abadi hayat asl

8/22/2019 Abadi Hayat Asl

1/42

BD HYATMLLF: MRTZA MTHHR


2/42

BRNCBRNCFSLFSLMADMAD

Mad islam dnyagrnn bir hisssinitkil edir.

slam dnyagr prinsiplrinin bir hisssinddin [slam dinin] olan etiaqdn sasn tkil ednbdi hyata v ya axirt dnyasna olan imandr.Axirt dnyasna iman gtirmk mslmanlnsas rtlrindn biridir. Yni axirt dnyasna imangtirmyn xs mslman mmtindn xaric olmuhesab olunur.

lahi peymbrlrin hams tkallahlq v tohiddvt etdikdn sonra tbli etdiklri v insanlarn onaiman gtirmlrini istdiklri ilk ey mhz axirtdnyas olmudur. Klam alimlri bu prinsipi dinidbiyyata mad termini kimi daxil etmilr.

Qurani-krimd axirt dnyas, mhrd aparlansoru-sual, cnnt v chnnm, llrin mhrnec daxil olmalar, insanlarn ml dftrlri, axirtdnyasnn bdiliyi v bu kimi digr msllrhaqda yzlrl ay il qarlarq. Amma on birayd mhz Allaha iman gtirdikdn sonra axirtdnyasna iman gtirmyin zruriliyin iaredilmidir. Onlardan biri d Yvmul axir yni,


3/42

sonuncu gndr. Qurani-krim bu ifad il biz ikimhm mslni byan edir:

1. nsan hyat, baqa szl desk, dnyann qtetdiyi mrhl iki qism blnr v onlarn hr birinign kimi tanmalyq. Onlardan biri ilk olaraq

balayr v digri balamazdan vvl sona atr(yaadmz alm). Sonrak gn is ikinci mrhlolaraq balayr, amma birincidn frqli olaraq sonaatmayr (axirt dnyas). Qurani-krimin bzi

aylrind bu dnya Ula yni vvl, axirtdnyas is Axirt yni son kimi ifadolunmudur.

2. Digri is bundan ibartdir ki, biz ilk mrhldbu dnyan qt edirik v hl ki, ikinci mrhly(axirt dnyasna) atmamq, o bizdn gizli v

pnhandr. str bu dnyada, istrs d axirt

dnyasnda sadtimiz axirt dnyasna imangtirmkdn asldr. Bu dnyann sadti ona graxirt olan imandan asldr ki, biz bu dnyadagrdymz btn ilrin ksl-mlin diqqtyetirmli oluruq. Bel ki, insan bu dnyada grdy

btn ilrin hesabn axirt gn mhrd vermliolacaq. Demk he bir ey mhv olub aradan getmir.

nsann aqibti kimi btn ilrin d axirtdmyyn hesabat olacaqdr.

Bel is sadt nail olmaq n ilk nvbdzmz islah etmy v btn xoa glmz ml vdnclrdn uzaq olmaa almalyq. Daimyaxla doru getmli v xeyirxah addmlaratmalyq. Axirt dnyasnn sadtinin axirt olan


4/42

imanla ballna gldikd is, bunu bilmkkifaytdir ki, insan axirtd, bu dnyada grdy

ilrin mqabilind czalandrlb v yamkafatlandrlacaqdr. Btn bunlar nzr alaraqQuran axirt dnyasna iman gtirmyi lazm vzruri hesab etmidir.

AXRTAXRTDNYASINADNYASINA MANINMANINMNBMNB

VV MNYMNYAxirt dnyasna olan imann mnb v mnyini

hr eydn vvl peymbrlr trfindnbriyyt atdrlan vhyd grmk lazmdr.

Br, Allah tandqdan sonra peymbrlrinsdaqtin iman gtirdi v bu hqiqti drk etdi ki,onlara Allah trfindn nazil olan vhy mhz,

hqiqtdir. Onlar Allahn vhdaniyytini byanetdikdn sonra briyyt atdraca ilk ey mhzaxirt dnyas v ldkdn sonra yenidn dirilibmhr qaytmaq yni mad olmudur. Busbbdn d hr bir xsin axirt dnyasna imangtirmsi (yni, axirt dnyasna olan imannn az vya ox olmas) peymbrlr iman gtirmlri v

onlarn sdaqti il sx laqlidir. Digr trfdn dinsann mumi dnyagr v axirt dnyas haqdaolan tsvvr mhm amillrdn biri hesab olunur.Bel ki, insan axirt dnyas haqda dnrkn biroxlarnn dar olduqlar shv trz tfkkr vchalt qatlmamaldr.


5/42

Peymbrlrin briyyt atdrmal olduqlarvhy il yana mada olan iman v etiqadn digr

yollar da vardr. Bel ki, briyytin qli, fikri velmi sylri nticsind yaranm ideya v mntiq

peymbrlrin mad haqda syldiklrini tsdiqedir.

V bu yollar:1.Allah tanmaqdan;2.Dnyan tanmaqdan;

3.nsan ruh v nfsini tanmaqdan ibartdir.Biz hllik flsfi v elmi bhslrl laqli olan

yollar haqda shbt aamaq istmirik v yalnz vhyv nbuvvt (peymbrlik) il mtlbi aqlamaqistyirik. Amma Qurann bu yollarla iar etdiyininzr alb, bir qdr sonra Qurann axirt dnyashaqda dlillri adl bir mvzu haqda shbt

aacaq.Haqqnda shbt almas zruri olan msl is,

islamn bdi hyat v ya axirt dnyas haqda olanbax v ona olan mnasibtidir. V bunun z birne hissdn ibartdir:

1. lmn mahiyyti;2. lmdn sonrak hyat;

3.Brzx (dnya il axirt arasndak mrhl)almi;

4.Byk qiyamt;5.Dnyvi hyat il lmdn sonrak hyatn

laq v rabitsi;6.nsann grdy ilrin tcssm, bdiliyi

v onun tsiri;


6/42

7.Bu dnyann, axirt dnyas il oxar v frqlixsusiyytlri;

8. Qurann axirt dnyas haqda gtirdiyi dlil vsbutlar;


7/42

KNCKNCFSLFSLLMNLMNMAHYYTMAHYYT

lm ndir? lm fna v yoxluq demkdir, yadyiknlik v bir almdn baqa bir alm kmk?

Bu sual daim briyytin diqqt mrkzindolmu v olmaqdadr v hr bir xs bu sualncavabn birbaa tapmaa v ya verilmi cavablaraiman gtirmy meyl edir.

Biz mslmanlar Qurana iman gtirdiyimiz nbu sualn cavabn mhz buradan ld edirik v oradadeyilnlr iman gtiririk.

Quran aylrind lm znmxsus ifad iltvffa adlandrlmdr. Tvffa v istiyfaszlrinin hr ikisinin kk vfa klmsindndir.Hr hans bir eyi nqsansz olaraq ld etdikdrblr istifa felindn istifad edirlr. Msln,tvffytul mal yni mal (hr hanssa bir eyi)he bir nqsan olmadan qbul etdim.

Qurani-krimd on drd yerd bu ibart lmmnasnda ilnmidir. Btn bunlardan belnticy glmk olur ki, lm Quran nqteyi-nzrindn thvil almaq mnasn dayr. Yni insanlm ayanda tamam vcudu il Allahmmurlarnn [can alan mlklrin] ixtiyarnda olurv onlar dnyasn dyin insan [baqa bir alm]


8/42

thvil alrlar. Qurann bu ibartindn bir ne mtlbld etmk olur.

1. lm fna v yoxluq deyildir, insan bir almdnbaqa bir alm kr v z hyatn bir qdr frqliolaraq davam etdirir.

2. nsann bdn zvlri myyn mddtkedikdn sonra thvil alnmadan bu dnyada mhvolub aradan gedir. Onun xsiyytinin mahiyytinitkil edn hqiqt [onun mnliyi] is, bdi olaraq

qalr. Quran bu hqiqti nfs bzn d ruhadlandrmdr.

3. nsan xsiyytinin mahiyytini tkil edn vona bdilik bx edn nfs v ya ruh mqam vdrc baxmndan maddiyatdan daha stnmqamda qrar tutmudur.

Ruh v ya nfs tbitin cvhri tkamlnn

mhsulu olsa da, tbit ruh v ya nfs evrildiyicvhri tkamln nticsind vcudunun mahiyytiv hqiqi mqam v drcsi dyiilrk bir qdryksk mrhld qrar tutmaa balayr. Yni baqa

bir almin metafizika alminin varlna evrilir.nsan ldkd onun vcudunun bir hisssini tkiledn v maddiyyatdan fvqlad stn olan ruh v

nfsi ondan thvil alnr.Qurani-krimin bzi aylrind el bir mvzuya

toxunulmudur ki, onu n mada, n d axirtdnyasna aid etmk olar. Allah-taala bu aytlrin

birind insan vcudunun su v gildn daha stn birhqiqtdn ibart olduuna iar edir. Msln,Adm ()-n yaradln byan edrkn buyurur:


9/42

(Mn ona z ruhumda frdm). (Hicr-29).slam maarifinin sas hisssini tkil edn

msllrdn biri d, ruhun insan dnyasndyidikdn sonra bdi olaraq qalmasdr. Quranruhu bdndn mstqil v hqiqi bir varlq hesabedir. Bel ki, bir ox aylrd ruhun, bdn mhvolub aradan getdikdn sonra axirt dnyasnda zfaliyytin davam edcyin iar edilmidir.

Bzilri bel gman edirlr ki, Quran ruh v nfs

he bir hmiyyt vermyir. nsan dnyasndyidikdn sonra hr ey sona atr. Yni ldkdnsonra qiyamt gnndk idrak v ur, zab-ziyytv ilahi nemtlrdn bhrlnmk he bir mna ksbetmyir.

Amma axirt dnyasn byan edn bir ox aylrbu nzriyylri qtiyytl rdd edir.

Onlar sra sursinin 85-ci aysin istinadedrk

[Ya Mhmmd!] Sndn ruh [ruhun keyfiyytiv mahiyyti] haqqnda soruarlar. De ki: Ruh

Rbbimin mrindndir.Quranda dflrl ruha iar edilmidir, amma

aydn grndy kimi mqsd tam baqa bir eydir.

Onlar bunu bilmlidirlr ki, nzrd tutduqlarmtlb Qurann iyirmiy yaxn digr aylridir.lav olaraq qeyd etmk lazmdr ki, ruh hmnaynin bzilrind yalnz (ruh) bzilrind isruhna ruhumuz, ruhul-qudus mqddsruh, ruhi - ruhum, ruhn minmrina ruh


10/42

bizim v sair) formalarda glmidir. O cmldninsan haqda deyilir:

(Mn ona z ruhumdan frdm).Btn bunlar bir daha bu hqiqti sbuta yetirir ki,

Quran ruh adl mqdds bir varl insan vmlklrdn daha stn tutur. nsan v mlklr ilahifeyzdn ruhlanrlar. Hicr sursinin 21-ci v ruhu

byan edn aylrdn bel mlum olur ki, ruh maddiolmayan v mqdds bir varlqdr. ndi is

dnyasn dyidikdn sonra insann baqa bir almkcyini byan edn on drd aydn n iaretmk istyirik.

(Mlklr z nfslrin zlm ednlrin [Mkkdkafirlr irisind qalb hicrt etmynlrin]canlarn alarkn [onlara] deycklr. Siz [hicrt

zaman] n vziyytd idiniz? Onlar sylycklr:

Biz yer zrind zif [aciz] kslr idik!. [Mlklrd onlara]: Allahn torpa geni deyildimi ki, sizd hicrt edydiniz?-deycklr. Onlarnsnacaqlar yer Chnnmdir. O nec d pis

yerdir!) (Nisa-97).Bu ay fitn-fsad ba alb getdiyi bir raitd

yaayan kslr barsind nazil olmudur. Onlar

zlrin brat qazandrmaq n zrxahlqgtirrk deyirdilr: Biz fitn-fsadn ba alb

getdiyi bir yerd yaayrdq v limizdn he bir eyglmzdi. Bir halda ki, yaadqlar mhiti islahetmli, dyimli, bu i mmkn olmadqda is orantrk etmli, mnviyyatlarn qoruyub saxlamalidilr. Dnyalar dyidirdiklri zaman mlklr


11/42

ruhlarn thvil alar v sonra onlardan soru-sualapararlar. Onlardan bu cavab eitdikd onu

hmiyytsiz hesab edrlr nki, islah aparabilmsydilr d, he olmasa oradan mhacirt edbilrdilr. Mlklr onlara deyrlr: Darolduunuz flaktlrin v gnahlarn sbbkar sizznzsnz v artq zrxahlq yeri deyildir.

Aydn mlum olur ki, arsizlik zndn zlmv fsada boyun ymyi, azad yaradlm insan n

zr hesab etmk olmaz. He olmasa yaad yeritrk edib ictimai dalt riayt olunan digrmntqlr hicrt etmlidirlr.

Grndy kimi, burada lm v fna (tvffa thvil almaq) mnasnda ildilmidir. Bununlayana ayd mlklrin, insan dnyasndyidikdn sonra onunla apardqlar soru-suala v

dlil gtirmsinin tlb olunmasna iar edilmidir.Tbii ki, gr dnyasn dyidikdn sonra quru bircsd evrilib, myyn mddt kedikdn sonramhv olub aradan gedckdirs, onunla soru-sualaparmaq he bir mna ksb etmzdi. Demk insandnyasn dyidikdn sonra axirt dnyasnda baqa

bir gz, qulaq, dil v sair bdn zvlri il adi gzl

grnmyn mlklrl tmasda olacaqdr.[Axirt inanmayanlar] dedilr: Mgr biz

torpaa qarb yox olandan sonra yenidnmiyaradlacq?. Bli, onlar Rbbi ilqarlaacaqlarn [qiyamt gn dirilib haqq-hesab n Allahn hzurunda duracaqlarn]inkar edn kslrdir.


12/42

[Ya Mhmmd!] De ki: Siz mvkkil olanlm mlyi [zrail cannz alacaqdr. Sonar da

[qiyamt gn] Rbbinizin hzurunaqaytaracaqsnz.

(Scd 10-11).Bu ayd mad v axirt dnyasn inkar edn

xslr iar olunmudur.Onlar deyrlr: ldkdn sonra bdnlrimiz

ryb torpaa qardqdan sonra yenidn nec

diril bilrik?Quran onlarn inadkarlq zndn gtirdiklri

bhanni qtiyytl rdd edir v bu hqiqtinmlklr vasitsil ba vercyini byan edir. Siz

btn vcudunuzla mlklr thvil verilck vonlarn ixtiyarnda olacaqsnz.

O ki, qalb ryrk mhv olub aradan gedn

bdn zvlrin, bunu bilmk lazmdr ki, bdnlrinyox olub aradan getmsini biz bel dnrk vonlarn bir daha bir yer ylmas bizim nzrimizdtin v blk d qeyri mmkndr? Elm v qdrthr eyi hatn edn almlrin Rbbi n is bununqeyri-mmknly he bir mna ksb etmyir.

Mad inkar edn xslrin irli srdklri

iddialardan biri d budur ki, ryb aradan getmi,praknd kild trafa splnmi bdn zvlri birdaha bir-birlri il nec birl bilckdir? Bir insankimi hqiqi xsiyyt v mahiyytimiz mhv olubaradan getmyirmi?

Quran onlara birbaa cavab olaraq deyir: Gmanetdiyiniz ksin olaraq sizin insani xsiyytiniz


13/42

dnyanz dyidirdiyiniz ilk andan mlklrinixtiyarna geir v he vaxt mhv olmayr. V bel

olduu bir halda bir daha onlar tapb bir yerymaa ehtiyac duyulmayr.

Allah [cli atan xslrin] canlarn onlarldy zaman, lmynlrin [hl cliatmayanlarn] canlarn is yuxuda alar [nki

yuxu da lm kimi bir eydir, yuxu zaman ruhunbdnl laqsi ksilir]. lmn hkm olunmu

xslrin canlarn [ruhlar almind] saxlayar[onlarn ruhu bir daha bdnlrin qaytmaz,bellikl d, bdn lb gedr]. Digr [lmnhkm olunmam] xslrin canlarn is myynbir mddtdk [cllri glib atncaya qdr

yuxudan oyandqda bdnlrin] qaytarar.Hqiqtn bunda dnn bir qvm n [Allahn

hr ey qadir olmasna, qiyamt gn llrindirilcyin dlalt edn] lamtlr vardr.(Zumr-42).

Bu ayd yuxu il lmn oyan il sonucubestin (insanlarn qbrlrdn xarlmas)oxarlna iar olunmudur. Yuxu lmn zif vkiik, lm is yuxunun byk v gcl formasdr.

Hr iki halda ruh bdndn ayrlb baqa bir almqovuur. Frq yalnz bundan ibartdir ki, insanyatarkn he nyin frqin varmayr v oyandzaman kiik sfrdn qaytdn drk etmyir.Dnyasn dyidikd is artq hr ey ona mlumolur.


14/42

ar etdiyimiz bu aydn mlum olur ki,Quran lm he d fna v yoxluq hesab etmyir.

lm burada insann bir almdn baqa bir almkmsin bnzdilmidir. Bununla yana yuxuhaqda da dyrli mlumat verilir. Mlum oldu ki,yuxu ilk baxda tbitin mvqqti skut vdayanna bnzs d, ruhi nqteyi-nzrdn batinv ilahi alm ediln bir nv mvqqti mracitdir.Yuxu da lm kimi elmin kf ed bilmdiyi

sirlrdn biridir. Elm mlum olan yalnz bdndba vern bzi cryan v dyiikliklrdir.


15/42

NCNCFSLFSLLMDNLMDNSONRAKISONRAKIHYATHYAT

nsan, dnyasn dyidikdn sonra fasilsiz olaraqaxirt dnyasna qovuur, yoxsa myyn mrhlkedikdn v qiyamt ba verdikdn sonra buna nailolur? (Szsz ki, qiyamtin n vaxt ba vercyiyalnz Allaha mlumdur. Bu haqda htta

peymbrlrin bel, mlumat olmamdr). Bubard nazil olmu bir ox Quran aylrindn,peymbr v imamlardan nql olunmu mtvatirhdislrd dnya il qiyamt arasndak alm(brzx almin) iar olunmudur. Qiyamt gntbitd bzi dyiikliklr ba verckdir. Hr eydyiilck v he bir varlq olduu kimiqalmayacaqdr. Qiyamt gn dnyaya glmi ilk vson varlq bir yer toplanacaqdr. Biz almin vahidnizam zr hrkt etdiyini v hrkti z axar ildavam etdiyinin ahidi oluruq. Blk d bundansonra da yer zn milyonlarla insan glck v

bizlr kimi myyn mddt rizind yaaybqiyamt gnndn vvlki dnyalarn dyickdir.Quran aylrindn bel mlum olur ki, insandnyasn dyidikdn sonra qiyamt gnndkzn boluqda hiss etmyckdir. He d beldnmk olmaz ki, insan dnyasn dyidikdn


16/42

sonra he bir ey hiss etmyck. O, n sevinclqarlaacaq, n kdrl v n d zabla. Xeyr! Bu

bir hqiqtdir ki, dnyasn dyimi hr bir xsbaqa bir almd saxlanlacaq v orada dnyadagrdy ilr mvafiq olaraq ilahi nemtlrlmkafatlanacaq v ya ksin olaraq zab v ziyyt(kdr v qssy) dar olacaqdr. Bu mrhlqiyamt gnndk davam edckdir. O gn yer vgylrd olan btn varlqlar z nizamndan xacaq

v bir an iind byk dyiikliklr ba verckdir.Bu mrhl ham n dnya il axirt arasnda olanorta mrhl hesab olunur.

Demk Quran insann bu dnyadan sonrakhyatn iki mrhly blr. Baqa szl desk,insan dnyasn dyidikdn sonra iki mrhl qtetmli olacaqdr. Biri bu alm kimi sonu olan

brzx almi, digri is sonu olmayan axirtdnyasdr.

BRZXBRZXALMALM

ki eyin arasndak mane v ya fasily brzxdeyilir. Qurani-krim bu dnya il qiyamt

gnndk olan fasilni brzx adlandrmdr.Muminun sursinin 100-c aysind deyilir:

Blk [indiy qdr] zay etdiyiniz mrnmqabilind yax bir i grm! [Yaxud bu gnqdr trk etdiyim iman qaydb saleh bir mledim!] Xeyr, bu, onun dediyi bo, faydasz birszdr. Onlarn nnd dirilib [haqq-hesab n


17/42

Allah hzurunda] duracaqlar gn [qiyamtgnn] qdr mane [ldkdn sonra qiyamtdk

qalacaqlar brzx almi] vardr.Bu dnya il qiyamt arasnda olan fasilni

(brzx almini) byan edn bir ne Quran aysivardr. Bu aylr istinad edrk islam alimlri bel

bir nticy glmilr ki, dnya il qiyamt arasndabaqa bir alm vardr v onun ad brzx almidir.

Aynin mzmunundan bel mlum olur ki,

insanlardan bzilri dnyalarn dyidikdn sonradnyada grdklri nalayiq ilr gr peimanlqkr v yenidn dnyaya qaytmaq istrlr, ammaonlarn istklri qbul olunmayb rdd cavab alarlar.Qurani-krimd brzx almi v orann sakinlrininvziyytini byan edn on be ay mvcuddur v buaylr bir ne qism blnr.

1. Mlklrin, [dnyalarn dyidikdn drhalsonra] mli-saleh v fasid, gnahkar insanlarlaapardqlar shbtlr bu qbildn olan aylrQuranda ox rast glmk olur. Bir qdr vvl iaretdiyimiz Nisa sursinin 97-ci v Muminunsursinin 100-c aysi hmn aylr dlalt edir.

2. Mlklrin mli-saleh insanlara verdiklri

mdlr haqda nazil olmu aylr. Yni mli-salehinsanlar brzx almin daxil olduqdan sonramlklr onlara ilahi nemtlrl (cnnt)

bhrlncklrini v qiyamt intizarndaolmayacaqlarn xbr verrlr. Bu mzmunda ikiay nazil olmudur.


18/42

O kslr ki, mlklr onlarn canlarn pakolduqlar halda alb: Siz salam olsun! Etdiyiniz

[gzl] mllr gr Cnnt daxil olun! -deyrlr.

(Nhl-32).[Antakiyallar bu sz eidn kimi Hbib

Nccar daqalaq edib ldrdlr]. Ona [hidolduu n Allah drgahndan] Cnnt daxilol! - deyildi. [Hbib Nccar Cnnt daxil olub

oradak nemtlri, hrmt-izzti grdkdn sonra]dedi: Ka qvmm bilydi ki, Rbbim mni niybalad v ny gr hrmt sahiblrindn etdi.

(Yasin 26-27).Bundan vvlki aylrd mmin v mli-saleh

bir xsin Antakiya hrind yaayan yerlilrininhaqq yola glmlrini v peymbr iman

gtirmlrini istmsi byan olunur. Amma onunszn kims hmiyyt vermyir v amanszcasnaqtl yetirilir. hadt nail olduqdan sonra ilahinemtlrl bhrlndiyini grb hsrtl z xobxthyatnda agah olmalarn v eyni zamanda bunuonlara da arzu edir. Mlum olduu kimi, btn

bunlar qiyamt gnndn vvl ba verckdir v o

gn dnyaya glmi ilk v sonuncu xs [mhrd]bir yer toplanacaq v yer znd kimsqalmayacaqdr.

Bu msly diqqt yetirmk lazmdr ki, mli-saleh mmin insanlara nsib olacaq cnnt deyil cnntlrdir. Bel ki, axirt dnyasnda cnntin birne tbqsi vardr v orann hr birind iman


19/42

baxmndan bir-biri il frqlnn mminlr, mli-saleh insanlar, xeyirxah ilr grnlr, alim v

hidlr v sair sakinlr olar. Bundan lav hli-beyt()-dan nql olunmu hdislrdn biz bel mlumolur ki, cnntin bzi tbqlri axirt almin deyil,

brzx almin aiddir. Btn bunlar nzr alaraq,yuxarda qeyd olunan aylrdki cnnt klmsiniaxirt dnyasnn cnntlri il laqlndirmkolmaz.

3. nc qism blnn aylrd artqmlklrl insanlar arasnda ba vern shbtlrtoxunulmayr. Burada bir-baa mli-saleh vgnahkar (fasid) insanlarn aqibti byan olunur.

Allah yolunda ldrlnlrin [hid olanlarhe d l znn etm! Xeyr, onlar z Rbbinin

yannda diri olub, ruzi [cnnt ruzisi] yeyirlr.

Onlar Allahn z mrhmtindn onlara bxetdiyi nemt [hidlik rtbsin] sevinir,aralarnca glib hl zlrin atmam [hidliksadtin hl nail olmam] kslrin [axirtd] hebir qorxusu olmayacana v onlarn qm-qss

grmycklrin gr adlq edirlr.(Ali-imran 169-170).

Sonra Musan v qarda Harunu aylrimizlv [vhdaniyytimizi sbut edn] aq-akar birdlill gndrdik.

Firon v onun yan-rafnn yanna. Onlariman gtirmyi tkbbrlrin sdrmaybzlrini yuxar tutan camaat olaraq qaldlar [yaxud


20/42

Misird hakim olduqlar srail oullarna zab-ziyyt vermkd davam etdilr].

(Muminun 45-46).Ay Fironun iki nv zaba dar olacan byan

edir. Onlardan biri suul-zab yni ar vdzlmz zab adlandrlmdr. Bel ki, hr gn ikidf chnnm odunun qarsna gtirilr, bir qdrqorxudulduqdan sonra oraya daxil olmadan geriqaytarlar. Dar olaca ikinci nv zab is qiyamt

gnn aiddir. Quran bu zab ddl zab yniiddtli zab adlandrr. Qiyamt gnnn hkmverildikdn sonra onlar Allahn mri il chnnmoduna daxil edilrlr. Birinci nvd, ikinci zabnksin olaraq shr-axam zab yad olunar. li ()aynin tfsirind buyurur: Birinci nv zab brzxalmin aiddir. Bel ki, orada da gec v gndz,

hft, ay v il vardr. kinci nv zab is axirtdnyasna dlalt edir v orada gec v gndz,hft, ay v il dvran ba vermyir.

Peymbr (s) v digr mamlardan () nqlolunmu hdislrd brzx sakinlrinin aqibtindflrl iar olunmudur. Mslmanlar Bdrdynd qalib gldikdn sonra Qrey

srkrdlrinin csdlrini dy meydanndakxndklrdn birin tkdlr. Peymbr (s) zncsdlr tutub sorudu: Biz Allahn biz vdverdiklrinin ahidi olduq. Sizdmi Allahnvdlrini drk etdiniz? shabdan bzilriPeymbrdn (s) sorudu: Ya Rsulullah!llrlmi danrsnz? Mgr onlar sizin


21/42

syldiklrinizi drk edirlrmi? Buyurdu: ndionlar sizdn yax eidirlr.

Bu mzmunda nql olunmu bir ox hdislrdnbel mlum olur ki, insana dnyasn dyirkn canil bdn arasnda ayrlq ds d, ruh illr boyu

birg olduu bdni tamamil trk etmyir.mam Hseyn () Mhrrmin onuncu gn sbh

namazn shab il birlikd qldqdan sonra onlarn kiik bir xtb oxudu. Xtbd deyilir: Azacq

sbr edib mqavimt gstrin. lm sizi zab-ziyytdn xobxtlik sahilin atdran birkrpdr. O, sizi gen v zmtli cnntlrdnkeirckdir.

Baqa bir hdisd deyilir: nsanlar bu dnyadaqflt yuxusundadrlar. Dnyalarn dyirknoyanarlar.

Hdisin mzmunu bundan ibartdir ki, axirthyat bu dnyada drc baxmdan daha stn vdaha kamildir. Bel ki, insan yatarkn hissiyyat nzif drcy enir. O, yar l, yar diri bir varlaevrilir. Oyanarkn onun faliyyti daha dakamillir. nsann dnyvi hyat da axirt dnyasil mqayis etdikd olduqca zif hesab olunur.

Brzx almin kdkd is, onun hyat bir dahakamillir. Burada iki mhm msly diqqtyetirmk lazmdr.

1. Nql olunmu hdis v rvaytlrdn belmlum olur ki, brzx almind yalnz insandaniman gtirmsi lazm olan msllr soruulacaq.Digr msllr is qiyamt gnn saxlanlacaqdr.


22/42

2. Xeyirxah v mli-saleh insanlar grdklriilrin mqabilind ilahi nemtlrl mkafatlanarlar.

Bu ilr istr dnya sakinlri (yni sa olanqohumlar, dost v qonular) [msln, imkanszlaral tutmaq, elmi msslr tsis etmk v s.], istrsd dnyadan km xslr n [msln, onlarnniyyti il namaz qlmaq, hcc ziyartin getmk vs.] olsun, ilahi savab v nemtlrlmkafatlandrlarlar.

Bzn vladlar valideynlrini hl sa ikn zmllri (v ya syldiklri szlrl) narahat edrlr,amma dnyadan kdkdn sonra z xeyirxah ilriil onlarn razln qazanarlar.

BYKBYKQYAMTQYAMT

Hyatn ikinci bdi mrhlsi byk qiyamtv ya bdi axirt dnyasdr. Bura, brzxalminin ksin olaraq, bzi xslr deyil, almdyaayan btn insanlara aiddir. Bu (qiyamt gn)el bir hadisdir ki, btn insanlar v hr bir canl,cansz yalar zn trf kir. Btn alm yeni birmrhly v yeni hyata qdm qoyur.

Qurani-krim bu byk hadisnin ba vercyiniz aylrind dflrl byan etmidir. Bel ki, buhadis ba vermzdn vvl, gn v ulduzlarsnck, dnizlr quruyacaq, enili-yoxulu yerlrdzlck, dalar ovulub tklck v hr yeri

bryck gurultulu sslr v dadc zlzllr baverckdir.


23/42

Bir szl, hr ey mhv olub aradan getdikdnsonra, hyatn yeni mrhlsi balanacaq v orada bu

dnyadan frqli olaraq bdi qanun hkm srckdir.Qiyamt Quranda mxtlif adlarla kilmidir vonlarn hr biri axirt almin hakim olan qanunuznmxsus bir trzd byan edir. Msln,mhr insanlarn ilk v sonuncusunun toplandv orada zamann z mahiyytini itirdiyi n Hr

gn,Toplant gn v tlaqi gn, batinlr

akara xb hr ey mlum olduu n yvmun-nuur, insanlar bu gn drk etmyib zlrinidanlayacaqlar n Hsrt gn ya yvmut-tabun v bu gnn byk hadis olduu nbyk xbr adlandrmdr.

BUBUDNYADNYA LL AXRTAXRTDNYASININDNYASININRABTSRABTS

Smavi kitablarn dflrl haqqnda shbtadqlar msllrdn biri d, bu iki alm arsndaolan rabity dlalt edir. Bu iki hyat bir-birindnayr deyildir. Axirt dnyasnn toxumu insann zli il spilir v insann aqibti artq bu dnyada blli

olur.nsan xobxt hyata nail olmas n ilk nvbd

iman v etiqadn safladrmal, kin v hsddn uzaqolmal, kimsy hiyl etmmli, znn vcmiyytin tkaml n ictimai faliyytqoulmaldr. Yox gr imanszla, zlm, riyakarlq,xudpsndlik, qeybt, xyant v sair qeyri-insani


24/42

xisltlr dar olarsa, axirt dnyasnda bdi zilltv bdbxtiliklrl qarlaacaqdr.

Peymbrdn (s) nql olunmu hdislrdnbirind buyurulur:

Dnya axirtin kin yeridir.Dnyada spiln hr bir yax v ya pis toxum

axirt gn z mhsulunu verckdir. nsann tikankrk gl ld etmsi qeyri-mmkn olduu kimi,

bu dnyada nalayiq ilr grb axirtd onun xeyirini

grmsi d mahal v qeyri-mmkndr.

NSANINNSANINGRDYGRDYLRNLRNTCSSMTCSSMVV BDLYBDLY

Bir ox Quran aylrind v Peymbr (s)-dan,habel mamlardan () nql olunmu hdis v

rvaytlrdn bel mlum olur ki, tk insann zdeyil, blk onun grdy btn ilr d bdi olaraqqalacaq v qiyamt gn onun gzlri nnd tclliedckdir. Onun grdy xeyirxah ilr gzl vryyatml trzd, pis v nalayiq ilri is irkin vqorxunc surtd onun qarsnda tcssm edck v

btn bunlar onun zab v igncsin sbb

olacaqdr.Qurani-krimd deyilir:O gn [qiyamt gn] hr ks etdiyi yax v pis

mllri qarsnda hazr grck v gnahlar ilz arasnda ox uzaq msaf olmasnarzulayacaqdr. Allah sizi z zabndan kindirir,nki O, z bndlrin mrhmtlidir.


25/42

(Ali-mran-30).Aydn mlum olur ki, insan grdy xeyirxah

ilrin tcssmn mahid etdikd frhlnck,nalayiq v xoa glmz ilrin gr is xcaltkrk ondan uzaq olmaa alacaq. Amma buraartq qamaq yeri deyildir. nki hr bir xsingrdy ilr onun ayrlmaz hisssini tkiledckdir.

O gn insanlar mllrinin zlrin

gstrilmsi n [qbrlrindn mhr] dst-dst xacaqlar! Cnntdkilr sa trfd,chnnmdkilr is sol trfd olacaqlar.

Kim [dnyada] zrr qdr yax i grmdrs,onun xeyirini grckdir [mkafatn alacaqdr].

Kim zrr qdr pis i grmdrs, onunzrrini grckdir [czasn alacaqdr].

(Zilzal 6-8).Onlar [dnyada] etdiklri btn mllrin [z

qarlarnda] hazr olduunu grcklr.(Khf-49).

nsan v onun grdy ilr bdi olaraqqalacaqdr. O, axirt dnyasnda xeyirxahmllrinin smrsindn ya bhrlnck, ya da

rsvayedici iddtli zaba dar olacaqdr.Bu mzmunda nql olunmu hdislrdn birind

deyilir: Uzaq mntqlrd yaayan mslmanlardanbir nesi Peymbrin (s) yanna glir. Peymbr(s) shbt snasnda onlara bir ne nsiht verir.Onlardan biri bu idi: Gn bu gndn axirtdnyas n znz yax dost v dostlar tapn.


26/42

Bilin ki, [mhrd] mllriniz kimi nsiyytdolduunuz xslr d qarnzda tcssm

edckdir.Mmin insan, bdi hyatnn xobxtliyi n

baqalar il nsiyytd gzl xlaq nmayi etdirr.O, bilir dand hr bir sz v grdy hr bir iaxirt dnyasnn bdi hyatnn smrsinevrilckdir.

BUBUDNYADNYA LL AXRTAXRTDNYASININDNYASININOXAROXAR VV FRQLFRQLXSUSYYTLRXSUSYYTLR

Bu iki almin oxar xsusiyytlri bunlardanibartdir: Hr ikisi hqiqi v cismanidir. Onlarn hr

birind qm-qss v adlq-sevinc vardr. Budnyada olduu kimi, insan hr eyi drk edck v

cismani hyat trzi keirck. Hr birind lzzt vbdbxtiliklr vardr. V nhayt hr iki almdfza v bir ox cismani varlqlar mvcuddur.

Frqlri is bunlardan ibartdir: Bu dnyadadoum, cavanlq, qocalq v sonra lm olsa da,axirt dnyasnda btn bunlar he bir mna ksbetmyir.

Bu dnyada insan zhmt qatlamal, kinyerlrini abadladrb oraya toxum kmli, xeyirxahilr grmli, axirt dnyasnda is kdiyi toxumun[grdy xeyirxah ilrin] smrsindn

bhrlnmlidir. Bu dnya i v ml yeri, axirtdnyas is ntic v hesab yeridir. nsan bu dnyadaz mqddratn hll ed bils d, axirt dnyasnda


27/42

buna nail ola bilmyir. nsann dnyvi hyat lmlnticlnir v bu dnyada bir gn cansz olan bir

varlq sabah canlanr v ya ksin olaraq bir gncanl olan varlq sabah cansz bir varla evrilir.Axirt dnyasnda is, mtlq hyat v qanunhakimdir. Orada he bir dyiiklik v vzolunmahadislri ba vermyir. Axirt dnyasnn cismivarlqlar (yer, gy, ba v meyvlr v s.) insanntcssm edn mllri kimi canl v hr eydn

agahdr. Bu dnyann znmxsus zaman mrhlsivardr v varlqlar zaman rivsind mxtlifraitlrd tkaml doru hrkt edir. Axirtdnyasnda is hr ey Allahn istk v iradsindnasldr. Bu dnyadan frqli olaraq insann axirtdnyasndak drk v uru daha fal olur. Baqaszl desk, prd v manelr insann gzlri

nndn gtrlr v o hqiqtlr olduu kimigrnmy balayr. Qaf sursinin 27-ci aysind

bu haqda buyurulur:Artq bu gn gznzdn prdni gtrdk.

Sn bu gn srrast grrsn.nsann dnyvi hyat yorucu v tkrarolunas

faliyytlrdn savay bir ey deyildir. O, daim n is

l gtirmy v nys nail olmaa chd edr.Amma bir qdr sonra onun n adilr v yeni-yeni eylr l gtirmy alar. nsan daim n isitirdiyini znn edr v btn mrn, itirdiyi eyitapmaa srf edr. Axirt dnyasnda bdi hyataqovuduqdan sonra axtardnn n olduunu drkedr. Burada artq yorunluun, rk sarsntsnn n


28/42

olduunu bilmz. O, hr eyi unudar v hyatdanlzzt alar. Qurani-krimd bu haqda deyilir:

Onlar o cnntlrd bdi qalb oradanayrlmaq [baqa yer getmk] istmycklr.

(Khf-108).Bu sbbdn d cnnt hli, bdi olmasna

baxmayaraq, zlrind yorunluq hiss etmzlr. Vistdiklri hr bir ey drhal onlarn ixtiyarndaqoyulduu n artq he nyin fikrini etmzlr.


29/42

DRDNCDRDNCFSLFSLQURANINQURANINGTRDYGTRDYDLLLRDLLLR

Qiyamt gnn olan iman v etiqadmz Quranaylrindn v Peymbrdn (s) nql olunmuhdislrdn qaynaqland n bu haqda elmi dlilv istidlallar gtirmy he bir ehtiyac duyulmur.Amma Qurann bizim bu mtlb daha oxhmiyyt v diqqt yetirmyimiz n gtirdiyidlillri nzr alaraq, onlardan bir nesin qsakild iar edirik.

Qurann gtirdiyi bzi dlillr qiyamti inkar ednxslr veriln cavablardan ibartdir. Digr aylrdmtlbi bir qdr genilndirrk bu dnyadaqiyamt oxar ba vern hadislr iar edilmidir.Baqa bir ayd is qiyamtin zruri v hr eyinsonu olduu byan edilir. Demk Qurani-kriminqiyamt haqda gtirdiyi dlillr qism blnr:

1. Yasin sursinin 78-79-cu aysind deyilir:z yaradln unudub: rm smklri

kim dirild bilr?! dey hl Biz bir msl dkdi.

[Ya Peymbr!] De ki: Onlar ilk df yoxdanyaradan dirildckdir, O, hr bir mxluqu[yaradldan vvl v sonra da] ox gzltanyandr.


30/42

Qiyamti qtiyytl inkar edn Mkkmriklrindn biri rm smk parasn

Peymbrin (s) qarsnda ovub tozunu gy atr vsonra istehza il soruur: Havada toz kimi prakndolan smk zrrciklrini kim bir yer ya bilr?

Bu ay nazil olur v bu iin almlrin Rbbitrfindn hyata kecyi byan olunur.

nsan bzn btn ilri z qdrt v istedad ilmqayis edir v onun mmkn ya qeyri-mmkn

olduunu hesab edir. Hr hans bir iin z qdrt vistedadndan xaric olduunu grdkd, onu qeyri-mmkn hesab edir. Qurani-krimd bu haqdadeyilir: nsann qdrt v istedad il mqayisedildikd tbii ki, qeyri-mmkn hesab edilmlidir.

Amma hr eyi yoxdan yaradan v elmi hr eyihat edn bir varlqla mqayis etdikd nec?

Allahn yenilmz qdrtil mqayis etdikd bizonun mmkn v sad bir i olduuna minolmalyq.

Allah-taalann qdrt v zmtini, qiyamti vxilqti byan edn aylrdn bel bir nticy glirikki, btn hadislr Allahn istk v iradsi il hyatakeir v Onun n qiyamt gn insan yenidn

diriltmsi bir o qdr d tin i deyildir.2. kinci qism blnn aylrd dnyada qiyamt

almin oxar hadislr toxunulmudur v bu aylriki hissy blnr:

a). Kemid ba vermi hvalatlar (llrinyenidn dirilmsi) trafl rh olunur. Bel ki, hzrtbrahim ()-mn hvalatnda deyilir: brahim () dedi:


31/42

Ey mnim Allahm! Mn llrin necdirildiklrini gstrmyini istyirm. Allah-taala

buyurdu: Mgr buna iman gtirmmisnmi? Dedi:Bli! man gtirmim, amma bunu ryiminrahatl n istyirm. Allah-taala buyurdu:Drd qu tutub balarn bdnlrindn ayrbbdnlrini tik-tik et v onlarn hr birinidalarn zirvsin qoy. Sonra onlar, zn trf

glmlrini ssl. Onlarn yenidn dirilib sn trf

glmlrinin ahidi olacaqsan.b). brahim ()-n qeyri-adi hvalatna deyil,

tbitin hr il payz fslind lb, yaz fslindyenidn dirilmsin iar olunur. Bel ki, biz tbitd

ba vern bu prosesin hr il ahidi oluruq. Qmvsmndn sonra tbitd yenidn canlanma vdirli balanr. Amma bir mddt kedikdn sonra

yenidn hr ey z faliyytini dayandrb, solunrng alr. Axirt gnnd bu faliyytsizlik btnalmd mahid olunacaq. Gn v onun trafnadvr edn digr planetlr (qalaktika) z hrktdairsindn xaric olub mhv doru ynlckdir.Amma btn bunlar hmilik deyil, mvqqtiolacaqdr. Axirt dnyasnda varlqlar yenidn

dnyadan bir qdr frqli olaraq yeni hyatabalayacaqlar.

lli, altm, yz v ya daha ox yaayan insan hril tbitin lb v yenidn dirilmsinin ahidi olur.O, btn bu mrhlni yz altm be gn rzindmahid edir v hr il bunun ahidi olduu n butbii proseslr onda he bir tccb dourmayr. Bir


32/42

anlq tsvvr edk ki, mrmz lli-altm.... deyilbzi haratlar kimi yalnz bir ne aya davam

edckdir. Bel olduqda biz tbit v traf mhithaqda he bir mlumat ld etmmi olarq. Biz donlar kimi baharda dnyaya glib, tbitd ba vern

proseslri grmdn yaz fslind dnyamzdyimli olardq. Bir il rzind yalnz bir ne aymr edn bck tbii ki, torpan lb yenidndirilmsini v hyatn yeni mrhly balamasn

drk etmyir. Mgr yaad ba dnya hesab ednbir bck onun hr hans bir mntqy v orann hrhans bir hr v hrin hr hans bir lky vnhayt btn bunlarn vahid bir qanuna (gnsistemin) tabe olduunu tsvvr ed bilirmi?

Bilmirik! Blk d yaadmz bu alm v gnsistemini tkil edn digr planetlr baqa bir

qalaktikann kiik bir hisssini tkil edir v onun dazrin vahid bir qanun hakimdir. V btn bunlar

bir gn z faliyytini dayandrb bir mddtkedikdn sonra yeni bir mrhly balayacaqdr.

Peymbrlr bir gn hr eyin sona atacan vqiyamt gn insanlarn mhr daxil olaraq yenihyata balayacaqlarn biz insanlara dflrl xbr

vermilr. V biz bu hadisy vahid ilahi qanunlarrivsindn xaric proses kimi baxmamalyq.Quran qiyamti yeni bir hyat adlandrr v bu yenihyatn nmunlrini biz dnyada hr gn mahidedirik. Peymbrdn (s) nql olunmu hdisddeyilir:

(Bahar gldiyi zaman qiyamti ox yad edin).


33/42

Fatir sursinin 9-cu aysind deyilir:Buludlar hrkt gtirn klklri gndrn

Allahdr. Biz o buludlar quru [l] bir mmlkttrf qovub onunla torpa, ldkdn sonradirildirik. llri diriltmk d beldir.

Hcc sursinin 5-7-ci aylrind deyilir:Sn yer zn qup-quru grrsn. Biz ona

yamur endirdiyimiz zaman, o hrkt [cana]glib qabarar [yaxud xmir kimi acyar] v hr nv

gzl [meyvdn, bitkidn] bar gtirr.Bu [insan yaradlnn mxtlif mrhllri, l

torpan cana gtirilmsi] ona grdir ki, Allahhaqdr, llri dirildir v O, hr ey qadirdir.

[Bu hm d bel bir danlmaz hqiqtinanmanz ndr ki] qiyamt gn mtlq

glckdir ona he bir kk-bh yoxdur v Allah

qbrlrd olanlar dirildck!Bu mzmunda istniln qdr Quran aylrini

misal kmk olar, amma hllik biz ikisi ilkifaytlnirik.

3. nc hissy blnn aylrd qiyamtinzruriliyi byan olunur v burada iki mhmmsly toxunulur:

Allahn dalti; Btn mxluqat z istedad vbacarqlarna mvafiq olaraq, ilahi nemtlrdnbhrlnmidir. Onlarn birinin n haqq tapdalanm,n d digrin stnlk verilmidir.

2.lahi hikmt Allah-taala btn mxluqatmyyn hdf v mqsd n yaratmdr. Onlarn


34/42

hr biri Allah trfindn ntic v kamala doru svqedilir.

Qurani-krimd deyilir: Qiyamtin bdi hyatv xobxtliyin, axirt dnyas il mkafat vczalandrlmasnn olmas dalt prinsiplri iltamamil ziddiyt tkil edir. Qiyamtin olmas

zlm demkdir. Zlm is Allaha xas olmayanxsusiyytlrdndir. Axirt dnyas olmazsa, demkvarlqlar bs v hdr yer yaradlmlar. Amma

bir qdr vvl iar etdik ki, dnyada ba vernbtn ilr v yaradlm btn mxluqat ilahihikmt prinsiplri sasnda hyata kemidir.

Qurann bir ox aylrind ayr-ayrlqda Allahndalt v hikmtin iar edilmidir. Aada qeydedcyimiz aylrd is bu mtlbin hr ikisin biryerd toxunulmudur.

1. Sad sursinin 27-28-ci aylrind qiyamtgnn unudaraq haqq yoldan azm v iddtlizaba dar olmu xslrin aqibti byan olduqdansonra deyilir:

Biz gy, yeri v onlarn arasnda olanlar[btn mxluqat] bo-bouna yaratmadq. Bu,kafirin znnidir. Vay chnnm odunda yanacaq

kafirlrin halna!Yoxsa Biz iman gtirib yax ilr grnlri yeri

znd fitn-fsad trdnlrl eyni tutacaq?!Yaxud Allahdan qorxub pis mllrdn kinnlri

gnahkarlara tay edcyik?2. Casiy sursinin 21-22-ci aylrind deyilir:


35/42

Yoxsa dnyada pis mllr ednlr [axirtd]onlar iman gtirib yax ilr grnlrl bir

tutacamz, onlarn hyatlarnn v lmlrinineyni olacan gman edirlr?! Onlar n pismhakim yrdrlr! [Dnyada naz-nemt iind

yaayan kafirlr: gr qiyamt gn, axirtdorudursa, Allah biz orada da firavan hyat bxedckdir! deyirlr. Xeyr, onlarn axirt hyatox pis olacaq, zab iind keckdir. [Dnyada

aldqlar lzzt, axirtd burunlarndantklckdir. Gzl axirt hyat yalnz dnyada

Allah, din yolunda mqqtlr dzm mminlrmxsusdur]. Allah gylri v yeri haqq-daltl

yaratmdr ki, [onlar Allahn vhdaniyytin,qdrtin dlalt etsin] v hr ks z mlininvzini alsn onlara he bir haqszlq

edilmyckdir. [Yax ml sahibin mkafatverilck, pislik edn d z pisliyi mqabilindczalandrlacaqdr.]

Grndy kimi birinci ayd Allahn daltin, ikinciayd is ilahi hikmt toxunulur v ikinici aynin sonundaAllahn daltin v qiyamt gnnn hdf olmasna birdaha diqqt yetirilir.


36/42

ZAHLARZAHLARbdi v xobxt hyatn sasn tkil edn bu iki

prinsip (Allahn dalti v ilahi hikmt) haqda birqdr mlumat vermyi mqsduyun bilib, onlarqsa kild izah edirik.

Allahn dalti;daltin mumi mfhumu hr hans bir eyi z

hqiqi sahibin atdrmaqdan ibartdir. Bir xsin zhaqqndan mhrum v baqa birinin buna sahibolmas zlm v daltsizliyin brqrar olmasdemkdir.

agirdlrdn imtahan gtrn mllim gronlardan bzilrinin qiymtini ksib, bzilrinkini isartrarsa, daltsizlik etmi olur.

daltin brqrar olunmas n bznbrabrliy diqqt yetirmk lazmdr. Brabrlikdeyildikd, hamya eyni gzl baxmaq nzrdtutulur. Yni hr bir xsin haqq lazm olan hdddnilmlidir. oxa layiq olan ox, aza layiq olanais az verilmlidir. Bel olduqda he bir ayr-sekiliy yol verilmyir. Amma bzn brabrlikdeyildikd, hamnn eyni qaydada tmin olunmasnzrd tutulur. Bu is dalt prinsiplrinin tamziddindir. Bel ki, hr bir xs z zhmt vistedadna mvafiq olaraq tmin olunmaldr. Birininox, digrinin is hddindn artq az zhmtkmsin ictimaiyytd xsusi diqqt yetirilmlidirv brabrlik ar altnda onlarn hamsn eyni


37/42

qaydada tmin etmk daltdn uzaq olar. DemkAllahn dalti deyildikd ilk nvbd bunu nzrd

tutmaq lazmdr ki, hr bir varlq ilahi nemtlrlbacarq v istedad rivsind tmin olunur. Nyinv ya kimins, ndns mhrum olmas he ddaltsizlik deyildir. Sadc olaraq hmn varlqmhrum olduu eyi ixtiyarnda saxlaya bilmsindnv ona malik olmaa qdrti atmamasndan irliglir.

nsan digr canllardan frqli olaraq, znmxsusistedad v bacara malikdir. Heyvanlar btnilrini tbii qanunlar sasnda yerin yetirirlrs,insan z hyat v faliyytini ur v dnc ilhyata keirir. O, xlaq, elm, zvq v digr ilahixsusiyytlr malik olduu n digr varlqlardandaha stn hesab olunur. O, bzn hr eyi z

hdflrin nail olmaq n qurban verir. Quraninsann sadt v xobxtliyini iman v xeyirliilrd grr. O, bdi hyat arzulayan v Allahnrazln qazanmaq istyn bir varlqdr. nki insanbdi hyat arzulamaqla yana ona doru svqolunur.

Demk insan bdiyyata layiq v qadir olan bir

varlqdr. Onun ruhunu maddiyyat tkil etmyir. O,daim kamala doru hrkt edir. nsann dnyvihyat axirt dnyas il mqayis edildikd, onundnyvi hyat ana btnindki doqquz aylqmrhly bnzyir. Bel ki, ana btnind grm,sb, eitm, cinsi orqan, qan dvran, tnffs vsair orqanlar ixtiyarnda olsa bel, onlardan istifad


38/42

ed bilmyir. O, btn bunlardan yalnz dnyayagldikdn sonra bhrln bilir. Bu dnyada da o,

grm, eitm v sair qabiliyytlr malik olmanabaxmayaraq, bu dnyada axirtd mahid edcyihqiqtlri drk etmy qadir olmayr. nsan znniman v xeyirxah ilri il hyatdan zvq alr. manv xeyirxah ilr yalnz insann bdi hyatnda vbdi hyat n znn hqiqi mna vmfhumunu ksb edir.

nsan bdi hyata yalnz iman v xeyirxah ilriil deyil, kfr v dinsizlikl d nail olur. Amma bubdi hyat din, iman v xeyirxah ilrl ld olunanhyatdan ox frqlidir. Quran bu bdi hyat zab-ziyyt, ignc v bdbxtiliklrl dolu olanchnnm adlandrr.

He d bel tsvvr etmk lazm deyil ki, insan

iman v xeyirxah ilri trk etmkl heyvanlq(ursuzluq) drcsin enckdir. Xeyr. Belolduqda Quran insann ondan da aa mrhlyendiyini byan edir.

Yni insan heyvandan daha aa mrhly enirv Allahla olan rabitsini birdflik qt edir.

gr bdi bir hyatn varln qbul etmsk,

onda ilahi qanunlar rivsind yaayb saleh ilrgrn insanlarla, qanuna tabe olmayb zdniraq vnalayiq ilr grn insanlar dalt riayt etmynmllim v agirdlrin misalna evrilir. Bel ki,mllim il boyu zhmt kib drs oxuyan vimtahanda mvffqiyyt qazanan agirdlrl yana,sla drs diqqt yetirmyn, sinifd db


39/42

qaydalarna riayt etmyib imtahanda damvffqiyyt ld etmyn agirdlr yksk v

eyni qiymt verir v yaxud onlarn hr ikisini ykskqiymtdn mhrum edir. Bu zlm v daltsizlikdir.

Bu mtlbi sad dill d ifad etmk olar. Bel ki,Allah-taala insanlar iman v saleh mllr dvtetmidir. nsanlar da bu dvtin qarsnda iki mvqetuturlar: Bzilri bu dvti qbul edib onun fikri,xlaqi v mli qanunlarna riayt edirlr, digrlri

is qanundan boyun qararaq fsad, pozunluq,zlm v daltsizlikl mul olurlar. Mlummsldir ki, bu dnyada ham z mlinin mkafatv ya czasn lazmnca almr v daltli birmhkmnin qurulmas labd bir msly evrilir.Bel ki, insanlarn bzilri mrlrini xeyirxah ilr,

bzilri is fitn-fsad trtmkl baa vurur v

dnyalarn mkafatlandrlmadan v yaczalandrlmadan dyiirlr. Demk insanlarndalt prinsiplri zrind mkafatlandrlb v yaczalandrlmas n axirtin olmas lazm vzruridir.

LAHLAHHKMTHKMTnsanlarn grdy ilr iki qism blnr:1. He bir ntic vermyn, sadt v kamala

atdrmaqda tsiri olmayan ylnc v ilr;2. Mqddratmz hll edn v bizi sadt v

kamala atdran faydal ilr.


40/42

Birinci qism aid olan ilri pu v batil, ikinciqism aid olan ilri is qli v hkiman adlandrr.

Demk bizi kamala atdran ilr, grdymzfaydal v xeyirxah mllrdir. Allahn hikmtli ilrinec? O da znn grdy bzi hikmtli ilri ilkamala atr v ya ksin olaraq ondan mhrum olur!

O, he bir ey ehtiyac olmayan mtlq birvarlqdr. Onun grdy btn ilr xeyir vhikmtdir. Hikmtli ilr Allah v insan barsind

mxtlif mna ksb edir. Bu mfhumu insana aidetdikd, onun mal v sadt atmas n atduurlu addmlar v grdy xeyirxah ilr nzrdtutulur. lahi hikmt deyildikd is, insanlarn sadtv kamala svq edilmlri nzrd tutulur.

nsan kamala atdran hikmtli ilr gldikd,mhm bir msly diqqt yetirmk lazmdr. O da

bundan ibartdir ki, insann grdy ilr v hasiletdiyi ntic arasnda hqiqi rabitnin mvcudolmasna he bir zrurt duyulmur. Yni kamalinsann grdy iin nticsi deyil, ondan

bhrlnmsidir. Msln, dmirdn man dzldir,dadan ev tikir, paradan paltar tikir v s. Evin tikilibv ya mann dzldilib hazr olmas kamal deyil,

ondan smrli istifad v bhrlnmk kamal hesabolunur.

Amma Allahn grdy ilr v ntic arasndahqiqi rabit brqrardr. Yni hr bir iin nticsihmin iin kamal demkdir. Allah yaratd hr birvarl kamala doru istiqamtlndirir v onu sonmrhly atdrr. Adi toxumun gyrrk yerdn


41/42

qalxb budaya evrilib smr vermsi, onun sonmrhlsi v kamala atmas demkdir.

Bu gnlr bir oxlarnn, haqqnda mbahisetdiklri msllrdn biri d dnya v tbitin daimidyikn v qeyri-sabit olmasnn isbat haqqndadr.Bel bir qidy saslananlar dnyann daimhrktd olduunu v yetkin nticy atmadniddia edirlr. Yni dnya hr hans bir mrhlniarxada qoyduqdan sonra, yeni mrhllrl zlir v

bellikl yeni-yeni mrhllri kerk hqiqimqsd nail olmayr. Dnyann kediyi mrhllriyalnz o zaman hqiqi hesab etmk olar ki, nticdson v hqiqi mqsd atm olsun. Demk dnyaznn son mrhlsin atmayrsa, puluqdansavay bir ey deyildir.

Quran onlarn cavabnda deyir: gr yalnz dnya

v tbit nzrd tutulsa, bel bir frziyy ilqnatlnmk olard. V gr torpaq zrindgyrmi ot saralb aradan getmkl v dnyayaglmi hr bir varlq myyn mddt kedikdnsonra mhv olmaqla nticlnsydi, bel bir naqisfrziyyy saslanmaq olard. Amma varlqdeyildikd, biz yalnz tbit v dnyan nzrd

tutmamalyq. Dnya ilk gndr. Zaman dvr edirv nvb sonuncu gn atr, dnya getmk,axirt is atmaq demkdir.

li ()-dan bu haqda nql olunmu hdislrdnbirind buyurulur:

Dnya tb kemk, axirt is qalmaq mnzilidir.


42/42

Dnyaya mna vern axirtdir. nki hrkt vfaliyyt mna vern d mhz sonuncu mqsddir.

gr bdi axirt dnyas olmasayd, dnyannhe bir mna v mfhumu olmazd. O, he birmrhllri kemdn mqsd ata bilmzdi. Belolduqda yaradl pu v hdr saylmal idi. Amma

briyyt Allah trfindn peymbrlrgndrilmi v bu hqiqtin mahiyyti onlara byanedilmidir. Peymbrlr insanlarn dnya v tbit

barsind dar olduqlar shv dnclri saf qidv tfkkr il vz edrk, onlar haqqa hidaytetmilr. Btnlkl olmasa da, Allaha iman gtirmixslrin etiqadlarnn sas hisssini axirt gnn vbdi hyata olan iman tkil edir.

abadi hayat asl

Documents