Goran Sunajko, Dario ·Čepo, Ivo Goldstein

Politika i gospodarstvo Udžbenik za gimnazije

i četverogodišnje strukovne škole

SysPrint Zagreb, 2014.

Politika I. Upoznavanje s pol itikom........... . .. . ............... . ...... . .................. 6

1. Pojam politike ................. . . .. ... . ... . ................... . ............... 7 2. Povijesni razvoj pojma politika .... . . . . . . .. „ ................... . . ... .... . . .... 7 3. Politika kao vlast i oblici vlasti ..... . . . . . ....................... ..... .. . ... .. . .. 8 4. Političko djelovanje .............. .. .... . .. . .. ... .. ..... .. .... . . . .... . . ..... . . 1 O 5. Politički govor ....................... : . ....... ... ... .. ... .. ..... .. . . .. .. .... 11

li. Narod (nacija), manjina, državljani RH, građani .. .. . .... .... .... . . . ... . ... .. ... . 12 1. Pojam naroda ... ... .... . .................. ...... .. ..... .. ..... . .. . .. ... ..... 12 2. Hrvatski narod . .. ... .. . .. . .. ...... . ..... .. .. . ........ .. . . ......... . ... . ..... 13 3. Manjina ...... . ..... . ........ .. . ... ... . . . . .. ..... . .. . ... .. .... . .... ..... .. .. . 14 4. Nacionalne manjine u RH ..... . ..... . . . . . .... ... ...... . .. .. . . ... . .. .. . .. . .... 14 5. Narodni suverenitet .................. . ....... . .... . . ... . ..... . . ........... . . 15 6. Državljani Republike Hrvatske ........ . .............. ... . .. .......... ... ... . . 15

Ili. Tipovi političkih poredaka ....... . . . .......... . .. . .. ................ ... .. . . . . . . . 18 1. Demokracija ................................ .. . .... ...... .. . .. . . . . ....... . .. 18 2. Republi ka .. . ........ . ....................................................... 20 3. Monarhija .. .. . . . ..... . .. . . . . .... . ... . . ......... . . . ........................ . . 20 4. Aristokracija ......... .. .... . ...... . ............ .. ....... .. . .. .. ... .. . . ..... .. 21 5. Diktatura ...... .. ... ..... .. .... . . . .......... .. ... . ..... . . . .......... . .. . . ... 22 6. Tiranija . . . . ............................. . . . . .. . ...... . . . ........... . . .. . . .... 22 7. Totalitarni poredak (tota litarizam) .. .. ..... ... .. . ... .. .. . . .. . .. . . . . . . . ...... .. 23

IV. Političke stranke i stranački sustavi ..... . ................ . ...................... 24 1. Razvoj političkih stranaka .................. . ............ . . . ..... . ............ 24 2. Ideološka usmjerenja i vrste po litičkih stranaka ..... . .. . ............. .. ... . .. 25 3. Tipovi stranačkih sustava i njihov razvitak .................... . . .. ........... 28 4. Političke stranke u Republici Hrvatskoj . ...... . ............ . ..... . .... .. . . . .. 30

V. Izbori i izborni sustavi ....................... . ............... . .......... .. ....... 32 1. Izbori i izborno pravo ................... . .... . .. . ...... . ... . ..... .... ...... . . 32 2. Razvoj izborne prakse kroz povijest ........ . .................... . ........ . ... 33 3. Tipovi izbornih sustava ..................................... .... .. .. ......... 34 4. Način pretvaranja glasova u mandate . ..... . ... . . .. .. ... . . . ... . .. .. . ....... . . 34 5. Izborna pravila i izborni sustav u RH ..... . . . ................ . . . . ............. 35 6. Utjecaj izbornih sustava na stranačke sustave .. . .. . . . . .. . . ......... .. ... . ... . 37 7. Izborna promidžba . . ....... . ................... „ ................ . .......... 37

VI. Država ................................. . .. . ... .. . . .. . . ..... ....... . . .. . ... . .. . .. 38 1. Pojam države .. . ........... ....... ................ . ..... ... .. . ............... 38 2. Konstitutivni elementi države ......... . . ......... . ............ . .. ... ......... 39 3. Ustrojstvo države . . ............ . ... ....... .. .... . . . .... ... ..... . .. . ... . ..... . 40 4. Nastanak država ... ... . . ....... . .. . . . . .. .... . .... .. .. .. .... ...... . . . .. .. . .. .. 41

VII. Parlament i parlamentarizam ..... ...... .... . .... ... ... .. . . .... .. .. : . . . . ...... .42 1. Prvi parlamenti i njihov razvoj .... ........ ..... .. .. ... . „ . . . ....•....... .... .42 2. Parlamentarna većina i manjina ... .. . . .. . ............... ...... . .. .. ... ... ... .43 3. Odlučivanje u parlamentu . . . ........ .. .... . . . ... .. . .. .. .. .. .............. . .. 45

VIII. Ustrojstvo državne vlasti ........ . . . ....... . ..... ....... ........... .. . .. .. .... .46 1. Razvoj ideje ustrojstva vlasti ............ .. .................. . . .... ... ..... . .. 46 2. Zakonodavne ovlasti u državi ... . .. .. . . . . .. . .......... . .. . . .... . .... . ........ 47 3. Izvršne ovlasti u državi. .. . ...... . . .. . ...... . .. . ..... .... ... . .. ... . .. . . . . . ... .48 4. Struktura sudbene vlasti ... .. .. .. ..... . . . . . . . ... .. .. . ... . ............... . .. .. 49

XI. Hrvatski sabor .. ........ ... ...... ... ... .. ..... . . ... . . ........... . .. . _ .. ......... 50 1. Sabor kroz povijest .... . . .. ........... .... ........ .. . .. .. .. . ... . ... . ... . . .. . . 50 2. Sabor nakon 1990. godine ........... ... ...... . . ... .... .. .. . .... .. .... . ... .. . 51 3. Ovlasti Sabora i djelovanje zastupnika .. ... . . ..... ..... . . ....... ... . .. . .... . . 51 4. Pučki pravobranitelj ....... . ..... .. . . .. . ... . ............. . ................... 53

X. Predsjednik Republike Hrvatske . . ........ ... ...... .. ............. . ............ .. 54 1. Predsjednik Republ ike u samostalnoj Hrvatskoj - kratak pregled ........ .... . 54 2. Način izbora predsjedn ika Republike Hrvatske . . .. . .. ........................ 55 3. Ovlast i predsjedn ika Republike Hrvatske . . ................ . ... .. . . ..... ... . . . 55 4. Predsjednik Republike Hrvatske kao vrhovni zapovjednik oružanih snaga .. . . 56

XI. Vlada Republike Hrvatske .. .. ........ . ................... . ................... . . . 58 1. Predsjedničke i parlamentarne vlade . .. ......................... . . .. . ....... 58 2. Uloga i ovlasti Vlade ............. . ...... . ... . .... . ..... . . . .. . ... . . . . .. .. . . . .. 59 3. Ustrojstvo Vlade ..... .... .. . .... . ............... .. . . ... .. .... . . . . . . ... .... .. . 60

XII. Sudbena vlast u Hrvatskoj ..... .. ..... .. .................... . . . ................ 62 1. Uloga sudbene vlasti .. . . . . . .... . .. ...... . ... . ....... . .......... . .. . .... . . . .. 62 2. Imenovanje sudaca . .... . ....................... . ... .. .... . ... .. ............ 63 3. Vrste sudova u Hrvatskoj ..... .. ............................................. 63 4. Vrhovni sud RH ....... „ ............. . .. . ... „ „ .. .'„ .............. „ ....... . 63 5. Ustavni sud RH .... .. ... . ...... . ..................... . . .... . . „ . . . . . . . „ „ „ .64

XIII. Lokalna samouprava u Hrvatskoj ... ..... . ..................................... 66 1. što je lokalna samouprava .. . . ....................... . .................. .. . .. 66 2. Građani i lokalna samouprava ......... „. „ •••.. „ .... .. . . ...• . . . ..•... .. ... 67

XIV. Politika i javnost ..... . .... ....... ...... . ... ..... ................... .... ........ 70 1. Javno mnijenje i liberalna demokracija .... .... ... .. ........ . .. ... ..... . .... .. 70 2. Propaganda i cenzura ....................................................... 71 3. Medij i u suvremeno doba . . .. . . . ......... . .. „ . .. „ .. „ .....•.. „ ... . ... „ .. 72 4. Mediji u RH .................................................................. 73

XV. Ljudska prava (slobode i prava čovjeka i građanina) .... . ... .. .. .. . .. . .... ... .. 74 1. Filozofske ideje o pravima čovjeka .................... .. ..... . ... ... ......... 74 2. Politički dokumenti tijekom povijesti „. „ „ . .. „ „. „ „ .. . .... „ „. „ .. „. „ 75 3. Organizacije koje štite ljudska prava ...... ... ....... ..... . . . .. .. ......... . ... 76 4. Vrste (generacije) ljudskih prava ....................................... . ..... 77 5. Zaštita ljudskih prava u RH. „ ...... . „ . . . ... . ...... „. „ .. . .... „ ..... „. „ .. 77

XVI. Politika i vjera (religija) ...... . . . ......................... . ....... . ............. 78 1. Odnos politike i vjere ... . .... .. .................. . ........................... 78 2. Razdvajanje Crkve i države .. . ....... .. ... . .. . . .............. . . ... ... .. ....... 79 3. Tolerancija ................................................................... 80 4. Odnos vjere i politike u RH „ „ .. „. „ „ „. „ „ „. „ .. „ .. „ ... „ .•.. „ ... „ .81

XVII. Međunarodna politika - Hrvatska u međunarodnim odnosima ............. 82 1. Razvoj međunarodne politike ...... „ „ „. „. „ „ „ .. „. „. „ .. „ .... „ „ „ .82 2. Uloga Ujedinjenih naroda .. „. „ ... „ „ „. „ ..... „ ... . ........ „ „ „ „ „ „ .83 3. Regionalne političke organizacije ........ „ ... „ . ............... . ......... „. 84 4. Nastanak, razvoj i uloga Europske unije . .... „ .•. . . „ ..................... . .. 86 5. Hrvatska i Europska unija „ . . . „ ..... „ „ .. „ „ „. „ . . „ „ .• „. „ . . „ „ „ „ „88

Gospodarstvo

I. Upoznavanje s gospodarstvom .................................................. 94 1. Pojmovi gospodarstvo i ekonomija .... . ... . ......................... . ....... 94 2. Povijesni razvoj gospodarstva i temeljne ekonomske doktrine ............... 94

li. Temeljni gospodarski problemi i pitanja . ... . ......... . .......................... 98 1. Temeljni gospodarski problemi . .............. . .. . . ..................... . . ... 98 2. Temeljna gospodarska pitanja .............................. . . . ..... . . ...... 100

Ili. Tržišna, komandna i mješovita gospodarstva ... .... ... ....... . ............ .. 102 1. Oblici gospodarskog (ekonomskog) sustava ................................ 102 2. Gospodarska stabilnost. .. ...... . . . .... . ..... . ........... . ... . .. . ... .... .... 104

IV. Gospodarski ciljevi i gospodarske krize ....................................... 106 1. Gospodarski ciljevi .... . .... . ..... . ......... .... ...... . .. .. . .... . ..... : ..... 106 2. Gospodarske krize (gospodarski ciklusi) . ....... ............. ..... .. ......... 108

V. Tržište, ekonomija ponude i potražnje . .. . . ... . . . ............... .. .. . .. .. ...... 11 O 1. Tržište: ..... . . .. .... .. . . ....... .. . . ... . ............ . ... . . .. ... ...... ... .. .. . 11 O 2. Ponuda ...................... . ........................................ . . . . . 111 3. Potražnja .......... .... .... ........ . ............. . .... .. .. . ... . .. . . .. ... .. .. 112 4. Tržišna cijena ........................ . .. . . ..... ...... . ....... . .... .......... 112 5. Nevidljiva ruka „ ...... „ ..•... . ...•..• ..... „ ... ... . .. . ..• . .• . .•. . •.. . „ ... 113

VI. Poduzetništvo ..... ... „ .....•. ....•.. •....•. .•...•...•......•.. •.. .. • • „ . . ... 114 1. Pojam poduzetništva ... .. .... .. ... ..... . ................................... 114 2. Poduzetnik i njegove osobine „ .. ............. „ ... „ .. . •. . • . . •......••. „ .116 3. Organizacija poduzetništva i poduzetničk i proces ............... . ......... .. 11 6

VII. Kapital ......... . .. .. .. .. .......... . .. . .... .......... ... . .... . ..... . .. .. ...... 118 1. Pojam i nastanak kapitala ...... . ......... . .......... . .. . .. .................. 118 2. Kapitalizam .............. .. ... . . . ........ . ............................. . .. . 119 3. Kapital u poslovanju (glavn ica) ... . .. . . ..... . .... .... . .. . ... .. . . . . . .. .. . .... 120

VIII. Biznis i ustrojba biznisa . . .. . ..... ... . ... . . . ............ ... .. ... . ... . . . .. ... . . 122 1. Ideja poduzetničkog pothvata (biznisa) .... .. ................. .. . . ... . . . ... 122 2. Tipovi biznisa ........... .. ....... . .. ........ ....... . ...... . ............. .. . . 123 3. Financiranje biznisa ....... ... ............... . .. . . ................ . ... .. . ... 124

IX. Dioničarska gospodarstvo, dionice i obveznice . . .. . .. .. .. . . . ....... . . .... . .. 126 1. Pojam dionice ............. . .... . ................ . .. . ... . ............ ...... . 126 2. Pojam dioničara . .. ............... . ...... . ..... . ..................... . ...... 127 3. Pojam obveznice .................. . ............................ . .... ... .... 128 4. Tržište vrijednosnih papira (burza) .. . .... ... . ... .. .. . ..... . ... .. ..... .. .. .. . 129

X. Novčarstvo .. . . .... . ...... . ... . . . .. ...... ......... ... . .. . .. ...... . .... . .. ...... 132 1. Povijest novca ............... . ..... . ...... . ..... . ... . . . . ... . . .. . ... . .. .. .... 132 2. Pojam novca ......................... .. ................. . . ................. 133 3. Vrste novca ......... .. ...... . ... . . ... . ............ . . . ........... ... ........ . 133 4. Tečaj ....... .. ...... ...... .. . . .. . . . .. .. .. ... .... . ....... . .. . . ..... ...... .... 135

XI. Menadžment .... . „ „ „ •••••••... .. • . .•....•. „ .•. • . •.. . „ .•.•......•.. . ..... 138 1. Menadžment ili upravljanje .................. „ ... •. ... „ •.......... „ •... „ 138 2. Menadžer i elementi menadžmenta ... . .. . . . ......... . ..... . .... .. . . . .... . . 138 3. Globalizacija, informatizacija i budućnost menadžmenta ........... . .. ... . . 140

XII. Marketing ............. .. ...... . ..... .... . . . .. ... ........ . ..... ... ............ 142 1. Razvoj marketinga i prve reklame . . . ........ . ....... „ ......•• .•. . „ • . •. „ „ 142 2. Marketinški mi ks ... „ • .. ••••.. . . . ... „ .•...•. . „ .• ...•. .•. ••• „ ....•..... .. 143

XIII. Hrvatsko gospodarstvo ..... .. . ..... .. ......... . .. . ............... .. ..... . ... 146 1. Razvoj Hrvatske od Drugog svjetskog rata do samostalnosti ................ 146 2. Domovinski rat i tranzicijska razdoblje ....... „ .•. „ ........ „ . .. .•• „ .. .. .. 147 3. Hrvatsko gospodarstvo danas .... . .. . . . . . .. ...... ... ..... ..... .. ... „ „ .... 148

XIV. Svjetsko gospodarstvo ........ . ........... . .... . . . ........ . .... . .. . . . .. . . . . . 150 1. Povijesni razvoj svjetskoga gospodarstva . . „ • ••. . • . .••.•. . ....•. „ . „ „ .... 150 2. Industrijalizacija i globalizacija ....... . ........ „ . .. „ ... ..... .... .' •..... • „ .150 3. Razvoj ekonomskih organizacija . .... . . . ..... . ............. . ................ 151 4. Europske gospodarske organizacije ............. . . ......... . . . .. . ... ........ 152

Pojmovnik ......... ... . .. ...... ... . .. .. . ............. . ....... . .......... . .......... 156 Literatura ..... ..... .. . .......... . .. .......... . . . ... . . .. . .. .. ............. . ......... 158