hakikat bahawa

keuntungan yang diperolehi hasil daripada perbezaan harga akan menyebabkan satu pihak

lagi mengalami kerugian dan ini merupakan salah satu ciri perjudian yang dilarang dalam

Islam. Pandangan Kasri ini selari dengan pendirian IFA-MWL dan AAOIFI dalam resolusi

mereka berkenaan kontrak hadapan komoditi.


13

iii) Lindung nilai dikaitkan dengan aktiviti ekonomi yang sebenar.

Untuk membuktikan bahawa terdapat hubungan antara aktiviti lindung nilai dan aktiviti

ekonomi sebenar, maka penglibatan aset pendasar sebenar dan pertukaran secara fizikal

antara pihak-pihak berkontrak mestilah dapat dilihat dengan jelas. Oleh itu dalam kes urus

niaga hadapan mata wang asing yang menggunakan wa`d, qard dan `urbun, pihak-pihak

yang terlibat hendaklah mengguna dan membuat pertukaran mata wang sebenar. Hal yang

sama juga dalam produk opsyen mata wang asing yang menggunakan wa`d dan dua urus

niaga tawarruq secara berasingan, pihak-pihak tersebut hendaklah mengguna dan membuat

pertukaran komoditi atau aset sebenar. Dalam kes wa`d misalnya, pertukaran mata wang

atau komoditi sebenar mestilah berlaku apabila wa`d dituntut (exercise) oleh penerima

janji. Apabila perkara tersebut berlaku, maka akan kelihatan hubung kait antara dengan

aktiviti ekonomi sebenar dalam semua aktiviti lindung nilai tersebut.

Perlunya wujud hubungan antara aktiviti lindung nilai dengan aktiviti ekonomi sebenar

boleh dilihat dengan jelas dalam Standard Syariah AAOIFI No. 1, Artikel 2/4/2, yang

membenarkan lindung nilai dilakukan apabila melibatkan pendedahan kepada risiko turun

naik mata wang bagi akaun yang perlu dibayar ekoran wujudnya aktiviti menjual barangan

secara kredit atau secara murÉbaÍah. Contoh lain ialah resolusi MPS-BNM (mesyuarat kali

ke-49 pada tarikh 28 April 2005) yang memutuskan bahawa sesebuah institusi kewangan

Islam boleh menyertai urus niaga hadapan mata wang asing berdasarkan konsep wa`d

mulzim. Berdasarkan konsep tersebut, jika pembuat janji memungkiri janjinya untuk

membeli mata wang pada nilai dan tempoh masa yang telah dipersetujui bersama semasa

janji dibuat, dia perlu membayar semula kepada penerima janji segala kos yang ditanggung

oleh penerima janji untuk mendapatkan mata wang berkenaan.

Jika hubungan antara aktiviti lindung nilai dengan aktiviti ekonomi sebenar dapat dilihat

secara jelas dalam produk lindung nilai yang dinyatakan di atas, tetapi ada persoalan dari

aspek tersebut dalam kontrak hadapan minyak sawit mentah dan kontrak hadapan indeks

komposit. Struktur kontrak hadapan minyak sawit mentah membolehkan pihak berkontrak

untuk membuat sama ada: (i) penyelesaian secara tunai (cash settlement) melalui

mekanisma offsetting iaitu dengan membuat pembayaran jumlah yang berbaki sama ada

sebelum atau pada masa matang; atau (ii) penyerahan secara fizikal komoditi berkenaan

pada tarikh matang. Yang menjadi perdebatan antara cendekiawan Syariah ialah tentang

penyelesaian tunai. Ini kerana penyelesaian tunai ini memberi ruang kepada aktiviti

spekulasi atas asas bahawa pihak yang berkenaan bebas untuk berdagang tanpa perlu ada

penyerahan komoditi secara fizikal. Ini selari dengan keputusan IFA-MWL, IFA-OICC,

DAB dan AAOIFI yang tidak membenarkan instrumen derivatif yang diniagakan di Bursa.

Hujah yang sama sepatutnya dibangkitkan dalam kes kontrak hadapan indeks komposit.

MPS-SSM yang membenarkan kontrak hadapan indeks komposit berhujah bahawa

memandangkan jumlah bilangan saham ( aset pendasar) adalah besar (sebagai komponen

indeks saham), maka penghantaran secara fizikal tidak boleh dilakukan. Melihat kepada

kesukaran tersebut, apa yang pembeli boleh terima hanyalah nilai kepada jumlah saham

berkenaan sebagai ganti kepada penyerahan fizikal dan hasilnya ialah kontrak tersebut


14

diselesaikan secara tunai sebelum atau semasa tarikh matang. Sehubungan dengan hal ini,

Suwailem (2006) menyatakan bahawa instrumen derivatif yang berasaskan indeks pasaran

atau turun naik pasaran adalah contoh bagaimana derivatif boleh menyimpang daripada

aktiviti sebenar sebagaimana derivatif dibina untuk memisahkan risiko daripada

pemilikan. Di samping itu nilainya tidak terikat dengan sektor sebenar tetapi tertakluk

kepada pasaran derivatif.

iv) Teknik lindung nilai tidak memisahkan risiko daripada pemilikan.

Mengikut pandangan Suwailem (2006), derivatif secara konstruktifnya memisahkan risiko

daripada pemilikan (ownership) dan seterusnya daripada aktiviti ekonomi sebenar. Dalam

Islam, risiko dan pemilikan mempunyai hubungan yang sangat rapat sehinggakan ia tidak

boleh dipisahkan antara satu sama lain. Jadi, apa-apa instrument lindung nilai Islam

hendaklahtidak membawa kepada pemisahan antara risiko dan pemilikan. Pemisahan

tersebut akan berlaku apabila ia meibatkan jual beli sesuatu yang belum wujud atau yang

masih belum dimiliki (Qanduz, 2012).

Menjual sesuatu yang masih belum wujud atau belum dimiliki dilarang dalam Islam. Hal

ini boleh difahami daripada sebuah ḥadīth yang diriwayatkan oleh Hakim bin Hizam

sebagaimana yang telah sebutkan sebelum ini (Ibn MÉjah, n.d., 2:732).

Alasan kepada larangan tersebut ialah kerana jual beli seumpama itu terdedah kepada risiko

iaitu risiko tidak boleh melakukan serahan barang jualan dan ini merupakan gharar yang

dilarang keras dalam Islam. Pendedahan kepada risiko seumpama ini boleh dielak

sebenarnya. Sebagai contoh, risiko tersebut boleh diealk jika barang jualan sudah wujud

atau sudah dimiliki oleh penjual ketika kontrak dilakukan. Menurut Suwailem (2006), kita

tidak wajar mendedahkan diri kita kepada risiko secara sengaja. Tambahan pula, mengelak

daripada risiko adalah selari dengan maqÉṣid al-SyarÊ`ah yang mana tujuan utamanya ialah

mendatangkan kebaikan dan menjauhi kerosakan (jalb al-maÎÉlih wa dar’ al-mafÉsid).

Jika kita meneliti perbincangan para fuqaha’ tentang hukum jual beli sesuatu yang belum

wujud, kita akan dapati bahawa spirit sebenar kepada larangan tersebut ialah kerana ia

membawa kepada ketidakmampuan untuk menyerahkan barang jualan. Jadi, risiko

ketidakmampuan untuk membuat serahan ini merupakan faktor utama kepada larangan

tersebut. Ini bermakna, jika risiko kegagalan untuk membuat serahan boleh dielak atau

diminimakan, maka larangan tersebut tidak lagi relevan atau dengan kata lain jual beli

tersebut diharuskan meskipun barang belum ada semasa kontrak dimeteri. Ini selari dengan

kaedah Fiqh: “إذا زال المانع عاد الممنوع” yang bermaksud “apabila sesuatu yang menghalang

[keharusan sesuatu] telah tiada, maka yang dihalang itu akan kembali diberi kebenaran

[diharuskan]”. Ini dapat dilihat secara jelas dalam jual beli salam dan istiÎna`. Dalam

kedua-dua bentuk jual beli tersebut, barang jualan memang tidak ada semasa kontrak

dilakukan. Jadi, persoalan yang timbul ialah apakah sebenarnya yang menjadi asas kepada

keharusan kedua-dua kontrak tersebut meskipun tiada subjek akad? Sebenarnya asas


15

kepada keharusan itu ialah kebolehserahan barang jualan. Atas asas inilah kita dapati Ibn

Taymiyyah dan Ibn Qayyim membenarkan jual beli suatu yang tidak wujud (Ibn

Taymiyyah, 1995, Ibn Qayyim, 1991).

Walau bagaimanapun dalam kes kontrak hadapan minyak kelapa sawit mentah, minyak

tersebut tidak ada atau belum dimiliki oleh penjual semasa kontrak dilakukan. Keadaan

yang sama boleh dilihat semasa “offsetting”. Dalam situasi ini, urus niaga tersebut

sebenarnya memisahkan risiko daripada pemilikan (Kasri, 2014). Menurut Jobst (2008),

kebanyakan urus niaga derivatif tidak melibatkan penyerahan barang jualan. Sebaliknya

pihak yang terlibat sentiasa melakukan “reverse transaction” dan membuat penyelesaian

secara tunai. Kerana itu tiada unsur ketulinan jual beli sebenarnya. Dalam struktur seperti

ini, derivatif membenarkan penjualan sesuatu yang tidak wujud atau yang belum dimiliki

oleh penjual.

Alasan lain kepada larangan pemisahan risiko daripada pemilikan ialah ia boleh membawa

kepada pengambilan keuntungan tanpa apa-apa tanggungan risiko. Ini kerana, jika

seseorang tidak mempunyai barang jualan, maka sudah tentu serahan tidak dapat

dilakukan. Dalam Islam, amat penting untuk dipastikan berlakunya serahan terima (qabÌ)

agar tanggungan risiko (ÌamÉn) juga berpindah. Lantaran itu, jika penjual menjual

barangan yang belum dalam penguasaannya, ini bermakna ia tidak menanggung apa jua

risiko. Hal ini amat bertentangan dengan ÍadÊth Rasulullah s.a.w. yang diriwayatkan oleh

ÀmrË ibn Syuàyb daripada ayah dan datuknya (al-Tirmizi, 1975, 3:528):

ال يحل سلف وبيع، وال شرطان في بيع، وال ربح ما لم يضمن، وال بيع ما ليس عندك

“Tidak diharuskan penggabungan antara pinjaman dan jual beli, dua syarat dalam satu jual

beli, keuntungan daripada suatu yang bukan dalam jaminan [orang yang mengambil

untung] dan jual beli suatu yang tiada pada kamu.”

Kaedah-kaedah Fiqh berikut secara jelas menerangkan bagaimana pemilik aset boleh

menikmati sebarang perolehan tambahan yang berpunca daripada aset tersebut selagi mana

sebarang kerosakan atau kerugian yang berlaku kepada aset tersebut masih dalam

tanggungannya:

a) الخراج بالضمان yang bermaksud “ Setiap hasil [daripada sesuatu benda] menjadi milik

kepada [orang yang] menanggung [risikonya] (al-Suyuti, 1994, p.176).

Kaedah tersebut berasaskan kepada hadith berikut:

إنه دد استغل لالمي، فقال عن عائشة، أن رجال اشترى عبدا فاستغله، ثم وجد به عيبا، فرده، فقال: يا رسول هللا

رسول هللا صلى هللا عليه وسلم: "الخراج بالضمان"

“Diriwayatkan daripada Àishah bahawa seorang lelaki telah membeli seorang hamba dan

memberinya tugasan, kemudiannya dia dapat kenal pasti ada kecacatan padanya, lalu dia

mengembalikan hamba tersebut [kepada pemilik asal]. Dia [penjual] berkata: Wahai

Rasulullah, dia telahpun menyuruh hambaku melakukan kerja. Rasulullah s.a.w berkata:


16

“Setiap hasil [daripada sesuatu benda] menjadi milik kepada [orang yang] menangggung

[risikonya]” (Ibn Majah, n.d., 2:754)

Al-SuyËÏÊ (1994), dalam huraiannya tentang kaedah Fiqh tersebut menyatakan bahawa

pemilik aset berhak ke atas apa jua hasil daripada aset tersebut sebab sebagai pemilik dia

akan menanggung segala kerosakan yang berlaku ke atas apa yang berada dalam miliknya.

Sebagai contoh, pembeli berhak ke atas apa jua hasil daripada asset yang dibelinya

walaupun serah terima (qabÌ) belum berlaku. Ini kerana hak milik ke atas barang jualan

merupakan asas pertama kepada wujudnya hak pemilik ke atas apa jua perolehan yang

terhasil daripada barang tersebut dan tangunggan terhadap risiko (ÌamÉn) akan menyusul

setelah berlakunya qabÌ.

b) الغرم بالغنم yang bermaksud “tanggungan [risiko] mengiringi perolehan (al-SuyËÏÊ,

1994).

Menurut al-ZarqÉ (2006), kaedah ini menunjukkan bahawa jika seseorang memperolehi

keuntungan atau apa jua perolehan daripada sesuatu aset atau aktiviti, dia juga mesti

menanggung sebarang risiko yang terjadi kepada aset atau aktiviti tersebut. Kerana itulah

pemegang gadai tidak boleh menggunakan atau mengambil manfaat daripada barang

gadaian walaupun barang gadaian berada dalam seliaannya. Ini kerana barang gadaian itu

masih lagi dalam hak milik penggadai dan sebarang kerosakan/kerugian ditanggung oleh

penggadai dan bukannya pemegang gadai (al-Zayla`ī, 1313H; al-Khurasyī, n.d.; al-

Nawawī, n.d.; al-Buhūtī,1982). Prinsip yang sama boleh dilihat dalam akad mushārakah,

di mana semua rakan kongsi akan berkongsi sebarang keuntungan yang terhasil daripada

projek mushārakah sebagaimana juga mereka berkongsi menanggung sebarang kerugian

yang berlaku. Atas asas tersebut, Islam melarang perletakan syarat yang menunjukkan

hanya satu pihak sahaja yang akan mendapat keuntungan sementara kerugian hanya

ditanggung oleh satu pihak yang lain pula. Asas kepada larangan ini ialah syarat seumpama

itu membawa kepada pemisahan risiko daripada pemilikan yang secara langsung menbawa

kepada pemindahan risiko kepada orang lain tanpa ada justifikasi yang sah.

c) “ يستحق الربح" إما بالمال أو بالعمل أو بالضمان yang bermaksud “Asas kepada berhaknya

[seseorang ke atas] keuntungan adalah sama ada kerana modal [yang disumbangnnya],

atau usaha [yang dilakukannya], atau tanggungan [risiko olehnya].”

Perkataan “ÌamÉn” di sini boleh diertikan sebagai tanggungjawab untuk menanggung

risiko yang terhasil daripada pelaburan atau aset yang dimiliki, yang mana ia adalah

sebahagian daripada konsep pemindahan hak milik iaitu akan mengiringi pemilikan.

Semua kaedah Fiqh yang dikemukkan di atas secara jelas telah membuktikan bahawa risiko

memnag tidak boleh dipisahkan daripada pemilikan. Apabila pemilikan dipindahkan

kepada orang lain, maka risiko juga akan mengiringi sama iaitu turut berpindah kepada

pemilik baru.


17

4. Kesimpulan

Daripada perbincangan di atas, didapati konsep lindung nilai Islam jauh berbeza dengan konsep

lindung nilai konvensional. Empat ciri atau kriteria penting yang membezakan lindung nilai

Islam ialah (i) kontrak lindung nilai dan aset pendasar adalah patuh Syariah; (ii) penggunaan

mekanisma lindung nilai tidak bertujuan untuk spekulasi dan perjudian; (iii) lindung nilai ada

kaitan langsung dengan aktiviti ekonomi sebenar; dan (iv) teknik lindung nilai tidak membawa

kepada pemisahan risiko dengan pemilikan.

Berasaskan kepada analisis terhadap resolusi Syariah yang dikeluarkan oleh IFA-OIC,

AAOIFI, DAB, SAC-CBM dan SAC-SC, kesemuanya bersetuju dalam aspek keharusan dan

kepentingan lindung nilai bagi mengatasi risiko bukan sahaja dalam pasaran mata wang tetapi

juga dalam pelaburan. Walau bagaimanapun, mereka tidak sebulat suara dalam aspek

instrumen lindung nilai yang digunakan. Mereka nampaknya sebulat suara membenarkan

lindung nilai mata wang asing. Walau bagaimanapun mereka tidak sepakat tentang opsyen dan

kontrak hadapan komoditi dan kewangan. Kertas ini juga mendapati secara umumnya resolusi

ini mengambil kira ciri-ciri atau kriteria lindung nilai Islam seperti yang dinyatakan di atas bagi

membezakan antara lindung nilai Islam dan konvensional. Walau bagaimanapun, kertas ini

mendapati resolusi Syariah tentang kontrak hadapan minyak sawit mentah dan kontrak hadapan

indeks komposit yang dikeluarkan oleh MPS-SSM perlu diteliti semula kerana ia seolah-olah

ada sedikit percanggahan dengan kriteria lindung nilai Islam.

Berdasarkan analisis di atas, badan penasihat Syariah perlu meneliti dan menyemak semula

resolusi mereka. Semakan semula resolusi tersebut perlu mengambil kira kriteria lindung nilai

Islam seperti yang dijelaskan dalam kertas ini. Selain daripada itu, mereka perlu mengambil

kira keperluan sebenar lindung nilai dan impaknya kepada ekonomi dan sosial. Insiatif ini tentu

sekali akan menghasilkan kepastian dan kejelasan dalam industri kewangan Islam dan

memberikan keyakinan bahawa resolusi telah dibuat secara tepat dan berkesan.

Rujukan

Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions. (2015). Shariah

Standards for Islamic Financial Institutions. Bahrain: Author.

Ahmad, Azlin Alisa & Ab.Halim, Mustafa 'Afifi. (2014). The Concept of Hedging in Islamic

Financial Transactions. Asian Social Science, 10(8), 42-49.

Al-Amine, Muhammad al-Bashir Muhammad. (2008). Risk Management in Islamic Finance

an Analysis of Derivatives Instruments in Commodity Markets. Leiden: Brill.

Al-AsbahÉnÊ, AbË NaÑÊm AÍmad b. ÑAbd AllÉh b. AÍmad b. IshÉq b. MËsÉ b. MahrÉn.

(1415H). Musnad AbÊ ×anifah. RiyÉÌ: Maktabah al-Kauthar.


18

Al-NadwÊ, ÑAlÊ AÍmad. (2000). Jamharah al-QawÉÑid al-Fiqhiyyah fÊ al-MuÑÉmalÉt al-

MÉliyyah. Al-RiyÉÌ: Sharikah al-RÉjhÊ al-Masrafiyyah li al-IstithmÉr.

Al-SanhËrÊ, `Abd al-RazzÉq. (n.d.). MaÎÉdir al-×Éq fÊ al-Fiqh al-IslÉmÊ. BayrËt: al-MajmaÑ

al-ÑIlm al-ÑArabÊ al-IslÉmÊ.

Al-TirmidhÊ. (1975). Sunan al-Tirmidhi. MiÎr: Sharikah wa MaÏbaÑah MusÏÉfÉ al-BÉbÊ al-

×alabÊ.

Al-ZabÊdÊ, MuÍammad b. MuÍammad b. ÑAbd al-RazzÉq. (n.d.): Taj al-ÑArËs. n.p.: DÉr al-

HidÉyah.

Al-ZuhaylÊ, Wahbah. (1985). Al-Fiqh al-IslÉmÊ wa Adillatuh. Beirut: DÉr al-Fikr.

Bakar, Mohd Daud. (2008). Contract in Islamic Commercial Law and Their Application in the

Modern Islamic Financial System. In Bakar, Mohd Daud & Engku Ali, Engku Rabiah

Adawiyah (Ed), Essential Readings in Islamic Finance (pp. 45-85). Kuala Lumpur: Cert

Publications.

Bakar, Mohd Daud. (2008, May). Hedging Instruments in Islamic Finance. Paper presented at

the 7th Conference of Shariah Boards of the Islamic Financial Institutions – Auditing Unit

for the Islamic Financial Institutions.

Bank Negara Malaysia. (2007). Shariah Resolutions in Islamic Finance. Kuala Lumpur:

Author.

Buang, Ahmad Hidayat. (1994). Unsur-unsur Utama Pembentukan Kontrak (`Aqd) di Dalam

Undang-undang Islam. Jurnal Syariah. 2(1), 89-109.

Cambridge Dictionaries Online. (n.d). Retrieved from

http://dictionary.cambridge.org/dictionary/british/hedge.

Clark, John O. E. (2001). Dictionary of International Investment & Finance Terms. United

Kingdom: Financial World Publishing.

Dallah al-Baraka (2002). Resolution and Recommendations of al-Baraka Symposia on Islamic

Economy 1981-2001. Jeddah: Author.


19

Dusuki, A. W., & Smolo, E. (2009). Islamic hedging: Rationale, necessity and challenges.

Prosiding International Seminar on Muamalat, Islamic Economics and Finance 2009

(SMEKI ‘09).

Dusuki, Asyraf Wajdi. (2012). Principles and Application of Risk Management and Hedging

Instruments in Islamic Finance. Retrieved from http://www.iefpedia.com/english/wp-

content/uploads/2012/07/Asyraf.pdf.

Elgari, Muhammad. (n.d.). Hedging Mechanisms in Islamic Financial Operations. Retrieved

September 18, 2014, from http://uaelaws.files.wordpress.com/2012/05/hedging-

mechanisms-in-islamic-financial-operations.pdf .

Gastineau, Gary L. & Kritzman, Mark P. (1999). The Dictionary of Financial Risk

Mangement. New Hope: J. Fabozzi Associates.

Ghoul, Wafica. (2008). Risk Management and Islamic Finance: Never the Twain Shall Meet?.

Journal of Investing, 17(3), 96-104.

Gregoriou, Greg N. (2009). Encyclopaedia of Alternative Investments. Boca Raton: CRC Press.

Hull, John (2006). Options, Futures, and Other Derivatives (6th ed). Upper Saddle River, N.J:

Pearson International Edition.

Ibn ×anbal, AbË ÑAbd AllÉh AÍmad b. MuÍammad. (2001). Musnad Ibn ×anbal. n.p.:

Mu’assasah al-RisÉlah.

Ibn ManzËr, MuÍammad b. Mukram b. ÑAli. (1414H). LisÉn al-ÑArab. BayrËt: DÉr ØÉdir.

Ibn Taymiyyah, AÍmad. (2005). MajmËÑah al-FatÉwa. al-ManÎËrah: DÉr al-WafÉ’ li al-

ÙibÉÑah wa al-Nashr wa al-TawzÊ`.

I-Fikr (n.d.), retrieved from http://ifikr.isra.my/fatwa/-

/fatwa/getFatwa?_7008_WAR_fatwaportlet_fatwaId=861.

International Shariah Research Academy for Islamic Finance (ISRA). (2010).ISRA

Compendium for Islamic Financial Terms: Arabic-English. Kuala Lumpur: Author.

Islamic Development Bank & Islamic Fiqh Academy. (2000). Resolutions and

Recommendations of The Council of The Islamic Fiqh Academy 1985-2000. Retrieved

from http://www.irtipms.org/PubText/73.pdf .


http://www.iefpedia.com/english/wp-content/uploads/2012/07/Asyraf.pdf

http://www.iefpedia.com/english/wp-content/uploads/2012/07/Asyraf.pdf

http://www.irtipms.org/PubText/73.pdf

20

Jones, Martin Forster. (2012, February 29th). The Evolution of Islamic Derivatives. Islamic

Finance News. 25-26.

Kamali, Mohammad Hashim. (2002). Islamic Commercial Law an Analysis of Futures and

Options. Cambridge: The Islamic Texts Society.

Kamara, A. (1982). Issues in Futures Market: A Survey. Journal of Futures Market, 2, 261-

294.

Kasri, Noor Suhaida. (2013). Maysir in the Crude Palm Oil Futures Contract: A Critical

Analysis of the Resolution of the Malaysian Securities Commission Shariah Advisory

Council-Part II. Kuala Lumpur: International Shariah Research Academy for Islamic

Finance (ISRA). No. 63/2013.

Keynes, J.M.C. (1930). A Treatise on Money. In: The Collected Writings of John Maynard

Keynes. Vols. 5-6. London: Macmillan.

Kiam, Alex. (2009). The International Dictionary of Derivatives (2nd ed). Cranbrook: Global

Professional Publishing.

Laldin, Mohamad Akram & Mokhtar, Shabnam. (2009). Risk management in Islamic Finance.

Working paper for Seminar Harvard-LSE Workshop on Risk Management. Islamic

Economic and Islamic Ethico-Legal Perspectives on the Current Financial Crisis.

London School of Economics.

Martz, Catharyn. (2006). Dictionary of Investment Terms. Ohio: Thomson.

MÉlik, Anas. (1412H). Al-MuwaÏÏa’. n.p.: Mu’assasah al-RisÉlah.

MËsÉ, MuÍammad YËsuf. (1952). Al-AmwÉl wa NaÐariyyah al-ÑAqd fÊ al-Fiqh al-IslÉmÊ. MiÎr:

DÉr al-KitÉb al-ÑArabÊ.

Mohamad, Saadiah & Tabatabaei, Ali. (2008, August) .Islamic Hedging: Gambling or Risk

Management. Paper presented at the 21st Australian Finance and Banking Conference.

Retrieved from http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1260110.

Obaidullah, Mohammed. (2005). Islamic Financial Services. Jeddah: King Abdulaziz

University.

Oxford Dictionaries. (n.d). Retrieved from

http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/hedge.


http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1260110

21

Project Management Lexicon. (n.d). Retrieved from

http://www.projectmanagementlexicon.com/topics/strategies-for-negative-risks-

threats/.

Project Management Lexicon. (n.d). Retrieved from

http://www.projectmanagementlexicon.com/topics/strategies-for-positive-risks-

opportunities/.

Securities Commission. (2006). Resolutions of the Securities Commission Shariah Advisory

Council. Kuala Lumpur: Author.

The Economic Times. (n.d). Retrieved from

http://economictimes.indiatimes.com/definition/investment-risk

The Law Dictionary. (n.d). Retrieved from http://thelawdictionary.org/risk-reduction/.

Zahan, Muslima & Kenett, Ron S. (2012). Hedging Instruments in Conventional And

Islamic Finance. Electronic Journal of Applied Statistical Analysis: Decision Support

Systems and Services Evaluation, 3(1), 59-74.


http://www.projectmanagementlexicon.com/topics/strategies-for-negative-risks-threats/

http://www.projectmanagementlexicon.com/topics/strategies-for-negative-risks-threats/

http://www.projectmanagementlexicon.com/topics/strategies-for-positive-risks-opportunities/

http://www.projectmanagementlexicon.com/topics/strategies-for-positive-risks-opportunities/

http://economictimes.indiatimes.com/definition/investment-risk

http://thelawdictionary.org/risk-reduction/

keputusan shariah semasa1 dr shamsiah mohamad2 dr noor...

Documents