uni BL 504 D999 2006

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

UPACARA KEMATIAN MELANAU LIKOW DI SARAWAK

Dzulfawati Haji Hassan

Universiti Malaysia Sarawak Kota Samarahan

2006

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Cetakan Pertama 2006 © Dzulfawati Haji Hassan

Hak cipta terpelihara. Setiap bahagian daripada terbitan ini tidak boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau dipindahkan kepada

bentuk lain, sarna ada dengan cara elektronik, mekanik, garnbar, rakaman dan sebagainya tanpa izin bertulis daripada

Penerbit Universiti Malaysia Sarawak.

Diterbitkan di Malaysia oleh Universiti Malaysia Sarawak,

94300 Kota Sarnarahan, Sarawak, Malaysia

Dicetak di Malaysia oleh Lee Miing Press Sdn Bhd (541980-U)

No 48, Jalan Ellis 93300 Kuelling, Sarawak

Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan

Dzulfawati bt. Haji Hassan Upacara Kematian Melanau Likow Di Sarawak I Dzulfawati Haji Hassan. Mengandungi indeks Bibliografi: ms. 116 ISBN 983-9257-62-5 1. Melanau (Malaysian people) - Funeral rites and ceremonies - Sarawak. 2. Melanau (Malaysian people) - Rites and ceromonies - Sarawak. I. Judul. 393.089992359522

Pu,t"tt ' • ,,,-1\

Kandungan

Bab 1 Pendahuluan

Bab2 Menjejaki Koml

Bab3 Pandangan Duni

Bab4 Perjalanan Ke L;

Bab 5 Piup, Platow dal

Bab6 Mencari Makna

Bab7 Kesimpulan

Senarai Gambar

Peta Negeri Sara

Glosari

Bibliografi

Indeks

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Kandungan

Bab 1 Pendahuluan 1

Bab2 Menjejaki Komuniti Melanau 15

Bab3 Pandangan Dunia dan Kosmologi Melanau 32

Bab4 Petjalanan Ke Likow A-Matai 42

BabS Piup, Platow dan Sahei 56

Bab6 Mencari Makna Kematian 81

Bab7 Kesimpulan 95

Senarai Gambar 103

Peta Negeri Sarawak dan Mukah 108

Glosari 109

Bibliografi 116

Indeks 119

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Senarai Gambar Prakata

Gambar 1 Jenazah diletakkan di atas pakat dan ditutupi dengan Terlebih dahulu saya men

kain lugik. 103 penerbitan buku "Upaca asalnya, kandungan buku

Gambar 2 Jenazah yang telah siap dihiasi. Di atas dada jenazah Ijazah Sarjana Falsafah (l diletakkan Jangaiya '. 103 pada 1993. Namun beg

Gambar 3 Jenazah diletakkan di dalam keranda dan dibekalkan dengan pakaian miliknya. 104

penulisan ini menarik m untuk diterbitkan.

Upacara tradisi mur Gambar 4 Pakaian keluarga lelaki si mati bangsa sembilan pikul, difahami oleh seseteng.

iaitu sabuk kain lugik dan pedang. 104 antropologikal dan bertuj

Gambar 5 Perarakan membawa bendera dan piow semasa upacara pengebumian dijalankan. 104

fungsi dan makna di sec iaitu sebahagian ahli kon tradisi (Adet Lama' atau

Gambar 6 Jangaiya' yang ditinggalkan di kawasan perkuburan oleh keluarga si mati. 105

ini juga menghuraikan sa masyarakat Melanau tra upacara semasa kemati:

Gambar 7 Wama bendera yang terdapat di perkuburan Melanau di komuniti ini. Penulisan bahagian hilir Batang Mukah. 105 pengkaji awal mengenai

sarna ada benar atau s~ Gambar 8 Variasi wama bendera di kawasan perkuburan Melanau di

Kampung Teh, iaitu kawasan ke hulu Batang Mukah. 105 mana perubahan buday membawa perubahan da

Gambar 9 Upacara piup di luar rumah sedang berlangsung. 106 mas a tnl.

Berdasarkan kajian y Gambar 10 Bulieng-bulieng yang disediakan dan yang ditumpangkan (di samping kajian dan

di rumah penganjur puip. 106 Medong, Oya dan IgaJ

Gambar 11 Pakaian perkabungan (mulid) keluarga Melanau. 106 masyarakat Melanau Lil martabat dan status indiv

Gambar 12 Bekalan makanan dan kain lugik dihantar ke kubur si mati Likow juga menggamba

pada pagi upacara piup dijalankan. 107 ini. Oleh itu, adat dan am rites de passage masih d

Gambar 13 Jerunei kaum Melanau di Kampung Tellian, Mukah. 107 Buku ini memberil

Gambar 14 Agak gantung (keranda bergantung) di Kampung Teh, Mukah. 107

kepercayaan dan pand masyarakat Melanau Li dan wilayah akan memb(

Peta 1 : Negeri Sarawak 108 komuniti setempat. Melihat kepentingar

Peta 2 : Bahagian Ketiga & Kawasan Kajian (Mukah) 108 seperti kepada pelaksal

VI

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Prakata

Terlebih dahulu saya memanjatkan kesyukuran ke hadrat Allah SWT atas usaha penerbitan buku "Upacara Kematian Melanau Likow Di Sarawak" ini. Pada asalnya, kandungan buku ini merupakan sebuah tesis satjana bagi mendapatkan Ijazah SaIjanaFalsafah (M.Phil) di JabatanAntropoiogi dan Sosiologi (UKM) pada 1993. Namun begitu, saya berasa amat bersyukur dan teruja kerana penulisan ini menarik minat pihak Universiti Malaysia Sarawak (UNIMAS) untuk diterbitkan.

Upacara tradisi mungkin dianggap kurang penting dan mungkin sukar difahami oleh sesetengah individu. Namun begitu, penulisan ini bersifat antropologikal dan bertujuan untuk mendapatkan gambaran sebenar mengenai fungsi dan makna di sebalik upacara kematian masyarakat Melanau Likow, iaitu sebahagian ahli komuniti Melanau yang masih berpegang kuat pada adat tradisi (Adet Lama' atau Adet A-Dana) di kawasan (Bahagian) Mukah. Buku ini juga menghuraikan satu analisis mengenai salah satu elemen budaya dalam masyarakat Melanau tradisi, iaitu mengenai fasa-fasa yang berlaku dalam upacara semasa kematian, sebelum dan selepas pengebumian ahli dalam komuniti ini. Penulisan ini juga meneliti sejauh mana kenyataan teori-teori pengkaji awal mengenai upacara kematian dalam masyarakat Melanau Likow sarna ada benar atau sebaliknya. Selain itu, ia juga membicarakan sejauh mana perubahan budaya yang berlaku dalam masyarakat Melanau telah membawa perubahan dalam amalan semasa upacara kematian mereka pada masa ini.

Berdasarkan kajian yang telah dijalankan di Bahagian Mukah terutamanya (di samping kajian dan lawatan ke kawasan-kawasan Balingian, Dalat, Medong, Oya dan Igan), upacara dan amalan semasa kematian dalam masyarakat Melanau Likow amat penting bagi mereka untuk menonjolkan martabat dan status individu di mata masyarakat. Upacara kematian Melanau Likow juga menggambarkan kepercayaan lama serta world view masyarakat ini. Oleh itu, adat dan amalan lama (adet lama' / dana) yang menggambarkan rites de passage masih dijalankan dalam masyarakat ini.

Buku ini memberikan suatu analisis mengenai makna dan simbol, kepercayaan dan pandangan dunia, serta isu kesepaduan sosial dalam masyarakat Melanau Likow. Perubahan yang berlaku di peringkat negara dan wilayah akan memberikan kesan terhadap amalan budaya dan nilai tradisi komuniti setempat.

Melihat kepentingannya, buku ini amat berguna kepada pelbagai pihak seperti kepada pelaksana dasar, ahli akademik, pengkaji dan penyelidik

vii

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

sosiobudaya, mahasiswa Pengajian Tinggi dan masyarakat umum yang berminat dalam isu budaya dan sosial. Semoga buku ini mampu menyumbang kepada suatu pemikiran yang berterusan tentang kepentingan kajian sosiobudaya dan pernbahan-perubahan yang telah, sedang dan akan berlaku dalam komuniti dan masyarakat pada masa ini dan masa hadapan.

Saya sedar bahawa buku ini tidak dapat dihasilkan tanpa bantuan dan kerjasama daripada pelbagai pihak. Sehubungan itu, saya ingin merakamkan penghargaan dan terima kasih yang tidak terhingga kepada mereka yang telah bertanggungjawab membantu dalam menghasilkan buku ini walaupun tidak mungkin saya menyenaraikan nama mereka satu per satu. Pertamanya, saya ingin merakamkan penghargaan kepada Prof. Madya Dr. Awang Hasmadi bin Awang Mois (UKM) atas segala dorongan, pandangan, kritikan dan nasihat sepanjang penulisan bahan ini. Ueapan terima kasih juga kepada pelbagai pihak yang membantu menjayakan buku ini, iaitu Bahagian Pembangunan Sosial, Unit Perancang Ekonomi Sarawak (UPEN), Jabatan Imigresen Sarawak, Pengarah dan Kakitangan Muzium Sarawak, Pegawai-Pegawai Daerah dan Kakitangan Pejabat Daerah Mukah, Dalat dan Igan, Pengurus dan Kakitangan Dewan Suarah Mukah, Pejabat KEMAS Mukah, Pemancha, Penghulu, Ketua Kampung dan Tuai Rumah Panjang (Mukah, Oya, Dalat, Igan dan Balingian) yang telah memberikan kerjasama dan bantu an yang diperlukan bagi memperlengkap hasil penulisan ini. Tidak lupa ueapan penghargaan kepada keluarga angkat di Mukah (Hj. Morshidi, Affendi, Hashimah dan keluarga), Kuehing (Allahyarham Pak Cik Ahmat dan keluarga, Kampung Buntal), dan Sibu (Abang Leman dan keluarga) serta pembantu Penyelidik dan para Informan. Penghargaan utama juga saya rakamkan kepada Universiti Malaysia Sarawak (UNIMAS), terutama Encik Jeniri Amir dan Encik Zulkarnain Kipli atas daya usaha menerbitkan bahan ini menjadi sebuah buku yang boleh dimanfaatkan sebagai sumber rujukan umum.

Akhirnya, penghargaan dan terima kasih istimewa buat selurnh ahli keluarga saya terutama Hjh. Rakiah binti Sulong, Allahyarham Hj. Hassan bin Soal, Fuadiridza bin Talib dan Fuadi Danial bin Fuadiridza. Sekalung budi dan sejambak terima kasih berkekalan diueapkan kepada semua pihak yang terlibat seeara langsung dan tidak langsung dalam penyediaan buku ini.

Dzulfawati Bt. Hj. Hassan Bandar Barn Bangi

Upaeara kematian me kompleks kerana meli bukunya A Borneo Jour dalam komuniti Beraw~ dengan simbol. Meteall dalam masyarakat Bera estetika, keagamaan, m

Oleh itu, upaeara k yang panjang serta m kematian masyarakat mengintegrasikan mas: bersepadu. Upaeara itu sesuai dengan tuntutan iaitu upaeara pengebUl

Selanjutnya Metcal upaeara yang penting k wujudnya kepercayaan semangat di dunia yang semasa kematian Bel dibebaskan ke dunia f( penting kepada ahli kel juga penting bagi mem

Untuk memastikar melaksanakan upaeara dilakukan dengan kel Kepereayaan bahawa :

viii

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

p

BABI

PENDAHULUAN

Upacara kematian merupakan isu atau fenomena sosial yang dianggap kompleks kerana melibatkan banyak aspek. Peter Metcalf (1982) dalam bukunya A Borneo Journey Into Death menyatakan bahawa upacara kematian dalam komuniti Berawan ialah peristiwa penting yang kompleks dan dipenuhi dengan simbol. Metcalf (1982: 21) juga mendapati bahawa upacara kematian dalam masyarakat Berawan melibatkan aspek-aspek ekonomi, perundangan, estetika, keagamaan, mitos, dan sosiomorfoiogi atau kedudukan sosial.

Oleh itu, upacara kematian dalam masyarakat Berawan memakan masa yang panjang serta melibatkan wang dan tenaga yang banyak. Upacara kematian masyarakat Berawan penting kerana upacara itu berperanan mengintegrasikan masyarakat ke dalam satu perkumpulan yang besar dan bersepadu. Upacara itu juga me lib atkan jangka mas a atau fasa-fasa tertentu sesuai dengan tuntutan adat. Keadaan ini tergambar dalam upacara nuiang, iaitu upacara pengebumian sekunder dalam masyarakat Berawan.

Selanjutnya Metcalf menjelaskan bahawa upacara kematian Berawan ialah upacara yang penting kerana kaitannya dengan agama Berawan. Oleh sebab wujudnya kepercayaan dalam kalangan Berawan terhadap kehidupan roh dan semangat di dunia yang lain, Metcalf (1982: 110) menyatakan bahawa upacara semasa kematian Berawan mustahak dilakukan jika roh si mati ingin dibebaskan ke dunia roh. Oleh itu, upacara kematian Berawan bukan sahaja penting kepada ahli keluarga dan anggota masyarakat yang masih hidup, tetapi juga penting bagi membantu kesejahteraan roh si mati di dunia kematian.

Untuk memastikan kesejahteraan roh di dunia kematian, tanggungjawab melaksanakan upacara bukan sahaja dilakukan oleh ahli keluarga si mati, tetapi dilakukan dengan kerjasama ahli komuniti Berawan di rumah panjang. Kepercayaan bahawa roh si mati memerlukan bantuan untuk hidup dalam

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Upacara Kematian Mclanau Likow Oi Sarawak

dunia baharunya menyebabkan upacara pengebumian sekunder yang dikenali sebagai nulang dilakukan dalam masyarakat Berawan.

Metcalf juga menerangkan bahawa dalam upacara kematian Berawan, terdapat simbol yang menandakan bahawa si mati, keluarga dan anggota masyarakat yang mengalami kematian ahli sedang berada dalam keadaan peralihan (transition) daripada keadaan biasa. Semasa upaeara perkabungan dalam masyarakat Berawan, keadaan peralihan ini tergambar melalui simbol­simbol seperti kekotoran, air, kebisingan, makanan dan rambut. Pada peringkat peralihan, individu dianggap dalam keadaan berbahaya dan kotor dan memerlukan pembersihan. Simbol itu juga menandakan bahawa roh si mati berada dalam keadaan peralihan dan memerlukan upaeara penyatuan untuk menetapkan statusnya di dunia baharu yang asing baginya. 01eh itu, upacara nulang dilakukan untuk menempatkan roh di dunia yang sepatutnya, dan selanjutnya menjamin kesejahteraan bagi orang yang masih hidup.

Sementara itu, Morris (1953: 146) menyatakan bahawa dalam kalangan masyarakat Melanau pada zaman lampau, waktu pengebumian dan selepasnya merupakan waktu yang penting bagi menunjukkan kekayaan dan kekuasaan seseorang Melanau. Morris (1953) juga mengatakan, pada mas a sekarang waJaupun kematian masih menelan belanja yang besar, seseorang yang telah meninggal dunia tidak lagi diiringi oleh hamba yang akan dikorbankan, dan disertai upacara-upacara yang menyatakan pangkat dan kedudukannya. Sebaliknya, jamuan, temasya dan pelbagai permainan selepas pengebumian kini dianggap sebagai masa untuk menghiburkan saudara-mara orang yang meninggal. Segal a aktiviti itu juga bertujuan menunjukkan kepada orang yang telah meninggal dunia bahawa dia masih dikenang dan disayangi seperti sewaktu dia masih hidup. Ringkasnya, upacara kematian Melanau ialah satu ruang bagi orang Melanau menonjolkan kedudukan ekonomi dan status sosial mereka di mata masyarakat.

Gambaran Metcalf (1982) dan Morris (1953) mengenai upacara kematian dalam kalangan masyarakat Berawan dan Melanau memperlihatkan bahawa upacara kematian ialah fenomena sosial yang penting dalam kedua-dua masyarakat itu. Sungguhpun Morris ada menyatakan bahawa upacara kematian Melanau penting untuk menonjolkan status dan pangkat si mati dan keluarganya serta upacara tersebut masih diadakan secara besar-besaran, tetapi Morris tidak menyatakan bagaimana upacara tersebut berubah menerusi masa. Di samping itu, Morris juga tidak menganggap upacara tersebut sebagai peralihan taraf kepada si mati dan keluarganya dalam menghadapi krisis kehidupan, iaitu kematian.

Oleh itu, buku ini akan meninjau sejauh mana kenyataan Morris adalah benar, berlandaskan andaian bahawa upacara kematian Melanau masih lagi

memainkan peranan yang mengandungi fungsi dan m: bahawa penerusan upacar berasaskan kepercayaan larr ahli masyarakat, terutaman) akibat perubahan masa, bel: berubah.

Selain membicarakan p( membincangkan pandang~ kematian. Dalam upacara ditonjolkan melalui beberap membicarakan mengenai 1 kematian sebagai satu benh (1976: 77) berpendapat dala melalui pakaian supaya se dijalankan.

Sebagai contoh, pakaia kesedihan keluarga yang n memisahkan mereka yan~ masyarakat sekeliling untu mengkaji masyarakat Ngen yang berbeza seperti merah, perkabungan masyarakat tel jasmani manusia yang dapat Oleh itu, dalam buku ini sa) yang dinyatakan oleh Leach dalam upacara kematian m~

Semasa kajian untuk me: si mati menangis dan merat. ditonjolkan semasa kematiru Godfrey Wilson (dalam Hun Durkheim (1965) berpend2 dalaman, iaitu perasaan sel oleh seseorang. Oleh itu, Dl lagi terkawal, maka kerr menggerakkan tindakan s< dikajinya dalam masyaraka sentimen yang ditonjolk masyarakat ke dalam keseI

Pendapat Durkheim me

2

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Pendahuluan

memainkan peranan yang penting pada mas a kini, kerana upacara itu mengandungi fungsi dan makna yang lebih luas. Saya juga mengandaikan bahawa penerusan upacara kematian Melanau pada masa kini adalah berasaskan kepercayaan lama yang masih kukuh dipegang oleh sebahagian ahli masyarakat, terutamanya golongan tua, tetapi pada masa yang sarna, akibat perubahan masa, beberapa amalan upacara kematian Melanau telah berubah.

Selain membicarakan pendapat Metcalf dan Morris, buku ini juga ingin membincangkan pandangan pengkaji-pengkaji lain mengenai upacara kematian. Dalam upacara kematian terdapat simbol atau lambang yang ditonjolkan melalui beberapa amalan. Leach (1976) dan Turner (1967) ada membicarakan mengenai lambang dalam upacara perkabungan semasa kematian sebagai satu bentuk komunikasi dalam perlakuan manusia. Leach (1976: 77) berpendapat dalam upacara pemisahan, simbol warna ditonjolkan melalui pakaian supaya sempadan so sial tergambar dalam upacara yang dijalankan.

Sebagai contoh, pakaian perkabungan berwarna hitam melambangkan kesedihan keluarga yang mengalami kematian. Pakaian perkabungan ini memisahkan mereka yang berkabung daripada aktiviti kebiasaan dan masyarakat sekeliling untuk seketika. Sementara itu, Turner (1967) yang mengkaji masyarakat Ngembu di Zambia pula berpendapat bahawa warna yang berbeza seperti merah, putih, dan hitam yang digunakan dalam upacara perkabungan masyarakat tersebut mempunyai kaitan dengan beberapa aspek jasmani manusia yang dapat melahirkan emosi dan pengalaman yang berbeza. Oleh itu, dalam buku ini saya juga ingin membincangkan sama ada lambang yang dinyatakan oleh Leach dan Turner mempunyai persamaan atau perbezaan dalam upacara kematian masyarakat Melanau Likow.

Semasa kajian untuk menulis buku ini saya telah menyaksikan ahli keluarga si mati menangis dan meratap (mu 'aih). Fenomena menangis dan emosi yang ditonjolkan semasa kematian pemah dibicarakan oleh Emile Durkheim (1965), Godfrey Wilson (dalam Huntington & Metcalf 1979) dan Victor Turner (1967). Durkheim (1965) berpendapat perlakuan menangis ialah penonjolan emosi dalaman, iaitu perasaan sedih dan marah yang bersatu kerana ditinggalkan oleh seseorang. Oleh itu, Durkheim berpendapat apabila perasaan sedih tidak lagi terkawal, maka kemarahan pula yang akan timbul. Perasaan ini menggerakkan tindakan sehingga mencederakan did sendid seperti yang dikajinya dalam masyarakat peribumi Australia. Durkheim juga berpendapat sentimen yang ditonjolkan semasa upacara kematian akan membawa masyarakat ke dalam kesepaduan sosial.

Pendapat Durkheim mengenai fen omena menangis semasa kematian selari

3

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

J

'

Upacara Kematian Melanau Likow Oi Sarawak

dengan pendapat Wilson (dalam Huntington & Metcalf 1979). Wilson mendapati bahawa semasa kematian, kaum wanita dan lelaki Nyakyusa menonjolkan emosi mereka dengan ketara sehingga ke peringkat keterlaluan dan berbeza daripada keadaan biasa. Wilson mengatakan penonjolan emosi ini penting untuk memenuhi fungsi kesepaduan sosial dalam masyarakat tersebut.

Turner (1967) pula berkata bahawa sesetengah upacara berfungsi sebagai saluran untuk individu melepaskan emosinya dan mendapat sokongan daripada saudara-maranya yang berkumpul semasa upacara tersebut. Oleh itu, tangisan yang kuat semasa kematian menggambarkan perasaan sedih mereka yang ditinggalkan. Secara tidak Iangsung, mereka yang menangis mendapat simpati daripada kaum kerabat yang hadir. Oleh sebab amalan menangis juga terdapat dalam masyarakat Melanau, saya telah membicarakan amalan menangis ini dalam konteks teori mengenai sentimen yang dinyatakan oleh Durkheim, Wilson dan Turner.

Dalam kajian mereka mengenai beberapa masyarakat di Borneo, Scharer (1963), Miles (1965), dan Hudson (1966) mendapati bahawa kematian dalam masyarakat yang dikaji oleh mereka seperti masyarakat Dayak Ma'anyan atau masyarakat Dayak-Ngadju juga merupakan satu peristiwa yang besar, kompleks dan penuh dengan simbol. Scharer (1963) mendapati bahawa masyarakat Dayak-Ngadju mengamalkan upacara pengebumian sekunder. Tambah Scharer lagi, upacara kematian diambil berat dalam masyarakat itu kerana masyarakat Ngadju percaya bahawa si mati dan keluarganya sedang berada dalam keadaan transisi. Sekiranya upacara dan amalan semasa kematian tidak dilaksanakan, dipercayai keluarga dan ahli masyarakat akan ditimpa bencana dan kesejahteraan roh si mati akan terganggu di dunia kematian.

Dalam kajian yang berlainan, Miles (1965) pula mendapati bahawa jangka mas a upacara kematian Dayak-Ngadju berkait dengan kedudukan ekonomi seseorang. Miles (1965: 174) berkata bahawa kedudukan ekonomi keluarga si mati akan menentukan jangka waktu sesuatu upacara dijalankan. Miles juga mendapati upacara pengebumian sekunder selalunya hanya mampu dilakukan oleh golongan yang berada dalam masyarakat tersebut.

Hudson (1966) yang mengkaji masyarakat Dayak Ma'anyan mendapati bahawa upacara kematian dalam masyarakat itu ialah upacara penting dalam kehidupan komuniti tersebut. Upacara kematian dianggap penting kerana upacara itu bertindak sebagai tekanan sosial untuk mengintegrasikan masyarakat sebagai satu unit yang padu. Hudson juga mendapati bahawa masyarakat Dayak Ma'anyan mengamalkan dua upacara pengebumian, iaitu upacara pengebumian primer dan upacara pengebumian sekunder.

Jangka masa antara pengebumian primer dengan pengebumian sekunder

kadang-kadang memaka secara besar-besaran pengebumian sekunder Ma'anyan dilakukan seSl percaya bahawa roh si IT

supaya sampai ke tempa Kajian-kajian di ata

yang kompleks dan pent kematian dari segi sentim yang masih hidup. Di s~ upacara kematian sebag~

Buku ini akan melihl dalam upacara kematian perhatian kepada peruba sebagai manifestasi pen utama buku ini adalah unt di Bahagian Mukah. Turn mengamalkan kepercaya

Masyarakat Melanal istilah likow digunakan merujuk kepada perkara­likow merujuk kepada kepercayaan lama mere] agama Kristian, tetapi m~ amalan.

Sungguhpun terdapa misalnya oleh Morris, A saya mendapati bahawa kematian Melanau. Kal~ perbincangan itu adalah

Tidak terdapat anali yang dinyatakan, apata Berdasarkan tulisan yan] minat yang ditunjukkal kematian. Oleh sebab it juga akan cuba membicar kalangan Melanau oleh I

Upacara kernatian ml fungsi dan makna di sebl' upacara yang dijalankan

4

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Pendahuluan

kadang-kadang memakan masa sehingga empat tahun lebih kerana diadakan secara besar-besaran dan memerlukan belanja yang besar. Upacara pengebumian sekunder yang disebut idjambe dalam masyarakat Dayak Ma' anyan dilakukan sesuai dengan tuntutan adat, kerana masyarakat tersebut percaya bahawa roh si mati sedang dalam keadaan transisi dan perlu dibantu supaya sampai ke tempat persemadiannya yang sebenar.

Kajian-kajian di atas telah melihat upacara kematian sebagai peristiwa yang kompleks dan penting. Terdapat juga kajian yang menganalisis upacara kematian dari segi sentimen yang ditonjolkan oleh ahli keluarga dan masyarakat yang masih hidup. Di samping itu, kajian berkenaan melihat simbol dalam upacara kematian sebagai satu bentuk komunikasi dalam kalangan manusia.

Buku ini akan melihat sejauh mana pandangan pengkaji di atas tergambar dalam upacara kematian Melanau. Selain itu, buku ini juga akan menumpukan perhatian kepada perubahan yang berlaku dalam upacara kematian Melanau sebagai manifestasi perubahan budaya dalam masyarakat tersebut. Tujuan utama buku ini adalah untuk memahami upacara kematian masyarakat Melanau di Bahagian Mukah. Tumpuan adalah kepada masyarakat Melanau yang masih mengamalkan kepercayaan dan adat lama.

Masyarakat Melanau ini disebut sebagai Melanau Likow. Sungguhpun istilah likow digunakan oleh orang Melanau untuk pelbagai maksud atau merujuk kepada perkara-perkara yang lain, tetapi dalam buku ini penggunaan likow merujuk kepada masyarakat Melanau yang berpegang teguh pada kepercayaan lama mereka, dan masyarakat Melanau yang telah menganut agama Kristian, tetapi masih mengamalkan adat lama mercka dalam beberapa amalan.

Sungguhpun terdapat banyak penulisan mengenai masyarakat Melanau, misalnya oleh Morris, Aikman, Clayre, Jamuh, Bedui Vne, Yasir, dan Jeniri, saya mendapati bahawa tulisan mereka tidak banyak membicarakan upacara kematian Melanau. Kalau adapun perbincangan tentang upacara kematian, perbincangan itu adalah ringkas dan sepintas lalu sahaja.

Tidak terdapat analisis yang mendalam mengenai upacara dan amalan yang dinyatakan, apatah lagi fungsi dan makna upacara tidak disentuh. Berdasarkan tulisan yang ada, nyatalah bahawa tidak banyak perhatian atau minat yang ditunjukkan oleh penulis-penulis di atas mengenai upacara kematian. Oleh sebab itu, selain sebagai satu deskripsi etnografi, buku ini juga akan cuba membicarakan pandangan awal tentang upacara kematian dalam kalangan Melanau oleh pengkaji atau penulis terdahulu, terutamanya Morris.

Upacara kematian masyarakat Melanau Likow perlu dikaji untuk meninjau fungsi dan makna di sebalik amalan yang dijalankan secara kronologi tentang upacara yang dijalankan sebelum, semasa dan selepas pengebumianjenazah.

5

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Upacara Kematian Melanau Likow Di Sarawak

Upacara kematian masyarakat Melanau Likow menunjukkan bahawa berlakunya proses perubahan budaya dalam masyarakat Melanau. Perubahan budaya ini selanjutnya telah membawa perubahan kepada beberapa upacara dan amalan yang dilakukan semasa kematian Melanau.

Menurut Morris (1981: 30), istilah likow dalam bahasa Melanau juga boleh bermaksud sungai, kampung, daerah, malahan boleh bermaksud sebuah negeri. Saya mendapati istilah ini juga digunakan oleh orang Melanau di kawasan Mukah untuk membezakan anutan kepercayaan antara mereka. Contohnya, orang Melanau Islam akan merujuk orang Melanau yang beragama Kristian dan orang Melanau yang masih mengamalkan kepercayaan lama sebagai A­Likow. Sebaliknya, istilah ini juga digunakan oleh Melanau Likow untuk merujuk diri mereka sendiri bagi membezakan diri mereka dengan Melanau Islam dan Melanau Kristian.

Disebabkan bidang kajian mengenai upacara kematian ini adalah luas, sedangkan masa kajian adalah terhad, maka saya hanya akan menekankan beberapa elemen yang dianggap penting dalam buku inL Dalam buku ini saya hanya akan meninjau dari segi faktor asas yang mendasari upacara kematian Melanau. Faktor asas yang dimaksudkan ialah kepercayaan lama Melanau atau adet dana atau adat lama yang tergambar dalam rangkaian upacara yang dijalankan oleh mereka semasa kematian.

Oleh itu, beberapa elemen asas dalam kepercayaan lama Melanau akan dijelaskan, iaitu pandangan Melanau terhadap kejadian alam, kepercayaan terhadap semangat dan roh, serta kehidupan selepas mati. Ringkasnya, pembicaraan hanya akan ditumpukan kepada agama atau kepercayaan Melanau secara umum untuk melihat asas upacara kematian dalam masyarakat Melanau Likow.

Selanjutnya buku ini akan meneliti rangkaian upacara yang dijalankan sebelum, semasa dan selepas pengebumian Melanau Likow. Untuk tujuan ini, perbandingan fungsi dan makna di sebalik upacara yang dijalankan dalam masyarakat Melanau dengan upacara kematian yang pernah dijalankan oleh pengkaji awal seperti Metcalf, Morris, Miles, Hudson, dan Uchibori akan dilakukan.

Oleh sebab dalam rangkaian upacara yang dijalankan semasa kematian Melanau terdapat elemen sentimen yang ditonjolkan, saya akan mengaitkan elemen ini dengan teori-teori mengenai emosi dan senti men yang telah dibicarakan oleh Dukheim, Wilson dan Turner. Selain itu, akan ditinjau juga makna simbol-simbol yang terdapat dalam upacara kematian Melanau. Penjelasan mengenai simbol akan mengambil kira pengertian simbol dalam upacara kematian seperti yang dikemukakan oleh Leach, Turner, dan Baker.

Akhirnya, aspek perubahan budaya yang membawa implikasi dan kesan terhadap upacara kematian yang berlaku dalam masyarakat terse but akan turut

disentuh. Sebagai al upacara dan amalan Sf

juga yang ditinggaU komuniti Melanau a perubahan budaya dal

Sungguhpun terda Melanau, perbincanga di Mukah. Selain itu, ~

bilangan penduduk M Bagi tujuan perbir

bahagian utama. Bah asas bcrhubung kajiaJ permasalahan dan tuj skop kajian, metod ya

Dalam bab pertan yang dikaji dan kawa mengenai Iatar belakat dibicarakan. Perbincal Melanau menurut beb ialah memperjelas kOI

Bab kedua menghl membentuk pandanga pandangan Melanau n asal usul seman gat da mengenai upacara pe dibicarakan juga tent kepercayaan Melanau

Bab ketiga pula me dan semasa pengebumi dan amalan menghia (mu 'aih), menziarab pengebumian jenazah.

Bab keempat selar yang dijalankan selep platow, radin, mulid, J

Bab kelima merup upacara yang dijalank dibicarakan ialah hubw dan hubungan upacara 1 kematian dengan kesep;

6

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Pendahuluan

disentuh. Sebagai akibat perubahan budaya yang berlaku, maka terdapat upacara dan amalan semasa upacara kematian masih diteruskan walaupun ada juga yang ditinggalkan. Sehubungan dengan itu, sejarah latar belakang komuniti Melanau akan ditinjau untuk menjelaskan bagaimana proses perubahan budaya dalam masyarakat tersebut berlaku.

Sungguhpun terdapat beberapa kawasan lain di Sarawak yang berpenduduk Melanau, perbincangan hanya ditumpukan kepada masyarakat Melanau Likow di Mukah. Selain itu, Mukahjuga merupakan kawasan kedua yang mempunyai bilangan penduduk Melanau yang ramai di Sarawak.

Bagi tujuan perbincangan saya telah mcmbahagikan buku ini kcpada tujuh bahagian utama. Bahagian pcndahuluan membincangkan beberapa pcrkara asas berhubung kajian ini. Perkara-pcrkara yang dibincangkan tcrmasuklah permasalahan dan tujuan kajian, kajian-kajian awal yang telah dijalankan, skop kajian, metod yang digunakan, definisi dan konsep yang bcrkaitan.

Dalam bab pertama akan dihuraikan latar belakang masyarakat Melanau yang dikaji dan kawasan yang menjadi pilihan. Di samping membicarakan mengenai latar belakang fizikal kawasan, sejarah komuniti Melanau juga akan dibicarakan. Perbincangan juga memperincikan mengenai asal usul komuniti Melanau menurut beberapa pandangan penulis lain. Oleh itu, tujuan bab ini ialah memperjelas komuniti dan kawasan terbabit.

Bab kedua menghuraikan asas kepercayaan dan kosmologi Melanau yang membentuk pandangan dunia mereka. Antara aspek yang dibincangkan ialah pandangan Melanau mengenai alam dunia, mengenai asal usul makhluk dan asal usul semangat dan roh. Bagi melengkapkan bab ini dibincangkan juga mengenai upacara penyembuhan tradisi masyarakat Melanau. Akhimya, dibicarakan juga tentang likow a-malai, iaitu dunia orang mati menurut kepercayaan Melanau Likow.

Bab ketiga pula membincangkan upacara-upacara yang dijalankan sebelum dan semasa pengebumian Melanau Likow di Mukah. Huraian meliputi upacara dan amalan menghias mayat, mendirikan pakal, menangis dan meratap (mu 'aih), menziarahi si mati dan keluarganya (peligin) dan upacara pengebumian jenazah.

Bab keempat selanjutnya membicarakan pula mengenai upacara-upacara yang dijalankan selepas pengebumian jenazah, termasuklah upacara piup, platow, radin, mulid, palei, dan saheL

Bab kelima merupakan penerangan dan analisis lanjut mengenai upacara­upacara yang dijalankan semasa kematian Melanau. Perkara-perkara yang dibicarakan ialah hubungan antara upacara kematian dengan kepercayaan lama dan hubungan upacara kematian dengan aspek sosioekonomi. Hubungan upacara kematian dengan kesepaduan sosial, serta makna di sebalik simbol atau lambang

7

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

:

-------------------------_..__._.

Upacara Kematian Melanau Likow Di Sarawak

yang terkandung dalam upacara kematian Melanau akan tumt diperkatakan. Di samping itu, dibincangkan juga mengenai perubahan sosial dalam masyarakat Melanau. Perubahan yang berlaku dianggap sebagai cabaran kepada pengekalan upacara kematian Melanau pada masa kini dan masa akan datang.

Bahagian akhir buku ini ialah penutup dan kesimpulan bagi perbincangan sebelurnnya. Di dalam bahagian ini dinyatakan perkara-perkara yang telah dihuraikan menerusi perbincangan terdahulu.

Kajian Lepas Tentang Upacara Kematian

Sehingga kini terdapat beberapa kajian dan penulisan utama tentang upacara kematian dalam kalangan masyarakat peribumi di Sarawak dan Borneo, sarna ada oleh pengkaji luar atau pengkaji tempatan. Pembicaraan hanya dibataskan kepada lima kajian awal yang dilakukan oleh para pengkaji luar. Kajian tersebut ialah kajian olehMetcalf(l982), Harrison (1955), King (1974), Hudson (1966), dan Uchibori (1983).

Kajian awal mengenai upacara kematian di Sarawak dilakukan oleh Metcalf (1982) mengenai upacara kematian masyarakat Berawan di daerah Baram. Dalam kajiannya, Metcalf melihat upacara kematian sebagai satu peristiwa yang diadakan secara besar-besaran serta mengandungi simbol dan kompleks sifatnya. Upacara itu juga penting kerana dapat mengintegrasikan masyarakat Berawan dalam satu perkumpulan yang saling bekerjasama dalam melaksanakan upacara.

Sementara itu, Harrison (1955) berpendapat bahawa upacara kematian dalam masyarakat Berawan bukanlah semata-mata menggambarkan kesedihan, ketakutan dan kesuraman. Sebaliknya, upacara itu seolah-olah merupakan satu pesta dan keramaian bagi komuniti Berawan. Hakikat ini tergambar dalam upacara nawang atau menolang, iaitu upacara pengebumian sekunder masyarakat tersebut. Kegembiraan juga tergambar melalui nyanyian dan mantera yang dinyanyikan semasa malam upacara menoiang berlangsung.

Menurut Harrison (1955: 566), nyanyian tradisi tersebut disampaikan untuk menghiburkan roh saudara-mara atau orang yang telah meninggal dunia. Nyanyian itu juga penting untuk menunjukkan wujudnya hubungan kasih sayang yang mesra dan erat antara orang yang masih hidup dengan orang yang telah meninggal dunia.

King (1974) yang menumpukan kajiannya terhadap masyarakat Maloh atau Embaloh mendapati bahawa masyarakat itu juga mengamalkan upacara pengebumian sekunder pada zaman lampau. Oleh sebab masyarakat Maloh mengamalkan sistem pangkat warisan, upacara kematian mereka menonjolkan elemen pangkat dan kekayaan seseorang sebagai penghormatan dan persediaan

8

si mati di dunia kemati penyediaan keranda dan, daripada golongan sam, dikebumikan di dalam IUl perkabungan bagi golong masa perkabungan bagi

Hudson (1966) yar mendapati bahawa masy sekunder. Namun begin berbeza daripada upaca Metcalf (1982) dan Harr: upacara pengebumian 1

keranda jenazah dan dila Hal ini bermaksud jer

dan ditanam di kawasan I satu tempoh selama beber dari kubur dan akan dibs tulang mayat dikumpul bersama-sama dengan ha perkuburan.

Ringkasnya, Hudsor Ngadju melibatkan upacc mengadakan upacara I melibatkan perbelanjaan ~ itu, upacara kematian Da yang besar dan menjadi u

Berbeza daripada pI masyarakat yang menga melakukan kajiannya terh tidak mengamalkan upa< mendapati upacara gawG merupakan upacara yang demikian kerana upacara I mengenai kehidupan sele] upacara gawai antu, roh dipanggil dan diraikan se

Uchibori menyataka forward. Keadaan ini me yang mengamalkan peng gawai antu yang dikaitkar

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Pendahuluan

si mati di dunia kematian. Elemen pangkat tergambar terutamanya dalam penyediaan keranda dan jangka masa tempoh perkabungan. Sekiranya si mati daripada golongan samagat atau aristokratik, beliau mempunyai hak untuk dikebumikan di dalam lungun atau keranda jenazah yang diukir indah. Tempoh perkabungan bagi golongan samagatjuga adalah lebih lama berbandingjangka masa perkabungan bagi golongan lain.

Hudson (1966) yang mengkaji masyarakat Dayak Ngadju (Ngaju) mendapati bahawa masyarakat ini juga mengamalkan upacara pengebumian sekunder. Namun begitu, upacara pengebumian sekunder Dayak Ngadju berbeza daripada upacara pengebumian masyarakat Berawan yang dikaji Metcalf (1982) dan Harrison (1955). Hudson (1966: 342) mendapati bahawa upacara pengebumian sekunder Dayak Ngadju melibatkan pembakaran keranda jenazah dan dilakukan serentak secara bemmai-ramai.

Hal ini bermaksud jenazah Dayak Ngadju akan disimpan di dalam kemnda dan ditanam di kawasan perkuburan untuk satu jangka masa yang lama. Untuk satu tempoh selama beberapa tahun, kemnda jenazah akan dikeluarkan kembali dari kubur dan akan dibakar dalam satu upacara besar-besaran. Abu tulang­tulang mayat dikumpulkan dan diletakkan di dalam sebuah kotak khas bersama-sama dengan harta pusaka mereka dan ditanam kembali di kawasan perkuburan.

Ringkasnya, Hudson mendapati bahawa upacara pengebumian Dayak Ngadju melibatkan upacara pengebumian primer dan sekunder. Jangka masa mengadakan upacara pengebumian sekunder memakan masa kerana melibatkan perbelanjaan yang besar dan diadakan secara beramai-ramai. Oleh itu, upacara kematian Dayak Ngadju merupakan satu perkumpulan komuniti yang besar dan menjadi upacara yang penting dalam kehidupan Dayak Ngaju.

Berbeza daripada pengkaji-pengkaji berkenaan yang telah mengkaji masyarakat yang mengamalkan pengebumian sekunder, Uchibori (1983) melakukan kajiannya terhadap masyarakat Than di kawasan Saribas-Krian yang tidak mengamalkan upacara pengebumian sekunder. Uchibori (1983: 114) mendapati upacara gawai antu yang diadakan dalam masyarakat tersebut merupakan upacara yang penting dan bersepadu dengan agama Iban. Hal ini demikian kerana upacara gawai antu berkait rapat dengan kepercayaan mereka mengenai kehidupan selepas mati di menoa sebayan (dunia kematian). Melalui upacara gawai antu, roh pahlawan dan saudara-mara yang telah meninggal dipanggil dan diraikan secara besar-besaran.

Uchibori menyatakan bahawa upacara kematian Than adalah straight forward. Keadaan ini membezakannya dengan upacara kematian masyarakat yang mengamalkan pengebumian sekunder, tetapi beliau mengakui bahawa gawai antu yang dikaitkan dengan upacara kematian Than ialah upacara penting

9

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

•

.

Upacara Kematian Melanau Likow Di Sarawak

dan dilakukan seeara besar-besaran. Dari segi teori, Uehibori mendapati upaeara kematian Iban adalah mudah. Sungguhpun begitu, gawai antu menunjukkan bahawa upacara kematian lban juga adalah kompleks dan penting dalam masyarakat tersebut. Seperti dalam masyarakat yang mengamalkan pengebumian sekunder yang telah dibiearakan di atas, jangka masa persediaan upaeara gawai antu adalah panjang dan dijalankan seeara meriah. Selain itu, gawai antu juga bertujuan meninggikan status orang yang terlibat dengan upacara tersebut.

Dalam buku ini saya akan menggabungkan tiga pendekatan dan skema untuk membantu menganalisis data, iaitu skema tripartite Van Gennep.

Skema Tripartite Van Gennep

Van Gennep (1960) dalam analisisnya mengemukakan pendapat bahawa terdapat peringkat perubahan status yang dialami oleh individu semasa melalui peredaran hidupnya. BeHau cuba membuktikan bahawa perubahan atau peralihan status menandakan keadaan krisis dalam kehidupan manusia. Dalam keadaan peralihan daripada satu keadaan kepada keadaan yang lain, individu akan terpisah dari satu status dan akan menggabungkan dirinya dengan satu situasi baham. Dalam keadaan yang diistilahkan oleh Van Gennep sebagai di antara (in between), iaitu fasa ketidaktetapan inilah wujudnya keadaan krisis tersebut. Oleh itu, upacara dan pantang larang bertindak sebagai satu mekanisme untuk membantu individu berkenaan melintasi sempadan-sempadan hidup yang kritikal.

Van Gennep (1960) membahagikan peringkat-peringkat status peralihan taraf (passage) yang dilalui oleh manusia kepada tiga fasa yang berbentuk tripartite, iaitu rites of transition (upacara peralihan), rites of separation (upacara pemisahan) dan rites ofincorporation (upacara penyatuan). Upacara peralihan boleh dianggap sebagai permulaan upacara apabila individu dalam keadaan ini terpisah dari titik tetap status asalnya oleh pengasingan kerana keadaan-keadaan tertentu. Upacara pemisahan ialah fasa pertengahan yang kritikal kerana dalam fasa ini kedudukan individu dianggap tidak menentu. Upacara penyatuan pula akan melepaskan individu daripada keadaan tidak menentu akibat perubahan status yang dialaminya.

Dalam fasa ini individu akan diisytiharkan status baru dan mesti mengikuti norma dan etika yang telah ditetapkan dalam struktur masyarakat. Berdasarkan skema tripartite atau trilogi ini, teori Van Gennep seolah-olah menggambarkan upacara mempunyai permulaan, pertengahan, dan penghujung..

Dalam upacara kematian, fasa pemisahan bagi Van Gennep merupakan fasa terpenting berbanding fasa peralihan dan penyatuan kerana dalam fasa pemisahan kedudukan individu adalah daripada satu keadaan tidak menentu

menuju kepada keadaan : 146) berpendapat bahawa upacara pemisahan, tetapi menonjol sifatnya berban4 begitu, teori Van Gennep ~ antara setiap fasa yang din di manakah bermula dan

Pendekatan Struktural-

Menurut Radcliffe-Browr binaan yang terdiri daripa mempunyai hubungan ant berdasarkan perbandingar

Dalam kehidupan 01

molekul yang kompleks wujud antara unit. lalinan peranan dan sumbangann segi kehidupan sosial mal individu ialah unit yang I satu keseluruhan yang pal

Pendekatan struktural setiap bahagian kepada menganalisis bagaimana kepada kehidupan sosial upacara, integrasi sosial sosial walaupun berlaku p< struktur so sial seperti or~ dalam unitnya.

Dalam kajiannya dal< (1986: 3) berkata bahaw belakang sejarah sesuatu memahami apa-apa yang t( Bloch (1986: ll)menyatal< eara bagaimana upaeara d

Peristiwa yang dimak yang berlaku dalam sesi masyarakat yang terliba' memandu kita memahami masa. Pengetahuan inijug::

10

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Pendahuluan

menuju kepada keadaan status yang tetap. Sungguhpun Van Gennep (1960: 146) berpendapat bahawa upacara peralihan adalah lebih berautonomi daripada upacara pemisahan, tetapi beliau menekankan bahawa upacara pemisahan lebih menonjol sifatnya berbanding fasa peralihan dan fasa penyatuan. Sungguhpun begitu, teori Van Gennep agak kabur kerana tidak menjelaskan garis pemisahan antara setiap fasa yang dinyatakannya. Antara setiap fasa pula tidak dinyatakan di manakah bermula dan berakhirnya setiap fasa upacara.

Pendekatan Struktural-Fungsional Radcliffe-Brown

Menurut Radcliffe-Brown (1952: 192), struktur sosial adalah satu bentuk atau binaan yang terdiri daripada pelbagai hubungan atau komponen tertentu yang mempunyai hubungan antara satu sarna lain. Analogi Radcliffe-Brown adalah berdasarkan perbandingan antara kehidupan sosial dengan kehidupan organik.

Dalam kehidupan organik, organisma adalah terdiri daripada sistem molekul yang kompleks - strukturnya dibentuk berasaskan hubungan yang wujud antara unit. Jalinan hubungan antara unit dalam organisma mempunyai peranan dan sumbangannya dalam proses penerusan struktur tersebut. Dari segi kehidupan sosial manusia, Radcliffe-Brown menyatakan bahawa setiap individu ialah unit yang penting dalam hubungan sosial untuk membentuk satu keseluruhan yang padu dan stabil.

Pendekatan struktural-fungsional Radcliffe-Brown menghuraikan fungsi setiap bahagian kepada sistem keseluruhan. Dalam buku ini, saya akan menganalisis bagaimana upacara memberi sumbangan kesatuan fungsional kepada kehidupan sosial komuniti yang dikaji. Saya mengandaikan melalui upacara, integrasi sosial dapat dikekalkan untuk penerusan struktur sistem sosial walaupun berlaku perubahan dalam masyarakat. Ringkasnya, penerusan struktur sosial seperti organik tidak diancam oleh perubahan yang berlaku dalam unitnya.

Dalam kajiannya dalam kalangan puak Merina di Madagaskar, Bloch (1986: 3) berkata bahawa sesuatu upacara dapat difahami berasaskan latar belakang sejarah sesuatu masyarakat yang terlibat. Pendekatan sejarah cuba memahami apa-apa yang telah berlaku kepada sesuatu upacara melalui sejarah. Bloch (1986: 11) menyatakan bahawa pendekatan sejarah juga cuba memahami cara bagaimana upacara dipengaruhi oleh sesuatu peristiwa atau proses.

Peristiwa yang dimaksudkan termasuklah penjajahan dan pembangunan yang berlaku dalam sesuatu masyarakat. Pengetahuan mengenai sejarah masyarakat yang terlibat adalah penting kerana dapat membantu untuk memandu kita memahami bagaimana sesuatu upacara itu berubah menerusi masa. Pengetahuan ini juga membantu kita melihat bagaimana upacara tersebut

11

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Upacara Kematian Melanau Likow Di Sarawak

masih mampu dipertahankan oleh masyarakat yang terlibat dalam jangka masa yang lama.

Buku ini cuba menggabungkan beberapa pendekatan dalam memahami masyarakat Melanau dan upacara kematian mereka. Hal ini demikian sebab pendekatan seperti structural-Junctional Radcliffe-Brown hanya menekankan kestabilan sesuatu institusi so sial dan kurang mengambil kira perubahan yang mungkin berlaku kepada masyarakat. Pendekatan sejarah (historical) dapat membantu kita melihat perubahan-perubahan yang berlaku dalam masyarakat. Dengan menggabungkan beberapa pendekatan dan skema, saya berharap untuk mendapatkan gambaran yang lebih mendalam mengenai upacara kematian Melanau.

Upacara

Upacara atau ritual merupakan unit analisis yang penting dalam kajian ini. Menurut Radcliffe-Brown upacara ialah satu perlakuan untuk menyatakan sesuatu secara simbolik, dan dengan itu menolong menghidupkan sikap dan nilai so sial tertentu yang membantu untuk tercapainya kelancaran perjalanan kehidupan komuniti. Oleh itu, upacara ialah perlakuan yang berbentuk simbolik dan ekspresif atau perluahan. Vpacara mengandungi simbol-simbol yang menyampaikan mesej tertentu seperti aturan sosial dan perkara yang menjadi kepentingan bersama. Ringkasnya, ritual dikaitkan dengan fungsi sosial, iaitu untuk melahirkan sentimen sosial, iaitu nilai-nilai tertentu dalam masyarakat.

Simbol

Menurut Kamus Oxford (1984: 531), simbol atau lambang adalah sesuatu yang memberi maksud yang tertentu. Menurut Turner (1967: 19) pula, simbol ialah unit terkecil dalam sesuatu upacara. Turner cuba menghubungkan makna di sebalik simbol dengan pemahaman terhadap perlakuan sesuatu upacara yang dilakukan. Maksudnya, sesuatu upacara dapat difahami dengan cara menganalisis lambang-lambang yang ditonjolkan dalam upacara tersebut.

Sementara itu, Douglas (1970: 38) berpendapat "Simbol merupakan satu-satu wahana komunikasi. Simbol merupakan satu-satunya saluran untuk mengungkapkan nilai; alat utama pemikiran, satu-satunya pengulangan pengalaman." Pandangan Douglas ini memberikan empat pengertian simbol yang penting, iaitu simbol sebagai satu-satunya cara berkomunikasi; satu­satunya cara untuk menyatakan nilai; alat penting untuk berfikir, dan simbol sebagai satu-satunya pengulangan kepada sesuatu pengalaman.

Ringkasnya, Douglas berkomunikasi atau perht diaplikasikan dalam sesua dapat mencerminkan ma~

Buku ini merangkum penting dan sesuai dengaJ primer kajian berasaskal perpustakaan. Penyelidili terdiri daripada buku-bul Museum Journal dan Sara Bagi tujuan mendapatkan di perpustakaan Arkib Mu Daerah Mukah.

Selain itu, kaedah ker telah lama dianggap sebag berbentuk etnografi. Vntu lapangan selama lebih ku peringkatkeQalapangan~

kajian peringkat akhir. K: pada 14 Mei 1991 hingga : tiga bulan satu minggu (be Kajian peringkat akhir di minggu (bermula pada 27

Melalui kaedah kajial1 penyelidik untuk memba Teknik-teknik yang saya B Pemerhatian ikut serta ( mengambil bahagian seca tetapi juga membantu me komuniti berkenaan. Peri mempelajari bahasa mas)' masyarakat Ringkasnya, : serta adalah menggabung dengan maklumat yang manusia.

Teknik temu bual be masyarakat berkenaan. D yang dianggap berpengan memperoleh maklumat sa; temu bual tak formal Sll

12

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Pendahuluan

Ringkasnya, Douglas menyatakan bahawa simbol ialah alat penting untuk berkomunikasi atau perhubungan antara manusia. Oleh itu, sekiranya simbol diaplikasikan dalam sesuatu upacara, ia boleh bertindak sebagai 'bahasa' yang dapat mencerminkan maksud di sebalik upacara yang dilakukan.

Buku ini merangkurnkan beberapa kaedah penyelidikan yang difikirkan penting dan sesuai dengan masalah yang ingin dikaji. Saya memperoleh data primer kajian berasaskan bahan-bahan bertulis daripada penyelidikan di perpustakaan. Penyelidikan perpustakaan melibatkan bahan rujukan yang terdiri daripada buku-buku, artikel-artikel di dalam jurnal seperti Sarawak Museum Journal dan Sarawak Gazette, dan statistik daripada jabatan kerajaan. Bagi tujuan mendapatkan bahan, kajian perpustakaan ini juga telah dilakukan di perpustakaan Arkib Muzium Sarawak dan beberapa bahan daripada Pejabat Daerah Mukah.

Selain itu, kaedah keIja lapangan juga digunakan. Kaedah keIja lapangan telah lama dianggap sebagai prasyarat dalam kajian antropologi terutama yang berbentuk etnografi. Untuk penulisan buku ini saya telah menjalankan keIja lapangan selama lebih kurang enam bulan di kawasan kajian. Terdapat tiga peringkat keIja lapangan yang saya lakukan: Kajian awal, kajian susulan dan kajian peringkat akhir. Kajian awal mengambil masa tiga minggu (bermula pada 14 Mei 1991 hingga 3 Jun 1991), sementara kajian susulan adalah selama tiga bulan satu minggu (bermula dari 10 Disember 1991 hingga 16 Mac 1992). Kajian peringkat akhir di lapangan dilakukan se1ama tempoh dua bulan satu minggu (bermula pada 27 Ogos 1992 hingga 2 November 1992).

Melalui kaedah kajian Iuar terdapat beberapa teknik asas yang membantu penyelidik untuk membantu memahami fenomena sosial yang dikajinya. Teknik-teknik yang saya gunakan ialah pemerhatian ikut serta dan temu bual. Pemerhatian ikut serta dianggap penting kerana pengkaji bukan sahaja mengambil bahagian secara langsung dalam aktiviti masyarakat yang dikaji, tetapi juga membantu menjalin hubungan dua hala antara pengkaji dengan komuniti berkenaan. Peri pentingnya teknik ini juga terbukti dalam usaha mempelajari bahasa masyarakat yang terlibat melalui pergaulan dengan ahli masyarakat. Ringkasnya, menurut Pelto dan Pelto (1971: 6) pemerhatian ikut serta adalah menggabungkan maklumat yang didapati me1alui pemerhatian dengan maklumat yang diperoleh daripada informan tentang perlakuan manusia.

Teknik temu bual bertujuan mendapatkan data sekunder dan primer masyarakat berkenaan. Dalam hal ini, Pejabat Daerah Mukah dan individu yang dianggap berpengaruh dalam masyarakat Melanau te1ah ditemui. Untuk memperoleh maklumat saya menggunakan soalan-soalan temu bual berbentuk temu bual tak formal supaya memberikan kebebasan dan memudahkan

13

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Upacara Kematian Melanau Likow Di Sarawak

informan memberikan pandangan. Ringkasnya, pengkaji luar biasanya menggunakan teknik temu bual untuk melengkapi pengetahuan yang diperoleh menerusi pemerhatian ikut serta (Cheu Hock Tong 1991: 50).

Di samping kaedah-kaedah yang telah dinyatakan, saya juga menggunakan teknik rakaman pita. Kaedah ini dilakukan serentak dengan temu bual agar bahan yang diperoleh boleh disimpan untuk dianalisis dan diklasifikasi kemudiannya. Selain pita rakaman, kamera juga digunakan untuk merakamkan gambar-gambar semasa upacara sedang beriangsung. Gambar-gambar periu dirakamkan sebagai rakaman dan bukti sesuatu peristiwa penting yang dicatatkan.

Teknik selanjutnya ialah catatan dalam buku nota. Oleh sebab tidak semua perkara dapat dirakamkan melalui pita rakaman, catatan dalam buku nota adalah penting sebagai pelengkap teknik rakaman.

Memang terdapat agak banyak kajian yang telah dibuat mengenai masyarakat Melanau. Walau bagaimanapun, kebanyakan kajian terdahulu hanya membincangkan upacara kematian secara umum tanpa memberi tumpuan khusus kepada upacara kematian. Oleh itu, saya berpendapat kajian mengenai upacara kernatian Melanau ini penting kerana melaluinya diharapkan dapat difahami bagaimana pentingnya upacara kematian dalam masyakat ini.

Di samping itu, perbincangan dalam buku ini dianggap penting sebagai tambahan kepada tulisan mengenai masyarakat Melanau yang dirasakan masih belum diberikan keutamaan oleh pengkaji-pengkaji tempatan. Melalui buku ini, saya berharap dapat memberikan sumbangan kepada penyelidikan mengenai upacara kematian komuniti Melanau khususnya dan pengaj ian salah satu masyarakat peribumi Sarawak amnya.

Buku ini juga penting kerana sehingga kini, tiada tulisan terperinci dari aspek sejarah mengenai perubahan yang berlaku dalam upacara kematian Melanau, sebagai akibat daripada perubahan sosial dan pembangunan dalam masyarakat tersebut. Melalui sejarah sesuatu upacara didapati berubah seperti yang pemah dikaji oleh Bloch (1986).

MENJEJ

Pengenalan

Menurut anggaran banci Melanau di Sarawak. KaW2

menurut band tersebut a( 9314 orang, Mukah 11585 Miri 4626 orang, Sarikei ( 14542 orang.

Perbincangan dalam 1 yang mengandungi 37 bu: kira-kira 5020 kilometer p' tengab negeri Sarawak. tv di barat daya dan Daerab merupakan sempadan uta jumlah penduduk daera merupakan penduduk ked Iban sebanyak 20821 orar kawasan ini ialah Cina, 11

Dari segi pandangan d dan menganjur ke arab Bir ini adalah terdedah kepa; bertiup. Selain itu, kuala terus dengan laut dan mel kapal tangki minyak yanf

Daerah Mukah memf mempengaruhi sistem sali

14

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

BAB2

MENJEJAKI KOMUNITI MELANAU

Pengenalan

Menurut anggaran banei penduduk 1980, terdapat kira-kira 69,813 orang Melanau di Sarawak. Kawasan-kawasan yang menjadi tumpuan orang Melanau menurut banci tersebut adalah seperti berikut: Kuching 1514 orang, Sibu 9314 orang, Mukah 11585 orang, OyaJDalat 10739 orang, Bintulu 7639 orang, Miri 4626 orang, Sarikei 6911 orang, Meradong 1374 orang, dan Matu/Daro 14542 orang.

Perbincangan dalam buku ini membabitkan kaum Melanau di Mukah, yang mengandungi 37 buah kampung. Daerah Mukah mempunyai keluasan kira-kira 5020 kilometer persegi dan berkedudukan di pinggir pantai bahagian tengah negeri Sarawak. Mukah bersempadan dengan Daerah Oya dan Dalat di barat daya dan Daerah Tatau di sebelah timur. Laut China Selatan pula merupakan sempadan utara bagi Mukah. Mengikut perangkaan tahun 1992, jumlah penduduk daerah Mukah ialah 40,796 orang. Kaum Melanau merupakan penduduk kedua paling banyak, iaitu 15598 orang, se1epas kaum Iban sebanyak 20821 orang. Manakaia kaum-kaum lain yang turut mendiami kawasan ini ialah Cina, Melayu, Bidayuh, Murut, Kayan, dan Kelabit.

Dari segi pandangan darat fizikal, Mukah mempunyai pantai yang panjang dan menganjur ke arah Bintulu. Kedudukan Mukah yang menghadap laut lepas ini adalah terdedah kepada musim tengkujuh semasa Monsun Timur Laut bertiup. Selain itu, kuala Sungai Mukah dan Sungai Balingian bersambung terus dengan laut dan menjadi jalan keluar masuk bagi bot-bot nelayan serta kapal tangki minyak yang mengangkut minyak ke Mukah.

Daerah Mukah mempunyai tanah jenis gambut dan berpaya. Keadaan ini mempengaruhi sistem salirannya. Sungai di sekitar daerah Mukah mempunyai

15

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Upaeara Kernatian Melanau Likow Oi Sarawak

air berwama coklat kehitam-hitaman. Namun begitu, tanah gambut berpaya ini memungkinkan pokok rumbia hidup subur dan menjadi hasil keluaran utama bagi daerah ini sejak sekian lama.

Dari segi petempatan, kampung-kampung di daerah Mukah terletak di pinggir sungai utama, iaitu Sungai Mukah serta cawangan-cawangarmya seperti Sungai Tellian, Sungai Penakub, Sungai Petanak dan Sungai Penipah. Kampung di kawasan Mukah keseluruhannya didiami orang Melanau berbanding sedikit kaum yang lain. Oleh sebab masyarakat Melanau tidak seragam dari segi anutan kepercayaarmya, faktor ini mungkin mempengaruhi keadaan petempatan mereka.

Secara umum terdapat pemisahan dari segi petempatan, iaitu orang Melanau Islam kebanyakarmya tinggal di kawasan sekitar bandar Mukah dan bahagian kampung yang hampir dengan kuala sungai. Petempatan orang Melanau Kristian pula adalah di kawasan tengah di antara kawasan Melanau Islam dengan kawasan Melanau Likow. Kebanyakan orang Melanau Likow tinggal di kawasan hulu sungai dan mereka bercampur dengan Melanau Kristian. Di bahagian pusat bandar pula, rumah-rumah berbentuk bazar didiami penduduk keturunan Cina. Kawasan-kawasan huiu Sungai Mukah, iaitu Batang Mukah pula kebanyakannya didiami oleh penduduk berketurunan Iban.

Menyusuri Sejarah Mukah

Morris (1991: 4) menje1askan bahawa pada tahun 1861, kawasan petempatan kaum Melanau yang menganjur dari muara Sungai 19an hingga kawasan Kidurong di timur laut Bintulu telah diserahkan oleh pemerintahan Brunei kepada pihak Inggeris di bawah pimpinan James Brooke. Morris (1991: 12) juga menyatakan bahawa sebelum itu, selama lebih 300 tahun, iaitu sejak pertengahan abad ke-15, Kesultanan Brunei telah menawan dan menguasai kawasan-kawasan Melanau tersebut daripada pemimpin Melanau seperti Tugau dan menantunya, Besiong. Seterusnya dengan penaklukan terhadap Busui, pemimpin Melanau di Mukah, pemimpin Melanau di kawasan Oya, iaitu Kedahat dan di kawasan yang berhampiran juga telah jatuh di bawah kekuasaan Brunei. Faktor penjajahan oleh Kesultanan Brunei dan kemudiannya penjajahan oleh pihak Inggeris, telah membawa perubahan dalam anutan kepercayaan masyarakat Melanau di Mukah. Hal ini demikian sebab berbeza daripada keadaan masyarakat Melayu Sarawak yang keseluruhannya beragama Islam, serta masyarakat Iban yang banyak daripada penduduknya telah beragama Kristian, penduduk Melanau di Mukah lebih bersifat kepelbagaian dari segi anutan kepercayaan mereka.

Penaklukan Brunei terhadap Mukah dan sekitarnya berlaku pada

pertengahan abad ke-15 Sarawak. Pada peringkat ~ pemimpin Melanau di k, Morris (1991: 14), go kepemimpinan di kawasan perkahwinan campur den!

Melalui penguasaar perkahwinan campur, pihal dalam kalangan masyaraJ (1953: 1), pangeran yang bl campur dengan kaum Me Mereka juga mendirikan yang percaya bahawa sel kawasan Oya masih lagi b

Berdasarkan gambara telah menguasai politik, e~ budaya Melanau seperti ba tidak berupaya mengubah . Melanau.

Kenyataan Morris tida ke kawasan Melanau adal2 bukannya untuk mengel pemerintahan Brunei den kepada wakil kerajaan Bru politik dan ekonomi masin Di sampingitu, golonganl satu lagi status dalam hi Pengiren yang diletakkan Melanau.

Dengan penyerahan kt yang didiami oleh kaum M aristokrat Melanau, iaitu b: sekali. Keadaan ini ditam oleh pihak Inggeris dalam Dari segi politik, Morris (1 alih daerah Mukah pada 1 orang yang baginya layal bentuk kepemimpinan bal

Masalah ini dikaitkal1 yang ketat, yang melarang

16

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)

Menjejaki Komuniti Melanau

pertengahan abad ke-15 atas dasar meluaskan empayar politik mereka di Sarawak. Pada peringkat awal penaklukan, pihak Brunei masih mengekalkan pemimpin Melanau di kawasan masing-masing. Namun begitu, menurut Morris (1991: 14), golongan pengiren Brunei mula mengambil alih kepemimpinan di kawasan Melanau dan memperluas pengaruh mereka melalui perkahwinan campur dengan anak-anak perempuan pemimpin Melanau.

Melalui penguasaan Brunei dari segi politik dan ekonomi serta perkahwinan campur, pihak Brunei juga secara langsung telah meluaskan Islam dalam kalangan masyarakat Melanau. Sungguhpun begitu menurut Morris (1953: 1), pangeran yang beragama Islam dari Brunei turut mengadakan kahwin campur dengan kaum Melanau pagan dan bercakap dalam bahasa Melanau. Mereka juga mendirikan kota dan tinggal di rumah panjang Melanau. Ada yang percaya bahawa sehingga 1900, satu per tiga daripada penduduk di kawasan Oya masih lagi berpegang pada kepercayaan lama.

Berdasarkan gambaran itu, dapat dikatakan walaupun pemimpin Brunei telah menguasai politik, ekonomi, dan menerima penyesuaian beberapa aspek budaya Melanau seperti bahasa, tempat tinggal dan perkahwinan, tetapi mereka tidak berupaya mengubah kepercayaan tradisi yang dipegang oleh masyarakat Melanau.

Kenyataan Morris tidak mengambil kira bahawa kedatangan kuasa Brunei ke kawasan Melanau adalah atas dasar meluaskan kuasa politik dan ekonomi, bukannya untuk mengembangkan Islam. Oleh itu, penglibatan pihak pemerintahan Brunei dengan masyarakat Melanau telah memberi peluang kepada wakil kerajaan Brunei, iaitu pengiren untuk mengembangkan pengaruh politik dan ekonomi masing-masing di kawasan Melanau yang dijajah mereka. Di samping itu, golonganpengiren juga telah memperkenaikan dan menambah satu lagi status dalam hierarki sosial masyarakat Melanau, iaitu Bangsa Pengiren yang diletakkan sebagai status sosial tertinggi dalam masyarakat Melanau.

Dengan penyerahan kuasa Kesultanan Brunei kepada Inggeris di kawasan yang didiami oleh kaum Melanau pada tabun 1861, kekuasaan politik golongan aristokrat Melanau, iaitu bangsa sembilan pikul boleh dikatakan terhapus sama sekali. Keadaan ini ditambah dengan beberapa perubahan yang dilakukan oleh pihak Inggeris dalam kehidupan politik, ekonomi, dan sosial Melanau. Dari segi politik, Morris (1982: 53-54) menyatakan apabila Brooke mengambil alih daerah Mukah pada 1861, Brooke menghadapi masalah untuk mencari orang yang baginya layak dilantik sebagai ketua kampung, iaitu salah satu bentuk kepemimpinan baharu yang dicipta oleh pemerintahan Brooke.

Masalah ini dikaitkan oleh Morris dengan adat perkahwinan Melanau yang ketat, yang melarang perkahwinan antara mereka yang berlainan pangkat.

17

Demo (

Visit h

ttp://w

ww.pdfsp

litmerg

er.co

m)